eŞ'arilİk neden batınİlİce ve ı-ıulule

7/27/2019 .E'ARILK NEDEN BATNLcE VE -ULULE

1/18

\,

. E ' A R IL K N E D E N B A T N L cE V E -U L U L EKARI CEPHE ALMTR?

Nafiz DANIMAN ~T uG

E'arilik, mteal Rabb akidefinin mdafaas urunda sarfedilen

gayretlerin muhassalasdr. Maqdenin vasflanndan mnezzeh kudsi bir

varln alemde hkml'an oldugu ve bu.varln, zaman ile mekann s,

nrlar dnda kald ve onun Ahed oauu kanaati, dnyann en eski

medeniyet evresinde (yani Ktldeniz, Akdeniz, Basra krfezi, Ege Vi;

Hazar denizleri arasnda kalan sa,hada)" slamiyetin zuhurundan hayli

zaman nce idrak edilmitir. .

nsanla ileri medeniyet rnekleri yeren buzihn ve Bedi' fa' aliyet

sahasnda, vahdaniyet fikrinin h~ngisafhalardan getii ve ne derece

edid mnakaalara sebep oldUu.malumdur. Asrlar boyunca sren bu

nillnakaalarn siyas veya kelami tari4esini bu kadar ksa bir maka-

leye sdrmak mmkn deildir. Biz bUrada vahdaniyet fikrinin mda-

faas urunda yalnz sI~m aleminde sarfedilen gayretlere ksaca dokun-

mak isteriz.

phe yokki ievhid, slam akidesinin en kuvvetli rkndr. slam_ , . ' _ . .; .. J , .

cemaatinin bakasn, her dsiplind~n ok, Allah a;kidesinin bu mteal fik.

ri salam bulunmaktadr. u kadar v~rki bu akidenin Kur'an- Kerim.

de retilen eklini, yanl veya garezkar tefsirlerden korumak kolayol.

mamtr:

Siyasi ve corafi sebepler, rk istidat ve menfaatler, sadan soldan

gelip bu akideye eklenmek isteyen edebi veya felseficereyanlar, yahut

da nassn muhtelif surette tefsirindendoan deiik grler, dinin sa-

~iyetini bulandracak ve mahiyetini de~itirecek tehlikeli rlar am-

lard. te bu azm tehlikenin nne gemekzere kurulan kelam fr'

kalal'n banda E'ariye frkas gelir. Geri E'ariye frkasna takad-

. dm eden Kaderiye frkas da, slam tevhidine byk hizmetlerde bu-lunmutur. Ama Kaderiyenin ievhidi, Allahn Kur'andaki vasf ve isim-

lerine itiraz eden bir tenzihyolunda inkiaf ettiinden, zamanla M'min-

lerin imann zedeliyecek bir fel~efi sistem haline gelmi ve efkar- umu-

miyenin nefret ve husumetini tahrik etmiti.

Rabb-iMteal akidesinin kur'ani eklinin, bidayet-i islamda, Arap

ekseriyeti tarafndan anlald muhakkatr. Aksi kanaatte olanlar, biz.

. ce eksik dnm veya tarafgirlie kaplm olabilirler. Zira slamn

zuhurundan nce, iptida veya.bedevi bir hayat sren Araplann dahi,

mcerret mefhumlar anlyacak .;bir fikri seviyeye varm olduklar, bize

braktklar edebiyat aheserlerinden anlalmaktadr.


2/18

Araplar, Mteal Rabb anlamna altran amillerili banda har~j

(kltrel) ve tarlhi amiller gelmekte ise de, Araplarn iinde yaadkla-

r corafi ve itimai muhitin de bu anlamn inkiafna yardm etti-inidnmek yerinde olur.

Hayatn gayetle etin olduu bu l ve plak sahiller diyarnda,maddenin aksamyan bir mid ve merhamet kayna olamyacan Ahp-lar, btn varlklaryla.' duymu bulunmaktadrlar. Memleket orak, ya-

mur pek kt ve dzensiz, gne kavurucudur. Bu diyarda hayr- merha-meti ancak madd~nin dinda kalan ezeli bIr ~udretten beklemek mm-kndi,ir. Arabuperrak zekas bu nankr ve abus tabia,tin iinde uursuzmaddeye, ancak tzumlu veya lzumsuz bir meta' nazariyle bakabilir. Bu-ada insana acyan ve insann mukadderatn elinde tutan tek kudretin,Allahkudreti olduuna nanmak zarureti vardr. Bu :nnasebetle slattldini "besmeleyf' yani R~hman ve Rahim olan Allahn adn, Mslman-larn iar klmtr. "Bismillahil-RahmanH-Rahim" diyen her Mslman,Allahn stn bir: efkat' ve merhamet kayna olduunu bildii gibi, bumerhamet kaynagnn herhangi bir maddi vasf olmadn ve hi bir; e-ye benzemediini bilir. Allah Taala, kendi varnn her eyin stUnde

bir vahdaniyetunsuru olduunu tantmak zere son byk Resulane umealde hitab etmiti ; "Deki Allah birdir. En stn varlktr. Ne do'-mutur, ne dourmutur. Ve hi kimseden dengi yoktur". Bin yz sek-sen yl nceki Mslman bu sureyi nasl anlamsa, bugnk Mslman

da yle anlamaktadr.

Allah, hi benzeri olmyan stn bir varlktr. O, her eyden ncemevcud olduu iin, hi bir eyden domamtr. Yaratt mevcudat da-

hi kendisinden domamlardr. yle olsayd, mevcudat ile Allah ara-

snda mterek bir vasf, bir akrabalk bulunurdu. Allahn canllardan

ve canszlardan hi bir dengi yoktur.

Allah Taala bu noktay daha da aarak buyurmutur ki "La y-bihuhu ey'un" yani kendi stn varlna hi bir ey benzemez. Ayrcakendi kutsal varlmn gzlerle grlmediini fakat .kendisinin her' eyigrdn de buyurmutur. EI-Hadid suresinin ilk ayetinde Allah,Kendi mteal varln bize u mealde tantr: "Gklerde ve yerde ne

varsa Allah er; O, Aziz ve Hfukimdir. Gklerin ve yerin mlk Onun-dur; O, yaatr, ldrr ve her eye kadirdir. O, tk ve Sondur; belirli

olan, ite olan ve hereyi bilendir."

u kadar varki slam akidesinin istinad noktasn tekil eden mtealAllah varl, Kur'ann baz ayetlerinde ekil, cihet ve hareket ifade ede-cek surette vasflanm ve bu hal, slam esas akidesiyle tam bir tE1na-kuz arzettii iin, daha ilk .gnlerde, byk din adamlarmz dndr-mtr. Netekim EI-Hadid suresinin drdnc ayeti u mealdedir: ~'AI-lah, gkleri ve Yeri aU gnde yarattktan sonra Ara kuruldu; 0, Yeregireni -ve YerdEmkam,gkten ineni ve ge kan bilir; nerede olsanz

sizinledir; Allah yaptklarnz,grr."

.,.


3/18

"

1 3 1

Bu ~yette Alaln sun'u, aitrgtin gibi zamani bir l . ile takyid

edilmi ve maddi bir mad ifade edebilen Ara kurulduu sylenmitir.

Pein olarak syliyelimki "alt gn" tabiri, bildiimiz manadakign mef-

humuna deHnet etmeyip, gklerin ve YeHn alt merhalede yaradlm ol-

duunu ifade eder.

Allahn Ara kurulmas tabirine gelince; bu tabir, slamln henz

ilk gnlerinde mnakaa mevzu'u olmu ve sam. akidesinin esaslarna

bihakkn vakf olan. (ve ounluk itibariyle Arap rkna mensup olan)

veya sk bir islami terbiye grm olan gayriarap Muhaddis ve Fakih-

ler, tarafndan iki ayr surette yorumlanmtr. Her i'ki yorumun da islami

akidenin ruhuna intibak ettiiniiddia edebiliriz.

1- Kaderiyeci slam mtekellimleri, "Ara kuruldu" ibaresini,

"Dnya ve Ahiret mlkn, Allah, nfuZ altnda tuttu veya tutmaktadr'

suretinde te'vil etmilerdi. Zira arap dilinde "isteva" kelimesi, hem ku-ruldu hem de kaplad veya hk,m ve nfuzu altna ald manasna gelir.

