NARODI BOSNE I HERCEGOVINE

E T N O G R A F S K I P R E G L E D B O S N E I H E R C E G O V N E

Sarajevo, 1997, godine

Nedad Hadidedi

I BOSNA I HERCEGOVINA

Ime

Bosna i Hercegovina obuhvata sredinji dio zapadnog dijela Balkanskog poluostrva i sastoji se iz dvije cjeline na sjeveru Bosne i i na jugu Hercegovine. ONe ine kako geografske tako i prirodne i historijske cjeline, koje su kasnije, zajednikim ivotom i zajednikom historijom, povezane, i danas ine dravu Bosnu i Hercegovinu.

Ime Bosna se prvi put javlja u dokumentima sredinom X stoljea u spisu vizantijskog cara Konstantina Porfirogeneta, a odnosi se na kraj oko gornjeg toka istoimene rijeke po kojoj je, izgleda i dobilo ime.

Ime Hercegovina potie od titule hercega (vojvoda). Ova se titula u nas pojavljuje posredstvom ugarsko-hrvatskih kraljeva, a u dokumentima se javlja 1449. godine u naslovu Stjepana Vukia Kosae koji se odvojio od Bosne i proglasio: Hercegom sv. Save, gospodarem Huma i Primorja..., kasnije se i zemlja kojom je herceg Stjepan vladao naziva Hercegovinom. Do tada se ta zemlja zvala Hum.

Granice, poloaj i teritorijalni razvitak

Tokom istorijskog razvitka ime Bosna se znatno rairilo izvan poetne teritorije i danas se odnosi na podruje izmeu rijeka Drine i Save i planina Pljeevice, Dinare i Ivan Sedla, dok Hercegovina obuhvata, uglavnom, sliv rijeke Neretve. Bosna i Hercegovina je preteno planinska zemlja; zauzima najiru i najviu oblast Dinarskog planinskog sistema. Sa sjevera i zapada Bosna i Hercegovina granii sa R. Hrvatskom, sa istoka i juga R. Srbijom i R. Crnom Gorom, a jednim uskim pojasom oko 15 km na zapadnoj granici izbija na obalu Jadranskog mora (karta 1.).

S Jadranskim morem Bosna i Hercegovina je povezana prirodnim putem dolinom rijeke Neretve, koji - nastavljajui se na put dolinom rijeke Bosne - predstavlja, prolazei sredinom Bosne i Hercegovne, najkrau i najbolju vezu izmeu Jadranskog mora i Panonske nizije i Podunavlja. Osim doline Bosne i doline ostalih veih bosanskih rijeka (Una, Vrbas, Drina) otvorene su prema sjeveru, Panonskoj niziji i njenim glavnim saobraajnicama Savi i Dunavu.

Ovakav reljafni sklop i pravci glavnih komunikacija odreivali su smjer cijelom nizu historijskih zbivanja, te kulturnih i drugih uticaja na teritoriju Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do danas.

Dananja teritorija Bosne i Hercegovine razvila se iz dva historijska jezgra, jednog u dolini Bosne, a drugog u dolini Neretve. Ova dva jezgra su irei se postepeno tokom historijskog razvitka srastala u promjenjljive politike cjeline.

Po Bosnom se u srednjem vijeku podrazumijeva samo kraj u kome je postala i odakle se irila bosanskka drava. To je bila visija oko gornjeg toka rijeke Bosne, od njenog izvora do Vrandukog klanca sa dolinama Bosninih pritoka: Lepenice, Lave, Stavnje i Trstovnice. Iz ove matice Bosna se rairila na istok, jug i zapad, te se jo prije prve polovine XIII stoljea primakla srednjoj Drini, srednjoj Neretvi i gornjem Vrbasu. Do XV stoljea politika vlast Bosne se rairila na sljedee susjedne oblasti: na sjeveru na oblast Usoru, na sjeveroistoku na oblast Soli, na sjeverozapadu na oblast Donji Kraj, na zapadu na oblast Zapadne Strane, na jugu na oblast Zahumlje i Travunija, na jugoistoku na oblast Podrinja, te na Primorje, obalni pojas izmeu Konavlja i Hercegnovog. irenjem bosanske drave irio se i pojam Bosne, koji je pod Osmanskom upravom dobio svoje dananje znaenje i obim.

U gornjem obimu ali s kolebljivim granicama Bosna i Hercegovina, nakon osmanskih osvajanja ovih krajeva u drugoj polovini XV stoljea, postaje granina provincija na zapadu Osmanskog Carstva. Daljim osmanskim osvajanjima prema sjeveru i zapadu, granice ove provincije su se pomijerale i preko ovog obima. Dananje granice dobila je Bosna i Hercegovina tokom XVIII i XIX stoljea nizom mirovnih ugovora, sklapanih nakon osmanskih poraza i defanzive. U tim granicama Bosna i Hercegovina ostaje i u vrijeme Austrougarske okupacije 1878. i kasnije aneksijom 1908. godine. U vrijeme prve Jugoslavije (1918.-1941.) Bosna i Hercegovina nije egzistirala kao zasebna administrativna cjelina. Odlukama II zasijedanja AVNOJ-a 1943. godine Bosna i Hercegovina je izdvojena, u okviru druge Jugoslavije, kao zasebna federalna jedinica sa granicama iz 1918. godine. Uz kasnije manje teritorijalne korekcije (Sutorina) Bosna i Hercegovina danas zauzima teritoriju od 51564 km2, od ega na Hercegovinu otpada 9119 m2.

Stanovnitvo - etnika (nacionalna) struktura

Prema posljednjim popisnim podacima (popis 1991.) u Bosni i Hercegovini ivi 4,377.033 stanovnika. Bosna i Hercegovina nije etniki homogena drava. U njoj ive pripadnici tri junoslovenska etniki srodna autohtona naroda: Muslimani (od 1993. Bonjaci, Srbi i Hrvati) koji ine 97,6% stanovnitva i pripadnici drugih slovenskih i neslovenskih etnikih (nacionalnih) manjina, koji zajedno ine 2,4% stanovnitva Bosne i Hercegovine.

Sljedea tabela daje etniki (nacionalnu) strukturu tri authotona naa jugoslovenska naroda - uporedo prema popisima: 1948., 1953., 1961., 1971., 1981. i 1991. godine.

1948.

1953.1961.1971.1981.1991

BiH2,564.3082,847.4593,277.9483,746.1114,124.2564,377.033

Muslimani(30,7%)

788.403(31,3%)

891.798(25,7%)

842.248(39,6%)

1,482.430(39,5%)

1,630.033(43,5%)

1,902.956

Srbi(44,3%)

1,135.147(44,4%)

1,264.045(42,9%)

1,406.057(37,2%)

1,393.148(32,0%)

1,320.738(31,2%)

1,366.104

Hrvati(23,9%)

614.123(23,0%)

654.227(21,7%)

711.665(20,6%)

772.491(18,4%)

758.140(17,4%)

760.852

Jugosloveni(8,4%)

275.883(1,2%)

43.796(7,9%)

326.316(5,5%)

242.682

(98,9%)(98,7%)(98,7%)(98,6%)(97,8%)(97,6%)

NAPOMENA: Muslimani su u rezultatima popisa prikazani pod razliitim imenima: 1948. godine kao neopredijeljeni muslimani; 1961. godine kao Muslimani (etnika

pripadnost),a 1971., 1981. i 1991. godine kao Muslimani u smislu narodnosti. Godine 1993. vraeno im je njihovo ranije etniko ime (etnonim) Bonjaci.

Donja tabela daje brojani pregled nacionalnih manjina u Bosni i Hercegovini prema popisu od 1981. godine.

Albaci

Crnogorci

esi

Italijani

Jevreji

Makedonci

Maari

Nijemci

Poljaci4.396

14.114

690

616

34

1.892

945

460

609 Romi

Rumuni

Rusi

Rusini1) Slovaci

Slovenci

Turci

Ukrajinci

Ostali7.251

302

295

111

350

2.755

277

4.502

946

Nisu se nacionalno izjasnili: Regionalna pripadnost: 3.649; Nepoznato: 26.576.

NAPOMENA: do popisa 1971. Rusini i Ukrajinci iskazivani zajedno.

Pripadnici sva tri naa naroda i narodnosti (nacionalne manjine) u Bosni i Hercegovini ive izmijeano u gradskim, seoskim i mjeovitim naseljima na preko 90% njene teritorije. Ne samo gradovi i mjeovita naselja, nego i veliki broj seoskih naselja ima etniki mijeano stanovnitvo, to je posebno karakteristino za etniku sliku Bosne i Hercegovine. I u pogledu na teritorijalni raspored tri authotona naroda Bosne i Hercegovine ive izmijeano, tako da nema veih nacionalno homogenih teritorija, mada postoje manje oblasti u kojima preovlauje stanovnitvo jednog ili dva naroda Bosne i Hercegovine. Za ilustraciju da navedemo da prema popisu iz 1981. godine od ukupno 6.000 seoskih naselja u njih 1896 ili 30% ive pripadnici dva od tri naroda Bosne i Hercegovine, a u 511 ili 8% seoskih naselja ive pripadnici tri naa naroda, dok u 30 seoskih naselja ive pripadnici etiri i vie naroda odnosno narodnosti Bosne i Hercegovine. To je ukupno 39% svih seoskih naselja. Od ukupno 106 optina u 52 ima preko 40% seoskih naselja u kojima ivi dva ili tri naa naroda. U svega 9 optina (bez gradskih naselja) se nalazi preko 70% hrvatskog stanovnitva. U 10 optina muslimanskog (bonjakog) stanovnitvo ima veinu od preko 70% stanovnika, dok u 17 optina u procentu preko 70% ivi srpsko stanovnitvo. U 5 optina (bez gradskih naselja) Hrvati ine preko 90% stanovnika Srbi takoer u 5 optina, a Muslimani (Bonjaci) u 1; to ukazuje na to da su Muslimani vie koncentrisani u gradskim naseljima. Od ukupnog broja gradskog stanovnitva Bosne i Hercegvoine 49,6% su Muslimani (Bonjaci).

Treba napomenuti da izvan Bosne i Hercegovine u inostranstvu stalno ivi znatan broj stanovika porijeklom iz Bosne i Hercegovine. To je rezultat kako novih migracionih kretanja, tako i onih politikih migracija poslije II svjetskog rata, ali onih migracija politikog i ekonomskog karaktera krajem prolog i poetkom ovog stoljea (SAD, Turska, Belgija, Argentina i dr.).

Kratak pregled historijskog razvoja BiH

Dosadanja naa historiografija problamatiku politike organizacije tj. pojavu javne vlasti u srednjovjekovnoj Bosni, poinje sa doseljavanjem Avara i Slovena na Balkansko poluostrvo. Ali nije bilo sloge u tome kako su bile velike hrvatska i srpska jezgra pa se poesto pojednostavljivala slika doseljenja na taj nain da se tvrdilo kako su toboe Hrvati i Srbi podijelili izmeu sebe gotovo itav doseobeni prostor. (N.Klai, 1989. 10). Time se eli pokazati kontinuitet boravka Srba i Hrvata od prvog doseljenja Slovena u ove krajeve. Meutim, kako je to doseljenje zapravo izgledalo? Znamo da su Sloveni u drutvu sa Avarima (negdje i pod njihovom vrhovnom vlau) doli na Balkan (krajem VI i poetkom VII stoljea iz dva pravca). Jedan prodor je izvren iz Donjeg Podunavlja na jug i jugozapad u istone rimske provincije: obje Mezije, Trakiju i Ilirik prema Crnom, Egejskom i Jadranskom moru, a drugi je uslijedio na zapad u Panoniju i Norik (P.Vlahovi, 1970. 75). Srbi i Hrvati dolaze kasnije u drugom talasu na Balkan (M.Ljubinkovi, 1969. 202). Takoer, ... znamo da je prvo geopolitiko jezgro u kome je bilo najjae srpsko ime bilo srazmjerno maleno (izmeu Pive, Tare i Gornje Drine), a isto tako i hrvatsko izmeu Cetine i Zrmanje sa sreditem oko Nina i Knina. Znamo i to da je posle irenja srpske i hrvatske drave dobar deo junih slovena ostao nezahvaen srpskim i hrvatskim imenom i da se neutralna slovenska zona kroz vekove protezala od Panonske Slovenije preko Bosne ka Dubrovniku.Nazivi Slavonija, Slovinci, sloviski koji se dugo i uporno drue, jasno dokazuju da je izmeu srpskog i hrvatskog jezgra ostala zadugo iroka, ni srpska ni hrvatska nego samo slovenska zona........ Pojava srednjevekovne Bosne i dubrovake drave stoji svakako s tim u vezi (V.Dvornikovi, 1931. 286-287).

