europa - v¡n phßng th¦êng trùc ts. vò c«ng …...ng êi mét c¸ch tuÇn tù, logic, tõ...
TRANSCRIPT
V¡N PHßNG TH¦êNG TRùC
VÒ NH¢N QUYÒN
Ph¸I ®oµn
Liªn minh ch©u ©u
VÊN §Ò NH¢N QUYÒN
TRONG KHU¤N KHæ PH¸P LUËT
QUèC TÕ Vµ VIÖT NAM
(Tµi liÖu tham kh¶o vÒ kiÕn thøc b¶o ®¶m quyÒn con ngêi ë ViÖt Nam)
Hµ NéI – 2012
Tham gia biªn so¹n:
Ch¬ng 1: TS. Vò C«ng Giao; ThS. L· Kh¸nh Tïng
Ch¬ng 2: TS. Vò C«ng Giao; ThS. L· Kh¸nh Tïng
Ch¬ng 3: TS. §Æng Dòng ChÝ; TS. Hoµng V¨n NghÜa
Ch¬ng 4: PGS.TS. Th¸i VÜnh Th¾ng
____________________________________________
Ên b¶n nµy ®îc ra ®êi víi sù trî gióp cña Liªn minh ch©u ¢u. C¸c t¸c gi¶ chÞu tr¸ch nhiÖm hoµn toµn vÒ néi dung cña Ên phÈm nµy vµ díi bÊt kú ph¬ng thøc nµo nh÷ng néi dung nµy còng kh«ng ®îc coi lµ ph¶n ¸nh quan ®iÓm cña Liªn minh ch©u ¢u. C¸c c¬ quan cña Liªn minh ch©u ¢u vµ bÊt kú ngêi nµo ®¹i diÖn cho c¸c c¬ quan nµy còng kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc sö dông nh÷ng th«ng tin cã trong Ên phÈm nµy.
3 4
LêI TùA CñA §¹I Sø - TR¦ëNG PH¸I §OµN
LI£N MINH CH¢U ¢U T¹I VIÖT NAM
Nh©n quyÒn, d©n chñ vµ ph¸p quyÒn lµ nh÷ng gi¸
trÞ cèt lâi cña Liªn minh ch©u ¢u (EU). §îc thÓ hiÖn trong HiÖp íc thµnh lËp Liªn minh ch©u ¢u, c¸c gi¸ trÞ ®ã ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ khi Liªn minh ch©u ¢u th«ng qua HiÕn ch¬ng c¸c quyÒn c¬ b¶n vµo n¨m 2000 vµ ®îc ®¶m b¶o h¬n vÒ ph¸p lý víi sù ra ®êi cña HiÖp íc Lisbon n¨m 2009. GÇn ®©y, Liªn minh ch©u ¢u ®· lÇn ®Çu tiªn th«ng qua Khung chiÕn lîc vÒ Nh©n quyÒn vµ D©n chñ vµ bæ nhiÖm mét ®¹i diÖn ®Æc biÖt, vÒ nh©n quyÒn.
Liªn minh ch©u ¢u tin tëng r»ng D©n chñ vµ Nh©n quyÒn lµ nh÷ng gi¸ trÞ phæ qu¸t vµ kh«ng thÓ t¸ch rêi cÇn ph¶i ®îc thóc ®Èy m¹nh mÏ trªn kh¾p thÕ giíi. Kh«ng mét quèc gia nµo cã thµnh tÝch nh©n quyÒn hoµn h¶o, Liªn minh ch©u ¢u tÝch cùc thóc ®Èy vµ b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ nh©n quyÒn trong ph¹m vi biªn giíi cña m×nh vµ trong mèi quan hÖ víi c¸c níc kh¸c. §iÒu ®ã liªn quan ®Õn viÖc ®¶m b¶o hiÖu qu¶ gi¶m nghÌo vµ lµ sîi chØ ®á xuyªn suèt quan hÖ ®èi ngo¹i cña c¸c níc. TÊt c¶ c¸c tháa thuËn th¬ng m¹i vµ hîp t¸c cña Liªn minh ch©u ¢u víi c¸c níc thø ba ®Òu cã ®iÒu kho¶n quy ®Þnh r»ng nh©n quyÒn lµ mét yÕu tè thiÕt yÕu trong quan hÖ gi÷a c¸c bªn.
ViÖt Nam vµ Liªn minh ch©u ¢u chia sÎ quan ®iÓm r»ng qu¶n trÞ tèt, nh©n quyÒn vµ nhµ níc ph¸p quyÒn lµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn. §ång thêi, d©n chñ hãa lµ mét qu¸ tr×nh dÇn dÇn, liªn tôc vµ cÇn ph¶i ®îc ®¶m b¶o trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi vµ v¨n hãa cña mçi quèc
gia. Mçi quèc gia vµ x· héi cã quyÒn tù do lùa chän vµ ph¸t triÓn theo c¸ch thøc cña m×nh, song ph¶i phï hîp víi nh÷ng nguyªn t¾c phæ qu¸t vÒ nh©n quyÒn ®îc thÓ hiÖn trong c¸c c«ng íc quèc tÕ vµ khu vùc cã liªn quan.
Trong bèi c¶nh nµy, Ph¸i ®oµn Liªn minh ch©u ¢u t¹i ViÖt Nam ®· hîp t¸c chÆt chÏ víi V¨n phßng Nh©n quyÒn vµ mét sè chuyªn gia ch©u ¢u ®Ó chuÈn bÞ vµ Ên hµnh tµi liÖu tham kh¶o phôc vô tËp huÊn vµ héi th¶o vÒ nh©n quyÒn nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ gi¸o dôc vµ vµ b¶o vÖ quyÒn con ngêi ë ViÖt Nam. Mét sè héi th¶o vµ tËp huÊn b¸o c¸o viªn do Liªn minh ch©u ¢u tµi trî ®· ®îc tæ chøc th«ng qua Dù ¸n Hç trî ®èi tho¹i chiÕn lîc ViÖt Nam - EU nh»m giíi thiÖu víi c¸c c¸n bé lµm c«ng t¸c nh©n quyÒn ë trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng mét sè vÊn ®Ò quan träng vÒ ph¸p luËt vµ thùc tiÔn vÒ nh©n quyÒn.
ViÖt Nam lµ mét ®èi t¸c quan träng cña Liªn minh ch©u ¢u vµ chóng t«i s½n sµng ®ång hµnh qu¸ tr×nh c¶i c¸ch cña ViÖt Nam gåm cã lÜnh vùc nh©n quyÒn trªn tinh thÇn ®èi tho¹i x©y dùng vµ s½n sµng hç trî ph¸t triÓn. Víi ý nghÜa ®ã, Liªn minh ch©u ¢u tin tëng r»ng viÖc thóc ®Èy vµ t«n träng c¸c quyÒn con ngêi vµ nhµ níc ph¸p quyÒn cã ý nghÜa rÊt quan träng cho sù ph¸t triÓn cña ViÖt Nam còng nh quan hÖ song ph¬ng gi÷a hai bªn. Gi¸o dôc nh©n quyÒn còng lµ mét khÝa c¹nh quan träng ®Ó ph¸t triÓn vµ t«i hy väng r»ng tµi liÖu nµy sÏ mang l¹i nh÷ng kiÕn thøc tèt vµ toµn diÖn vÒ nh©n quyÒn vµ tÇm quan träng cña nh©n quyÒn ®èi víi sù ph¸t triÓn.
Franz Jessen §¹i sø - Trëng Ph¸i ®oµn
Liªn minh ch©u ¢u t¹i ViÖt Nam
5 6
LêI GIíI THIÖU
B¶o vÖ vµ ph¸t huy gi¸ trÞ quyÒn con ngêi lµ mét
trong nh÷ng môc tiªu chñ yÕu mµ Liªn Hîp quèc lu«n
theo ®uæi tõ khi thµnh lËp ®Õn nay, ®Æc biÖt lµ tõ khi
th«ng qua Tuyªn ng«n thÕ giíi vÒ nh©n quyÒn n¨m
1948. §©y lµ nÒn t¶ng ph¸p lý ®Ó Liªn Hîp quèc vµ c¸c
quèc gia kh«ng ngõng nç lùc trong viÖc b¶o ®¶m quyÒn
b×nh ®¼ng cho tÊt c¶ mäi ngêi.
Víi vai trß lµ cÇu nèi chia sÎ vµ n©ng cao nhËn thøc
cho c¸c c¸n bé lµm c«ng t¸c trªn lÜnh vùc nh©n quyÒn,
thêi gian qua, V¨n phßng Thêng trùc Ban ChØ ®¹o vÒ
Nh©n quyÒn cña ChÝnh phñ ®· tæ chøc c¸c cuéc tËp
huÊn, héi nghÞ, héi th¶o vÒ chuyªn ®Ò nµy. Tõ kinh
nghiÖm tÝch lòy ®îc qua c¸c kho¸ tËp huÊn, héi nghÞ,
héi th¶o ®· ®îc tæ chøc, víi mong muèn chuyÓn giao
kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm trªn lÜnh vùc nµy, V¨n phßng
Thêng trùc tæ chøc biªn so¹n cuèn s¸ch “VÊn ®Ò
nh©n quyÒn trong khu«n khæ ph¸p luËt quèc tÕ vµ
ViÖt Nam” ®Ó lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c c¸n bé
lµm c«ng t¸c nh©n quyÒn tõ Trung ¬ng ®Õn c¸c ®Þa
ph¬ng.