Zaten ayetin son ibareleri, Allah kudretinin vs'atini vasflandrn ol-

makla Kaderiyenin bu yoldaki te'vil ve tefsirlerini desteklemi bulun-

maktadr. nk bu ibarelerde Allahn, yere giren ve yerden kan, gk-

ten inen ve gkten kan her ey'i bildii; nerede olsamz sizinle beraber

olduu ve btn yaptklarnz grd sylenmektedir.

2 - Eh1-i Snnet vel-Cemaatin Eslaf adyla amlan eski Muhaddis-

leri ise; Allahn, zahirde dahi olsa, maddi bir kymet ifade eden sfatlarn

te'vil etmek sal8.hiyetini kendilerinde grmemilerdi. mam Malik bin

Enesderki: "Ar ile Ara kunilmak tabirleri, bizce maiim bir eydir.

Fakat Allahn Ara nasl kurulduu mechulmzdr." Bu mnasebetle

Ehl-i Snnetin ilk mufessirleri,Ar kelimesi hakkndaki kanaatlerini u su-

retle ifade ederler: "Bizce Allah Taala, keyfiyeti malum olmyan bii

surette Ara kuruldu." Dolaysiyle Eslaf, Allahn Ara nasl kurulduu-

nu izaha yanamam ve Kade:riyenin grlerini itibari addederek bu g.

rlerin hakikati ifade etmekten uzak olduunu iddia etmilerdi. Buna

karlk e'ari frkasmn messisi mam Ebu Hasan E'ari ise, (ar) ke-

limesini semalarn en yksek yeri suretinde anlamtr. Kitabl-bane'de

der ki : "Ve kll ma ala fehve sema'n; vel aru a'les-semav3Jti=yk-

sekte olan herey semadr; ar ise gklerin en yksek yeridir." (1) O

halde mam Ebu Hasen E'ari (ar) kelimesini satvet ve nfuz mesnedi

suretinde deil de, semalarn bize gre (en yksek yeri) ve baka bir de-yimle (semalarn sonsuzluu) suretinde anlam bulunmaktadr. Buesa-

sa gre, EI-Hadid suresinin 4 nc ayetinde lafzan tehih, tecsim veza-

man telkin edebilen kelime ve ibarelerini, u yolda anlamak mmkJ:olur :

"Allah, yeri ve gkleri alt merhalede yaratp semalar:t; sonsuzluunu

kaplad."

Allah, maddeden tenzih etmek ve antropomorfik gibi grnen sfat-

larn maneviletirmek maksadiyle bu sfatlar yorumlayan Kaderiye

(1) Kitabl-bane. Ebu Hasan E'art. Sa: 47. Almatba'a Elnizamiye. Haydara-

bat.


4/18

ile _(ilahi sfatlarnmanasn, insan idrakiriin fevkncle tutan) Selefiyenin

yannda, bir de tebihci frkalarn, Allah ve Ar nasl anladklarn ted-

kik edelim: Evvelaunu syliyelim ki,tebihciler umumiyetle slam ald-

desinin doup gelitii tabi'i ve itima'i muhitin dnda zuhur etmiler-

di. Bunlarn en ieri gelenlerinden biri olan EI-Muire .b. Said ile kendi-

sine mensup olan Elmuiriye frkasnn kanaatleri u merkezdedir. "Bu

frkann mensuplar, Elnuire b. Saidin peygamber olduunu ve Allahn

en byk isminikildiini iddia ederleI'di. Bunlar, kendi tanrlarnn nur-

dan bir insan eklinde olduunu, bann zerindebir tacn bulundu~hu,

lsanlar gibi kollar ve oacaklarolduunu, vcudunun boluunda bil'

kalbin arptn v e Allahn. bu kalbinden hikmetin fkrdn iddia cider~

lerdL .." (2)

"EIMuire b. Said, kendi mritlerine Allahn alemi nasl yaratt-

n yle izaheder: Allah, yapayalnz idi. Beraberinde hi bir ey yok-tu. Eyayyaratmak isteyince, kendi sm-i Azamn and. Bunun zerine

lsm-i Azam utu ve kendi ba zerindeki taca kondu. te Kur'andaki

< . Sebbih isme RabbikeI Ala=Rabbinin Yksek Adn kitlayarak an). ayeti

bu olaya iaret eder. Daha sonra Allah, kendi parma ile kendi avcunun

iine mahlukatn m8!siyet ve taatlerini yazd; ve bunlarn masiyetlerin-

den gaZaba gelerek terledi. Terinden iki derya topland. Bu iki deryad.an

biri tuzlu ve karanlkt. Dieri, tatl ve aydnlk idi. Sonra, Allah, denize

bakt ve kendi glgesinigrd. Glgesini toplamaya gidince, glgesi utu.

Ama Allah kendi glgesningzn eline geirerek ondanbir gne ya-

ratt. Sonra da "benimle baka bir tanrnn bulunmas caiz deildir" di~

yerek kendi glgesini yok etti; ve btn mevcudat. o iki deryadani ya-ratt ; Kafideri, tuzlu ve karanlkdenizden; m'minleri, tatl ve aydJl. de-

nizden yaratt. Allahn ilk yaratt glge, Muhammed. (sUm) in glgesi

oldu. Kur'andaki (Kul in kane lir'Rahmani. veleden f e ena evvell Abidin ~deki o Rahmann ocuu olsa idi, ona ilk tapacak benolurdurn) (3)

aseti bu manada nazilolmutur. Sonra Allah, Muhammedi, henz glge

iken btn insanlara yollad. ...." (4)

. slam aikidesinin hakiki mmessilleri olan Selefiye ve Kaderiye fr-

kalarnn, Allah tebihten tenzih etmekte gsterdikleri titizlii, EI-Muire

b. Said ile kafadalarnn hayalhanelerinden kan bu samalarla muka-

yeseye kalkmak dahi hatadr. ki zihniyetin arasndaki farkn al

derin boluu, Ehl-i Beyte teeyy' bahanesi' kapatanaz. iiann en bu~

.yk. imamlarndan olan Cafer-i Sadk (5) Allah tebih ve tec-

simden tenzih etmekte herkesten ileri gicler. mam Cafer bu manada der~

ki (6) ;" Allahn bir eyde oduunu, bir eyden geldini ve yahut bil'

ey'in zerinde olduunu iddia. edenler, Allaha ortaklk komu'olurlar.

(2)~Makalatl slamiyin E. H. E'ari. S. : 6. Devlet Matbaas, stanbul.

(3) :p1-ZUkhrufSuresi, Ayet Sl.

(4)' Makalatl-sam:iyin.Sa: 6 -7..

(5) Altnc mam Ebu Abdullah Cafer b. Muhammed b..Ali-b.EI-Hfueyi: b. Ali.

dir ..

(6) Er-Risale EI-Kueyriye Sa: 7.

~i-


5/18

139

Zira Allahn bir eyde bulunmas, Onun mahsur (yani evrilmi) olduu-

nu ifade eder; Allahn bir eyden gelmi olmas, Onun muhdes (yani

yeniden var) olduunu ifade eder; Allahn bir eyin zerinde bulunmas,

Onun mahmul (yani tanr bir nesne) olduunu ifade eder".

Tebihci i'aden bir de Hiam bin El-Hakem ile kendisine nisbet

edilen Hiamiye frkasnn Allah hakkndaki kanaatlerini zikredelim (7)

Hiamiye frkasnn mensuplar, tanrlarnn bir cisim olduunu ve dir

snr ile nihayetlendiini ; uzunluk, en ve derinlikle vasflendn ; uzun-

luunun enine ve eninin derinliine eit olduunu iddia ederler. ukadar

varki onlar, bu eb'adn llerini tayin edemeclikleri halde aralarndaki

nisbetleI'in birbirlerine eit olduklarn sylerler. Hiamiye frkasmu!

mensuplar, tanrlarnn parlak bir nur olduunu, mu'ayyen bir hacim

W~.nisbette olduunu, katksz bir altn klesine benzediini ve yuvarlak

bir inci tanesi gibi ldadn; ve kendine mahsus bir rengi, bir tad ve

bir kokusu olduunu; ve el ile tutula bileceini fakat btn bu sfatlarnkendi zatndan baka eyler olmadklarn iddia ederler. Sonra Barinin

esasta mekansz olduunu fakat onun harekete gelmesiyle mekann ha-

slolduunu ve mekan denilen eyin Ar olduunu iddia ederler.