Avari su, po dolasku sa Slovenima, odmah stvarali svoju vojno-politiku organizaciju, koja se u okviru ogromnog avarskog kaganata realizovala u stvaranju veih i manjih teritorijalnih cjelina. O tome nam svjedoe od Avara kasnije preuzeti nazivi upan i ban za elnike takvih manjih i veih cjelina. Avarska vrhovna vlast na elu s kaganom trajala je oko dvjesta godina, tj. do kraja VIII stoljea kad su Franci sruili avarsku vlast ( N.Klai, 1989. 27,33). Prvi podatak koji pominje jednu takvu politiku cjelinu na ovoj teritoriji je poznati podatak iz polovine X stoljea kod Konstantina Porfirogeneta, to je zemlja (ili zemljica) Bosna. Meutim, sigurno u meuvremenu (VIII-X stoljeu) podruje Bosne nije moglo biti prazan politiki prostor, bez vlastite politike teritorijalne organizacije, iako, kao to je reeno, do X stoljea nemamo nikakvih podataka o tome (N.Klai, 1989. 13,22). Sasvim je vjerovatno da su paralelno sa zemljom Bosnom egzistirale i druge teritorijalne politike cjeline, na dananjoj njenoj teritoriji, iako se one, u dokumentima,tek kasnije pominju, i naknadno e ui u sastav bosanske srednjovjekovne drave.

Do X stoljea nastale su, sjedinjavanjem slovenskih upa, dvije vee oblasti: Bosna i Hum (Zahumlje). Obje oblasti bile su u poetku povremeno u formalnom pogledu u sastavu posjeda rakih vladara. Bosna se kasnije u XI stoljeu potpuno osamostaljuje i proiruje svoj teritorij. Dvanaesti vijek u istoriji Bosne ispunjen je borbom za ouvanje samostalnosti od snane Ugarske drave. U zemlji je ostvaren ekonomski napredak. Tada dolazi do obrazovanja Bosanske crkve koja e imati istaknutu ulogu u historiji srednjovjekovne bosanske drave.

Humska oblast bila je sve do tridesetih godina XIV stoljea odvojena od Bosne. Otada poinje tirenje vlasti bosanskog bana i na ove krajeve.

Kao rezultat neposrednih osvajanja u XIV stoljeu oko Bosne bili su ujedinjeni znatni dijelovi ranijih srpskih i hrvatskih teritorija.Time su u sastav Bosne ule i vee

oblasti sa katolikom i pravoslavnom crkvenom organizacijom.

Prve decenije XV stoljea u historiji Bosne obiljeene su: optim slabljenjem drave, stvaranjem u njenim okvirima velikih autonomnih oblasti pod vlau najznaajnijih feudalaca i poetkom neposrednog vojnog osmanskog pritiska na Bosnu. Ovaj pritisak slabi i iscrpljuje ekonomske i ljudske snage zemlje i utire put kasnijem njenom pokoravanju, tako da u turskom pohodu 1463. godine postaje lak plijen osvajaa. Hercegovina se odupire jo nekoliko godina.

Kraj samostalnosti srednjovjekovne bosanske drave oznaio je poetak vievjekovne osmanske vladavine u ovim krajevima sa vrlo krupnim posljedicama: drutveno-ekonomskim, politikim, kulturnim i etnikim promjenama koje su bitno uticale na etniku i etnografsku sliku savremene Bosne i Hercegovine.

Iz potreba i interesa svoje politike, Turci u Bosni i Hercegovini otvaraju procese prelaska na novu dravnu vjeru - islam u emu osim gradskog masovno uestvuje i seosko stanovnitvo, to je posebno karakteristino za Bosnu i Hercegovinu. Paralelno sa ovim procesima provodi se i kolonizacija stoarskog - vlakog stanovnitva u opustjele krajeve.Izgradnjom gradova po islamsko-orijentalnom obrascu stvaraju se centri i arita islamsko-orijentalne kulture i civilizacije iz kojih ona zrai i na okolna seoska podruja.

Poev od kraja XVII i toku XVIII stoljea Osmansko Carstvo se nalazi u defanzivi, gubi mnoge ranije osvojene teritorije. To izaziva mnoge unutranje krize. Sa izgubljenih teritorija u Bosanski ajalet preseljava se muslimansko stanovnitvo. Najvei broj od njih su potomci ranijih bonjakih iseljenika iz vremena turske ekspanzije. Ovi doseljenici, traei mjesto za sebe, uestvuju i pospjeuju ve ranije zapoeti proces itluenja, jer u to vrijeme stari turski timarski sistem postoji jo nominalno. Za razliku od timarskog, jedne vrste, lenskog sistema, itluenje je proces koji seljaka privatno-pravnim putem vee za zemlju na osnovu dugoronog zakupa. itluenje je uslovilo socijalnu tranformaciju osmanskog drutva iz vojno-feudalnog u sitnosopstveniko drutvo islamskog agrarnog kapitalizma. I ustanova odakluka koja je znaila da se u Bosni timari i ziameti vie ne rotiraju (ustanovljena krajem XVI stoljea), ve se nasljeuju u porodici, omoguila je transformaciju vojnog plemia-spahije u zemljoposjednika. Oba ova procesa uz velike ingerencije koje su imale vjerske zajednice (mileti) u civilnim poslovima svojih vjernika,dovela su do homogenizacije u okviru vjerskih grupacija, jer su zemljoposjednici bili uglavnom muslimani a zakupnici i kmetovi hriani. U ovom periodu dolazi i do autonomistikih pokreta krupnih zemljoposjednika uz koje pristaju i muslimanske mase, protiv centralne vlasti u Carigradu (Gradaevi, 1831.-1832.). Kad je osmanska vlast, usljed nemoi, prisiljena da dozvoli okupaciju Bosne i Hercegovine, 1878. godine od strane Austrougarske, bosanskohercegovaki Muslimani pruaju ilav otpor toj okupaciji, smatrajui da ih je centralna vlast izdala. U tom otporu sudjeluju djelimino i nemuslimani (pravoslavci).

Austrougarska uprava (1878.-1918.) razvija industriju, saobraaj i rudarstvo. Strani kapital dobiva koncesije. Znatno prirodno bogatstvo i jeftina radna snaga dovodi do brzog razvoja nekih grana industrije i rudarstva. Meutim, poto austrougarska vlast zadrava na selu i dalje naslijeene agrarne odnose, ti se procesi kasnije usporavaju. Tako da su nerijeeni agrarni odnosi, u tom periodu, predstavljali centralno ekonomsko, drutveno-politiko, nacionalno-vjersko pitanje oko koga su se vodile ogorene politike borbe za itavo vrijeme austrougarske uprave.

Nakon I svjetskog rata novoformirana drava Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevina Jugoslavija, bila je centralistika drava pod upravom srpske monarhije, koja je vodila hegemonistiku politiku, zanemarujui i ostavljajui nerijeeno nacionalno pitanje. Godine 1929. uvedena je u zemlji monarhofaistika diktatura i parlament je ukinut. Oblasti koje su nastale u toku historijskog razvitka su takoer ukinute, tako i Bosna i Hercegovina, a stvorene su nove administrativne jedinice banovine, ije granice prenebjegavaju svo historijsko naslijee.Godine 1939. sporazumom Cvetkovi-Maek izvren je jo jedan novi udar na to naslijee stvaranjem Banovine Hrvatske u koju ulazi 13 bosanskohercegovakih srezova. U toku II svjetskog rata stvaranjem Nezavisne drave Hrvatske , Bosna i Hercegovina pripojena je ovoj ustako-faistikoj tvorevini u aprilu 1941. godine. Uspjenim zavretkom borbe protiv njemakog i italijanskog okupatora te domaih separatista etnikih i ustakih vojnih formacija, jo u toku borbe odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a 1943. godine stvara se federalna jednica BiH, kao ravnopravna zajednica Srba, Muslimana, Hrvata i drugih naroda i narodnosti u okviru ire jugoslovenske zajednice naroda DFR Jugoslavije.

Dosadanji rad na etnolokom prouavanju Bosne i Hercegovine

Etnoloki rad u Bosni i Hercegovini moe se podijeliti uglavnom u tri znaajna perioda:

1. Poeci rada na sakupljanju grae iz narodnog ivota u XIX stoljeu do kraja osmanske vladavine;

2. Period Austrougarske vladavine (1878.-1918.) kada poinje sistemski rad na prikupljanju grae, objavljivanju monografija i rasprava, a osniva se i prva specijalizovana ustanova - muzej i njen asopis;

3. Period druge Jugoslavije je znaajan jer se etnoloki rad postavlja na ire strune i naune osnove, znatno proiruje i usmjerava. Naroito se proiruje kadrovska osnova etnolokog rada. Osnivaju se mnoge naune i strune institucije i izdaja nove publikacije.

Prva glavna literaturna obavjetenja o narodnom ivotu u Bosni i Hercegovini potiu uglavnom od stranih putnika i naunika (A.Chaumette des Foses, Ami Boue, A.Hiljferding i dr.). Pod uticajem rada Vuka Karadia poinje i u Bosni i Hercegovini sakupljanje grae o narodnim umotvorinama i obiajima. Rezultati tog rada sepublikuju uglavnom izvan BiH (Beograd, Novi Sad, Zagreb i Zadar). Na tom poslu istaklo se nekoliko imena: I.F. Juki, B. Petranovi J. Pamuina, K. Hadi-Risti, V. Vrevi, M. Kapetanovi Ljubuak.

U periodu Austrougarske vladavine pored rada na sakupljanju gradje pojavljuju se i monografije i rasprave o pojedinim etnikim cjelinama i o pojedinim pojavama u narodnom ivotu. Osnovan je Zemaljski muzej u Sarajevu sa etnografsksim odjeljenjem. Muzej pokree asopis Glasnik Zemaljskog muzeja koji i danas izlazi, a u kojem se odjavljuju i etnoloki prilozi. U Glasniku, pored strunjaka, saradjuje i vei broj amatera. U muzejskim zbirkama skupljen je bogat etnografski materijal, mada je to uradjeno ne sistematski i nekritino. Osim u Glasniku etnoloki radovi objavljuju se i u asopisima: Bosanska vila, Behar, Zora (Mostar). Objavljuju se i knjige o narodnim umotvorinama kao i iri prikazi narodnog ivota (ivot i obiaji Hrvata, ivot i obiaji Muslimana i dr.).

Paralelno s ovim radom tee i rad na etnolokom prouavanju ovih krajeva pod rukovodstvom ustanova u Beogradu i Zagrebu, posebno u ediciji Naselja i porijeklo stanovnitva koju je pokrenuo i uredjivao J. Cviji. Saradnici iz Bosne i Hercegovine objavili su u ovoj ediciji vie predionih etnolokih monografija o pojedinim . I u asopisu Jugoslovenske akademije u Zagrebu: Zbornik za narodni ivot i obiaje Junih Slavena objavljeni su mnogi etnoloki radovi sa podruja BiH.

Etnoloki rad u Bosni i Hercegovini u periodu prve Jugoslavije (1918.-1941.) stagnira. Nema strunog osoblja. Glasnik je smanjio obim i objavio je malo etnolokih radova. Etnoloki prilozi pojavljuju se jo u asopisima: Napredak, Gajret, Pregled, Prosvjeta, Razvitak (Banja Luka). U Banjoj Luci je osnovan Muzej koji je sabrao etnografski materijal iz Bosanske Krajine. U ovom periodu etnoloki rad se uglavnom obavlja pod rukovodstvom akademija i muzeja u Zagrebu i Beogradu u ijim publikacijama se objavljuje vei broj etnolokih radova i rasprava.

Period druge Jugoslavije pored optih promjena donosi i preokret u etnolokom radu BiH. Rad se postavlja na strune i naune osnove. U etnolokom odjeljenju Zemaljskog muzeja u Sarajevu radi vei broj kvalifikovanih strunih i naunih saradnika, specijalista za razna podruja etnolokog rada. Etnografske zbirke Muzeja se znatno uveavaju sistematskim otkupom predmeta za etnografsku zbirku. Glasnik poveava obim i kvalitet priloga. Izlaze i posebne sveske Glasnika za Etnologiju. Osniva se vei broj zaviajnih muzeja sa etnografskim zbirkama u mnogim manjim mjestima. U Sarajevu se osniva i Institut za folklor koji izdaje svoj Bilten. Zakratko se uvodi nastava etnologije na Filozofskom fakultetu u Sarajevu. Na Muzikoj akademiji u Sarajevu uvodi se studij etnomuzikologije. Sedamdesetih godina uvodi se nastava etnologije (dvosemestralan predmet) na Sociolokom odsijeku Fakulteta politikih nauka u Sarajevu. Nauno drutvo BiH, odnosno Akademija nauka i umjetnosti BiH i njen Balkanoloki institut, odnosno Centar za balkanoloka ispitivanja takoer organizuju i pomau etnoloki rad i u svojim edicijama objavljuju etnoloke monografije, rasprave i priloge. Orijentalni institut u Sarajevu objavljuje turske dokumente u kojima se mogu nai znaajni etnografski podaci iz tog perioda nae historije. Istovremeno i dalje etnoloke ustanove u Zagrebu i Beogradu objaljuju etnoloke radove iz BiH.