Cuèn s¸ch nµy ®îc xuÊt b¶n trong mèi quan t©m
s©u s¾c cña Liªn minh Ch©u ¢u vµ Dù ¸n Hç trî ®èi
tho¹i chiÕn lîc ViÖt Nam – Liªn minh ch©u ¢u. Nh©n
dÞp nµy, chóng t«i xin tr©n träng c¶m ¬n nh÷ng t©m
huyÕt vµ ®ãng gãp cña tÊt c¶ c¸c tæ chøc, c¸ nh©n ®· hç
trî thiÕt thùc cho viÖc xuÊt b¶n Ên phÈm nµy.
Víi nh÷ng ®iÒu kiÖn hiÖn cã, nh÷ng khiÕm khuyÕt
cßn tån t¹i trong Ên phÈm nµy lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh
khái. Ban Biªn tËp rÊt mong nhËn ®îc ý kiÕn ®ãng gãp
cña quý vÞ ®éc gi¶ ®Ó néi dung vµ gi¸ trÞ cña cuèn s¸ch
®îc hoµn thiÖn h¬n trong lÇn t¸i b¶n sau.
Xin tr©n träng giíi thiÖu cïng b¹n ®äc.
Ban Biªn tËp
7 8
Ch¬ng 1
MéT Sè VÊN §Ò C¥ B¶N
VÒ QUYÒN CON NG¦êI
Môc ®Ých vµ cÊu tróc cña Ch¬ng 1
Ch¬ng më ®Çu nµy nh»m cung cÊp cho ngêi ®äc
kiÕn thøc kh¸i qu¸t vÒ mét sè vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ
quyÒn con ngêi. §iÒu nµy rÊt cÇn thiÕt bëi chØ khi n¾m
b¾t nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n trong ch¬ng nµy míi
cã thÓ hiÓu ®óng vµ s©u s¾c c¸c tiªu chuÈn quèc tÕ vµ
quy ®Þnh ph¸p luËt quèc gia vÒ quyÒn con ngêi sÏ ®îc
®Ò cËp ë nh÷ng ch¬ng sau.
Sau khi lµm râ kh¸i niÖm (môc 1.1), nguån gèc (môc
1.2) vµ tÝnh chÊt cña quyÒn con ngêi (môc 1.3), ch¬ng
nµy nªu ra mét sè c¸ch ph©n lo¹i quyÒn con ngêi (môc
1.4), ph©n tÝch c¸c chñ thÓ cña quyÒn (môc 1.5), chñ thÓ
cña nghÜa vô (môc 1.6), mèi quan hÖ gi÷a quyÒn vµ
nghÜa vô cña c¸ nh©n (môc 1.6), qu¸ tr×nh h×nh thµnh
vµ ph¸t triÓn cña t tëng vÒ quyÒn con ngêi (môc
1.7), nghÜa vô cña c¸c quèc gia trong viÖc b¶o ®¶m
quyÒn con ngêi (môc 1.8) vµ c¸c yÕu tè ¶nh hëng trùc
tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Õn viÖc hiÖn thùc hãa quyÒn con
ngêi t¹i c¸c quèc gia (môc 1.9).
Nh÷ng môc kÓ trªn ®îc s¾p xÕp nh»m gióp ngêi
®äc t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ quyÒn con
ngêi mét c¸ch tuÇn tù, logic, tõ nh÷ng khÝa c¹nh
tæng qu¸t ®Õn c¸c khÝa c¹nh cô thÓ. Do giíi h¹n cña
s¸ch, ®©y cha ph¶i lµ tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò lý luËn vÒ
quyÒn con ngêi. §Ó t×m hiÓu thªm c¸c khÝa c¹nh
kh¸c, Quý vÞ cã thÓ t×m ®äc c¸c Ên phÈm nªu trong
danh môc tµi liÖu tham kh¶o ë cuèi cuèn s¸ch nµy.
1.1 Kh¸i niÖm vÒ quyÒn con ngêi
1.1.1. §Þnh nghÜa vÒ quyÒn con ngêi
QuyÒn con ngêi (human rights) lµ mét ph¹m trï
®a diÖn, do ®ã cã nhiÒu c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸c nhau.
Theo V¨n phßng Cao ñy Liªn hîp quèc vÒ quyÒn con
ngêi (Office of High Commissioner for Human Rights -
OHCHR) th×: QuyÒn con ngêi lµ nh÷ng b¶o ®¶m ph¸p
lý toµn cÇu (universal legal guarantees) cã t¸c dông b¶o
vÖ c¸c c¸ nh©n vµ c¸c nhãm chèng l¹i nh÷ng hµnh ®éng
(actions) hoÆc sù bá mÆc (omissions) lµm tæn h¹i ®Õn
9 10
nh©n phÈm, nh÷ng sù ®îc phÐp (entitlements) vµ tù do
c¬ b¶n (fundamental freedoms) cña con ngêi.1
QuyÒn con ngêi lµ nh÷ng b¶o ®¶m ph¸p lý
toµn cÇu (universal legal guarantees) cã t¸c
dông b¶o vÖ c¸c c¸ nh©n vµ c¸c nhãm chèng
l¹i nh÷ng hµnh ®éng (actions) hoÆc sù bá mÆc
(omissions) lµm tæn h¹i ®Õn nh©n phÈm,
nh÷ng sù ®îc phÐp (entitlements) vµ tù do c¬
b¶n (fundamental freedoms) cña con ngêi.
Mét quan ®iÓm kh¸c cho r»ng quyÒn con ngêi lµ
nh÷ng nhu cÇu, lîi Ých tù nhiªn, vèn cã vµ kh¸ch quan
cña con ngêi ®îc ghi nhËn vµ b¶o vÖ trong ph¸p luËt
quèc gia vµ c¸c tháa thuËn ph¸p lý quèc tÕ.2
1 OHCHR, Mét sè c©u hái thêng gÆp vÒ c¸ch tiÕp cËn nh©n quyÒn ®èi víi ph¸t triÓn (Freequently Asked Questions on a Human Rights-based Approach to Development Cooperation), New York and Geneva, 2006, tr.1. Bªn c¹nh ®Þnh nghÜa kÓ trªn, mét ®Þnh nghÜa kh¸c còng thêng ®îc trÝch dÉn ë ph¹m vi quèc tÕ, theo ®ã, quyÒn con ngêi lµ nh÷ng sù ®îc phÐp (entitlements) mµ tÊt c¶ thµnh viªn cña céng ®ång nh©n lo¹i, kh«ng ph©n biÖt giíi tÝnh, chñng téc, t«n gi¸o, ®Þa vÞ x· héi... ®Òu cã ngay tõ khi sinh ra, ®¬n gi¶n chØ v× hä lµ con ngêi. §Þnh nghÜa nµy mang dÊu Ên cña häc thuyÕt vÒ c¸c quyÒn tù nhiªn. 2 Xem Khoa LuËt §HQG Hµ Néi, Gi¸o tr×nh Lý luËn vµ Ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi, NXB §HQG Hµ Néi, 2011, tr.37.
Nh×n chung, quyÒn con ngêi ®îc x¸c ®Þnh lµ
nh÷ng chuÈn mùc ®îc céng ®ång quèc tÕ thõa nhËn vµ
cam kÕt tu©n thñ. Còng liªn quan ®Õn kh¸i niÖm nµy,
cã hai ®iÓm cÇn lu ý lµ:
Thø nhÊt, thuËt ng÷ human rights trong tiÕng Anh
cã thÓ ®îc dÞch lµ quyÒn con ngêi (tõ thuÇn ViÖt) hoÆc
nh©n quyÒn (tõ H¸n – ViÖt). Theo §¹i tõ ®iÓn TiÕng
ViÖt, “nh©n quyÒn” chÝnh lµ “quyÒn con ngêi”.3 Nh
vËy, xÐt vÒ mÆt ng«n ng÷ häc, ®©y lµ hai tõ ®ång nghÜa
nªn hoµn toµn cã thÓ sö dông thay thÕ cho nhau.
Thø hai, luËt nh©n quyÒn quèc tÕ ®Ò cËp ®Õn c¶ hai
kh¸i niÖm: c¸c quyÒn (rights) vµ tù do c¬ b¶n
(fundamental freedoms) cña con ngêi, cô thÓ bao gåm
tù do t tëng, ng«n luËn, héi häp, lËp héi... Tuy nhiªn,
trªn thùc tÕ hÇu nh kh«ng cã sù ph©n biÖt trong viÖc
vËn dông c¸c tiªu chuÈn quèc tÕ vÒ quyÒn vµ tù do c¬
b¶n cña con ngêi, bëi lÏ c¸c tù do c¬ b¶n thêng ®îc
diÔn ®¹t nh lµ c¸c quyÒn (vÝ dô, tù do ng«n luËn còng
thêng ®îc gäi lµ quyÒn tù do ng«n luËn..). V× vËy, cã
thÓ sö dông kh¸i niÖm quyÒn con ngêi (hoÆc nh©n
quyÒn) nãi chung víi mÆc ®Þnh lµ kh¸i niÖm nµy bao
hµm c¶ nh÷ng tù do c¬ b¶n.
3 ViÖn Ng«n ng÷ häc: "§¹i Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt", NXB V¨n ho¸ - Th«ng tin, H.1999, tr.1239.
11 12
1.1.2. QuyÒn con ngêi vµ quyÒn c«ng d©n
QuyÒn con ngêi vµ quyÒn c«ng d©n lµ hai ph¹m
trï rÊt gÇn gòi nhng kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt.
QuyÒn c«ng d©n (citizen’s rights) lµ mét kh¸i niÖm xuÊt
hiÖn cïng c¸ch m¹ng t s¶n. C¸ch m¹ng t s¶n ®· ®a
con ngêi tõ ®Þa vÞ nh÷ng thÇn d©n trë thµnh nh÷ng
c«ng d©n vµ ph¸p ®iÓn hãa c¸c quyÒn tù nhiªn cña con
ngêi díi h×nh thøc c¸c quyÒn c«ng d©n trong ph¸p
luËt. Nh vËy, vÒ b¶n chÊt, c¸c quyÒn c«ng d©n chÝnh lµ
nh÷ng quyÒn con ngêi ®îc c¸c nhµ níc thõa nhËn vµ
¸p dông cho c«ng d©n cña m×nh.