Mu,tezile reisIerinden Ebu Hzeyl El'Allaf, yazd kitaplarda Hiam

b. EI-Hakemden bahs ile derki: Hiam, kendi tanrsnn bir cisim olduu-

nu, gidip geldiini, kalkp oturduunu, bazan hareket edip bazen sakin-

letiiIfi; uzunluk, en ve derinlik gibi eylerle vasflandn; ve Allah

byle olmasyd, inhilal ve fenaya mahkum olacansyler". Ebu Hzeyl

derki: "Elimle Ebu Kubeys dana iaret ederek Hiame sordum : Se-

nin tanrnm byktr? Bu dam? Hiam dan Allahtan biraz irice "l-duunu syledi."

Rivayete gre Hiam, bir sene iinde, kendi tanrsn be ayr vasf-

Lavasflandrmtr. Bir defasnda Allahn billura benzediini; bir defasn-

da altn klesine benzediini; bir defasnda sureti olmadn; bir defasn-

da kendi eliyle yedi kar boyunda olduunu; birinde de onun hi bir e-

ye benzemediini sylemitir."

Bu misalIeri daha ok tekrarlamann faydas olmad gibi, slam

akidesinin asil ve a'ibesiz sadeliinden uzakta kalan bu gibi itikatlarn

hangi itima'i sebeplerin tesiri atnda gelimi olduklarn izah etmenin

yeri deildir. ukadar varki islami akidenin mmessili olan Selefiye

frkas ile bu akidenin mdafaasn zerine alan Mutezile frkasnn, veonun arkasndan gelen E'ariye frkasnn tebih ve tecsim fikirlerine

kar cephe alm olmalarn, din adna takdirle karlamak ve davram-

larnn fevkalade doru ve isabetli olduunu kabul etmek lazmdr.

in garip taraf uki, slamda tebih ve tecsim tarafdarlar, yalnz

EI-Mugire b. Said ile Hiam b. El-Hakem gibi mtemevvic ve kaypak ha-

yal sahiplerinden ibaret olmayp aralarnda salam imanlar ve geni bil-

gileriyle itihar eden baz mutasavvflar da vardr. Misalolarak eyh Ek-

.(7) Makalatl-slamiyyin, Sa: 29.


6/18

140

berin EI-Bakara suresindeki (kurs!) kelimesini ve dolaysiyle (Ar) ke-limesini nasl tefsir ettiini tedkik edelim. Bu mnasebetle evvela kendikendini tefsir eden Ayetl Krsinin trke mealini verelim; sonra da

eyh Muhiddinin tefsirine geelim :

EI-Bakara Sresinin 255 nci ayetinin meali udur: Daima uyankve diri olan Allahdan baka Tanr yoktur. O, ne dalar ne uyur; gkler-deki ve yerdeki her ey Onundur. Allahn msaadesi olmadan kendi nez-dinde kim kime efaat edebilir? Allah, onlarn gzleri nndeki ve ard-larndaki her eyibilir Onlar ise yalnz Allah'n istedii kadarn kavra-yabilirler. Allah'n krss, .gkleri ve yeri iine ald; bu eylerin 'hfz

Allah'a bar olmaz; Allah, yksek ve uludur.

Dikkat edilirse: ayet in kur'ani aslnda Allahn dirilii ve uyanklbelirtildikten sonra, kavraynn gkleri ve yeri iine alacak vs'atte ol-

duu buyurulmaktadr. Demek oluyorki (Krs) kelimesi, (geni kav-ray) terkibinin mteradifidir. Gerekte maddi manada ne bir krs nebir ar vardr. Zira Allahn bir ar veya krszerinde olduunu syle-mek - mam Cafere - gre Allahn tanr bir nesne olduunu syl~mek

kabilinden bir eydir. i

slam zihniyetinin hakiki mmessilleri (kl'si) kelimesini ancak bumanada anlayabilirler. Halbuki Peygamberin vefatndan alt asr sonragelen byk slam mutasavvflarndan Endlsm eyh Muhyiddin bniArabi ayn ayetteki (kl'si) kelimesini baknz nasl tefsir ediyor: (8)

"Rahman, Ara nasloturup yasland ise, ayaklar Krsye yle yas-lanmlardir. Krs, eklinin drtgen olmas itibariyle Ara benz~r isede, birinin bacaklar tekinin bacaklarna benzemezler. Krs, Arh ii-ne atlm bir halka biimindedir. Allahn iki aya, Krsye ilimeR ze-re sarkm bulunmaktadrlar. Ayak, sbutun (istikrarn) senbomdr. Buiki ayaktan birisi, doruluk; birisi, sevgi ayadr; birisi, cebir; birisiihtiyar ayadr. Bu iki ayan, Allah bilgisindeki mertebeleri oktur.Ama bu mertebelerin izahna ne vaktimizin darlg msaidtir, ne de ki.

.ta-bmzda tuttuumuzicaz ve ihtisar yolu buna msaidtir. Krs, don-mu sularn zerindedir. Krsnn kendisi, Arn iinde nasl yer almise, gkteki btn mahlukat ile erkan, Krsnn iinde ylece yer alm-

lardr."

Bize gre krsi.nn bu suretle vasf- tarifi, daha ok, hummal birhastann, buhran anlarnda syledii samalara benzer: Krs, Allahayaklarnn istinadgah ve istirahatgahdr. Krs, drtgen eklinde ol-duu iin Ara benzer; ama krsnn bacaklar Arn bacaklarna ben-zemez. Krs, Arn iine atlm bir halka gibidir. Krs, donmu su-larn zerindedir. Krsnn iinde, gklerin btn mahlukat! ile erkan

yer almlardr.

Hz. Muhammed (Sllm.) bu ayet-i celiledeki (Krs) kelimesilin bu

yolda te'vil ve tefsir edildiini duysa idi, acep ne derdi? Bu ok ekilli

(8) EI-Fthatl-Mekkiyye. cm3 Kitab 2. Sa : 564.

,J.


7/18

. /. . . . . . . -

141

krsnn, bu mtenakz tasvirlerin, bu ahenksiz ve irtibatsz muhayyile-

nin ciddiyet neresinde? Bu kabil iddialarn, ilmi tefekkr ve mantkla

alakas bir yana, selameH sevk ile alakas nedir? bn-i Arabi, krsnntefsir ve izahna devamla derki: (9)

"Allah, bu Krsnn ortasnda, deirmi ve effaf bir csm yarata-

rak on iki paraya blm; ve paralardan her birine burc adn vermi-

tir. Allah Taala Kur'anda 'bu burclarla kasem ederek derki: "Vessema'j

zatil-buruc= Burlu semalara andolsun". Allah bu l:;>urlardanher biri,

ne bir mikdar mela'ike yerletirmitir. Bu mela.'ikenin Cennet ehli nez-

dindeki vazifeleri, (drt) unsurun dnya halk nezdindeki vazifelerine

benzer. Zira bu mela'ikenin bir ksm, su; bir ksm toprak; b~r ksm ha-

va; bir ksmda ate vazifesini grrler. te Cennette ne varsa, bu me-

la'ikeden teekkl eder; ne deiirse bunlarn deimesi ile olur; ne bo-

zulursa bunlarn bozulmasiyle bozulur. (Bozulur kelimesinden maksau,bir dzen zerine kurulan eyin zlerek ktye dnmesidir) ite bozu-

lur demekten maksadmz da budur".

"sna-aeriye frkasnn oniki mama 'inanlar da buradan gelir. Zi-

ra, az yukarda bahsettiimiz mela'ike, kendi evrelerindeki alemlerin

imamlardr, Bu mela'ikenin kendi yerlerinden hi bir suretle ayrlarna.

ylanmn yznden, lsna.-aeriye frkasnn tabi'leri, kendi mamlarna

masum nazariyle bakarlar. Fakat onlar, imdadn kendilerine bu cihetten

geldiini bilmezler. mamlarn ruhlar (Ahiret hesabndan temize kp,

kendilerine mukadder olan saadete kavuunca) ykseklerde umaya ba-

larlar; ve nihayet her biri, kendisine tahsis edilen felee gelp yerleir.

nk her birisinin iUkad, kendi feleinden teye gemesine msaid de-

ildir. Sonra onlar, oniki olmakla beraber drt mertebeye ayrlrlar. n-

kU Ar, drt ayak zerinde durur. Menziller ise drler : Dnya, Ahi-

ret ve Berzah....."

eyh-i Ekberin Kursi ve Ar hakkndaki bu munzam mtalaasmdan

iki mhim netice kyor: Birisi, hayaloyunlarna kaplanlar, mid k~-

rc bir mantkszla dyorlar. EI-Muire b. Said diyorki: Allah, ken-

di terinden hasl olan denize bakt. Kendi glgesini grd. Glgesini top-

lamaya gidince, glgesi utu. Fakat Allah kendi glgesinin gzn eline

geirerek. ondan bir gne yapt. Sonra (benimle beraber baka bir tan-

rnn bulunmas ca'iz deildir) diyerek kendi glgesini yok etti.) Bu ha-yal oyununu hangi manta balamak mmkndr!. Hiam b. Hakem

ise, Allah bazan parlak bir nura, bazan billura, bazan katksz bir altun

klesine, bazan ldayan bir inci tanesine benzetmekte, bazan da Alla-

hn hi b~r cisme benzemediini sylemektedir. Bu mtenakz iddialar,

manta sarm! bn-i Arabi, Krsinin drtgen olmas dolaysiyle Are

benzediini, Allahn iki ayan bu krsye dayadn sylemiken, Kr-

sy, Arn ortasna atlm bir halkaya benzetiyor; bir yandan da Kr-

snn donmu sular zerinde bulunduunu sylyor.eyhin hangi sz-

ne inanalm? Bu nasl bir mantk! ..