Mada je bibliografija etnolokih radova o Bosni i Hercegovini obimna, analiza tih radova pokazuje da to jo nikako ne zadovoljava potreba. Vie predjela i oblasti nije nikako etnoloki ispitano; takoer mnoge znaajke narodnog ivota i kulture ostale su sasvim neobraene ili su samo fragmentarno obraene. Usljed toga sloenije etnoloke pojave su posve zanemarene i teko je uspjeno rjeavati probleme veeg i ireg znaenja. Zbog toga je malo uraeno na problemima: etnohistorije, postanka pojednih etnikih grupa, simbioze raznih etnikih grupa i pojava koje odatle proistiu. Ostala su mnoga otvorena pitanja iz podruja stare slovenske batine, udjela i uloge romanskih, orijentalnih i drugih utjecaja i mijeanja zatim pojava etnikog pluralizma i simbioze u seoskim naseljima gdje ive predstavnici dva ili tri naroda Bosne i Hercegovine itd.

Opte karakteristike razvoja i promjena u kulturi naroda Bosne i Hercegovine

S obzirom na geografski poloaj Bosne i Hercegovine i drutveno historijska zbivanja, kontakte i meusobne kulturne utjecaje i mijeanja u ranijim periodima potrebno je istaknuti da se u tradicijskoj kao i savremenoj kulturi naroda BiH, mogu izdvojiti sljedee komponente:

1) Stara slovenska batina, zajednika za sva tri naa etniki srodna naroda, donesena prilikom doseljenja u ove krajeve i ovdje dalje razvijana.

2) Znaajan je i udio romanskih etnikih i kulturnih elemenata i utjecaja koji se pojavljuju u vie slojeva: preko poromanjenih starosjedioca, stoarskih Vlaha u srednjem vijeku te Cincara u XVII i XVIII stoljeu a dosta je romanskih elemenata kulture ulo u kulture naih naroda i u kontaktima sa romanskim zapadom i posredstvom katolike crkve. Ovi utjecaji i mijeanja razliito su rasporeeni kod naroda Bosne i Hercegovine i predstavljaju elemente njihovih specifinih kultura.

3) Islamsko-orijentalni utjecaji koji se pojavljuju sa dolaskom Osmanlija u ove krajeve i traju kroz vrlo dug period izazvali su krupne kulturne i etnike promjene putem prelaska na islam jednog dijela stanovnitva, a prenosili su se i na druge grupe stanovnitva. Ovi utjecaji doprinijeli su daljnjoj meusobnoj kulturnoj i etnikoj diferencijaciji.

4) Takoer je mogue izdvojiti, u manjoj mjeri i na ogranienom prostoru panonske utjecaje. Razumije se da je BiH kao evropska zemlja u svim historijskim periodima bila izloena srednjoevropskim i evropskim utjecajima, dijelei s drugim evropskim narodima zajedniku povijest i zajedniko naslijee. Ovi utjecaji i elementi najee imaju meuetniki karakter i znaaj premda su razliito rasporeeni kod tri bosansko-hercegovaka naroda.

U Bosni i Hercegovini, kao sastavnom dijelu zapadnog Balkana, sueljavaju se dijelovi triju velikih geografsko-kulturnih oblasti Balkanskog poluostrva: dinarske, mediteranske (jadranske) i panonske, od kojih ove dvije posljednje u BiH ine krajnju periferiju tih velikih geografsko kulturnih oblasti, jer pored isto klimatskih ekolokih i drugih fiziko-geografskih osobina pomenute velike oblasti se izdvajaju i kao posebne kulturne zone jugoistone Evrope. Kao posljedica svih tih geografskih, kulturnih, historijskih uslova i dogaaja u ukupnoj etnografskoj slici BiH (bez obzira na etniku pripadnost) izdvajaju se nekolike etnografske oblasti, koje, razumije se, meusobno nisu razgraniene nikakvim vrstim graninim linijama, ve prelaznim mijeanim zonama.Takodje omedjene oblasti treba shvatiti kao prostor na kojem postoji vei broj karakteristinih obiljeja etnografskog karaktera, koja su vie ili manje vidljiva i koja u drugim (susjednim oblastima dolaze rijetko ili nikako, ili predstavljaju jednu posebnu vrstu. Medjutim, ako bismo mogli da kaemo da su dvije pomenute periferne zone, jadranska (mediteranska) i panonska u okviru Bosne i Hercegovine relativno homogene zone u etnografskom pogledu, to se ne bi moglo rei za sredinju dinarsku zonu, koja se ve zbog svog velikog prostranstva, geografskih razlika u njoj te historijskog i kulturnog naslijedja, dijeli na nekoliko manjih geografsko-kulturnih oblasti, koje istovremeno ine cjeline i u etnografskom pogledu. Te oblasti u dinarskoj zoni Bosne i Hercegovine su: Zapadna Bosna, Srednja Bosna i Istona Bosna. Jadranska zona obuhvata Hercegovinu, a panonska Bosansku posavinu.U razvoju i promjenama tradicijskih kultura naa tri auhtohtona naroda, koje se formiraju u osmanskom periodu u nizu akulturacionih procesa i reprodukuju se u okviru osmanskog feudalnog pretka, znaajne promjene se deavaju i dolaskom Austrougarske.Tada se takoe otvaraju akulturacioni procesi na podlozi kapitalistikih drutveno-ekonoskih odnosa, preko kojih se i selo postepeno uvlai u okvire robno-novane privrede i tako poinje rastakanje tradicijskih ustanova i odnosa na selu. Otvaruju se novi procesi deagrarizacije i urbanizacije koji dalje naruavaju intaktnost tradicijskih oblika ivota. U ovim procesima promjena razliito participiraju pripadnici triju naih naroda.

U kratkom periodu za vrijeme prve Jugoslavije (1918-1941) ekonomska osnovica tradicijske kulture djelimino se mijenja agrarnom reformom. Medjutim, nije bilo uslova ni vremena za potpuni razvitak kapitalistikih drutvenih odnosa na selu u Bosni i Hercegovini, pa nova promjena drutvenih odnosa - uvodjenja socijalizma - zatie ouvane mnoge stare oblike ivota i kulture na selu.

Novi drutveni poredak (socijalizam) donosi vrlo znaajne promjene u svim sferama materijalne, duhovne kulture i socijalne strukture i narodnog ivota uopte. Nova agrarna reforma i industrijalizacija viestruko su ubrzali, ranije ve zapoete procese, deagrarizacije i urbanizacije, to izaziva nove promjene u tradicijskoj kulturi i grada i sela.

U naim razmatranjima etnikih odnosa, antiko-kulturnih i etnografskih karakteristika naroda Bosne i Hercegovine, polazimo od slijedeeg, Bosna i Hercegovina predstavlja sloenu zajednicu naroda i narodnosti utemeljenu na osnovu slobode i ravnopravnosti svih naroda i njihovih kultura, koje se uzajamno proimaju i bogate. Zajednika historijska sudbina, srodna etnika osnova, jezik, izmjetenost stanovnitva, akulturacioni procesi i etnika saivljavanja i simbioze, tokom historijskog razvoja, doveli su do specifinih zajednikih (meuetnikih) kao i posebnih etnikih odlika to pruaju osnovu da se etnike i etniko-kulturne karakteristike, naroda Bosne i Hercegovine, mogu i trebaju zajedniki posmatrati i prezentirati.

L i t e r a t u r a:

1. irkovi Sima: Istorija Bosne, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1964.

2. Filipovi Milenko: Etnoloki (etnografski) rad u Bosni i Hercegovini, Pregled

10, Sarajevo, 1955, str. 211-217.

3. Filipovi Milenko: Orijentalna kompomenta u narodnoj kultur Junih Slovena,

Prilozi za orijentalnu flologiju XVI-XVII, Sarajevo,

1970,101-11

4. Gavazzi Milovan: Die Kulturzonen Sudosteuropas, Sudosteurpas jahrbuch, 2

Band 1957, str. 11-31.

5. Gavazzi Milovan: Sudbina stare slavenske batine kod Junih Slavena,

biblioteka Etnolokog drutva Jugoslavije 2, Beograd,

1959.

6. Klai Nada: Srednjevjekovna Bosna, Grafiki zavod Hrvatske, Zagreb,

1989.

7. Kolektiv autora: Istorija naroda Jugoslavije I, Beograd, 1953.

8. Kolektiv autora: Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd, 1960.

II

OSNOVNE CRTE ETNIKE HISTORIJE NARODA BOSNE I HERCEGOVINEEtnika struktura srednjovjekovne Bosne

Pitanje etnike strukture srednjovjekovne Bosne je vrlo sloen etno-historijski problem iz vie razloga. S jedne strane, on nije do danas sistematski ni istraivan, osim to je usput dotican, prema potrebi, u pokuajima prisvajanja Bosne, njene teritorije, njene historije i njenih naroda od strane njenih susjeda i sa istoka i sa zapada. S druge strane, injenica je da su primarni izvori za takva istraivanja vrlo oskudni, naroito za pojedina razdoblja njene srednjovjekovne historije. Pri tom ti primarni izvori u veini sluajeva potiu iz stranih: vizantijskih, latinskih i ugarskih izvora pisanih sa velike prostorne, a vrlo esto i vremenske distance. Mnogima od njih se ne moe odrei ni tendecioznost s ciljem realizacije ili formalnih feudalnih prava ili politikih interesa. To sve stvara dodatne tekoe. Meutim, kako god se ti izvori ne mogu apsolutizovati, tako isto se ne mogu ni sasvim zanemariti, a sve to opet prua mogunost za razliite, pa i tendenciozne interpretacije, to je, uglaavnom, do sada, i bio sluaj. Tako je Noel Malcolm mogao napisati u uvodu svoje Povijesti Bosne str.XXIV): Vie od jednog stoljea Hrvati piu knjige u kojima dokazuju da su Bosanci zapravo Hrvati, a Srbi, isto tako neumorno tvrde da su svi oni zapravo Srbi. Sekundarna literatura, pored toga to je zaraena nacionalno-ideolokim predodbama, u interpretaciji se autori esto slue savremenim poimanjem etnikih zajednica i etnike strukture, koje su inae u prolosti mijenjali svoju sadrinu i znaenje kao prevashodno historijske, tj. promjenjljive kategorije. Stoga je posve jasno da srednjovjekovnu etniku terminologiju moramo interpretirati ne u njenim savremenim znaenjima ve u njenom srednjovjekovnom kontekstu, a u svijetlu historijske etnologije i novijih dostignua teorije etnosa i etnikog identiteta. Da postoje mogunosti razliitih interpretacija sa podacima iz primarnih izvora dobro se vidi na podacima koje iznosi historiar Marko Vego: pregledajui diplomatske spise domae i strane, doao sam do mnogobrojnih podataka o nazivima za oznaku bosanske drave u srednjem vijeku. Svi savremenici su naglaavali da je Bosna organizaciono-politika jedinica sa raznim naslovima: vojvodstvo, pokrajina, zemlja Bosna, zemljica Bosna, Bosna Bosona, Bosina, Vosna, Bosanski krajevi, kraljevina (drava), banatstvo, regija, bosanski rusag (od maarskog orsag), kneevstvo ili principat, kraljevina Rama, kraljevina Bosna i Slavonija. Strani diplomati su nazivali stanovnike bosanske drave Bonjanima, Bosancima, bosanskom nacijom sve u dravnom smislu. Ponekad stanovnike bosanske drave nazivaju i Slavenima sa dodatkom ili Bonjani ili bosanski ljudi, Srbima ili Hrvatima, dok su sastavne dijelove bosanske drave nazivali upama, distriktima, zemljama, regionima i dijelovima Bosne. Oito je da je iz ovakvih podataka uzimao svako ono to mu je trebalo u dokazivanju ve unaprijed zadatih nacionalnih shema.