QuyÒn c«ng d©n chÝnh lµ nh÷ng quyÒn con
ngêi ®îc c¸c nhµ níc thõa nhËn vµ ¸p
dông cho c«ng d©n cña níc m×nh.
Tuy nhiªn, víi ý nghÜa lµ mét kh¸i niÖm g¾n liÒn
víi nhµ níc, thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c«ng d©n víi
nhµ níc, ®îc x¸c ®Þnh th«ng qua quèc tÞch, vÒ nguyªn
t¾c quyÒn c«ng d©n chØ lµ tËp hîp nh÷ng quyÒn tù nhiªn
®îc ph¸p luËt cña mét níc ghi nhËn vµ b¶o ®¶m cho
nh÷ng ngêi cã quèc tÞch cña níc m×nh. Trong khi ®ã,
quyÒn con ngêi lµ kh¸i niÖm réng h¬n. VÒ tÝnh chÊt,
quyÒn con ngêi kh«ng bÞ bã hÑp trong mèi quan hÖ gi÷a
c¸ nh©n víi nhµ níc mµ thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a c¸
nh©n víi toµn thÓ céng ®ång nh©n lo¹i. VÒ ph¹m vi ¸p
dông, do kh«ng bÞ giíi h¹n bëi chÕ ®Þnh quèc tÞch, chñ
thÓ cña quyÒn con ngêi lµ tÊt c¶ c¸c thµnh viªn cña loµi
ngêi, bÊt kÓ vÞ thÕ, hoµn c¶nh, quèc tÞch... Nãi c¸ch
kh¸c, quyÒn con ngêi ®îc ¸p dông mét c¸ch b×nh ®¼ng
víi tÊt c¶ mäi ngêi thuéc mäi d©n téc ®ang sinh sèng
trªn ph¹m vi toµn cÇu, kh«ng phô thuéc vµo biªn giíi
quèc gia, t c¸ch c¸ nh©n hay m«i trêng sèng cña chñ
thÓ quyÒn.
Mét c¸ nh©n con ngêi vÒ h×nh thøc ®ång thêi lµ
chñ thÓ cña c¶ hai lo¹i quyÒn con ngêi vµ quyÒn c«ng
d©n (ngo¹i trõ nh÷ng ngêi kh«ng quèc tÞch chØ cã
quyÒn con ngêi mµ kh«ng cã quyÒn c«ng d©n cña níc
nµo), song sù ph©n biÖt trong thô hëng hai lo¹i quyÒn
nµy chØ ®îc thÓ hiÖn trong mét sè hoµn c¶nh ®Æc biÖt.
VÝ dô, mét ngêi níc ngoµi hay ngêi kh«ng quèc tÞch
sÏ kh«ng ®îc hëng mét sè quyÒn c«ng d©n (vµ còng lµ
nh÷ng quyÒn con ngêi ®Æc thï, ch¼ng h¹n nh quyÒn
bÇu cö, øng cö...) nh c«ng d©n cña níc mµ ngêi ®ã
®ang sinh sèng hay lµm viÖc nhng ngêi ®ã vÉn ®îc
hëng c¸c quyÒn con ngêi phæ biÕn (mµ ®ång thêi còng
lµ c¸c quyÒn c«ng d©n) ¸p dông cho mäi thµnh viªn cña
nh©n lo¹i trong mäi hoµn c¶nh, cô thÓ nh quyÒn sèng,
quyÒn tù do vµ an ninh c¸ nh©n...
13 14
S¬ ®å 1: Mèi quan hÖ gi÷a quyÒn con ngêi
vµ quyÒn c«ng d©n (xÐt tõ gãc ®é chñ thÓ)
1.2. Nguån gèc cña quyÒn con ngêi
VÒ nguån gèc cña quyÒn con ngêi, cã hai trêng
ph¸i c¬ b¶n ®a ra hai quan ®iÓm tr¸i ngîc nhau.
Nh÷ng ngêi theo häc thuyÕt vÒ quyÒn tù nhiªn
(natural rights) cho r»ng quyÒn con ngêi lµ nh÷ng g×
bÈm sinh, vèn cã mµ mäi c¸ nh©n sinh ra ®Òu ®îc
hëng, chØ ®¬n gi¶n bëi hä lµ thµnh viªn cña gia ®×nh
nh©n lo¹i. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, c¸c quyÒn con ngêi
kh«ng phô thuéc vµo phong tôc, tËp qu¸n, truyÒn thèng
v¨n hãa hay ý chÝ cña bÊt cø c¸ nh©n, giai cÊp, tÇng líp,
tæ chøc, céng ®ång hay nhµ níc nµo. V× vËy, kh«ng mét
chñ thÓ nµo, kÓ c¶ c¸c nhµ níc, cã thÓ ban ph¸t hay
tíc bá c¸c quyÒn con ngêi bÈm sinh, vèn cã cña c¸c
c¸ nh©n.
QuyÒn con ngêi lµ nh÷ng gi¸ trÞ tù nhiªn,
vèn cã vµ kh«ng thÓ t¸ch rêi cña mäi thµnh
viªn trong gia ®×nh nh©n lo¹i, ®îc ghi nhËn
vµ b¶o vÖ bëi ph¸p luËt quèc tÕ vµ ph¸p luËt
cña c¸c quèc gia.
Ngîc l¹i, häc thuyÕt vÒ c¸c quyÒn ph¸p lý (legal
rights) cho r»ng, c¸c quyÒn con ngêi kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng g× bÈm sinh, vèn cã mét c¸ch tù nhiªn mµ ph¶i
do c¸c nhµ níc x¸c ®Þnh vµ ph¸p ®iÓn hãa thµnh c¸c
quy ph¹m ph¸p luËt hoÆc xuÊt ph¸t tõ truyÒn thèng
v¨n hãa. Theo c¸ch tiÕp cËn nµy, ph¹m vi, giíi h¹n vµ ë
gãc ®é nhÊt ®Þnh, c¶ thêi h¹n hiÖu lùc cña c¸c quyÒn con
ngêi phô thuéc vµo ý chÝ cña tÇng líp thèng trÞ vµ c¸c
yÕu tè nh phong tôc, tËp qu¸n, truyÒn thèng v¨n hãa...
cña c¸c x· héi.
MÆc dï quan ®iÓm cña häc thuyÕt thø nhÊt ngµy
cµng chiÕm u thÕ, quan ®iÓm cùc ®oan phñ nhËn hoÆc
tuyÖt ®èi hãa mét trong hai häc thuyÕt kÓ trªn ®Òu
kh«ng phï hîp. Bëi lÏ trong khi vÒ h×nh thøc, hÇu hÕt
c¸c v¨n kiÖn ph¸p luËt cña c¸c quèc gia ®Òu thÓ hiÖn c¸c
quyÒn con ngêi lµ c¸c quyÒn ph¸p lý, th× trong Tuyªn
ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi n¨m 1948 vµ mét
sè v¨n kiÖn ph¸p luËt ë mét sè quèc gia, quyÒn con
ngêi ®îc kh¼ng ®Þnh mét c¸ch râ rµng lµ c¸c quyÒn tù
Quyền con người
Quyền con người
Quyền công dân
15 16
nhiªn, vèn cã vµ kh«ng thÓ tíc bá ®îc cña mäi c¸
nh©n. Cô thÓ, ë gãc ®é quèc tÕ, Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi
vÒ quyÒn con ngêi (®o¹n 1, Lêi nãi ®Çu) nªu r»ng: thõa
nhËn phÈm gi¸ vèn cã vµ c¸c quyÒn b×nh ®¼ng vµ kh«ng
thÓ t¸ch rêi cña mäi thµnh viªn trong gia ®×nh nh©n
lo¹i. ë gãc ®é quèc gia, Tuyªn ng«n §éc lËp cña Hîp
chñng quèc Hoa Kú (1776) quy ®Þnh: ... mäi ngêi ®Òu
sinh ra cã quyÒn b×nh ®¼ng. T¹o hãa ban cho hä nh÷ng
quyÒn kh«ng ai cã thÓ x©m ph¹m ®îc, trong ®ã cã
quyÒn sèng, quyÒn tù do vµ quyÒn mu cÇu h¹nh phóc.
Nh÷ng tuyªn bè nµy vÒ sau ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh trong
b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn (1789) cña
Ph¸p vµ b¶n Tuyªn ng«n §éc lËp 1945 cña ViÖt Nam.
1.3. TÝnh chÊt cña quyÒn con ngêi
Theo nhËn thøc chung cña céng ®ång quèc tÕ, quyÒn
con ngêi cã c¸c tÝnh chÊt (®«i khi cßn ®îc gäi lµ c¸c
®Æc ®iÓm hay nguyªn t¾c) c¬ b¶n lµ: tÝnh phæ biÕn, tÝnh
kh«ng thÓ chuyÓn nhîng, tÝnh kh«ng thÓ ph©n chia,
tÝnh liªn hÖ vµ phô thuéc lÉn nhau, cô thÓ nh sau:
1.3.1. TÝnh phæ biÕn (universal)
TÝnh phæ biÕn (hay phæ qu¸t) cña nh©n quyÒn thÓ
hiÖn ë chç quyÒn con ngêi lµ nh÷ng g× bÈm sinh, vèn cã
cña con ngêi vµ ®îc ¸p dông b×nh ®¼ng cho tÊt c¶ mäi
thµnh viªn trong gia ®×nh nh©n lo¹i, kh«ng cã sù ph©n
biÖt ®èi xö v× bÊt cø lý do g×, ch¼ng h¹n nh vÒ chñng
téc, d©n téc, giíi tÝnh, t«n gi¸o, ®é tuæi, thµnh phÇn xuÊt
th©n...