(9) Ayni malaz. Cilt 3 Kitab 2 Sa. 565.


8/18

142

kinci netice udurki mutasavvflarn senbolizmi ile i'ann bacnilii

arasnda byk bir karabet grlmektedir. Bu karabeti, asrmzn b.

yk sHLmmtefekkirlerinden olan Ahmed Emin Bey u suretle izah eder :(10) "i'anin mehdilik nazariyesi, yeni bir olayn domasna sebep ol-

mutur. O da tasavvufun i'ilie sk bir suretle balanma:sdr. Mutasav-

wflar, i'ilerin Mehdisine (Kutup) adn verdiler, ve bylece i'ilerin

hisse hitabeden saltanatlarna kar, mutasavvflar, ruha hitabeden bir

saltanat kurdular. Mutasavvflarn Kutbu, i'ilerin mam gibi, her za-

man alemin iini kendisi grr. O, gklerin direidir; direk olmaynca,

gkler ker. Kutuptan 'sonra, Nakipler gelir. bni Arabi, Ftuhat- Mek.

kiyede derki: Nakiplerin saylar, her asrda oniki olup felein burdar

saysndadrlar. Bu say ne artar ne eksilir. Her Nakip, kendi burc1J.nun

zelliklerini ve Allah Taalann o makama tevdi'eyledii btn esrar ve

tesirat bilir. unu da sylemek lazmdrki Allah Taala gkten indirdiibtn eri'atlerin bilgisini 'bu Nakiplere balam bulunmaktadr. On-

lar, ruhlarn btn gizli taraflarn, kuruntularn, hile ve desiselerini

bilirler. Hatta blisin i yzn, blisin kendisinden iyi bilirler. onlar,

bilgide o kadar ileri gitmilerdirki, bir kiinin yere basndan, baht~yar-

lardan m, bedbahtlardan m olduunu bilirler. .. . . . . .. . . . . 1 B-

tn bu eyler, hayal ve evham ile dolu bir i'irdan farkszdrlar. Fakat

bu, hi de zevkili bir i'ir deildir. Bilakis bu, yle bir i'irdirki insanlarn

inanlarn ve ilerini bozar; onlar mantktan ve hayatn vaki'i hakikat-

lerinden uzaklatrr: cemaatlerin idari ve adli islahat talebini baltalar

ve'felce uratr. te bu fasid dairenin iinde, sanki hkkm ile halk ara-

snda yle bir szleme olmu: halk, hayal aleminde oyalanacak: hk-

kam, fesad deryasnda mesafeler kat'edecek. Baka bir deyimle, 'halk

hayal ile oyalanrken, hkkam mtemadiyen i bozanhk edecek ve Um-

met her gn ktden ktye gidecektir".

Geri Ahmet Emin Beyin sembolizm ve alegorizm ad altnda batni-

lik yapan mutasavvflar hakkndaki kanaati btn sufilere intibak etmez.

Tasavuf, bilhassa drdnc hicrl asrdan sonra ruhiyat, hissiyat ve hayal

ile uraanlarn bir mesle!ki haline gelmitir. Fakat birinci, ikinci ve

nc hicri asrlarda gelen sufilerin ou, hayata ve slam cemaatine

deil de, zalim Halifelere, valilere ve hakimlere ksm insanlard. Bun-

lar, Snnetin ihyasna alan, slam cemaatinin salah ve saadetini isti-

yen, zalim Halife ve valileri gayetle ac bir surette tenkid edip aatmak-tan saknmyan ve ancak bo vakitlerini ibadetle geiren birer muhaddis

veya fakih idiler. Aralarnda Ebul - Derda, Ebu - Zer, Hasan Basri,: Ev-

zai, El-Fudeyl b. Iyaz, EI-Cneyd b. Muhammed gibi adamlar oktur.

Hepsinin menakibi mehurdur.

kinci hicr yzylda yaam byk sufilerden biri olan Zinnun~i

Msrl der ki (11) : "Sakn Allah tandn iddia etmiyesin; yahut. zh-

d tasavvufu kendine san'at edinmiyesin; yahutta ibadete (geceli gn-

dzl) balanm olmyasn". te tarihte zhd' takvasiyle nam saIm9

(10) Duhal-slam, cz 3. Sa. 245,Msr.

(11) Kitabu Tabakatil-Sufiyye, Ebu Abdurrahman EI-Slemi, S. 17, Msr.

t':


9/18

143

olan hu byk din adam tasavvufu kendilerine san'at edinen ve yahut

btn vakitlerini ibadete tahsis eden kimselerden holanmyor. Bir de

zi.i::d-takvas kadar fazileti ve slami ilimlerdeki geni bilgisiyle tama-yz eden mam Hasan Basri'nin u szlerini okuyalm (12) : Rivayete

gre Haccac zalm, Kufe'de yaptrd gzel bir kona ziyaretilere aa-

rak takdir ve hayranlklarn renmek istemi. Ziyaretiler arasna

katlan mam Hasan Basri, Haccac'n konan grdkten sonra demi ki :

"Elhamdlillah; Krallar, kendilerinde daima nmeyi mucip olacak bir

stnlk grrler. Biz de onlarn halinde her gn yeni ibretler okuruz.

Onlardan birisinin konak yaptrdn, yeni yataklar attrdn, nefis

elbiseler giydiini ve kymetli binkler edindiini gren tamahkar sinek-

ler, aleve koan pervaneler, ve kt yoldalar, o kralnetrafn sararlar.

Kralonlara der ki : Baknz neler yaptrdm!. Evet ey marur; neler

yaptrdn grk. Sonra ne olacak? Ey fasklarn by; unu bil ki,semavat halk sana lanet okumakta; ve Dnya ehli senden nefret etmek-

dirler. Zevala mahkum olan bir kk yaptrdn amma ebediyet kkn

yktn; v'c gurur dnyasna aldanarak ahirette zilleti kabul ettin. mam

Hasan Basri bu szleri syledikten sonra Haccac'n kknden karken

u mev'izeyi okumutur:" Allah Taala, hakikati halktan saklamayp

onlara amay alimlerin boynuna bor klmtr".

EI-Cneyd b. Muhammed bir gn karssnda batni kanaatler g-

den bir adamla karlam ve aralarnda, Ebu Ali el-Ruzbari'nin bize

naklettii u konuma olmu: (13) Ebu Ali el-Ruzbari derki: Cneyd'in

yannda idim. Orada marifetten (yani Allah tanmaktan) dem vuran

bir adam dediki: Allah tanma yolunda yryenler, nefislerini islah et-mek ve Allaha balamak urunda harekatn (yani dinin emrettii iba-

det ekillerinin) terkine vasl olurlar. Cneyd o adama dediki: Senin bu

szlerin, amalin skatna kail olanlarn (yani dini devlerin ykn srt-

larndan atmak istiyenlerin) szleridir. Bu ise nazarmda affedilmiye-

cek kadar byk (bir daaet) dir. Hrszlk ve zina eden bir kimse dahi,

bu gibi eyleri syleyenlerden temiz ve drstrler. Allah tanyanlar, sa-

lih amelleri Allahtan alrlar; ve bu amelleri ile Allaha ynelirler. Bin

sene yaasam da salih amellerden zerre eksiItmem; meerki (bu amelle-

rin) icrasna mani olacak mcbir sebepler ka"

te Snnet- Muhammediye'nin esaslarn ve slam cemaatinin hak-

larn mdafaadan ylmayan bu cesur ve mcadeleci din adamlarmz,

slam akidesiyle hi bir suretle badaamyan batnilii iddetle reddet-

milerdir. Fakat, batniler, kendi akidelerini mdafaa etmek yolunda der-

lerki: (14) "Her tenzilin bir tefsiri ve her zahirin bir batn vardr,"

Hakikatte bu iki ibarenin birincisi karanlk; ikincisi, mugalataldr. Evet

tenzil edilen her semavi kitabn bir tefsiri vardr; ama bu tefsiri kim ya-

pacak ve nasl yapacak? Her zahirin bir batn oLsa da; bu

(12) EI-slamu vel-Menahicl-:itirakiye, Muhammed EI-Gazali, S. 46, nc

tab, 1373/1954, Msr.