S obzirom na naprijed pomenute okolnosti, u naem razmatranju i analizi etnike strukture srednjovjekovne Bosne, odnosno njene etnosocijalne historije, potrebno je voditi rauna o karakteru i formi uzajamnog djejstva izmeu socijalno-politikih i etnikih procesa i njihovim vezama i razvitkom, zatim njihovim izmjenama, te transformacijom formi samosaznanja (identiteta). Pri tome emo se oslanjati na rezultate i saznanja nae historijografije, kao i na teoretska uoptavanja i pojmove koji su razraeni u savremenoj etnolokoj nauci na bazi historijsko-komparativnog izuavanja i osmiljavanja oprirnog materijala etnike historije raznih naroda svijeta od davnih vremena do naih dana. Prema tim saznanjima na poetnim stadijima etnosocijalne historije sve do kapitalistikih drutava osnovna uloga u objedinjavanju lanova takvih zajednica pripada potestarnim (politikim) institucijama opteplemenskim, a kasnije optedravnim organima vlasti. Pri tom potestarne (politike) veze jasno prevlauju nad ekonomskim vezama, koje posebno u uslovima feudalizma imaju prvenstveno lokalni karakter. U tom sluaju u naoj analizi etnike strukture u srednjovjekovnoj Bosni, prvenstveno e nas zanimati pojave organizirane vlasti na toj teritoriji (teritorijama) s ime je najue povezano uoblienje etnikog samoznanja (identiteta) kao neodvojive znaajke naroda (kao i svake druge etnike zajednice), vanog pojmovno-psiholokog fenomena koji odrava i sintetizuje u sebi ostale etnokulturne oznake jedne etnosocijalne zajednice. Univerzalno i konkretno jedinstvo etnikog samosaznanja izraava se u njegovom etnonimu (samonazivu), kojim svaka etnika zajednica sebe oznaava i time se diferencira od drugih takvih zajednica. Pri tome potrebno je naglasiti da je struktura etnikog samosaznanja hijerarhina od lokalnih pa sve do dravnih pripadnosti (identiteta). Razne konponente samosaznanja individua, grupa i socijalni slojeva, zauzimaju razliita mjesta u sistemu i skali duhovnih vrijednosti. Tako recimo od lokalnih - pripadnost vlastitoj zajednici, do dravnih. U odjeljku Pregled historijskog razvoja BiH govorili smo o doseljenju Slovena u ove krajeve krajem VI i poetkom VII stoljea i o stvaranju (zajedno sa Avarima) njihove teritorijalno-politike organizacije (upe, banovine). U tom istom periodu u pogledu na etnike procese dogaa se sljedee: Sloveni su ovdje zatekli starosjedioce vie ili manje romanizovane Ilire. Tada se na zauzetoj teritoriji otvaraju procesi etnogenetske miksacije izmeu auhtohtonog stanovnitva i doseljenika. Postoje razna sjedoanstva o utjecaju mjesnog do slovenskog stanovinitva na kulturu doseljenika. Ti se utjecaji javljaju u sferi jezika i materijalne kulture, u obredima i obiajima, takoer i u tradicijskim socijalnim institucijama. Taj se proces zavrava jednom od tipinih posljedica uzajamnog djestva doseljenika - zavojevaa sa starosjediocima u svojevrsnom prihvatanju, u novonastaloj etnikoj zajednici, jezika superstarta s preovladjivanjem bio fizikih osobina substrata. Ouvalo se i neto auhtohtonog romanizovanog stanovnitva i poslije pomenutog procesa, koji u srednovijekovnim pisanim izvorima figuriraju pod imenom Vlasi ije je osnovno zanimanje bilo stoarstvo i, koji e tek kasnije, u srednjem vijeku, primiti, preko pravoslavlja jezik doseljenika. Nakon ruenje Avarske vrhovne vlasti preostali Avari su takoer jeziki poslovenjeni. Sloveni su od njih preuzeli (zadrali) upsku i bansku teritorijalono-politiku organizaciju, s tim da sada nakon raspada avarske vlasti ove oblasti djeluju samostalno. U njima se odvijaju procesi etnogenetske konsolidacije, gdje, kao to je reeno, osnovno ulogu u objedinavanju takvih zajednica imaju protestarne (politike) institucije vlasti. Te oblasti su Sklavinije latinskih izvora. U njima je opti etnonim bio Sloveni uz jo neki lokalni podruni naziv prema tim etnosocijalnim oblastima, kneevinama (protodravama) koje su zauzimale obino odredjene geografske cjeline. Prvi podatak koji pominje jednu takvu oblast na ovoj teritoriji je poznati podatak iz polovine X stoljea kod Konstantina Porfirogeneta, to je zemlja (ili zemljica) Bosna. Meutim, u pravu je Nada Klai kad konstatuje da, u meuvremenu, podruje Bosne nije mogao biti prazan politiki prostor i da Bosanci u toku etiri stoljea nisu bili sposobni da stvore vlastite politike teritorijalne organizacije, iako, kao to je reeno, do X stoljea nemamo nikakvih podataka o tome. Sasvim je sigurno da su paralelno sa zemljom Bosnom egzistirale i ostale etnosocijalne oblasti, iako o njima nema pomena u dokumetima, to ne znai da one kao i Bosna nisu postojale od ranije. Imena tih oblasti, koje e postati sastavni dijelovi drave Bosne, saznaemo kasnije iz pojedinih povelja bosanskih kancelarija, gdje se one redovito odvojeno pominju sa svojim predstavnicima u optem stalekom zboru na kojem se inae birao ban ili kralj (to je bosanski Stanak). Ove oblasti su i nakon ukljuenja u bosansku dravu zadrale svoje oblasne osobenosti: dijalekt, lokalno pravo i obiaje, osobenosti materijalne i duhovne kulture, unutar oblasnu branu endogramiju. Jednom rijeju ove oblasne zajednice ovladale su kako protestarnim (politikim) tako i posebnim etnokulturnim svojstvima. Zato ih i nazivamo etnosocijalnim oblastima.Te oblasti koje su postepeno ule u sastav bosanske drave su: Usora sa Solima, Donji kraji, Hum (Humaska zemlja), Zapadne strane ili Zavrje, Zagora, Podrinje, Travunija, Konavli. Od kojih je Usora sa Solima bila i banovina paralelno sa Bosnom.

Mada je bosanska srednjovjekovna drava kao i svaka feudalna drava imala hijerarhinu politiku strukturu sukobljenu s otrim protivrjenostima izmeu centripetalnih i centrifugalnih tendencija, uz relativno nestabilne dravne granice, ipak je centralna vlast sa svim atributima drave obezbijeivala sadjejstvo svih faktora koji su neophodni za etniku konsolidaciju jednog naroda. To su: stabilnost teritorije, njena odbrana od stranog pritiska, jedinstvo aparata vlasti,uvrenje socijalno-politike strukture i vjeroispovijesti (crkva bosanska),utvrivanje zakona,prava,trgovake razmjene i nastanka centra kulturnog ivota,te posebno stvaranje osjeaja pripadnosti,lojalnosti i podanstva bosanskoj feudalnoj dravi. To je sve rezultiralo nastankom i uvrivanjem etnikog samosaznanja realiziranog u samonazivu - etnonimu Bonjanin (dobri Bonjani), pominjanog u vie domaih i stranih dokumenata. Nastankom i uvrenjem etnonima Bonjanin nisu u potpunosti nestali oblasni etnonimi, ali su doli u drugi plan i sluili su u lokalnoj upotrebi, jer kao to je naglaeno etnika struktura je hijerarhina. Od oblasnih etnonima jedino je u dokumentima pominjan etnonim Usorani.

Ovdje je potrebno naglasiti da se ova etnika zajednica Bonjani jasno izdvaja svojim etnikim karakteristikama od svojih susjeda, izmeu ostalog i svojoj religijom (Crkva bosanska). Kao to je naprijed reeno, bosanska drava se irila postepenim osvajanjem okolnih teritorija. Tom prilikom u njen sastav ulaze, u veem broju, i pripadnici drugih kofesionalnih zajednica katolike i pravoslavne (polovina XIV stoljea). Ovo irenje Bosne i naroito njen ekonomski napredak (u vezi sa rudarstvom), odraavaju se i na njenoj etnikoj strukturi. Ona se uslonajva, pa pored Bonjana i ranijih Vlaha, susreemo se i sa etnonimima i etnikonima Sasi i Latini, koji uglavnom predstavljaju urbano stanovnitvo specijalnog zanimanja i specijalnog statusa u bosanskoj dravi. Pri tom je potrebno napomenuti da kad su u pitanju Sasi nema dvojbe o njihovoj razliitoj etnikoj pripadnosti, dok je situacija s Latinima neto drugaija. Naime, pod tim imenom se kriju Italijani, ali najee i najvie primorski trgovci iz gradova na Jadranskoj obali. Zajedniko svim Latinima nejednakog jezika i nejednakog porijekla bila je pripadnost katolikoj crkvi i jo vie uivanje personalnih prava i zatite od strane njihovih gradova, to ih je razdvajalo od domaih ljudi u gradovima i trgovima. Smatrani su stranim dravljanima, a time i stranim etnikim elementom, te su i tako tretirani.

U tom periodu pripadnost razliitim religijskim zajednicama, u okviru bosanske drave, iako je rezultiralo kulturnim specifinostima njihovih pripadnika, koje su nastale kao rezultat rezliitih vjerskih svjetonadzora, nije znaila i razliitu etniku pripadnost. Jer tada u tim konfesionalnim zajednicama nije postojalo posebno etniko samoznanje, osim bonjanskog kao odreujue oznake dravne a time i etnike pripadnosti. Pominjane kulturne specifinosti u okviru konfesionalnih zajednica jo uvijek su bile samo etnografskog a ne etnikog karaktera. Etnika samosvijest preko pripadnosti odreenoj religiji (konfesiji) bie postepeno formirana, u drugim politikim i socijalnim prilikama, u osmanskom periodu, a javno e se manifestovati tek u XIX stoljeu.

Procesi etnizacije vjerskih zajednica u osmanskom periodu

Osmansko osvajanje gurnulo je Bosnu u period velikih vjerskih promjena, a najznaajnije je prihvatanje islama. Meutim, sigurno je da prelaz na islam nije bio brz i masovan, ve naprotiv postepen i dugotrajan proces, kojim nisu bili obuhvaeni samo pripadnici Crkve bosanske, ve, u znaajnoj mjeri, i pravoslavci i katolici. S druge strane jedan broj vjernika Crkve bosanske prelazio je na pravoslavlje i katolianstvo, kao to je bilo i meusobnih konverzija. Razlozi za to su vietruki i djelovali su simultano. Kao rezultat ovih konverzija Crkva i vjera bosanska potpuno su nestali sa bosanske scene. Prelazak na islam je bio fenomen irokih razmjera i obuhvatio je u masi i seosko stanovnitvo, koje je, uostalom, i inilo najbrojniju kategoriju stanovnitava. Za ilustraciju, da navedemo podatak koji govori o irini procesa recepcije islama u Bosanskom sandaku - 1604. godine, u ulaznom periodu osmanske vladavine u Bosni. Od ukupnog broja 64.721 domainstva na muslimane je otpadalo 45.941, sa 4.979 neoenjenih (potencijalnih kua); a na krane ukupno 18.891, Iz ovih podataka izlazi da su muslimani bili zastupljeni sa 71%, krani sa 29%. Od ukupnog broja muslimanskog stanovnitva na povlateno stanovnitvo otpadalo je 1/5; 4/5 predstavljalo je muslimansko rajinsko stanovnitvo (A.Handi, 1984., 137-138).

Navodei razloge za prelazak na islam istraivai istiu: svjetovni uspjeh islama, religije novih gospodara - osvajaa Bosne; spasenje od progona kojima ih je ugroavala kranska crkva i perspektiva vjerske, ekonomske i socijalno-politike punopravnosti uzrok je to je glavnina preostalih bosanskih krstjana - sljedbenika crkve bosanske, umjesto eventualnog istrebljenja ili obespravljenja pod vlau buduih pobjednika, bez obzira tko to bio, kranska vojska ili islamski osvajai, prihvatila za sebe manje teko rjeenje (M. Brandt, 1989; 261). Istiu se jo i sljedei razlozi konverzije: prisustvo slabog hrianstva u Bosni kako u organizacionom, tako i u dogmatsko-obrednom smislu i kolebljivost pastve, jer ni jedna vjera nije imala jaku organizaciju koja bi vezala svoju pastvu uz crkvu, bilo putem vjerovanja ili putem osjeanja - zajednitva, te znaajan stepen ravnodunosti prema religiji koji prizilazi iz tih uslova (J.Fine, R. Donia, 1995. 29).

Teokratska i imperijalna Osmanska drava, shodno i ranijoj islamskoj praksi, dijelila je svoje stanovnitvo, ne po narodnoj pripadnosti, ve po konfesionalnim (vjerskim) - miletskim zajednicama, koje su imale veoma razvijenu autonomiju (samoupravu). Graanska vlast, drutveni, religiozni, kulturni (prosvjetni) i finansijski poslovi bili su potpuno u rukama religioznih institucija, tj. zbora uleme za muslimane, patrijarha i biskupa za hriane i velikog rabina za Jevreje, bez obzira na lokaciju njihovih vjernika (.Korm, 1977. 213-215). Za razliku od srednjovjekovnih konfesionalnih zajenica, ove zajednice, u ovom periodu, su dobro organizovane i homogenizirane zajednice od kojih u mnogome ovisi ivot njihovih vjernika. To jaa njihovu koheziju, a istovremeno idiferencijaciju prema takvim drugim zajednicama, dovodei do sve veeg osamostaljivanja (individualizacije) miletskih zajednica, to opet ubrzava proces njihove etnizacije.