Liªn quan ®Õn tÝnh chÊt nµy, cÇn lu ý lµ b¶n chÊt
cña sù b×nh ®¼ng vÒ quyÒn con ngêi kh«ng cã nghÜa lµ
cµo b»ng møc ®é hëng thô c¸c quyÒn, mµ lµ b×nh ®¼ng
vÒ t c¸ch chñ thÓ cña quyÒn. ë ®©y, mäi thµnh viªn
cña nh©n lo¹i ®Òu ®îc c«ng nhËn cã c¸c quyÒn con
ngêi, song møc ®é hëng thô c¸c quyÒn phô thuéc vµo
n¨ng lùc cña c¸ nh©n tõng ngêi còng nh vµo hoµn
c¶nh chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ mµ ngêi ®ã
®ang sèng.
1.3.2. TÝnh kh«ng thÓ chuyÓn nhîng (inalienable)
TÝnh kh«ng thÓ chuyÓn nhîng (hay kh«ng thÓ tíc
bá) cña nh©n quyÒn thÓ hiÖn ë chç c¸c quyÒn con ngêi
kh«ng thÓ bÞ tíc ®o¹t hay h¹n chÕ mét c¸ch tïy tiÖn
bëi bÊt cø chñ thÓ nµo, kÓ c¶ bëi c¸c nhµ níc. ë ®©y,
khÝa c¹nh “tuú tiÖn” nãi ®Õn giíi h¹n cña vÊn ®Ò. Nã
kh«ng cã nghÜa lµ c¸c quyÒn con ngêi “kh«ng thÓ bÞ
tíc bá” trong mäi hoµn c¶nh. Trong mét sè trêng hîp
®Æc biÖt, ch¼ng h¹n nh khi mét ngêi ph¹m mét téi ¸c
th× cã thÓ bÞ tíc tù do theo ph¸p luËt, thËm chÝ bÞ tíc
quyÒn sèng.
17 18
1.3.3. TÝnh kh«ng thÓ ph©n chia (indivisible)
TÝnh kh«ng thÓ ph©n chia cña nh©n quyÒn b¾t
nguån tõ nhËn thøc r»ng c¸c quyÒn con ngêi ®Òu cã
tÇm quan träng nh nhau, nªn vÒ nguyªn t¾c kh«ng cã
quyÒn nµo ®îc coi lµ cã gi¸ trÞ cao h¬n quyÒn nµo. ViÖc
tïy tiÖn tíc bá hay h¹n chÕ bÊt kú quyÒn con ngêi nµo
®Òu t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn nh©n phÈm, gi¸ trÞ vµ sù ph¸t
triÓn cña con ngêi.
Tuy nhiªn, tÝnh chÊt kh«ng thÓ ph©n chia kh«ng
hµm ý r»ng mäi quyÒn con ngêi ®Òu cÇn ph¶i ®îc chó
ý quan t©m víi møc ®é gièng hÖt nhau trong mäi hoµn
c¶nh. Trong tõng bèi c¶nh cô thÓ, cÇn vµ cã thÓ u tiªn
thùc hiÖn mét sè quyÒn nhÊt ®Þnh, miÔn lµ ph¶i dùa
trªn nh÷ng yªu cÇu thùc tÕ cña viÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn
®ã chø kh«ng ph¶i dùa trªn sù ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ cña
c¸c quyÒn ®ã. VÝ dô, trong bèi c¶nh dÞch bÖnh ®e däa
hoÆc víi nh÷ng ngêi bÞ bÖnh tËt, quyÒn ®îc u tiªn
thùc hiÖn lµ quyÒn ®îc ch¨m sãc y tÕ; cßn trong bèi
c¶nh n¹n ®ãi, quyÒn ®îc u tiªn ph¶i lµ quyÒn vÒ
l¬ng thùc, thùc phÈm... ë gãc nh×n réng h¬n, trong mét
sè hoµn c¶nh, cÇn u tiªn thùc hiÖn quyÒn cña mét sè
nhãm x· héi dÔ bÞ tæn th¬ng trong khi vÉn t«n träng
quyÒn cña tÊt c¶ c¸c nhãm kh¸c. §iÒu nµy kh«ng cã
nghÜa lµ bëi c¸c quyÒn ®îc u tiªn thùc hiÖn cã gi¸ trÞ
cao h¬n c¸c quyÒn kh¸c, mµ lµ bëi c¸c quyÒn ®ã trong
thùc tÕ ®ang bÞ ®e däa hoÆc bÞ vi ph¹m nhiÒu h¬n so víi
c¸c quyÒn kh¸c.
1.3.4. TÝnh liªn hÖ vµ phô thuéc lÉn nhau
(interrelated and interdependent)
TÝnh liªn hÖ vµ phô thuéc lÉn nhau cña nh©n quyÒn
thÓ hiÖn ë chç viÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn con ngêi, toµn
bé hoÆc mét phÇn, n»m trong mèi liªn hÖ phô thuéc vµ
t¸c ®éng lÉn nhau. Sù vi ph¹m mét quyÒn sÏ trùc tiÕp
hoÆc gi¸n tiÕp g©y ¶nh hëng tiªu cùc ®Õn viÖc b¶o ®¶m
c¸c quyÒn kh¸c. Ngîc l¹i, tiÕn bé trong viÖc b¶o ®¶m
mét quyÒn sÏ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp t¸c ®éng tÝch cùc
®Õn viÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn kh¸c.
Thùc tÕ cho thÊy, ®Ó b¶o ®¶m c¸c quyÒn bÇu cö, øng
cö (c¸c quyÒn chÝnh trÞ c¬ b¶n), cÇn ®ång thêi b¶o ®¶m
mét lo¹t quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa kh¸c cã liªn
quan nh quyÒn ®îc gi¸o dôc, quyÒn ®îc ch¨m sãc y
tÕ, quyÒn cã møc sèng thÝch ®¸ng...v× nÕu kh«ng, c¸c
quyÒn bÇu cö, øng cö cã ý nghÜa rÊt h¹n chÕ víi nh÷ng
ngêi ®ãi khæ, bÖnh tËt hay mï ch÷. T¬ng tù, viÖc b¶o
®¶m c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ ®Òu g¾n liÒn víi
sù ph¸t triÓn cña c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ, bëi kÕt
qu¶ cña viÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ chÝnh
lµ sù æn ®Þnh, lµnh m¹nh vµ hiÖu qu¶ trong qu¶n lý nhµ
níc, qu¶n lý x· héi – yÕu tè nÒn t¶ng ®Ó thóc ®Èy c¸c
®iÒu kiÖn sèng vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ cña mäi
ngêi d©n.
19 20
B¶ng 1: Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña quyÒn con ngêi
Phæ biÕn
Kh«ng thÓ
chuyÓn
nhîng
Kh«ng thÓ
ph©n chia
Liªn hÖ,
phô thuéc
lÉn nhau
QuyÒn con
ngêi lµ
bÈm sinh,
vèn cã. Mäi
thµnh viªn
cña nh©n
lo¹i ®Òu lµ
chñ thÓ cña
c¸c quyÒn
con ngêi.
C¸c quyÒn
con ngêi
kh«ng thÓ
bÞ tíc bá
hay h¹n chÕ
mét c¸ch
tïy tiÖn bëi
bÊt cø chñ
thÓ nµo.
Mäi quyÒn
con ngêi
®Òu cã gi¸
trÞ nh
nhau vµ
®Òu cÇn
ph¶i ®îc
t«n träng,
b¶o ®¶m
thùc hiÖn.
BÊt kú
quyÒn con
ngêi nµo
®îc b¶o
®¶m hay bÞ
vi ph¹m
®Òu t¸c
®éng tÝch
cùc hay tiªu
cùc ®Õn c¸c
quyÒn kh¸c.
Chuyªn gia Liªn hîp quèc kiÕn nghÞ vÒ viÖc quan t©m ®Õn tÝnh phæ biÕn vµ kh«ng thÓ t¸ch rêi cña c¸c quyÒn con ngêi (2010)4
Sau chuyÕn c«ng t¸c ®Õn ViÖt Nam, tõ ngµy
23 ®Õn ngµy 31 th¸ng 8 n¨m 2010, Chuyªn gia
®éc lËp cña Liªn hîp quèc vÒ vÊn ®Ò quyÒn
4 Tµi liÖu trong Hép nµy, còng nh trong mét sè Hép kh c trong s ch nµy, liªn quan ®Õn c c kÕt luËn cña nh÷ng c¬ quan hoÆc chuyªn gia cña Liªn hîp quèc vÒ ViÖt Nam ®îc trÝch dÞch tõ trang ViÖt Nam trong trang tin ®iÖn tö cña V¨n phßng Cao ñy Liªn hîp quèc vÒ nh©n quyÒn (OHCHR) t¹i ®Þa chØ: http://www.ohchr.org/EN/countries/AsiaRegion/Pages/VNIndex.aspx
con ngêi vµ t×nh tr¹ng nghÌo cïng cùc,
Magdalena Sepulveda Carmona, ®· cã mét
B¸o c¸o gåm trÝch ®o¹n sau:
...
12. Chuyªn gia ®éc lËp nhÊn m¹nh r»ng
c¸c nghÜa vô nh©n quyÒn quèc tÕ bæ sung cho
ph¸p luËt trong níc vµ ph¶i ®îc t«n träng.
Chuyªn gia ®éc lËp hoan nghªnh nç lùc cña
ChÝnh phñ ViÖt Nam nh»m ®¶m b¶o phï hîp
víi tiªu chuÈn quèc tÕ th«ng qua ChiÕn lîc c¶i c¸ch t ph¸p, ChiÕn lîc ph¸t triÓn hÖ
thèng ph¸p luËt vµ ChiÕn lîc ph¸t triÓn
kinh tÕ x· héi.