(13) EI-Risaletl-Kueyriye, Sa. 22.

(14) ehrista:i, Elmilel vel-Nihal, Cz 2. s. 29.


10/18

144

hal, batn urunda zahiri terk etmeyi gerektirmez. Yahut da gzle

grnen hakikatleri, evham ve hayallere feda etmeyi mucip olmaz. Bizi

bu suretle konumaya sevkeden husus udurki: slam tarihi boyunc~ ba-tini taifelerin kitab ve Snneti, sair slam cemaatlerinden ok farkl bir

surette tefsir etmi olmalardr. Hatta bunlarn bir ksm batnilii, ama-

lin terki iin kafi bir sebeb addetmilerdir. Biz bunlara EI-Cneyd b.

Muhammed'in vermi olduu cevab ok yerinde buluruz. Tenzilin de nasl

ve kimler tarafndan tefsir edileceini tekrarlama faydal buluruz. Ev-

vela unu syliyelim ki : Tenzili, Tenzilin kendisi tefsir eder; nasl ki

EI-Bakara suresinin 255 inci ayetindeki (Krsi) kelimesiyle EI-Hadid

suresinin 4 nc ayetindeki (Ar) kelimesini mabadi tefsir etmektedir.

Sonra tenziI edil.en Kur'an, sahih ve mtevatir haber tefsir eder; bu da

olmazsa kitfub icma- mnet tefsir eder. Halbuki Batniler, ima' redde-

derler ve Tenzili tefsir etmek salahiyetini yalnz kendi imamlarnda g-rrler. Bu mnasebetle i'a ve bilhassa Batniye frkalar, Tenzilin baz

ayetlerini dier slam frkalarndan baka manada tefsir etmi ve anla-

mlardr.

i'i!erin byk fa:kih ve muhaddislerinden olan EI-Killini, mam Mu-

hammed El-Bakr' dan (15) naklen der ki: (16) "Allah Azze ve GeIle'nn

iki ilmi vardr : Birisi, yalnzkendisinin bildii ilimdir. Dieri, mela'ike

ve Resulne retti ilimdir. te Allahn Mela'ike ve Resulne rettii

ilmi biz biliriz." Bu szde itiraz mucip olacak bir nokta yoktur. Ancak

(biz) szn i'iler baka manada, i'i olmayanlar baka manada an-

larlar. i'ilere gre (biz) kelimesi yalnz mamlam mahsustur. i'i dlm-

yanlara gre (biz) kelimesi btn m'minleri iine alr. Bize gre mamMuhammed El-Bakr (biz) kelimesinden yalnz mamlar kasdetmis ol-

sayd, bunu (biz (mamlar) eklinde sylemesini bilirdi.

Ayni muhafrir iddia ederki (17) mam Cafer Sadk (18) Kur'an.m

"Feseyera Allahu amelekum ve Resuluhu vel Mu'minune=amelinizi' Al-

lah, Allahhn Resul ve Mminler greceklerdir" ayetindeki (mrninler)

kelimesinin mamlara delalet ettiini sylemi. mamn bu tefsirine di-

yecek yok. nk bizim nazarmzda (mrninler) kelimesi yalnz mam-

lara mahsus olmayp sa'ir mminlere de amildir. Ayet i'ilerin anladk-

lar manada tefsir edildii takdirde iin rengi deiir. O zaman, ahirettp.

insanlarn amellerini yalnz Allah ile Allahn Resul ve imamlar gre-

cekler demektir. Bu esasa gre, mamlar ahirette Allah ve Resulnn ya-

nnda yer alm olacaklar.

EI-Klliniye gre (19) mam Aliyyl-Riza (20) demi ki : "mamet,

Peygamberlik derecesinde bir mertebe olup vasiyet tarikiyle onun evla-

(15) Beinci mam, Ebu Cafer b. Ali b. Hseyin b. Ali'dir.

(16) Kitabl-Kafi, S. 123, ran basks, 1281.

(17} Ayni mehaz. Sa!, 123.

(18) Altnc mam, Ebu A'bdilliih b. Muhammed b. Ali b. Elhsey~n b. Alidir.

(19) Kitabl-Kafi; Sa. 80 - 125.

(20)' Sekizinci mam, Ebul-Hasan bin Musa b. Cafer b. Muhammed b. Ali b. H.

seyin b. Ali.

"

),


11/18

145

dna den bir mirastr. mamet, Hasan ile Hseyn'in mirasdr. mamet,dinin dizgini; mslmanlarn dzeni; dnyann salah ve Mminlerin kuv-vet ve erefidir. mamet, gelien slamn temeli ve ykselen idaresidir.

SaIM, zekat, siyam, hac, cihad ve sadaka gibi vacipler, dinin emir ve ah-kamm gerekletirmek, serhad ve kaleler mdafaa etmek, ancak ima.metle kaim olur..... mam, sutan mnezzeh, kusurdan ark olup bilgi ilevasflanr ..... mam, kendi asrnn bydr. Onun derecesine yaklaacakbir insan ve onun ayarnda bir alim bulunamaz. Onun yerinitutacak vekendisine eit olacak bir nazri yoktur. mam, bu stnlkleri aramadanve (bilvasta) iktisab etmeden, srf Mufzil ve Vahhab olan Allahn tahs-siyle, kendinde toplar ..... Naslolur da Allah ile Resulnn setikleri birmam mslmanlar brakr da kendi setikleri baka adamlar i ba-na getirirler! Halk (cehalete dmeyen bir alim ve ylmaz bir mbeirolan mam; kutsallk, temizlik, ilim ve ibadet kayna olah) mam se-

mek hakkn kendilerinde nereden bulurlar! ...."

Batniler, ayetlerin zahiri manalar atnda Ehl-i Beytin ve bilhas-sa kendi mamlarnn hak ve salahiyetlerine delalet eden gizli manalarn

bulunduunu iddia ederken, batni mutasavvflar dahi, ayet ve hadisle-rin zahiri manalar atnda tasavvufi manalarngizlendiini iddia etmi-ler; ve bu ayet ve hadisleri, kendi fikri ve ruhi ihtiyalarn destekliye-cek surette tefsir etmilerdir.Muasr slam mtefekkirlerinden olan Ah-met Emin Bey, i'ann ve mutasavvfenin (zahir ve batn) kelimelerin-den ne kasdettiklerini yle izah eder: (21) "Takiyye (yani ihtiyatldavranmak ihtiyac) i'ilerin ifreli bir (surette konumalarna sebepolmutur. Bu yzden, zahirde herkese hitab ederken batnda yalnz kendi

adamlarna hitab edecek surette konua bilmeleri iin remiz ve kinaye-lere mracaat etmilerdi. i'ilerin bir ksm, bu usul Kur'ana da tatbikederek bir ok ayetlerin babni manalarnda, mam Ali ile ve (kendi so-yundan gelen) sair mamlarla ilgili iaretlerin bulunduunu iddia etti-ler. Mesela onlarn bir ksm, u ayet-i Kerime'yi Hazret-i Ali'nin Hila-fetteki hakk ile ilgili bulurlar. Ayet udur: "Ya eyyuher-Resul belli-ma 11Zileileyke min Rabbike; ve in lem tef'al fema bellata rlsaletehu."Meali : "Ey Allahn elisi, sana Rabbin tarafndan indirileni yerine ilet.Bunu yapmadn takdirde, A.llah'n emrilti yerine getirmemi olursun."ddi'aya gre, Allah tarafndan indirilen bu emir, Hazret-i Ali'nin Hila-fetteki mnazaasz hakkna iaret eder. Yine bu manada i'ller derki:Her ilmin arkasnda bir esrar perdesi vardr. mam Zeynl-Abidin (22)

bu manada nazmettii bir iirde der ki :

((Ben bilgimin cevherini gizli 'tutarmki

Hikikati grmeyen cahilleri yanl yola srmesin.

Vaktiyle Ebu, Hasan.. Hil{3e~Jn6 bu ,dille hitabetti.