Drutvena kretanja s konca XVIII i poetka XIX stoljea u politikoj sferi artikuliraju dvije orijentacije: jedna koja je sklona jaem vezivanju uz centralnu osmansku vlast, i druga - autonomistika. Autonomistiki pokret (Gradaevi 1831.-1832.) pored tenje za ostvarivanjem politike autonomije Bosne potakao je snaanije izraavanje bosanske pripadnosti i razvoj zasebnog bonjakog identiteta-zasebnog,naime u odnosu prema dotada preovlaujuem osmanskom ili sveobuhvatnom islamskom identitetu.U daljem slijedu dogaaja socijalni i politiki bunt, uzrokovan, s jedne strane, vanjsko-politikim i vojnim pritiscima, dobio je nacionalne dimenzije i podstakao razvoj nacionalne politike samosvijesti kod pojedinih etnoreligijskih zajednica, koje su ve ranije na principima etnogenetske diferencijacije prole kroz proces etnizacije. Ova etnizacija imala je u toku osmanskog perioda, etiri svoje faze: konfesiodiferencijacija, konfesioetnodiferencijacija, etnokonfesiodiferencijacija i etnodiferencijacija. Konfesiodiferencijacija je prva faza - nastala uspostavom miletskih zajednica sa znaajnim ingerencijama u reguliranju civilnih odnosa i naina ivota u tim zajednicama. Druga faza je bila konfesioetnodiferencijacija miletskih zajednica. U ovoj fazi dolazi do razvijanja procesa etnodiferencijacije, podstaknutih razliitim religiozno-dogmatskim i svjetonadzorskim uenjima. Iz ovih uenja se izvode drutveni koncepri voenja materijalnog i duhovnog ivota, specifinih za svaku zajednicu. Ali etnodiferencijacija u ovoj fazi je jo uvijek rezultat religijskih razlika. U treoj fazi - etnokonfesionalne diferencijacije, ve se na laikoj osnovi kod pojedinih zajednica definiraju elementi materijalne i duhovne kulture, te socijalne organizacije, integrirajui u te zajednice religijsku dogmu i svjetonadzor. Ove etnokulturne karakteristike dobijaju transparentan izraz u nainu svakodnevnog ivota, ponaanja i miljenja, utemeljenog na ve izgraenom sekulariziranom sistemu vrijednosti i normi. I, najzad, etnodiferencijacija je posljednja faza stvaranja etnikog i kulturnog identiteta, utemeljenog na nastanku etnike samosvijesti, kao pretpostavke za njihovo oblikovanje u narodne zajednice.

Budui da su procesi etnodiferncijacije, u svojim najznaajnijim fazama, zavreni u osmanskom periodu, moemo konstatovati da je taj period imao kljunu ulogu u nastanku i razvoju bosanskih naroda, koji su kroz zajedniki ivot, porijeklo, teritoriju i jezik, unato diobama i suprostavljanjima, uspjeli ipak stovriti jedinstven bosanski kulturni indentitet. Krajem XIX stoljea etnodiferencijacija, ne sumnjivo pod susjedskim utjecajima, poprima nacionalna obiljeija, tako da u moderni period (1878. godina) pravoslavci ulaze kao Srbi, katolici kao Hrvati, a muslimani kao Bonjaci, mada nacionalno jo egzistiraju pod vjerskim imenima.

Paralelno sa procesima etno-kulturne diferencijacije, na jednoj strani, istovremeno, teku integracioni procesi razvijanja pomenutog kulturnog identiteta Bosanstva i Bosanaca, na drugoj strani. Ovome su posebno doprinijela migraciona kretanja stanovnitva unutar Bosne, i, naroito, iz susjednih zemalja ime su etnoreligijske zajednice izgubile karakter ranijih teritorijalno zasebnih cjelina. Prethodno uspostavljena veza tla i etnoreligijskog suptrata (doba Tvrtka I) ovim migracijama se prekida i teritorija Bosne u etnoreligijskom pogledu dobija izgled leopardove koe (Vidi stranu 5). Istovremeno migracije doprinose jezikom ujednaavanju, irenjem novotokavskog govora na cijelom prostoru, te tako Bosna postaje i globalna kulturno-jezika zajednica, ali i zajednica etnokulturnih zajednica. Svi gore naznaeni elementi bili su podloga za ideju o integralnom Bonjatvu koje je formulirao jo Osman-Topal paa, u nastojanju da se suprostavi procesima razgradnje Bosne od strane novonastalih nacionalizama i seperatizama srpskog i hrvatskog.

Moderno doba-doba nacionalnog profiliranja

Okupacijom BiH Austrougarska je zadrala: zateenu osmansku administrativnu organizaciju; pravni poredak; poreski sistem i postojee stanje agrarnih odnosa, te tako i vjerska imena za ve postojee etno-religijsko-nacionalne zajednice. Austrougarski popis stanovnitva iz 1879. godine, tako biljei 496.485 (42,88%) pravoslavaca, 448.613 muslimana (38,73%), 209.391 katolika (18,08%), 3.426 (0,29%) Jevreja i ostalih 249 (0,02%). Na Austrougarsku okupaciju sem oruanog otpora muslimansko stanovnitvo reaguje i iseljavanjem iz Bosne u Tursku (cc-a 100.000 emigranata). Kasnija tri, i, posebno, detaljni posljednji popis 1910. godine pokazuju da se etnodemokratska slika BiH, u pogledu na pojedine vjersko-nacionalne grupe od 1879. godine do 1910. godine znaajno izmijenila: pravoslavno i katoliko stanovnitvo biljei stalni (apsolutni i relativni) poraz, dok muslimansko stanovnitvo unato apsolutnom porastu, biljei procentualni pad. Opadanje normalnom prirodnog prirataja i emigracija muslimanskog stanovnitva u BiH s druge strane, doveli su do promjene u vjerskoj i nacionalnoj strukturi gradova i umanjili muslimansku, apsolutnu veinu sa 70,70% u 1879. na 50,56% u 1910. godini... (I. Hadibegovi, M. Imamovi, 1994. 174).

S druge strane socijalna slika pokazuje da u BiH u ovom periodu i dalje dominira agrarno stanovnitvo (88%), sa zadrunim polufeudalnim odnosima, sastavljeno iz sljedeih kategorija: zemljoposjednici s kmetovima i zemljoposjednici bez kmetova (ukupno 7.000 domainstava), slobodni seljaci (77.000 domainstava), te kmetovi i kmetovi koji su dijelom slobodni seljaci (85.000 domainstava).

Nacionalno-konfesionalna struktura najbrojnih kategorija agrarnog stanovnitva u procentima izgledalo je ovako: Zemljoposjednici

s kmetovimaZemljoposjednici

bez kmetova

muslimani91,15 %muslimani70,62%

pravoslavci6,05%pravoslavci17,75%

katolici2,55%katolici10,70%

Slobodni seljaciKmetovi

muslimani36,65%muslimani4,50%

pravoslavci25,87%pravoslavci73,92%

katolici21,90%katolici21,49%

(I.Hadibegovi, M.Imamovi: 1994, 176-6)

Kao to se vidi ekonomsko-socijalna i nacionalno-konfesionalna diferencijacija su u najneposrednijoj vezi i podudarnosti. Zemljoposjednike s kmetovima inilo je 91,15% muslimana, a kmetove 95 % krana. Dakle, osnovna socijalna suprotnost izmedju zemljoposjednika i kmetova u osnovi bila je, zapravo, nacionalno-konfesionalna, tj. suprotnost - izmedju muslimana i krana.

U agrar prodiru kapitalistiki proizvodni odnosi i ubrzava se proces ekonomsko-socijalne diferencijacije, dovodei do osiromaenja slobodnih seljaka. S druge strane ekonomsku modernizaciju prati proletarizovanje seoske radne snage za gradsku industriju i formiranje domaeg graanstva.

Politika modernizacija svodi se na nacionalno-politiku diferencijaciju - kroz politike stranke, sa tipino nacionalno-politikim mentalitetom, nacionalom ideologijom i nacionalnim programom za ostvarivanje velikih nacionalno-politiki i dravno-pravnih ciljeva, to e ostati kao trajna karakteristika bosanske politike scene kroz njenju kasniju historiju. Iako je austrougarska vlast (preko B. Kalaja) pokuala zaustaviti taj proces nacionalnih suprotnosti ona je zahvaljujui poodmaklim procesima nacionaliziranja, i sama podlegla tim tendencijama, podravajui nacionalne projekte bosanskih Srba i bosanskih Hrvata. Ali, umjesto da, takoe, podri proces nacionaliziranja Muslimana-Bonjaka, ona ga ak vraa unazad, ukidajui (slubeno) bosanski jezik, pismo arebicu, nominirajui ih i dalje pod vjerskim imenom (pogrdnim) Muhamedanci. Ovaj proces onemuguavanja nacionalne konsolidacije Bonjaka-muslimana trajae i kroz obje Jugoslavije sve do sedamdesetih godina XX stoljea.

SRBI:

Nema sumnje, da je u procesu etnikog uobliavanja Srba najvaniju ulogu odigrala srpska srednjovijekovna drava koja je istovremeno bila i politika i religiozna zajednica. Ova zdruenost crkve i drave posebno u periodu njenog najveeg rasprostranjenja, dovela je do toga da se pravoslavlje pojavi kao obiljeje srpstva, a vjerska pripadnost poslui kao kriterij etnikog razgraniavanja. Zbog toga i poslije turskih osvajanja i propasti srpske drave, srpska crkva ostaje bitan elemenat politike i etnike svijesti kod srba doprinosei etnikoj homogenizaciji i identitetu pravoslavnih stanovnika BiH kao Srbi. Tursko osvajanje zatie u Bosni dio domaeg pravoslavnog - srpskog ivlja, kao i dio ivlja koji je napustio Srbiju sklanjajui se ispred Turaka. Obje ove grupe srpskog stanovnitva se prorjeuju daljim kretanjem prema zapadu i sjeverozapadu ispred osvajake turske vojske. U prvim godinama poslije turskog osvajanja Bosne i Hercegovine mnogi krajevi su sasvim opustjeli a i drugi su bili slabo naseljeni. Zbog potreba svoje ekonomije, stabilizacije svog drutveno-politikog i vojnog poretka, Turci vre masovnu kolonizaciju tih opustoenih i slabo naseljenih krajeva sa storarskim stanovnitvom iz iskonskih stoarskih krajeva na jugu i jugoistoku. Najvei dio tih naslejenika ine preko pravoslavlja posrbljeni vlasi - iz Hercegovine. Ova masovna kolonizacija krajem XV i u toku XVI stoljea ojaava pravoslavno stanovnitvo na selu. Iza ove masovne kolonizacije, u toku daljeg turskog vremena, slijedi itav niz parcijalnih naseljavanja zbog ekonomskih razloga i lokalnih potreba u radnoj snazi , koja takoer pospjeuju pomenuti proces. Posljedice ovih migracionih struja, a naroito one prve masovne, koja najvie utie na stvaranje savremene etnike slike u Bosni i Hercegovini, je i ta to na itavom podruju na kojem se vre ova kretanja i izvan teritorije, BiH dolazi putem stoarskog prespojavanja patrijarhalnom kulturom, do tendencija pribliavanja i izvijesnog etnikog i kulturnog ujednaavanja sa preovlaivanjem novotokavskog govornog dijalekta u centralnom dijelu ovog jezikog podruja. Time ne elimo rei da je na selu u Bosni i Hercegovini za vrijeme turske vlasti, vladala jedna patrijahalna kultura prenesena putem naseljavanja stoara, jer bi tada posve zanijekali bitan uticaj dvaju hrianskih vjera i islamsko-orijentalne civilizacije u nastanku etniko kulturnih specifinosti.

U vrijeme opadanja turske vojne moi (XVII i XVIII stoljea) i gubitaka ranije osvojenih teritorija dolazi (zapoinje ve od XVI stoljea) do ireg stvaranja procesa ifluenja koji dovodi hrianske seljake u poloaj ovisnih kmetova ili zakupaca. Pored toga ovaj proces izaziva i nove migracione struje iz stoarskih krajeva: To je i vrijeme slabljenja turske vlasti i vrijeme autonomistikog pokreta Muslimana bosanskog paaluka i njihovih buna to sve dovodi do zloupotreba i poveane eksploatacije rajinskog stanovnitva. Ovo stanovnitvo na taj pritisak reaguje bunama, uskokim i hajdukim borbama podsticanim i iz vana. Ovi pokreti s druge strane, doprinose unutranjem jedinstvu i povezivanju svih slojeva na iroj osnovi unutar suprotstavljanih strana, snano jaajui osjeaje pripadnosti i identiteta. Vei ustanici u Bosni i Hercegvoini i posebno Prvi i Drugi srpski ustanak i osloboenje Srbije dovodi do jo ireg povezivanja, buenja i jaanja etnike a kasnije i srpske nacionalne svijesti meu pravoslavnim u Bosni i Hervegovini.

Borba za vjersko-prosvjetnu autonomiju koju Srbi vode u vrijeme Austrougarske vlasti u ovim krajevima povezuje jo vie sve slojeve unutar srpskog naroda: ojaali graanski i trgovaki stale, seljatvo i inteligenciju. Agrarni pokreti (Austrougarska je zadrala feudalne kmetske odnose) jo vie pojaavaju diferencijaciju i antagonizam na etnikoj, konfesionalnoj i drutvenoj osnovi. I evropeizacija Bosne i Hercegovine, koja poinje sa dolaskom Austrougarske, biva razliito prihvaena i razliito interpretirana kod sva tri naroda u BiH, to jo uz borbu za vjersko-prosvjetnu autonomiju, pojaava meusobnu etnodiferencijaciju i fiksira kulturno-etnike specifinosti srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i izdvaja ga kako unutar Bosne i Hercegovine u odnosu na druga dva naroda, tako i prema Srbima u Srbiji, koji su imali, iako na srodnoj etnikoj osnovi pojaanoj stoarskim preslojavanjem, svoj specifian etniki i istorijski razvitak. Taj razvitak karakterisan je drugaijim poloajem pod turskom vlau, znatno ranijim oslobaanjem od feudalnih odnosa, razvitkom u slobodnoj dravnoj zajednici homogenog etnikog sastava uz postojanje etnike teritorije.