13. Chuyªn gia ®éc lËp nhÊn m¹nh r»ng
cÇn ®a tÝnh phæ biÕn vµ kh«ng thÓ t¸ch rêi
cña tÊt c¶ c¸c quyÒn con ngêi vµo nh÷ng nç
lùc c¶i c¸ch, cÇn thóc ®Èy ®ång thêi vµ hµi
hßa tÊt c¶ c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ, kinh
tÕ, x· héi vµ v¨n hãa. Th«ng thêng, viÖc thô
hëng mét c¸ch cã ý nghÜa c¸c quyÒn kinh tÕ
vµ x· héi ph¶i dùa vµo viÖc thô hëng c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ. §Ó ®¹t ®îc môc
tiªu nµy, c¸c quyÒn tù do quan ®iÓm, biÓu ®¹t
vµ th«ng tin, tù do héi häp, lËp héi, còng nh
quyÒn tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi lµ
nÒn t¶ng trong viÖc ®¶m b¶o r»ng c¸c c¸
nh©n cã thÓ t¨ng cêng tiÕng nãi ®Ó ®¶m b¶o
c¸c chÝnh s¸ch x· héi tèt h¬n vµ viÖc thô
hëng c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa.
...
21 22
1.4. Ph©n lo¹i quyÒn con ngêi
Do quyÒn con ngêi cã ph¹m vi vµ néi dung rÊt réng
nªn thêng ®îc chia ra thµnh c¸c nhãm theo nh÷ng
tiªu chÝ kh¸c nhau. ViÖc ph©n lo¹i nh vËy cho phÐp
nh×n nhËn râ h¬n ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt vµ nh÷ng yªu cÇu
®Æc thï trong viÖc b¶o ®¶m mçi lo¹i quyÒn con ngêi.
Tuy nhiªn, ph©n lo¹i chØ nh»m môc ®Ých nghiªn cøu vµ
thùc thi, chø kh«ng nh»m xÕp lo¹i theo thø tù u tiªn
hay tÇm quan träng cña c¸c quyÒn con ngêi, bëi viÖc
b¶o ®¶m tÊt c¶ c¸c quyÒn con ngêi ®Òu n»m trong mèi
liªn hÖ mËt thiÕt, t¸c ®éng lÉn nhau vµ ®Òu ph¶i coi
träng nh nhau. ViÖc b¶o ®¶m tèt c¸c quyÒn d©n sù,
chÝnh trÞ sÏ thóc ®Èy sù hëng thô c¸c quyÒn kinh tÕ, x·
héi, v¨n ho¸ vµ ngîc l¹i.
1.4.1. Ph©n lo¹i theo c¸c lÜnh vùc ®êi sèng
Theo c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng nh©n lo¹i, quyÒn con
ngêi ®îc ph©n thµnh hai nhãm chÝnh: c¸c quyÒn d©n
sù, chÝnh trÞ vµ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa. §©y
còng lµ c¸ch ph©n chia ®îc sö dông khi so¹n th¶o hai
c«ng íc quèc tÕ c¬ b¶n vÒ quyÒn con ngêi cña Liªn
Hîp quèc n¨m 1966 (C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn
d©n sù, chÝnh trÞ vµ C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn
kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸).
C¸c nhãm quyÒn con ngêi
QuyÒn d©n sù
QuyÒn chÝnh trÞ
QuyÒn kinh tÕ
QuyÒn x· héi
QuyÒn v¨n hãa
Hai nhãm chÝnh nµy cã thÓ ®îc chia ra thµnh n¨m
nhãm nhá h¬n (gåm c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ, kinh
tÕ, x· héi vµ v¨n hãa), trong ®ã c¸c quyÒn d©n sù chñ
yÕu bao gåm quyÒn sèng, quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m vÒ
th©n thÓ, danh dù, nh©n phÈm; quyÒn tù do ®i l¹i, c¸c
quyÒn vÒ tµi s¶n...; c¸c quyÒn chÝnh trÞ chñ yÕu bao gåm
quyÒn bÇu cö, quyÒn øng cö, quyÒn tham gia qu¶n lý x·
héi...; c¸c quyÒn kinh tÕ chñ yÕu bao gåm quyÒn ®îc
hëng møc sèng thÝch ®¸ng, quyÒn tù do kinh doanh,
quyÒn lao ®éng...; c¸c quyÒn x· héi chñ yÕu bao gåm
quyÒn ®îc hëng an sinh x· héi...; vµ c¸c quyÒn v¨n
ho¸ chñ yÕu bao gåm quyÒn ®îc gi¸o dôc, quyÒn ®îc
tham gia vµ hëng thô ®êi sèng v¨n ho¸...). Tuy nhiªn,
cÇn lu ý lµ sù ph©n chia quyÒn con ngêi thµnh c¸c
nhãm chØ mang tÝnh chÊt t¬ng ®èi, bëi lÏ mét sè
quyÒn cã thÓ ®îc xÕp vµo nhiÒu h¬n mét nhãm. VÝ dô,
quyÒn gi¸o dôc ®«i khi ®îc xÕp vµo c¶ hai nhãm
quyÒn v¨n hãa vµ quyÒn x· héi; quyÒn tù do kinh
23 24
doanh cã thÓ ®îc xÕp vµo nhãm quyÒn kinh tÕ hoÆc
nhãm quyÒn d©n sù…
ë møc ®é nhÊt ®Þnh, c¸ch ph©n lo¹i c¸c quyÒn con
ngêi thµnh hai nhãm quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ vµ kinh
tÕ, x· héi, v¨n hãa xuÊt ph¸t tõ nhËn thøc cho r»ng cã
sù kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng yªu cÇu trong b¶o
®¶m hai nhãm quyÒn nµy. Cô thÓ, nhËn thøc chung cho
r»ng viÖc hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ lµ
mang tÝnh tøc thêi (immediate). Bëi v× trªn thùc tÕ viÖc
b¶o ®¶m c¸c quyÒn nµy, trong ®a sè trêng hîp, kh«ng
®ßi hái ph¶i tiªu tèn nhiÒu nguån lùc vËt chÊt, do ®ã bÊt
cø quèc gia nµo, giµu hay nghÌo, ®Òu cã thÓ tiÕn hµnh
®îc ngay. Trong khi ®ã, viÖc hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn
kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa cã thÓ theo híng liªn tôc tiÕn
bé (progressive realization), phô thuéc nhiÒu vµo c¸c
nguån lùc s½n cã cña quèc gia.
Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ, viÖc b¶o ®¶m c¶ hai nhãm
quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa ®Òu
mang tÝnh chÊt chñ ®éng vµ thô ®éng. V× vËy, viÖc x¸c
®Þnh mét nhãm quyÒn nµo hoµn toµn lµ thô ®éng vµ
nhãm kia hoµn toµn chñ ®éng cã thÓ ¶nh hëng ®Õn viÖc
hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn trªn thùc tÕ. VÝ dô, ®Ó chÊm
døt viÖc tra tÊn, ®èi xö tµn b¹o, v« nh©n ®¹o víi nh÷ng
ngêi bÞ giam gi÷ (mét quyÒn con ngêi vÒ d©n sù), mét
quèc gia kh«ng thÓ chØ thô ®éng trong hµnh ®éng, mµ
ph¶i chñ ®éng ®Ò ra c¸c kÕ ho¹ch vµ thùc thi c¸c biÖn
ph¸p nh söa ®æi c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt cã liªn quan,
tuyªn truyÒn, gi¸o dôc, tËp huÊn cho quan chøc thùc thi
ph¸p luËt... Qua ®ã cã thÓ thÊy r»ng viÖc b¶o ®¶m c¸c
quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ trong nhiÒu lÜnh vùc còng cÇn
cã nh÷ng nguån tµi chÝnh nhÊt ®Þnh. Mét vÝ dô kh¸c lµ
khi muèn cã mét hÖ thèng tßa ¸n tèt, ®Ó b¶o ®¶m quyÒn
vÒ xÐt xö c«ng b»ng, còng cÇn nhiÒu ®Çu t ®Ó x©y dùng
c¬ së vËt chÊt, ®µo t¹o thÈm ph¸n, héi thÈm cã chuyªn
m«n tèt...
Ngoµi ra, liªn quan ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a hai nhãm
quyÒn, cã quan ®iÓm cho r»ng, chØ c¸c quyÒn d©n sù
chÝnh trÞ míi lµ c¸c quyÒn thùc chÊt, v× néi hµm cña c¸c
quyÒn nµy râ rµng nªn cã thÓ ph©n ®Þnh ®óng sai
(justiciable), hay nãi c¸ch kh¸c lµ cã thÓ mang ra ph©n
xö ë c¸c tßa ¸n. Trong khi ®ã, c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa kh«ng ph¶i lµ nh÷ng quyÒn thùc chÊt v× chóng
cã néi hµm kh«ng râ rµng nªn kh«ng thÓ ph©n ®Þnh
®óng sai (non-justiciable), hay nãi c¸ch kh¸c, c¸c tßa ¸n
kh«ng thÓ ph©n xö nh÷ng c¸o buéc vi ph¹m quyÒn nµy.
Tuy nhiªn, nhËn ®Þnh kÓ trªn vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ,
x· héi, v¨n hãa còng kh«ng cßn phï hîp. Cô thÓ, liªn
quan ®Õn tÝnh m¬ hå vµ kh«ng thÓ ph©n ®Þnh ®óng sai
cña c¸c quyÒn nµy, ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa (c¬ quan gi¸m s¸t C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa - ICESCR) ®· ®a ra
kh¸i niÖm vÒ “nh÷ng nghÜa vô c¬ b¶n tèi thiÓu”
25 26
“minimum core obligations” lµm tiªu chÝ ®¸nh gi¸ viÖc
thùc thi nghÜa vô cña c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc.