Ondan nce de Hasana byle konumay tavsiye etti.

Mmkndrki bildiklerimin i yzn ~u;avurursam

Bana (sen puta taparsn) diyecek kimseler kar;

(21) Duhal-slam, Cz 3. Sa. 248.

(22) Drdnc mam, Ali Zeynl-Abidin.


12/18

146

Ve kanm aktmay heldl bulan bu m)min adamlar)

Yaptklar .enirkin eyi) ho grrler.))

"te baz mutasavvflar dahi bu yolda yryerek dedilerki: Her za-

hir ilmin arkasnda batn bir ilim vardr. Kelimelerin lgavi ve mantki

delilleri bu batni ilmi anlamaya yetmez. Bu ilim ancak ilham ve mMka-. efe yoluyla anlalr."

Batni fikirler, ar i'a ile mutasavvflar arasnda sk mnasebet-

lerin teesssne nasl amil olmusa, hulul nazaryesi de, hululc i'ilerle

mutasavvflar arasnda bir inan ve fikir birlii tesis etmitir. u kadar

varki iki tarafn hedefleri bir ise de, hareket noktalar ile hedefe varmak

iin tuttuklar yollar bakadr.

Batni mamlar, mektum veya ayan olsunlar, uluhiyet mertebesine

ancak veraset, vasiyet veya tayin tariykiyle gelmi saylrlar. mamlar,

kendi haklarna kavumak iin, gasp addettikleri kimselere kar ayak-lanmak; ve bunlar devirip yerlerine gemek iin kuvvet ve desise yolu-

na mracaat ederler. Hullc mutasavvflar ise, uluhiyet mertebesine,

ilm-i ledn ile felsefe ve ruhiyat yolundan vasl olacaklarn zannederer.

Bu hedeflerine varmak iin de riyazat, itikaf, kahr- nefis, srekli !iba-

det, ihtiraslardan tecerrd, Dnyann zevk ve alayi:nden uzaklamak,

elhasl madde ile her alakay kesrnek gibi arelere mracaat ederler.

ehristani, Batni mamlarnn senbolik ve ictima'i bir kymet ifa-

de eden uluhiyetlerini u yolda tarif eder: (23) "Batniler derki, biz Al-

lahn ne mevcud ne de gayr-i mevcud; ne alim nBide cahil; ne kadir ne de

aciz olduunu syleriz. Btn ilahi sfatlar hakkndaki kanaatlerimiz de

bu merkezdedir. Allahn hakiki mevcudiyetini isbat etmek iin, kendisiy-

le sair varlklar arasnda mterek bir haddin bulunmas lazmdr. Bu

da ilahi bir tebihten baka bir ey deildir. Dolaysiyle Allahn ne mut-

lak surette isbatna, ne de mutlak surette nefyine gidilmi olur. Bu esa-

sa gre Allah, yalnz mtekabil hasmarn yaratcs ve birbirlerin~ zt

olan eylerin hakimidir." ,

Daha akca konumak icab ederse Batnilere gre Allah, birbirle-

rine kar yer alan muhasm ve zt iki tarafn isbat ve nefyinden malum

olur. cabi ve selbi kanaatler arpmadka, Allah bilinmez. Mtenakz

ve birbirine zt iddialar ortadan kalknca, Allahn mevcudiyet i pheye

der.Batniler, bu iddialarn desteklemek maksadiyle, mam Muhammed

EI-Bakrn (24) ilahi sfatlar hakkndaki u mtalaasn anal'lar: Allah,

alimlere ilim balad zaman, ilim ile vasflanr. Kadirlere kudret ba-

lad zaman kudretle vasflanr. Binaenaleyh, Allah Alimdir ve;Ka-

dirdir demekten maksat, Allahn ilim ve kudret balam olmasflr.

Yoksa bu tabir, ilim ve kudretin Allah vasflarndan olduklarn ifadeetmez."

(23) ElmiIel-vel NihaI. ehristani Cz 2 Sa:, 29,

(24) Beinci mam, Muhammed El-Bakr b, Ali Zeynl-Abidin.

"

\.


13/18

147

Oysaki mam Muhammed Bakr bu szleri, srf itizal kafasiyle yani

Allah sfat okluundan tenzih etmek maksadiyle, sylemitir. Batni-

ler/ise manm szlerini u yolda, anlamaya mtemayildirler : lim ve

kudret ancak alim ve kadir kimselerde tecelli eder. Alim, kendinde ilimsfatn tayan kimsedir. Kadir kendinde kudret vasfm tayan kimse-

dir. Allahn Zat, ilim ve kudretle vasfedilmez. Fakat Allahn Jlimve kud-

reti, mamlarda tecelli ettii takdirde, Allah Alim ve kadir olur.

Gnmzn Batni muharrirlerinden olan Selemyeli (25) Mustafa

Galip, bize Masum mam yle tarif eder: (26) "El-Mahsul kitabnn

373 nc sahifesinde denirki: mam, varln gayesidir. 0, halk tabi'atin

esaretinden kurtarmak ve onlar yksek bir mertebeye ulatrmak zere

seilmitir. Onun zat1, ilahidir, hayatsermedidir. mam, hudud vesfat-

la'labadanca, gayelerin gayesi, zatn yapcs ve sfatlarn vaz' olur.

Hayrat, v,eberekat o verir. Yeniliklerin yaratcs, itaat bekleyen emrin

vericisive hadd- hesaba smayan stnlklerin sahibi odur."

Ayni milellif, Batnilerin Allah birlii hakkndaki kanaatlerinibize

(EI-Da'vetl-sma'iliyye) kitabndan u suretle nakleder: (27) "Vahde-

tin mertebesi vardr : ekIl vahdet; manevi vahdet; hakik,i vahdet."

"ekll vahdet, csman alemindeki klli ve kamil vahdet olup ma-

mn kendisidir; yani ekIl vahdet, mamn mull ve eksiksiz ahsnda

belirmi bulunur. Manevi vahdet, madde aleminden mcerred olan ruha-

ni alemin' kpi a'kldr. Hakiki vahdet iise,isimlerden, sfatlardan ve sair

mevcudattanartlm olan zat- mutlaktr".

"ite mam, maddeden mcerret olan Barlnin hakiki vahdet edat-dr. Dolaysiyle imarnn teni, Allahn isimlerinden ve sfatlarndan biri-

sinin yerine geince ve bu yksek sfatlar arasnda, bir ittihad hasl olun-

ca, hakiki Allah, imarnn kendisi olur. Netekim (her) insan da yledir :

Zat ile kaim olan kuvve-i hayyenin vcuduna inanm bulunan nefiste

bir ittihad ohmca, o nefis ile Imam ayn ey ourlar. Fakat cism sure-

tindeki insan, Imamdan ayr bir eydir. nk Imam ile insan arasnda-

ki maddi iUisal, Allah ile Imam arasndaki maddi ittisaldan farkszdr.

Dolaysiyle Allahn ilmi, Allahn nasl kendi edat ise, Imamnilmi de

imarnn kendi edatdr."

Batnilerin bu vahdet tarifine gre, Imam her vahdeti de kendin-

-de toplam bulunmaktadr. Yani Imam, kendinde hem ekll vahdeti,

hem hakiki vahdeti ve dolaysiyle manevi vahdeti bir arada cem etmi

bulunuyor. Batnilerin bu ilahi vahdet tarifi, az yukarda ehristaninin

bize naklettii tariften esas itibariyle farkszdr. Her iki tarife gre,

Batnilerinhulul nazariyesi, ruhi bir mahiyet ifade etmekten fazla, LC-

tima'i ve felsefl bir mahiyet arzetmektedir. Bu nazariyenin hangi akide".0 '.~

(25) Selemye, Suriyede Rama ehrinin dousunda bulunan ufak bir kasaba olnp

smarm mezhebinin tarihi merkezlerindendir.

(26) Tarihl-Davetil sma'iliye, Sa, 13. Suriye basks.

(27) Ayru merkeZ, Sa. 1,4.


14/18

1 '48

veya felsefeden mlhem olduunuaratrmak, mevzuumuz dndadr.Fakat bizce mhim olan ey, mamdaki uluhiyet vasfnn srekli olupolmaydr. Battnilere gre mam masumdur, kusursuz ve hataszdr:

alemin nazmdr, insanlarn salah ve terakkisi, onun vcudu ile kaim-dir. Bu durum karsnda mam Batnilerin nazarnda, imamete geldiisaatten ld saate kadar, uluhiyet vasfn tar.