U etnikom sastavu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini osim pominjanih grupa, uestvovali su i doseljeni Cincari putem njihove asimilacije u okolno srpsko stanovnitvo, a preko zajednike pripadnosti pravoslavnoj religiji.

MUSLIMANI:

U turskom periodu u drugoj polovini XV stoljea do polovine XVII stoljea paralelno sa procesima naseljavanja stoara odvijao se jo jedan, isto tako, za kasniju etniku sliku, znaajan proces, proces masovne recepcije islama. Ovaj proces je do sada bio jednostrano tumaen i svoen na bogumilsku komponentu. Ovakvo tumaenje nije potvreno i u izvorima. Naprotiv, turski izvori pokazuju da je u Bosni i Hercegovini islamizovano stanovnitvo nastalo iz etniki srodne ali religijski heterogene mase, od pripadnika bogumilske, pravoslavne i katolike konfesije. Specifinost islamizacije u Bosni i Hercegovini je u tome to je ona obuhvatila i domae seosko stanovnitvo. Islamizacija je odvojila ove mase od ostalog seljatva i povezala ih jednom vjerom, sa gradom i njegovim islamsko-orijentalnim institucijama. Ova injenica bila je inicijalna i odluujua u procesu formiranja i nastajanja muslimanskog naroda, to se u daljem istorijskom razvoju i dogodilo.

Islamizovani dio stanovnitva, a djelimino i ostali, bio je ukluen u dalje turske pohode, najee u akindijskim redovima i kao spahijska konjica. Mnogi od njih se i nastanjuju u osvojenim krajevima. I u vrijeme povlaenja i defanzive glavni teret odbrane, ove zapadne provincije turskog carstva pada na domae muslimansko stanovnitvo. Turski gubici ranije osvojenih teritorija poev od kraja XVII stoljea uzrok su doseljavanju sa tih teritorija muslimanskog stanovnitva. Ovi doseljenici (emigranti), najee i porijeklom iz Bosne i Hercegovine, nastanjuju se najvie u gradovima i u pograninim dijelovima bosanskog paaluka.

Pominjani proces ifluenja sa svim njegovim posljedicama, naroito se ubrzava sa povratkom sve veeg broja muslimanskog stanovnitva sa izgubljenih teritorija. Ovi povratnici u njemu najaktivnije uestvuju. Kao to je reeno, ovaj proces izaziva viestruko pojaanu eksploataciju stanovnitva i njegov sve snaniji otpor. S druge strane, nemona centralna vlast zaokupljena drugim problemima u odbrani prostranog Carstva, preputa bosanskoj feudalnoj klasi upravljanje i odbranu Paaluka. Feudalna klasa to koristi i ispoljava autonomistike tenje, to izaziva sukobe sa centralnom vlau (Gradaevi 1831.-1832.). U takvoj situaciji dvostruke sukobljenosti, muslimanski zemljoposjednici pod vidom odbrane islama od raje, ije su bune sve uestalije i ne tede ni muslimanske seljake, privlai na svoju stranu muslimanske snage grada i sela, pa se klasni antagonizam sve vie pretvara u etno-konfesionalne suprotnosti.

Sukobi i otpor feudalnih snaga protiv centralne vlasti naroito dolazi do izraaja kod sprovoenja reformi te ovi slojevi pod maskom starih islamskih tradicija i obiaja pokreu protiv reformi i centralnih vlasti i muslimanske mase (bune muslimanskog stanovnitva. Centralna vlast odgovara na otpor brutalnim mjerama, vojnom silom, to s druge strane pojaava otpor, koji svoj vrhunac doivljava u kasnijem oruanom otporu austro-ugarskoj okupaciji, prihvaenoj od Porte.

Latentno prisutna etno-konfesionalna diferencijacija muslimanskog stanovnitva. s jedne strane prema hrianskom stanovnitvu istog jezika, i s druge strane, prema Turcima i centralnoj vlasti, dolazi sada do punog izraaja, tako da se muslimansko stanovnitvo nalazi u dvostrukoj izolaciji. To otvara put procesima jaanja unutarnjeg kohezije i integracije svih slojeva muslimanskog stanovnitva, koji se manifestuju u onim suptilnim i teko uhvatljivim, ali bitnim odrednicama etnosa, kao to su: osjeaj pripadnosti, etnosamospoznaja i etnosamosvijest. Ovi faktori identiteta potpomognuti sa jo dvije isto tako vane odrednice: oite ukupne etnografsko-kulturne odlike ovog stanovnitva i okolnost da ih njihovi susjedi, etniki srodni narodi, smatraju posebnou, upotpunjavaju uslove za nastanak i egzistenciju jednog novog junoslovenskog naroda.

S druge strane pominjani proces etnodiferencijacije koji su se odigrali u toku XVIII stoljea i naroito u toku XIX stoljea i ukupne etnografsko-kulturne specifinosti, nastale iz akulturacionih procesa u kontaktu autohtone i islamsko-orijentalne kulture, iako su rezultirali muslimanskim etnikim entitetom, nisu unitili zajednitvo triju naroda Bosne i Hercegovine, koje se ogleda u mnogobrojnim meuetnikim elementima njihovih tradicionalnih kultura i posebno u zajednikom jeziku.

Sam proces etnikog formiranja Muslimana bio je dosta sloen. U tom procesu mogu se izdvojiti slijedee komponente: starije slovensko islamizirano stanovnitvo koje ini osnovu masu i etniko jezgro, zatim doseljenici neslovenakog porijekla koji su ovdje doli u manjem broju sa turskom vojskom kao inovnici, spahije, duhovnici i zanatlije iz Turske i drugih islamskih zemalja, a koji su ovdje poslovenjeni, i na kraju doseljenici iz susjednih oblasti koje je Turska izgubila, a dobar dio njih predstavlja i potomke nekadanjih iseljenika iz ovih krajeva u te zemlje (u stvari remigrante), tako da su se kroz etnike procese ujednaavanja vrlo brzo izjednaili za domaim muslimanskim stanovnitvom.

Znatna unutranja preseljavanja Muslimana uz opti amalgam koji su dali islam i islamsko-orijentalna tradicija i civilizacija, uz manju konzervativnost u prihvatanju evropeizacije, uinili su da je muslimansko stanovnitvo Bosne i Hercegovine relativno ujednaeno. Svi ovi etniki narodnosni procesi su se, kao to je reeno odigrali prije javljanja nacionalnih pokreta u nas.

HRVATI:

Kao i kod Srba i Muslimana, i kod Hrvata u Bosni i Hercegovini religijska svijesti i religijska tradicija su imali veliki znaaj u etnikoj, pa i kasnije u nacionalnoj identifikaciji. Poznato je da su se Sloveni doseljeni na Balkanski poluotok nakon crkvenog raskola nali pod uticajem dvaju hrianskih crkava: pravoslavne i katolike. Zapadni krajevi koje su zauzeli Hrvati doli su pod uticaj rimske crkve, koja za njih od tada pa sve do novijih vremene ima vanu istorijsku i kulturnu ulogu. Ne manji znaaj u formiranju hrvatskog etnosa imala je i rana hrvatska dravna organizacija, koja je u X stoljeu obuhvatala i zapadne dijelove dananje Bosne i Hercegovine, a u XI stoljeu pridruila je sebi i oblast Neretljana. Samostalnost Bosne i njeno teritorijalno irenje od XII stoljea nadalje rezultiralo je pripajanjem zapadnih dijelova dananje Bosne i Hercegovine bosanskoj srednjovjekovnoj dravi.

Naprijed smo istakli da je zbog etnike neizdiferenciranosti i nepostojanja jasnih granica vrlo teko fiksirati etnike odnose u srednjovjekovnoj bosanskoj dravi, to se isto odnosi i na Hrvate u tadanjoj Bosni. Bitni etniki procesi u oblikovanju hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini odigrali su takoer za vrijeme turske vladavine.

Katolika crkva se, pod kraj bosanske srednjovjekovne drave bila uvrstila, afirmisala, naroito radom franjevaca. Tako da je turska okupacija ovih krajeva, zatekla znatan broj katolika i brojne franjevake samostane, koji su bili locirani uglavnom oko vanih rudarskih i trgovakih sredita. Dolazak Turaka izazvao je znatana pomijeranja i iseljavanja katolikog stanovnitva. Ta iseljavanja za privremeno je zaustavila turska ahidnama 1463. godine kojom je bosanskim katolicima zajamena sloboda vjere i lina imovna sigurnost, a franjevci su oslobodjeni svih danaka i nameta. Zbog nje su se i mnogi katolici kasnije vratili u Bosnu. Jaka crkvena organizacija i samostani kao sredita religioznog i prosvjetnog ivota i okupljanja doprinijeli su da se to stanovnitvo do danas odralo i posluilo kao etnika jezgra u kasnijim etnikim procesima formi hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini.

Kasnije, u ovisnosti od turskih uspijeha i neuspijeha u ratovima u katolikoj Dalmaciji i Hrvatskoj, vrene su razne represalije pa i razaranja katolikih samostana, to izaziva organizovano iseljavanje katolikog stanovnitva. Naroito je po iseljavanjima bilo karakteristino XVII stoljee. U Rim je javljeno 1696. godine da se do tada iz Bosne i Hercegovine islelilo 100.000 katolika. Austrijsko-Turski ratovi 1683. - 1699. godine bude nadu kod hrvatskog stanovnitva u Bosni i Hercegovini u osloboenje Turaka i povezivanje sa istovijernicima i ranijim preseljenicima iz ovih krajeva koji ive s Austrijske strane granice u Hrvatskoj i Dalmaciji. Prodor princa Eugena 1697. sve do Sarajeva i njegovo povlaenje kroz dolinu Bosne pokree odavde 40.000 iseljenika. Ovim iseljavanjem prekinut je teritorijalni kontinuitet hrvatskog stanovnitva izmedju Varea i Sutjeske na jednoj i Fojnice i Kreeva na drugoj strani i u taj prostor se naseljava hercegovako srpsko stanovnitvo. Teke prilike doprinose i unutranjem premjetanju hrvatskog stanovnitva: sklanjanjem u planinu u stoarske stanove, preseljavanjem u sklonitije druge krajeve Bosne i Hercegovine.

U XVIII stoljeu naroito u drugoj polovini hrvatsko stanovnitvo, kao i ostalo stanovnitvo u Bosni i Hercegovini, znatno su se prorijedile velike epidemije kuge i kolere. U opustjele krajeve i medju prorijedjeno stanovnitvo naseljavaju se u velikom broju hrvatski doseljenici iz pasivnih podruja zapadne Hercegovine, zapadne Bosne i Dalmacije. Naroito intezivno naseljavanje na opustjelim zemljama feudalaca, bilo je u prvoj polovini prolog stoljea.

U vrijeme Austrougarske uprave ( 1878-1918 godine) u Bosnu i Hercegovinu doseljavaju se u veem broju i Hrvati iz Hrvatske i Slavonije, a takoer i jedan broj katolikog stanovnitva stranog porijekla (Nijemci, Maari, Policajci, Ukrajinci, Italijanci, esi) koje je kasnije djelimino asimilovano u hrvatske etons u BiH.

Pod krajem turske vladavine i u austrougarskom periodu prestala su unutranja seljakanja, stanovnitvo se stabilizovalo i otpoeli su etno procesi prilagoavanja i izjednaavanja koji su kod hrvatskog stanovnitvu ili relativno brzo s obzirom na postojanje osnovne mase starinaca (etniko jezgro), postepeno doseljavanje, a i sami doseljenici su bili relativno ujednaeni viestrukim obostranim preseljavanjima izmeu Bosne i Hercegovine i Hrvatske i Dalmacije, kao i unutar izmeu srednje i sjeverne Bosne i zapadne Hercegovine i zapadne Bosne. U sukobima i bunama XVIII i XIX stoljea hrvatsko stanovnitvo ostaje uglavnom po strani, te se i tako vri diferencijacija u odnosu na ostale dvije grupacije koje upravo u tim sukobima jaaju svoju unutarnju koheziju i jedinstvo. I participacija u evropeizaciji Bosne i Hercegovine sa dolaskom Austrougarske, kod hrvatskog stanovnitva je vea nego kod Srba i Muslimana, a naroito u odnosu na Muslimane, to doprinosi jo vie ukupnim etnografsko-kulturnim spscifinostima bosanskohercegovakih Hrvata u odnosu na drga dva BiH naroda.