Kh¸i niÖm “c¸c nghÜa vô c¬ b¶n tèi thiÓu” sau ®ã ®îc
cô thÓ hãa trong v¨n kiÖn cã tªn gäi lµ C¸c nguyªn t¾c
Limburg (the Limburg Principles).5 Theo v¨n kiÖn nµy,
c¸c quèc gia sÏ bÞ coi lµ vi ph¹m nghÜa vô thùc hiÖn
ICESCR trong nh÷ng trêng hîp sau:
- Kh«ng thùc hiÖn nh÷ng biÖn ph¸p ®îc quy ®Þnh
®Ó b¶o ®¶m hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn ®îc ghi nhËn
trong c«ng íc;
- Kh«ng nhanh chãng xãa bá nh÷ng trë ng¹i víi viÖc
b¶o ®¶m c¸c quyÒn mµ theo c«ng íc cÇn ph¶i xãa bá
ngay;
- Kh«ng tæ chøc thùc hiÖn ngay c¸c quyÒn mµ c«ng
íc yªu cÇu ph¶i thùc hiÖn ngay;
- Kh«ng b¶o ®¶m c¸c tiªu chuÈn tèi thiÓu ®· ®îc
céng ®ång quèc tÕ chÊp thuËn trong ®iÒu kiÖn cã thÓ b¶o
®¶m ®îc;
- §a ra h¹n chÕ víi mét quyÒn mµ kh«ng phï hîp
víi quy ®Þnh cña c«ng íc;
- Tr× ho·n hoÆc ®×nh chØ viÖc b¶o ®¶m mét quyÒn,
trõ khi viÖc ®ã phï hîp víi nh÷ng giíi h¹n cho phÐp
5 C¸c nguyªn t¾c nµy ®îc th«ng qua t¹i mét héi nghÞ gåm c¸c chuyªn gia vÒ quyÒn con ngêi tæ chøc ë §¹i häc tæng hîp Limburg (Maastricht, Hµ Lan) vµ c¸c thµnh viªn cña ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa.
trong c«ng íc hoÆc thùc sù do thiÕu nguån lùc;
- Kh«ng nép b¸o c¸o quèc gia vÒ viÖc thùc hiÖn c«ng
íc lªn ñy ban gi¸m s¸t.
C¸c quèc gia cã nh÷ng “nghÜa vô c¬ b¶n tèi
thiÓu” ph¶i hoµn thµnh ®Ó b¶o ®¶m c¸c quyÒn
kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa. Kh«ng hoµn thµnh
nh÷ng “nghÜa vô c¬ b¶n tèi thiÓu” sÏ bÞ coi lµ
vi ph¹m ICESCR.
Cô thÓ h¬n, theo ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x·
héi, v¨n hãa, nh÷ng vi ph¹m sau hoµn toµn cã thÓ ®îc
xÐt xö bëi tßa ¸n:6
- Sù ph©n biÖt ®èi xö trong viÖc hëng thô c¸c quyÒn
(§iÒu 3 cña ICESCR);
- Vi ph¹m nh÷ng nguyªn t¾c vÒ tr¶ c«ng thÝch ®¸ng
vµ b×nh ®¼ng, ®Æc biÖt lµ nguyªn t¾c tr¶ c«ng nh nhau
cho c¸c c«ng viÖc nh nhau mµ cã thÓ do nam giíi vµ phô
n÷ thùc hiÖn (§iÒu 7);
6 Xem B×nh luËn chung sè 3 cña ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa, xem t¹i QuyÒn Con ngêi: tËp hîp nh÷ng B×nh luËn/KhuyÕn nghÞ chung cña ñy ban C«ng íc Liªn hîp quèc, Khoa LuËt, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, NXB C«ng an Nh©n d©n, 2010. C¸c ñy ban gi¸m s¸t c¸c c«ng íc vÒ nh©n quyÒn thêng ®a ra c¸c B×nh luËn, B×nh luËn chung hoÆc KhuyÕn nghÞ chung ®Ó gi¶i thÝch râ thªm néi dung cña c¸c c«ng íc liªn quan.
27 28
- QuyÒn ®îc thµnh lËp c¸c nghiÖp ®oµn vµ quyÒn
®îc ®×nh c«ng (§iÒu 8);
- ViÖc b¶o vÖ trÎ em khái bÞ bãc lét vÒ kinh tÕ vµ x·
héi (§iÒu 10);
- ViÖc thùc hiÖn gi¸o dôc tiÓu häc phæ cËp miÔn phÝ
vµ b¾t buéc (§iÒu 13 kho¶n 2);
- QuyÒn cña c¸c bËc cha mÑ ®îc chän trêng cho
con c¸i hä vµ ®îc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ t«n gi¸o cho con
c¸i tïy theo niÒm tin cña hä (§iÒu 13 kho¶n 3);
- QuyÒn ®îc thµnh lËp vµ qu¶n lý c¸c c¬ së gi¸o
dôc (§iÒu 13 kho¶n 4);
- Tù do nghiªn cøu khoa häc vµ ho¹t ®éng s¸ng t¹o
(§iÒu 15).
1.4.2. Ph©n lo¹i theo chñ thÓ cña quyÒn
Do chñ thÓ chÝnh cña quyÒn con ngêi lµ c¸c c¸
nh©n nªn khi nãi ®Õn quyÒn con ngêi vÒ c¬ b¶n lµ nãi
®Õn c¸c quyÒn c¸ nh©n (individual rights). Dï vËy, bªn
c¹nh c¸c c¸ nh©n, chñ thÓ cña quyÒn con ngêi còng bao
gåm c¸c nhãm x· héi nhÊt ®Þnh, v× thÕ bªn c¹nh c¸c
quyÒn c¸ nh©n, ngêi ta cßn ®Ò cËp c¸c quyÒn cña nhãm
(group rights).
NÕu nh quyÒn c¸ nh©n ®îc hiÓu lµ c¸c quyÒn
thuéc vÒ mçi c¸ nh©n, bÊt kÓ hä cã hay kh«ng lµ thµnh
viªn cña bÊt kú mét nhãm x· héi nµo vµ viÖc hëng thô
c¸c quyÒn nµy lµ tïy thuéc ý chÝ cña mçi c¸ nh©n th×
ngîc l¹i, quyÒn cña nhãm ®îc hiÓu lµ nh÷ng quyÒn
®Æc thï, chung cña mét tËp thÓ hay mét nhãm x· héi
nhÊt ®Þnh, mµ ®Ó ®îc hëng thô c¸c quyÒn nµy cÇn
ph¶i lµ thµnh viªn cña nhãm vµ ®«i khi cÇn ph¶i thùc
hiÖn cïng víi c¸c thµnh viªn kh¸c cña nhãm (vÝ dô nh
quyÒn ®îc b¶o tån ®Êt ®ai truyÒn thèng cña c¸c d©n téc
b¶n ®Þa hoÆc quyÒn tù quyÕt cña c¸c d©n téc...)
Tuy nhiªn, cÇn hiÓu lµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c quyÒn
cña nhãm ®Òu ®ßi hái ph¶i thùc hiÖn b»ng c¸ch thøc tËp
thÓ, mµ cã thÓ ®îc thùc hiÖn c¶ víi t c¸ch tËp thÓ
hoÆc c¸ nh©n. §¬n cö, mét thµnh viªn cña mét d©n téc
thiÓu sè cã thÓ cïng víi céng ®ång m×nh yªu cÇu ®îc
b¶o ®¶m c¸c quyÒn vÒ sö dông tiÕng nãi, ch÷ viÕt cña
d©n téc m×nh trªn c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng, nhng
®ång thêi cã thÓ mét m×nh thùc hiÖn quyÒn chung cña
d©n téc thiÓu sè lµ ®îc nãi tiÕng nãi hay mÆc trang
phôc cña d©n téc ®ã...
Kh¸i niÖm quyÒn cña nhãm cßn ®îc më réng ®Ó chØ
c¸c quyÒn cña mét d©n téc (people’s rights) cô thÓ nh
quyÒn tù quyÕt d©n téc, quyÒn ®îc b¶o tån tµi nguyªn
vµ ®Êt ®ai truyÒn thèng cña c¸c d©n téc b¶n ®Þa...
MÆc dï nh×n chung c¸c quyÒn c¸ nh©n vµ quyÒn cña
nhãm hç trî, bæ sung cho nhau, song còng cã trêng hîp
m©u thuÉn nhau. §¬n cö, mét c¸ nh©n lµ thµnh viªn
cña mét c«ng ®oµn cã thÓ mong muèn ký kÕt hîp ®ång
lao ®éng díi danh nghÜa c¸ nh©n thay cho viÖc cïng
29 30
víi c¸c thµnh viªn kh¸c cña c«ng ®oµn tiÕn hµnh ®µm
ph¸n víi ngêi sö dông lao ®éng ®Ó ký kÕt mét tháa íc
tËp thÓ…Trong nh÷ng trêng hîp nh vËy, viÖc theo
®uæi c¸c quyÒn c¸ nh©n cã thÓ lµm tæn h¹i ®Õn quyÒn
cña nhãm vµ ngîc l¹i. §iÒu nµy cho thÊy sù cÇn thiÕt
vµ tÇm quan träng cña viÖc nghiªn cøu t×m ra c¸c biÖn
ph¸p gi¶i quyÕt c¸c xung ®ét cã thÓ x¶y ra, lµm hµi hoµ
c¸c quyÒn cña nhãm vµ quyÒn c¸ nh©n.