. . ' i

Batni ve hlulc olmayan Islam frkalarnn bu nazariye ha~km~daki kanaatlerinin pek menfi olduunu sylemeye hacet yoktur. OI).lann

bu menfi kanaatlerini uzun uzadya erh etmenin de yeri deildir. Ama bunazariye sahiplerine tevcih edilen ac tenkitler hakknda ksa bir fikirvermek iin, bu tenkitleri iki noktada hlasa edelim: 1) Batni hlulu,slam tevhidine taban tabana zttr. Batniler, slam akidesini buland-rp bozmak istedikleri iin, Mminleri ibadetlerin terkine ve muharre-

matn irtikabna davet ederler. 2) Bu nazariye siyasi, rk veya ahsiihtiraslarn ifadesi olduu iin,samimi deildir; ve Islam camiasm bir-letirip kuvvetlendirmek. deil, paralayp zayflatmak amacn gder.

Kanaatimizce bu ikiar thmeti istisnasz olarak btn Batlilereykleme'k, doru deildir. Zira Fatmi Devletini kuran Batni mamla-rn slam ykmak l'stedikleri ve yahut- ibadetle megulolmadklariddia edilemez. Onlar da mevi ve Abbasi hanadanlar gibi, btn ms-mmanlar kendi sancaklar atnda toplamak istemilerdi. stelik, Kara-mta reisi Ebu Said Cennabiye (Kabeden skp gtrd) Hacerti Es-vedi yerine iade etmeyiemir eden, hatta Karamtaya ldrc darbelerindiren, yine Fatmi Devletinin bu Batni mamlar olmulard. Ite OU

yzden batn saylan Fatmilerle Karamtaya ayn nazarla bakmak do-ru deildir. Fatmiler, Islam camiasnn iinde kalmak ist~yen ve slamcemaatine, kendi kurumlarnn erevesi dahilinde, hizmet etmek isteyenkimselerdir. Kahire'yi ve (IsHim ilimIerin en byk messeselerindenolan) Ezher cami'ini de onlar bina ettirmilerdi. Karamta ise, slamcamiasnn dnda kalmak istemilerdi. Bunlar, her vesile ile, slama veMslmanlara olan derin ,buz-u adavetlerini izhar etmekten ekinme-milerdi. CamiIeri ykmak, mushaflan yrtp yakmak, kundaktaki slamocuklarn ldrmek, gebe mslman kadnlarn .karnarn demek,Hccac ldrmek, Islam kzlarn srp esir pazarlarnda satmak gibihareketleri, bunlarn slam camiasna nekadar dman ve yabanc olduk-

larn gsterir. Fakat Fatmiler ylemiydiler? Hayr.Bununla bember, iki tarafn balandklar hulul nazariyesi, Ehl-i

Snnet vel-Cemaat tarafndan siddetle reddedilmis ve sirk ile vasfedil-mitir. E'arilik, Matridilik;e Zahirilik, herha~gi bir insanni hulul

bahanesiyle, uluhiyet iddia etmesine rza gstermez ve bunu putperest-

likten farksz bulurlar. Ama ulfihiyet iddia eden ahs, isterse Ehl.iBeytten olsun, isterse onlarn adna ulfihiyet iddia etmi olsun. Neticei~ibariyle her ikisinin iddias, slam akidesinin esaslarna aykrdr. Ehl-iSnnet, .kendilerini hakl karacak misaller. bulmakta zahmet ekmezlerBu arada Endlsl a'ir bn-i Hannini FatmiHalifesi! EL Muizbillahhakknda syledii i'irleri zikretmek mmkndr: bn-i Hani derki:

\,


15/18

149

. Ma i'te la:m,a'etil-aqdaru

Fa'hkum fe-entel- Vahidul-qahharu

Manas : "Meiyet senin meiyetindir; kaderin meiyeti deildir. Hk-mn ver; nk Vahid- Kahhar, sensin." Malum olduu zere, Vahidve Kahhar isimleri, Allaha mahsusdurlar. Sonra slam akidesine gre,yalnz Allahnmeiyeti, kaderleri tayin veya tebdil eder; insanlarn me~iyeti deiL.Grlyor ki Endelsl a'ir, kinaye veya iarete hacet duy~madan, Fatim Halifesini Allah yerine koyuyor ve ona Allah diye hitabediyor. Ayn kasideden aldmz u iki beyti de zikredelim :

"arufet bikelafaqu ve'nqasemet bikel-erzaku vel'acal vel-fl,maru.

Cellet sfatke en tuhadde bi-miqvelin ma yasna'ul-misddqu vel-miksarJJ

Manas : "Ufuklar seninle ereflendi, rzklar, eceller vve mrler senin

tarafndan blnd. Seninsfatlarn szle ifade edilmekten byktrler.Bu uurda dilimiz nekadar ok ve nekadar doru szsylese ne syiiye-

bilir."

aparzani min sevmin ve kri Hilafetin,

Haza bihdza indena maqrUnu :

Fe'rzuq ibddeke minke efa'atin

Ve'qrup lehum zulfa fe-ente Meklunu." (28)

Manas : "Bizce oru tutmakla Hilafete kretmek, birbirilerine baliki farizedir. Kendi kullarnaefaat eyleve onlarn sana snmalarnkabul et; nk sen Kekinsin". Mekin ismi de Allaha mahsustur.

unu da ilave edelim ki E'arilik, yalnz batn hululunu reddetmek.le kalmaz. Bat mutasavvflarn hulul nazariyesini de ayn iddetle red-deder. Az yukarda, Battnilerle mutasavvflarn hulul nazariyeleri ara.snda .baz farklarn bulunduun'u sylemitik. Bu fark!arn banda uhusus gelir : Batniye mamlar, imamet makamna geldikleri andanitibaren uluhiyet payesine ykselmi saylrlar. Rululc mutasavvflarise, ullihiyet mertebesine ancak gdml bir riyazat neticesinde vasl

olduklarn iddia etmektedirler.

Geri Kur'an- Kerim'de, Allah Taala Ruhu istedii kullarna ba-ladn buyurur. (29) : "Rafi' derecati yuql-Ruha min Emrihi alil

men yea,'u min ibadihi......" Meali : "nsanlardan kat kat yksek olanAllah, istedii kullarna Ruhu, kendi Emrinden balar " Bu ayet-icelileden anlaldna gre, Allahn Ruhuna kavumak, insanlarn kendiellerinde olmayan bir eydir. Bu, Allahn emri iradesine ba.lbir mazha-riyet olup insanlarn siyas veya ahs emellerine ram olmad gibi, e-hasn tasavvuf alarna decek kulardan deildir. Kemalatn kemaliltolan Ralk- Azamn mertebesine yskelmek zaman ve mekann bazicesiolan biz insanlardan ok uzak bir eydir. Allahn sonsu.z kudret ve bU .-

(28) bin: Haninindivan;(29) EI-M'mn suresi. Ayet: 15.


16/18

150

ykIne hayran olmaktan baka bir eyelimizden gelmez. Netekim

mehur slam mutasavvflarndan olan bnl Farz bu manada derki: (30)

aLev enne kullel-hsni yekml surefenVe raJdhu kdne mhellien ve mkebbirdJJ

Manas : "Btn gzellikler, mkemmeliyet mertebesine erp Onu

grseler, "La laha llaallah" ve "Allah Ekber" deyip dururlar."

Byk slam SMilerinin gayesi, Allah olmak deil, Allaha yakla-

mak ve Allah tanmaktr. Evet, Allah bize ahdamarmzdan ve vicdan-

mzdan daha yakndr. Ama bu hal, ne Allahn insanlamasn ne insan-larn Allahlamasn muciptir.

slam akidesi, Allah bizden bsbiItn baka ve bizden tamamiyle

ayr bir varlk bilir. Allah, zaman ve mekan gibi mahdut, mtehavvH,

itibari ve geici eylerle vasfetmekten stn bulur. u'urlu veya u'ur-suz btn fanileri ezeliyetle vasflandramaz. Dolaysiyle slamlk, hulul

bahanesiyle bu stn ve nazrsz varla mareket iddiasnda bulunan

kimseleri, tabiatiyle kendi camiasnn dnda tutmak ve bunlar kendi

camiasna yabanc addetmek zorundadr.

slamda hulul nazariyesinin kurban ve hululc mutasavvflarn en

eskilerinden biri olan Hseyn bin Mansur EI-Hallac, rivayete gre de-

miki: (31) Taat ile nefsini terbiye eden ve kendini her nevi zevk ve eh

vetten kayran kimse, mukarreplerin (yani Allaha yakn olanlarn) mer-

tebesine ular. Bu yolda yrmeye devam edip paklkta derece derece

ilerledike, beeriyetden kurtulur; ve nihayet btn beeri sfatlardansyrlnca, Meryem olu sa gibi, Allahn hululuna mazhar olur. O zaman

o kiinin fi'illeri, Allahn kendi fi'illeri olur; ve ne isterse gerek olur."