Na kraju treba napomenuti da se u okviru sva tri matina naroda Bosne i Hercegovine, moe izdvojiti vie etnikih grupa vezanih esto uz karakteristina obiljeja u reljefu (pojedine cjeline, doline, planine i sl.)

L i t e r a t u r a:

1. irkovi SimaProblemi izuavanja etnikih odnosa u srednjem vijeku, Instutut za istoriju, Prilozi 11-12, Sarajevo, 1975.-1976. str.267-271

2. Drobnjakovi BorivojeEtnologija naroda Jugoslavije I, Nauna knjiga, Beograd, 1960.

3. urev BranislavNeke opte napomene o problemima etnikog razvitka u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Institut za istoriju, Prilozi 11-12, Sarajevo, 1975.-1976., str. 261-266

4. urev BranislavUloga patrijarhalne kulture u istoriji naroda Bosne i Hercegovine pod turskom vlau, Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Godinjak XIII, Sarajevo, 1976., str. 377-384

5. Filipovi MilenkoVisoka nahija, Srpski etnografski zbornik XLIII, Beograd, 1928., str.284-305

6. Filipovi NedimO problemima drutvenog i etnikog razvitka u doba osmanske vlasti, Institut za istoriju, Prilozi 11-12, Sarajevo, 1975.-1976., str.274-282

7. Filipovi MilenkoStvaranje etnikih grupa na planinama, Nauno drutvo BiH, Radovi XVIII, Sarajevo, 1961., str. 103-119

8. Filipovi NedimNapomene o islamizaciji Bosne i Hercegvoine u XV vijeku, Centar za balkanoloka ispitivanja ANUBiH, Godinjak VII, Sarajevo, 1970., str. 141-169

9. Hadijahi MuhamedOd tradicije do identiteta /Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana), Svjetlost, Sarajevo, 1974.,

10. Kulii piroRazmatranja o porijeklu Muslimana u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja VIII, Sarajevo, 1953. str. 145-158

11. Petri MilenkoO mugraciji stanovnitva Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja XVIII, Sarajevo, 1963. str. 5-16

12. Vukanovi TatomirEtnogeneza Junih Slovena, Vranjski glasnik knjiga X, Vranje, 1974.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE MATERIJALNE KULTURE

U prikazu tradicionalne materijalne kulture naroda Bosne i Hercegovine treba istai da su u oblikovanju elemenata materijalne kulture djelovale dvije osnovne grupe faktora: prirodni i drutveno-kulturnu. Prirodne fakrore ini prirodna sredina: zemljite, reljef, klima, vodeni tokovi, prirodne komunikacije ili prepreke itd., to sve stvara poetne uslove za nastanak i razvoj: seoske privrede, zanatstva, naselja, stanovanja, nonje i dr. Drutveno-kulturni faktori u irem smislu oduhvataju: istorijske, ekonomske, kulturne i drutvene uslove i kontakte te procese i odnose, koji su se deavali i deavaju na irem globalnom, regionalnom i uem lokalnom planu.

Obje ove grupe faktora se tokom istorijskog razvoja kombinuju na razliite naine, stvarajui kulturne, etnike i regionalne spscifinosti, s tim da prirodni inioci imaju prevagu u poetnim fazama, a drutveno-kulturnu u toku razvoja, posebno u najnovije vrijeme, kad procesi urbanizacije postepeno brie regionalne, etnike, drutveni i dr. razlike u materijalnoj kulturi, unificirajui sve njene manifestacije.

1. Seoska privreda

Seoska privreda, posebno kad je rije o seoskoj tradicionalnoj privredi ovisna je u veoj mjeri od prirodnih uslova za proizvodnju, tako da nije mogue izdvojiti neke etnike osobenosti u toj djelatnosti (posebno zbog izmjeanosti stanovnitva). Reeno je da se u Bosni i Hercegovini sueljavaju tri velike prirodne regije: dinarska, kao dominantna po prostranstvu i panonska i jadranska, kao periferne. Openito uzevi tradicionalnu seosku privredu u ove tri regije karakterie: u jadranskoj regiji - koja obuhvata periferno Hercegovinu i predstavlja krako podruje sa izmijenjenom mediteranskom klimom ( u niim dijelovima) a u reljefu se istiu kraka polja i visoko planinski vijenci - glavna privredna grana je, u viim dijelovima, stoarstvo (ovarstvo) sa stoarskim sezonskim kretanjima, a u niim dijelovima uzgoj vinove loze i duhana. Ovdje se jo uzgaja krompir, povre, i kukuruz.

U planinskoj oblasti koja obuhvata sjeverne i sjeveroistone dijelove Bosne, a predstavlja oblast sa kontinentalnom klimom, u refelju uskim pojasom nizina uz rijeku Savu i niskim pobrem posavskih rubnih planina - seosku privredu karakterie proizvodnja itarica i krupno stajsko stoatstvo (govedarstvo) i svinjogojstvo.

Sredinja regija - koja obuhvata nie planine, visoravni i duge zaobljene kose koje se postepeno sputaju prema sjeveru i Savi predstavlja oblast izmijenjene kontinentalne klime i oblast zelenog krasa - odlikuje se kombinovanom seoskom privredom: u stoarstvu ovarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo, u ratarstvu proizvodnjom: itarica, povra i voa dopunskim privreivanjem preko seoske zanatske proizvodnje.

U novim drutvenim uslovima sa razvojem proizvodnih sredstava i napredkom tehnike i tehnologije proizvodnje i transporta i seoska privredna koristei zadati prirodni okvir, tranformie proizvodnju u skladu sa trnim potrebana, naroito u kooperativnoj sprezi sa drutvenim poljoprivrednim organizacijama.

U tradicionalnoj seoskoj privredi bile su zastupljene slijedee grane proizvodnje: sabiranje, lov, ribolov, zemljoradnja, stoarstvo, prenos robe tovarnim konjima (kiridijanje), pelarsvo, lokalna i regionalna razmjena dobara i trgovina, te dopunsko privreivanje preko seoskih zanata, kune radinosti, sezonskog rada izvan sela, privremenog rada u drugim granama privrede itd.

a) Sabiranje

Sabiranje plodova i drugih dijelova samorodnih biljaka, kao i sitnih ivotinja, najstariji nain pribavljanja hrane, nije nikad potpuno istisnuto, ak poprima nove forme. U sadanje vrijeme mogu se izdvojiti tri naina koritenja sabranih plodova: za dopunu i ishrani, za prodaju na lokalnom tritu i za industrijsku preradu.

U dopunskoj ishrani su zavisno od ekolokih inilaca u pojedinim krajevima koriteni ili se koriste slijedei samoradni plodovi: gljive, jagode, ljenjici, kesteni, borovnice, drenjine, kupine, bukov ir, divlje kruke i divlje jabuke i dr. Osim plodova u ishrani su koritene i mnoge trave, najpoznatije su: radi i kopriva, a zabiljeeno je da se u Hercegovini koristilo 27 vsta trava u ljudskoj ishrani.

Za prodaju na lokalnom tritu sabiraju se, uglavnom gljive, jagode, borovnice, kupine, drenjine i kesten.

Za industrijsku preradu od plodova sabiraju se: kupine, drenjine, borovnice, a kao posebno znaajan izvor prihoda, je sakupljanje ljekovitog bilja kao: kadulja, ljez, list od kupine, ipurak, kamilica, nana, pelin, zova, lincura itd.

Od sitnih ivotinja najvie su se sakupljali puevi za ishranu i za izvoz u druge zemlje.

Interesantno je da u sabiranju plodova i ostalog uestvuju ene i djeca, a ne i odrasli mukarci (podjela rada), kao i to da zaraeni novac za sabrane plodove pripada sakupljaima dok kod sabiranja ljekovitog bilja za industrijsku preradu zaraeni novac odlazi u kunu blagajnu. esto puta sabiranje plodova vri se kolektivno (ljenici), to onda slui i kao sastanak mladei.

b) Lov

Lov je u Bosni i Hercegovini s obzirom na raniji bogat umski pokriva bio razvijena grana seoske privrede. Sluio je kao dopunska ishrana a jo vie za pribavljanje koa i krzna divljih ivotinja. Sve do drugog svjetskog rata, koe i krzna bile su vaan izvozni artikal. Izvozile su se vee koliine lisiijih koa, koa zeeva, kuna, vjeverica, tvorova, jazavaca, divljih maaka i vukova. Danas su divlje i druge umske ivotinje znatno prorijeene, pa lov sada vie slui turistikoj privredi, kao i sportu i rekreaciji gradskog stanovnitva.

Lovilo se na razne naine. U srednjem vijeku i u tursko doba lovilo se i pomou ptica grabljivica, prvenstveno sokola (postojalo je i posebno zanimanje sokolari) zatim uz pomo lovakih pasa, ime su se koristili povlateni slojevi. Seljaci su uglavnom lovili uz pomo raznih zamki i gvoa za hvatanje zvijeri sasvim rijetko, kasnije, i vatrenim orujem.

c) Robolov

Ribolov u rijekama Bosne i Hercegovine je, takoer, u prolosti imao vei znaaj, kao dopuna u ishrani okolnog stanovnitva, a riba je prodavana pazarnim danom i na lokalnim tritima u svjeem stanju, a i suena. Turski dokumenti govore o ribnjacima. Takoer su u rijekama lovljeni i rakovi koji su se izvozili.

Ribolov se obavljao uz pomo: vra, mrea, osti i udica. Na pojedinim pogodnim mjestima na rijekama pravljene su lovnice, pregrade sa uskim otvorima na koje se stavljaju vre ili mree, itd. U dananje vrijeme ribolov vie nema onaj znaaj za seosku privredu kao ranije i vie slui sa sport i rekreaciju.

d) Zemljoradnja

Zemljoradnja je u najviem dijelu Bosne i Hercegovine najvanija grana seoske privrede. U srednjevjekovnoj bosanskoj dravi razvoj zemljoradnje dostigao je visok stepen to se vidi iz turskih izvora XV stoljea. Gdje god su doputali prirodni uslovi bilo je razvijeno vinogradarstvo, koje svakako predstavlja visok ili najvii stupan agrikulture. Dominantna itna kultura je penica, zatim jeam, ra, zob i mjeanac. Uzgajala se jo heljda, proso, sijerak, zatim mahunarske: grah, bob, soivica i grahorica, od voa: jabuka, kruka, ljiva, trenja, orah i dr. Uzgajani su takodje lan i konoplja.

Agrikulturna proizvodnja u turskom periodu, nakon kratkotrajnog nazatka usljed ratnih pustoenja, nastavlja se i razvija na istim osnovima. U turskom periodu zemljoradnja je davala i viak preko potreba, pa je vren izvoz ita u Dubrovnik i gradove mletake Dalmacije a kasnije i u Austriju. Od voa su izvoene suhe ljive.

Relativno razvijenoj zemljoradnji u doturskom periodu, a tako i kasnije, doprinijelo i postojanje dobrog i pristupanog gvozdenog poljoprivrednog orua: izraivano je u mnogobrojnim kovanicama, koje su postojale kako uz eljezne rudnike, tako i po svim trgovima Bosne, gdje su te izraivane i prodavane. Meutim, to je ipak bila zemljoradnja sa primitivnom tehnikom obradom zemlje.

U srednjoj i zapadnoj Bosni kao i u cijeloj Hercegovini jo do pred drugi svjetski rat u znatnoj mjeri se, u obradi zemlje upotrebljava ralo, prlj, pluica i drveni plug, (crte 1.).

Austrougarska uprava je, istina, obraala mnogo panje i investirala velika sredstva u poboljanje poljoprivrede tehnike, ali to nije dalo odgovarajue rezultate zbog ekonomske ovisnosti u kmetskom odnosu domaih seljaka.

Kasnije svjetska ekonomska kriza, u vrijeme prve Jugoslavije, koja je strahovito pogodila seljake, paralizovala je i onako skroman napredak poljoprivrede, tako da i pored stalnog poveanja obradivih povrina na raun uma i panjaka, zemljoradnja daje skromne rezultate, ne odmakavi mnogo u primjeni agrotehnikih mjera, a ni u produkciji u odnosu na tradicionalnu zemljoradnju. U ovom periodu u proizvodnji ita po proirenosti i koliini na prvom mjestu je kukuruz, iza njega penica, jeam, zob, krupnik, ra, napolica (mjeavina penice i jema), proso, heljda, sijerak.

c) Stoarstvo

Stoarstvo je, posebno neke njegove gradne, s obzirom na prirodne uslove, od najstarijih vremena bilo, naroito u nekim krajevima, glavna privredna grana.