1.4.3. Ph©n lo¹i theo “thÕ hÖ quyÒn”
Liªn quan ®Õn lÞch sö ph¸t triÓn cña quyÒn con
ngêi, mét sè t¸c gi¶ chia c¸c quyÒn thµnh ba “thÕ hÖ”
(generations of human rights). Ngêi ®Çu tiªn ®a ra ý
tëng nµy vµo n¨m 1977 lµ mét nhµ luËt häc ngêi
Czech tªn lµ Karel Vasak. MÆc dï lý luËn cña «ng b¾t
nguån vµ ph¶n ¸nh lÞch sö ph¸t triÓn cña t tëng vµ
ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi ë ch©u ¢u, nã vÉn cã ý
nghÜa trong viÖc nghiªn cøu vÒ lÞch sö ph¸t triÓn cña
quyÒn con ngêi nãi chung trªn thÕ giíi. Lý luËn cña
Karel Vasak cã thÓ kh¸i qu¸t nh sau:
ThÕ hÖ thø nhÊt: C¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ
ThÕ hÖ nµy bao gåm c¸c quyÒn c¬ b¶n nh quyÒn
sèng, quyÒn tù do t tëng, tù do t«n gi¸o tÝn ngìng,
tù do biÓu ®¹t, quyÒn ®îc bÇu cö, øng cö, quyÒn ®îc
xÐt xö c«ng b»ng... C¸c quyÒn nµy g¾n liÒn víi tù do c¸
nh©n – mét ph¹m trï mµ ë gãc ®é nhÊt ®Þnh, mang tÝnh
®èi träng víi ph¹m trï quyÒn lùc cña Nhµ níc. Môc
®Ých cña thÕ hÖ quyÒn nµy lµ ®Ó h¹n chÕ, ng¨n chÆn sù
l¹m quyÒn vµ sù tïy tiÖn x©m h¹i ®Õn cuéc sèng tù do
cña c¸ nh©n con ngêi tõ phÝa c¸c quan chøc vµ c¬ quan
nhµ níc.
Cïng víi hÖ thèng quyÒn con ngêi nãi chung, c¸c
quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ ®îc chÝnh thøc ph¸p ®iÓn hãa
trong luËt quèc tÕ kÓ tõ sau ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn
thø hai, ®Æc biÖt víi viÖc Liªn hîp quèc th«ng qua
Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi n¨m 1948
vµ C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ n¨m
1966.
ThÕ hÖ thø hai: C¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa
ThÕ hÖ quyÒn con ngêi thø hai híng vµo viÖc t¹o
lËp c¸c ®iÒu kiÖn vµ sù ®èi xö b×nh ®¼ng, c«ng b»ng cho
mäi c«ng d©n trong x· héi. C¸c quyÒn tiªu biÓu thuéc vÒ
thÕ hÖ quyÒn nµy bao gåm: quyÒn cã viÖc lµm, quyÒn
®îc b¶o trî x· héi, quyÒn ®îc ch¨m sãc y tÕ, quyÒn cã
nhµ ë...
§éng lùc chÝnh thóc ®Èy sù h×nh thµnh cña thÕ hÖ
quyÒn con ngêi thø hai ®îc cho lµ tõ cuéc khñng
ho¶ng cña x· héi t b¶n vµo cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû
XX mµ dÉn tíi t×nh c¶nh khèn khæ cña giai cÊp c«ng
nh©n vµ c¸c tÇng líp nh©n d©n lao ®éng. Trong bèi c¶nh
®ã, nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa tù do míi ®· ®a ra ý
31 32
tëng c¶i tæ c¸c x· héi t s¶n nh»m gi¶m bít nh÷ng bÊt
c«ng x· héi vµ kho¶ng c¸ch gi÷a ngêi giµu vµ ngêi
nghÌo. Do t¸c ®éng cña cuéc ®Êu tranh ®ã, mét sè nhµ
níc t s¶n ®· ban hµnh nh÷ng chÝnh s¸ch vÒ phóc lîi
x· héi ®Ó c¶i thiÖn ®êi sèng cña ngêi d©n. Vµo cïng
thêi ®iÓm, nh÷ng ngêi céng s¶n còng cæ vò m¹nh mÏ
nh÷ng quyÒn nµy. HiÕn ph¸p 1918 cña níc Nga X« viÕt
®· ghi nhËn c¸c quyÒn kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi c¬ b¶n
cña con ngêi nh quyÒn cã viÖc lµm, quyÒn häc tËp,
quyÒn ®îc ch¨m sãc y tÕ…GÇn nh ®ång thêi, hai tæ
chøc liªn chÝnh phñ quèc tÕ lín lµ Héi Quèc liªn vµ Tæ
chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO) ra ®êi còng gãp phÇn quan
träng vµo viÖc thóc ®Èy c¸c quyÒn vÒ lao ®éng, viÖc lµm
cña ngêi lao ®éng.
TÊt c¶ nh÷ng nç lùc kÓ trªn dÉn ®Õn kÕt qu¶ lµ c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ ®îc c«ng nhËn vµ
chÝnh thøc ph¸p ®iÓn hãa trong luËt quèc tÕ ngay tõ sau
ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai, cïng víi c¸c quyÒn
d©n sù vµ chÝnh trÞ, thÓ hiÖn trong Tuyªn ng«n toµn thÕ
giíi vÒ quyÒn con ngêi n¨m 1948 vµ C«ng íc quèc tÕ
vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi n¨m 1966.
ThÕ hÖ quyÒn con ngêi thø ba
ThÕ hÖ nµy bao gåm nhiÒu quyÒn tËp thÓ vµ quyÒn
míi xuÊt hiÖn nh quyÒn tù quyÕt d©n téc (right to self-
determination), quyÒn ph¸t triÓn (right to development),
quyÒn ®èi víi c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn (right to
natural resources), quyÒn ®îc sèng trong hoµ b×nh
(right to peace), quyÒn ®îc sèng trong m«i trêng trong
lµnh (right to a healthy environment)…Danh môc c¸c
quyÒn thuéc thÕ hÖ quyÒn nµy vÉn ®ang ®îc bæ sung,
trong ®ã nh÷ng quyÒn ®îc ®Ò cËp gÇn ®©y bao gåm:
quyÒn ®îc th«ng tin vµ c¸c quyÒn vÒ th«ng tin (right to
communicate, communication rights), quyÒn ®îc
hëng thô c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa (right to participation in
cultural heritage) (Nh÷ng v¨n kiÖn c¬ b¶n ph¶n ¸nh thÕ
hÖ quyÒn nµy bao gåm: Tuyªn ng«n vÒ b¶o ®¶m ®éc lËp
cho c¸c quèc gia vµ d©n téc thuéc ®Þa, 1960; hai C«ng
íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ vµ vÒ c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸, 1966 (§iÒu 1); Tuyªn bè
vÒ quyÒn cña c¸c d©n téc ®îc sèng trong hoµ b×nh,
1984; Tuyªn bè vÒ quyÒn ph¸t triÓn, 1986…
XÐt vÒ tÝnh chÊt, cã thÓ coi thÕ hÖ quyÒn con ngêi
thø ba lµ sù trung hßa néi dung cña c¶ hai nhãm quyÒn
d©n sù, chÝnh trÞ vµ quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa, song
®Æt chóng trong nh÷ng bèi c¶nh míi vµ trong khu«n
khæ c¸c quyÒn cña nhãm. VÒ tÝnh ph¸p lý, ngo¹i trõ mét
sè quyÒn nh quyÒn tù quyÕt d©n téc, hÇu hÕt c¸c quyÒn
trong thÕ hÖ thø ba cha ®îc ph¸p ®iÓn hãa b»ng c¸c
®iÒu íc quèc tÕ, mµ míi chØ ®îc ®Ò cËp trong c¸c
tuyªn bè, tuyªn ng«n (c¸c v¨n kiÖn luËt mÒm (soft law) -
kh«ng cã hiÖu lùc rµng buéc vÒ ph¸p lý). TÝnh ph¸p lý
33 34
vµ tÝnh hiÖn thùc cña hÇu hÕt c¸c quyÒn trong thÕ hÖ
nµy hiÖn vÉn ®ang lµ chñ ®Ò g©y tranh c·i.
1.5. Chñ thÓ cña quyÒn vµ chñ thÓ cña nghÜa vô
NhËn thøc chung cho r»ng, chñ thÓ c¬ b¶n cña
quyÒn con ngêi (right-bearers) lµ c¸c c¸ nh©n
(individuals). Ngoµi ra, nh ®· ®Ò cËp ë trªn, trong mét
sè trêng hîp, chñ thÓ cña quyÒn con ngêi cßn lµ c¸c
nhãm ngêi (groups), vÝ dô nh c¸c nhãm thiÓu sè vÒ
chñng téc, d©n téc, t«n gi¸o, v.v.. vµ c¶ c¸c d©n téc
(peoples).
Céng ®ång quèc tÕ thèng nhÊt cho r»ng chñ thÓ c¬
b¶n cã nghÜa vô b¶o vÖ vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn con ngêi
(duty-bearers) lµ c¸c nhµ níc (states) mµ cô thÓ lµ c¸c
c¬ quan, c«ng chøc, viªn chøc hay nh÷ng ngêi lµm viÖc
cho c¸c c¬ quan nhµ níc. Nhãm nµy ®îc gäi chung lµ
c¸c chñ thÓ nhµ níc (state actors). NhËn thøc chung
cho r»ng, c¸c chñ thÓ nhµ níc cã vai trß cèt yÕu trong
viÖc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn con ngêi, song ®ång
thêi còng lµ thñ ph¹m chÝnh cña nh÷ng vi ph¹m vÒ
quyÒn con ngêi.