Ayn rivayete gre, Hallac 'kendi hocalarndan ve devrinin bykSf.file-

rinden olan Ebul-Kasm El-Cneyd b. Muhammede bir gn "Enal-Hakk"

demi. Azndan irkin laf duyulmayan Cneyd, Hallacn bu szne fena

halde kzm ve kendisine u ar karlkta bulunmu : "Ente bil-hakk

eyye ha;ebetin tfsid?" Yani "Sen, hak dediin eyle hangi tahtay kan-

urdnI sanyorsun?"

ddia'ya gre, Hseyn b. Mansur El-Hallas, mridIerine yazd rnek.

tuplara balk olarak yle bir ibare 'kullanrm (32) : Hu'ban her. su-

rette ta~avvur 'edilen tanrlarn Tanrs Hf'dan, falanca kuhina." Mrid.,leri de kendisine yazdklar mektuplarda yle bir dil kullanrlarm :

"Ey Zatn Zat, ve arzularn gaye ve mteehas olan Sen; her zamanda

baka surette gelen; ve bugn Hseyn b, Mansurun suretinde gelen Sen;

biz Senden meded bekler, rahmet dileriz." Hseyn b. Mansur EI-Hallac

ile mritlerinin bu suretle konumu olmalar, hi de msteb'ad deildir.

Ondan sonra gelen baz mutasavvflarla kendi mridIeri arasnda dahibuna benzer eyler sylenmi, yazlm ve el'an yazlp sylenmektedir.

(30) bnl-Fanzm divan.

(31), Alfark Beynel Firak. Abdl KaJir Badadi. Sa. 108 - 159.

(32) Ayni mehaz, Sa. 159.

"

(~


17/18

~

\/

151

Hi bir kaba smayan bu szlerden E'ariliin rkmesi ve yaka

silkmesi kadar tabi'i bir eyolamaz. Bu bid'atIer, slam tevhidinin stn

nezahedinden ve muhteem sadeliinden fersah fersah uzaklar. u-

nu tekrar edelim ki, madde ve sirkte mnezzeh olan slam tevhidin, ya

Selefyenin sfat isbat eden mutlak iman, ya Kaderiyenin Sfat te'vil

eden aklcl, veya (Selefiyenin imamn Kaderiyenin aklclna ka.

tan) E'ariyenin cemaatcilii temsil 'eder. Halbuki tarih ve hadisat bize

gsteriyor ki, Selefiyenin sfatl kuvvetli bir akla dayanmadka, te.

bih ve tecsime kayor. Kaderiyenin aklcl ise, Allahn Zatn sfat-

lardan tecrid ede ede tatile varyor. Tatilden maksad, Allah (zatndan

baka eyolmayan) sfatlardan syrmak demektir. Tatil kelimesi, asln-

da "bir kadnn zerindeki ss ve mcevherleri kaldrmak" demektir.

Tatil, ayn zamanda bir kimseyi isiz veya bir yeri bo brakmak" de.

mektir. Binaenaleyh "tatil" kelimesi hangi manada alnrsa alnsn, Al.

lahn anna yakmyacak ekilde kullanlm olur. Birinci manada, Allah

yavanlatrlm olur. kinci manada, Allahn yaratc ve fa'al kudreti,

atalete mahkum edilmi olur. Geri Kaderiye, insann kendi ef'alind8

muhtar olduunu isbat etmek iin tatil yolundan gitmemilerdL Yani

onlarferdin kendi af'alini semekte ve yapmakta serbest olduunu sy.

lemek iin Allahn insan ilerine kanmadn iddia etmemilerdLFa.

kat "insan, kendi kendi fi'ilIerinin yaratcsdr"eklindeki konumalan,

ayn yola kmazm?

Netice ittibariyle Kaderiye veya Mu'tezile tatile hangi yoldangitmi

olurlarsa olsunlar, e'arilik onlara kar cephe alm ve insan aklnn

kendi ilerinde mutlak bir tasarruf sahibi olduunu reddetmitir. Zirabyle bir akm Allaha ortaklk edeceini iddia'eder.m'.ariye frkasn2.

gre; Allah hem bizi, hem amellerimizi, baka bir deyimle dncelerimi

zi de yaratmtr. Btn mevcudatn zerinde mutlak tasarruf sahibi,

Allahtr. "Biz Allaha tapar ve Ondan yardm dileriz.=yyake na'bunU

ve iyya'ke nesta'in." "Bizlere doru yolu aydnlatmas iin kendisine

yalvarrz =hdina'ssratal-mst~kim." "Bizleri bahtiyarlar srasna

koymasm rica ederiz=Bratel lezine en'amte aleyhim, gayril mazubi

aleyhim vela'ddallin."

Bu esasa gre E'arilikte, inkar edilmez bir Cebriyecilik pay yok

mu? mlbette vardr amma E'ariye frkasnn cebriyecilii, M'minleri

seva'b ve ikab hakknda tefelsUfe (ve onlar Cennet ve Cehennemin l.zumsuzluuna) gtren menfi bir cebriyecilik deil, bilakis Allahn irade

ve hikmetine mutlak surette gven telkin eden msbet bir cebriyecilik

tir. Biz, daha da ileri giderek diye biliriz ki, E'ariye frkasnn Mrci'e

ve Mu'tezileden alnm birer pay da vardr. Evet amma E'ariye frka-

mmn mrci'ecilii, ameli imana katmay art bilen bir mrci'ecilikEr.

Aklcl da, Allah, kur'ani sfatlardan tenzih ede ede bizden uzakla'f-

tran bir aklclk olmayp; !lahi Sfatlar, Mu'tezileden daha iyi te'vil

ederek bize mUsbet bir aklclktr.

O halde E'arilii, dier frkalardan ayrd eden mmeyyiz vasf ne.

dir? E'ariliin mmeyyiz vasf, bu frkann daha ilk teekklnde ken-


18/18

152

dini gsteren cemaatciliidir. Bu cemaateilik, Islami akidenin asa1et ve

sadelini muhafaza etmeyi; slam cemaatinin tedeyyn ve Allaha inan

ihtiyacn (tebihe; tecsime, mugalata ve hulula kaymadan) tatmin et.meyi; slam cemaatine, bu akidenin emir Ve icaplarna uygun ruhi bir

disiplin vererek onu hayr- salaha srmeyi istihdaf eden bir cemaati-

liktir.

E'arilik, ne tebih ne tecsim yoluyla Allah insanlarn seviyesine

indirir; ne hulul tarikiyle zavall kullar, Allah mertebesine karr; ne

de slam cemaatinn mukadderatn, imansz bir akln tasarruflarna

emanet eder. Hululn Allahlatrd kimselere tapanlar, kendi ferdi vey8.

itima'i hrriyetlerine zor kavuurlar. Allahsz bir dihriliin bencil hU.

kmlerine ramolan topluluklar bekleyen tehlike ok byktr.

E'ariliin slam tevhidi -hakkndaki telakkisini u szlerle h1as:1

etmek mmkndr : "Allah, insanln ok stnde kalan bir mkem.

meliyet unsurudur. Allah, canl ve cansz btn varlklarn yaratcsdr.

Hayatn nazm ve mdebbiridir. Onsuz, hayatn ve btn mevcudatm

izah mmkn deildir. Alla:h, hakkn kendisi, adaletin Dnya ve Ahiret.

teki son merci'idir. Allah fikri, behimi arzularn hayatta ebediyyen h.

kmran olmasna ve zorbaln kanun hkmne girmesine kar vicdani

bir teminattr. Byle bir teminat olmasayd, beeriyetin ilerlemesine in-

kan bulunmazd. Fazilet ve hicab ad altnda bir ey bilinmezdi. Allah,

mihnet ve felaket anlarnda .bizlere yar olan yegane efkat ve mmid

kaynadr. "

Hasl E'arilik, hnkatin en etrefil problemlerini halletmek ve fa-zilet esasna istinad eden itima'i bir nizam idame ettirrnek iin Allahn:

Vacib1-Vcud ve elzem bir unsur olduuna inanm btilunmaktadr.

,

c i

eŞ'arilİk neden batınİlİce ve ı-ıulule

Documents