Stari Sloveni koji su i sami imali razvijeno stoarstvo (gajili su konje, govee, svinju), po dolasku ovamo i smilujui autohtono stoarstvo stanovnitvo prihvataju i njegova iskustva i staru balkansku stoarsku tradiciju transhumantnog polunomadsko stoarenja sa sitnom stokom (ovce i koze), koje je karakteristino za dinarski planinski sistem, a odvija se u dvije osnovne varijante. Kretanje je ilo u dva smjera: prema primorju i panonskim ravnicama, a ljetni satnovi za obje grupe oduvijek su na najviim planinskim panjacima Dinarskog visoja iznad granice ume. Kretanja stoke i ljudi su stalan, a odvijajla su se u okviru odreenog prostora u etapama, sezonski, za vegetacijom. Osnovne su tri etape: donje trave, srednje trave i gornje trave. na sve tri ove etape postoje izgraene nastambe za ljude. Stoka prebiva stalno na otvorenom, u torovima. Osim ovaca i koza ovi stoati su gajili i poznate brdske konje koji su im sluili za prenos tovara. U srednjoj etapi se boravi dva puta godinje u proljee i s jeseni i tu su nastali stalni stanovi - katuni, danas uglavnom pretvoreni u sela.

U toku istorijskog vremena, sa razvojem gradova u primorju, poinje spreavanje silaenja stoara u primorje. Ovo remeti stalni ciklus kratanja pa se ovi stoari poinju stalno nastanjivati na srednjoj etapi, to dovodi do unitavanja vegetacione baze, do skraivanja kretanja i do stvaranja niza varijanti prvobitnog kratanja i do naseljavanja vika stoarskog stanovnitva u sredinjim i sjevernim krajevima Bosne i Hercegovine i njihovog postepenog prelaska na zemljoradnju (kolonizacija vlaha stoara).

Slino se deava i sa stoarskim kretanjima u pravcu panonske nizije.

Ipak, sve do naih dana, u dvije manje regije, zadrane su sve tri etape stoarskih seoba u jako smanjenom okviru. To su Jasenice, gdje tzv. travari izgone stoku ljeti i zimi, i Podveleje iznad Mostara i Nevesinja. Obje grupe su muslimanske.

Ostali stoari ovog podruja su stacionirani na nekadanjim katunima i sve se vie bave zemljoradnjom, a u stoarenju koriste umske ispae i ljetni izgon stoke, (fot.1.)

U sredinjem pojasu, ve odavno je raireno kombinovano ekstenzivno stoarstvo: ovarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo sa umskom ispaom i evntualnim izgonom ljeti u planinu gdje se stoka utovi za jesenjsku prodaju zbog nemogunosti zimske prehrane.

U sjevernim podrujima je zastupljeno govedarstvo i svinjogojstvo uz stajski uzgoj i uzgoj krmnog bilja.

Na temelju povoljnih prirodnih uslova bogatstvo stonog fonda oduvijek je predstavljalo glavnu privrednu karakteristiku Bosne i Hercegovine, a izvoz stoke i stoarskih proizvoda vrlo znaajnu stavku. U turskom periodu, bogatstvu stonog fonda, pogodovao je kmetski odnos, jer od stoke nisu vrena nikakva davanja (osim za svinje).

U odnosu na tradicionalno stoarstvo u dananje vrijeme stoni fond je smanjen ali je povean kvalitet modernizovanim uzgojem.

ivinarstvo nije nikad u tradicionalnoj seoskoj privredi imalo vei znaaj, tek u novije vrijeme ono je zastupljeno u drutvenom sektoru proizvodnje.

f) Pelarstvo

Pelarstvo je bilo razvijeno. eer je u seoskoj ishrani, u veoj mjeri, zamijenio med tek u poslieratnom periodu. Vosak je od srednjeg vijeka pa sve do drugog svjetskog rata uz stoarstvo najznaajniji izvozni artikl.

Tradicionalno pelarstvo se modernizuje izmeu dva rata, osnivaju se i pelarske zadruge. Meutim, iroka baza pelarstva opada i danas se njime bave pojedinci.

g) Kiridijanje

Usko povezano sa stoarstvom iz kojeg se izdvojilo kao posebna djelatnost, kiridijanje je bilo, za ove krajeve, u nedostatku komunikacija, jo od srednjeg vijeka, pa sve do XX stoljea glavno sredstvo transporta robe na vee distance. Prenosom dobara tovarnim konjima u srednjem vijeku su se bavili vlasi stoari, tzv. ponosnici. Njihovi karavani, gotovo vojniki organizirani, prenosili su trgovake tovare izmeu primorskih gradova i unutranjosti, kreui se uvijek istim putevima u odreenim putnim etapama, zastajui na istim mjestima. Ovakav vid transporta praktikovan je i kroz itav turski period.

Prenos robe tovarnim konjima - kiridijanje bilo je u vrijeme austrougarske uprave dopunsko zanimanje veem broju seljaka, mada su ve bili izgraeni glavni pravci eljeznike i cestovne mree. Kasnije se, izmeu dva rata ovaj transport zadrao kao dopunsko zanimanje seljaka u prenosu drveta na umskim radilitima.

h) Razmjena i trgovina

Mada je tradicionalna seoska privreda traila da sve potrebe domainstva samostalno podmiruje, ipak nije bilo mogue, ve zbog raznovrsnosti prirodnih uslova, koji su diktirali osnovnu podjelu rada, podmirivati sve potrebe u okviru proizvodnje u domainstvu. S toga je od najstarijih vremena vrena razmjena dobara i to uglavnom na dva naina: u okviru sela i na lokalnom trgu izvan sela.

U okviru sela razmjena je vrena izmeu putujuih seoskih zanatlija (kasnije i putujuih trgovaca) tzv. pokuaraca, koji su neposrednom razmjenom (trampom) mijenjali svoje proizvode za seoske npr. zemljane lonce za vunu ili ito, i sl., ili je razmijena vrena izmeu samih seljaka. konica za prase ili ovcu itd.

Kasnije, iza prvog svjetskog rata poinju se otvarati i trgovake radnje u selima, danas je trgovaka mrea po selima razgranata. Drugi nain razmjene je periodiana razmjena preko lokalnog trita, (pijace, pazara), koja se vri u odreeni dan u sedmici (fot.2.). Ovaj nain razmjene mnogo je znaajniji za selo, jer preko pazara selo participira na irem regionalnom pa nekad i na internacionalnom tritu.

Pazar je vrlo stara institucija potie od pojave proste robne proizvodnje, kojoj i danas slui kao instrument razmjene. Na trgu se razmjena vri uglavnom posredstvom novca, ali bez posrednika, direktno izmeu proizvoaa i potroaa.

Na ovim tritima pored razmjene poljoprivrednih i zanatskih proizvoda vri se i prodaja stoke. Za prodaju stoke jo vie slue, takoer periodini trgovi: vaari, sajmovi, koji se odravaju jednom godinje, najvie u jesen, kad se stoka najvie prodaje zbog nemogunosti zimske prehrane.

i) Odlazak na sezonski ili privremeni rad izvan sela

Kao nadopuna seoskoj ekonomiji, a posebno u pasivnim krajevima i u nerodnim godinama, praktikovao se od davnina odlazak na sezonski rad ili na prehranu u bogatije krajeve, najee u Posavinu, a u novije vrijeme u Vojvodinu. Tako se pomagalo seljacima u poljskim poslovima, najee i berbi kukuruza i spremanju ljetine, a za uzvrat se dobivala nagrada u naturi (kukuruz i druga hrana), to se transportovalo nazad u svoje selo. U slabim godinama znalo je odlaziti na prehranu vie eljadi iz kue s jeseni i ostati do proljea, pomaui domainima u poslu.

Sezonski su na radove izvan sela odlazili graditelji, kamenoresci, duneri i dr.

Sa pojavom industrije, poinje i odlaenje na privremeni rad na umske radove, gradnju cesta, eljeznica, graevinske radove i dr. kao nekvalifikovana radna snaga (dvojna ekonomija).

Kasnije se odlazi na privremeni rad u Ameriku i druge zemlje.

U novije vrijeme, takoer se iz sela odlazi na privremeni rad u industriju u zemlji i inostranstvu, ali vie s ciljem da se zaraeni novac investira u gradnju kua, privrednih zgrada i nabavku opreme za zamljoradnju i stoarstvo.

L i t e r a t u r a:

1. Dedijer JeftoHercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Beograd 1909. str. 37-71

2. Filipovi MilenkoO pribiranju ivotnih namirnica sakupljanjem kod Srba i Makedonaca, Glasnik Zemaljskog muzeja XI, Sarajevo, 1956. str. 123-139

3. Gui MarjanaEtnoloka struktura transhumantnog stoarstva na tlu Jugoslavije, 21 kongres Saveza udruenja folklorista Jugoslavije u apljini 17.-21. 09.1974. Sarajevo, 1976. str. 85-102

4. Hadidedi NedadSedmini pazar u Zenici i okolini, Muzej grada Zenice, Radovi I, Zenica 1970. str. 29-46

5. Koen Abo i drugiBosna i Hercegovina kao privredno podruje, Sarajevo, 1938.

2. Seoski i gradski zanati

Jo u srednjem vijeku dosta razvijeno zanatsvo bilo je uglavnom locirano u selima, zbog rijetke mree urbanih naselja. I pored kasnijeg razvoja gradskog obrta, XIV i XV stoljeu seosko zanatstvo i dalje postoji paralelno s njim, sve do najnovijeg vremena.

Seosko zanatstvo je imalo izvanredan znaaj u ekonomici sela kao dopunsko zanimanje. I naim sredinjim podrujima siromane zemljoradnje i ekstenzivnog stoarstva, zanatstvo donosi preko 50% prihoda pojednim domainstvima.

Daljna karakteristika ove dopunske ekonomije je specijalizacija pojedinih sela u proizvodnji. Izvjesnu specijalizaciju mogue je ustanoviti i na etnikoj osnovi i po pojedinim selima i unutar mjeovitih sela, ve gotovo sva domainstva u pojedinim selima pa je mogue govoriti o zanatskim selima kao specifinim naseljima.

Proizvode tog zanatstva prodavali su sami proizvodai na lokalnim trgovima, ili su rjee, razmjenivali svoje proizvode hodajui po selima.

Seosko zanatstvo se baziralo na resursima koje prua najblia okolina. Tako je bogat umski pokriva posluio za razvoj zanata koji su se bavili preradom drveta. Stari bosanski rudnici metala posluili su kao osnov za razvoj zanata koji su se bavili obradom metala. Bogat stoni fond omoguio je razvoj veeg broja zanata baziranih na preradi sirovina koje daje stoarstvo. Na mjestima gdje ima pogodne zemlje i kamena, razvili su se: lonarstvo, obrada kamena, proizvodnja krea i dr.

Srednjevjekovno seosko zanatstvo ostavilo je traga u toponomastici koju nalazimo u turskim izvorima XV stoljea. Pominju se seoska naselja pod nazivima: Kovai, Strelari, Lukari, titari, Stupari, Rudari. Osim toga pominju se i pojedine zanatlije: strelar, sabljar, kova, graniar, kouhar, kamenotesar, krear, ugljar, itd.

Sa dolaskom Turaka i pojaanom urbanizacijom islamsko-orjentalnog tipa, gradsko zanatstvo poinje naglo da se razvija, ali je ono, uglavnom, orjentisano na vojne potrebe i na proizvodnju luksuznijih predmeta; tako da se tradicija seoskog zanatstva produuje kroz itav ovaj period zadovoljavajui potrebe sela.

Pojava industrijske robe u austrougarskom periodu i kasnije u vrijeme izmedju dva rata pogodila je daleko vie gradsko nego seosko zanatstvo, jer je ono proizvodilo za seoske potrebe koje se nisu tako naglo mijenjale, tako da jo i danas postoje pojedini seoski zanati za zadovoljenje specifinih potreba sela za koje industrijska proizvodnja ne pokazuje interes.

Mnogi od seoskih zanata rade jo i danas za potrebe sela, polako se orjentiui na proizvodnju suvenira za turiste. Na sedminim pazarima mogu se kupiti razni proizvodi seoskih zanatlija, kao: sitni drveni rezbareni predmeti, razne drvene posude, brda za tkalake stanove, sita, metle, razni proizvodi lonarstva, eljezni proizvodi, ilimi i sl. (fot.3.).

Gradsko zanatstvo u Bosni i Hercegovini razvija se znatnije, kao to je reeno, sa dolaskom Turaka i poetkom islamsko-orijentalne urbanizacije. Nije ovdje samo o prostom prelasku i koncentraciji ve postojeih seoskih zanata u gradove, ve se tu radi o kompleksnom procesu u kojem se s jedne strane pojavljuju sasvim novi zanati i novi proizvodi, a s druge strane u ve postojee zanate uvode se nove naprednije tehnike, specifian stil i novi alati, pa se i njihova produkcija podie na jedan vii nivo. To je bilo mogue postii zbog toga to je zanatska produkcija bila favorizovana i usmjerena na vojne potrebe jedne osvajake carevine, kao i zbog toga to je Turska bila nasljednik i prenosilac bogate i rafinirane zanatske tradicije Istoka i Vizantije.

Nove zanatlije i zanati stiu odmah sa vojskom iz raznih ranije osvojenih turskih pokrajina i nastanjuju se ovdje u vanije i razvijenije centre. Kasnije se odavde popunjavaju zanatlijama manji privredni centri.

Zajedno sa novim zanatima i tehnikama u nae krajeve pren