Ngoµi c¸c chñ thÓ nhµ níc, tÊt c¶ c¸c chñ thÓ kh¸c
trong x· héi, bao gåm c¸c tæ chøc, thÓ chÕ quèc tÕ, c¸c
®¶ng ph¸i chÝnh trÞ, c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc phi
chÝnh phñ quèc gia vµ quèc tÕ, c¸c nhãm chÝnh thøc
hoÆc kh«ng chÝnh thøc, c¸c céng ®ång, c¸c gia ®×nh, c¸c
bËc cha mÑ vµ c¸c c¸ nh©n, tïy theo vÞ thÕ cña m×nh,
®Òu cã tr¸ch nhiÖm t«n träng, b¶o vÖ vµ gãp phÇn thóc
®Èy c¸c quyÒn con ngêi. Nh÷ng chñ thÓ nµy ®îc gäi
chung lµ c¸c chñ thÓ phi nhµ níc (non-state actors).
T¬ng tù nh c¸c chñ thÓ nhµ níc, c¸c chñ thÓ phi nhµ
níc ®ång thêi còng lµ thñ ph¹m cña nh÷ng vi ph¹m vÒ
quyÒn con ngêi. VÝ dô, c¸c bËc cha mÑ ®¸nh ®Ëp, kh«ng
cho con c¸i hä ®i häc; c¸c doanh nghiÖp bãc lét søc lao
®éng vµ tµn ph¸ m«i trêng chÝnh lµ ®ang vi ph¹m
nh©n quyÒn. Tuy nhiªn sù vi ph¹m nh©n quyÒn cña
d¹ng chñ thÓ phi nhµ níc thêng Ýt bÞ d luËn chó ý,
lªn ¸n h¬n so víi vi ph¹m nh©n quyÒn cña c¸c chñ thÓ
nhµ níc. §Ó thùc thi nghÜa vô b¶o vÖ nh©n quyÒn cña
m×nh, Nhµ níc thêng ban hµnh ph¸p luËt trong lÜnh
vùc h×nh sù, hµnh chÝnh, m«i trêng...®Ó ng¨n chÆn vµ
xö lý c¸c vi ph¹m.
1.6. Mèi quan hÖ gi÷a quyÒn vµ nghÜa vô cña
c¸ nh©n
Trong lÜnh vùc quyÒn con ngêi, mèi quan hÖ gi÷a
quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸ nh©n còng lµ mét chñ ®Ò g©y
nhiÒu tranh c·i. XÐt vÒ mÆt h×nh thøc, hÇu hÕt quy ®Þnh
trong c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi ®Ò cËp
®Õn quyÒn, chØ cã rÊt Ýt ®iÒu kho¶n ®Ò cËp nghÜa vô
(duty/ obligation) hoÆc tr¸ch nhiÖm (responsibility) cña
c¸ nh©n. ChÝnh v× vËy, cã ý kiÕn cho r»ng, luËt nh©n
quyÒn quèc tÕ chØ cæ vò c¸c quyÒn mµ coi nhÑ vÊn ®Ò
35 36
tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô cña c¸ nh©n. Tuy nhiªn, nhËn
®Þnh nµy lµ kh«ng chÝnh x¸c.
§Ó hiÓu râ mèi quan hÖ gi÷a quyÒn vµ nghÜa vô cña
c¸ nh©n trong vÊn ®Ò quyÒn con ngêi nãi chung, trong
luËt nh©n quyÒn quèc tÕ nãi riªng, tríc hÕt cÇn xem
xÐt c¸c quy ®Þnh vÒ nghÜa vô cña c¸ nh©n trong c¸c v¨n
kiÖn chÝnh yÕu cña luËt nh©n quyÒn quèc tÕ. Liªn quan
®Õn vÊn ®Ò nµy, ®Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn §iÒu 29 Tuyªn
ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi n¨m 1948. Kho¶n
1 §iÒu nµy quy ®Þnh: “TÊt c¶ mäi ngêi ®Òu cã nh÷ng
nghÜa vô víi céng ®ång mµ ë ®ã nh©n c¸ch cña b¶n th©n
hä cã thÓ ph¸t triÓn mét c¸ch tù do vµ ®Çy ®ñ”. Theo
Kho¶n 2 §iÒu nµy th× mçi ngêi, trong khi hëng thô
c¸c quyÒn vµ tù do c¸ nh©n ®Òu ph¶i chÞu nh÷ng h¹n
chÕ do luËt ®Þnh nh»m b¶o ®¶m sù thõa nhËn vµ t«n
träng c¸c quyÒn vµ tù do cña ngêi kh¸c... Ngoµi ra, quy
®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm cña c¸ nh©n còng ®îc nªu trong
“Lêi nãi ®Çu” cña c¶ hai c«ng íc ICCPR vµ ICESCR,
theo ®ã, trong viÖc thùc hiÖn, hëng thô c¸c quyÒn con
ngêi, c¸c c¸ nh©n cã nh÷ng tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång
cña hä vµ víi c¸c c¸ nh©n kh¸c. Thªm vµo ®ã, tr¸ch
nhiÖm vµ nghÜa vô cña c¸ nh©n trong viÖc t«n träng vµ
b¶o vÖ c¸c quyÒn cña c¸ nh©n kh¸c vµ cña céng ®ång
còng bao hµm trong nh÷ng quy ®Þnh vÒ giíi h¹n cña
mét sè quyÒn cô thÓ cña hai c«ng íc nµy.
Nh vËy, xÐt vÒ mÆt h×nh thøc, mÆc dï c¸c v¨n kiÖn
quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn c¸c
quyÒn, song cÇn hiÓu r»ng luËt nh©n quyÒn quèc tÕ
kh«ng tuyÖt ®èi hãa c¸c quyÒn mµ l·ng quªn vÊn ®Ò
tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô cña c¸ nh©n. Víi nh÷ng quy ®Þnh
®· trÝch dÉn ë trªn, râ rµng luËt nh©n quyÒn quèc tÕ
hµm ý r»ng cÇn ph¶i t«n träng vµ b¶o ®¶m sù c©n b»ng
gi÷a quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm/nghÜa vô cña c¸ nh©n, kh«ng
®îc coi yÕu tè nµo quan träng h¬n yÕu tè nµo.
1.7. LÞch sö ph¸t triÓn cña t tëng vÒ quyÒn
con ngêi
Cã quan ®iÓm cho r»ng t tëng vÒ quyÒn con ngêi
xuÊt hiÖn tõ thêi tiÒn sö. Tuy nhiªn, ë tr×nh ®é ph¸t
triÓn cña thêi tiÒn sö, cã lÏ con ngêi míi chØ cã nh÷ng ý
niÖm, chø cha thÓ cã nh÷ng t tëng, víi ý nghÜa lµ
nh÷ng quan ®iÓm hoÆc hÖ thèng quan ®iÓm râ rµng vÒ
quyÒn con ngêi. Bëi vËy, quan ®iÓm phï hîp h¬n ®ã lµ,
t tëng quyÒn con ngêi ®îc khëi thuû tõ khi xuÊt
hiÖn nh÷ng nÒn v¨n minh cæ ®¹i, mµ mét trong ®ã lµ
nÒn v¨n minh rùc rì ë Trung §«ng (kho¶ng n¨m 3.000-
1.500 tríc CN). ChÝnh trong nÒn v¨n minh nµy, nhµ
vua Hammurabi xø Babylon, kho¶ng n¨m 1780 TCN,
®· ban hµnh mét ®¹o luËt víi tuyªn bè môc ®Ých lµ
nh»m “ng¨n ngõa nh÷ng kÎ m¹nh ¸p bøc kÎ yÕu”, “lµm
cho ngêi c« qu¶ cã n¬i n¬ng tùa ë thµnh Babilon”,
“®em l¹i h¹nh phóc ch©n chÝnh vµ ®Æt nÒn thèng trÞ
37 38
nh©n tõ”... cho mäi thÇn d©n. C¸c quyÒn con ngêi cßn
sím ®îc ®Ò cËp trong nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt cæ kh¸c
cña thÕ giíi, trong ®ã tiªu biÓu nh Bé luËt cña vua
Cyrus §¹i ®Õ ban hµnh vµo kho¶ng c¸c n¨m 576 - 529
TCN, Bé luËt do nhµ vua Ashoka (Ashoka's Edicts) ban
hµnh vµo kho¶ng c¸c n¨m 272 – 231, §¹i HiÕn ch¬ng
Magna Carta (1215) vµ Bé luËt vÒ quyÒn (1689) cña
níc Anh... Bé luËt Hång §øc (Quèc TriÒu H×nh LuËt
(1470-1497) thêi HËu Lª cña ViÖt Nam còng xøng ®¸ng
®îc xÕp vµo danh s¸ch nh÷ng bé luËt cæ tiªu biÓu cña
thÕ giíi v× chøa ®ùng nhiÒu quy ®Þnh cã tÝnh nh©n v¨n
s©u s¾c, trong ®ã bao gåm c¶ c¸c quy ®Þnh cô thÓ vÒ
quyÒn cña mét sè nhãm dÔ bÞ tæn th¬ng nh phô n÷,
trÎ em, ngêi giµ c¶ kh«ng n¬i n¬ng tùa...
Tuy nhiªn, trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i,
c¸c t tëng vÒ quyÒn con ngêi kh«ng chØ ®îc thÓ
hiÖn trong c¸c ®¹o luËt, mµ cßn ®îc ph¶n ¸nh (mét
c¸ch s©u s¾c vµ cô thÓ h¬n) trong c¸c t tëng, häc
thuyÕt t«n gi¸o, chÝnh trÞ vµ ph¸p lý. Thêi kú Phôc hng
ë ch©u ¢u lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn rùc rì cña c¸c t
tëng, häc thuyÕt vÒ quyÒn con ngêi. T¹i ®©y, trong c¸c
thÕ kû XVII-XVIII, nhiÒu nhµ triÕt häc mµ tiªu biÓu
nh Thomas Hobbes (1588–1679), John Locke (1632-
1704), Thomas Paine (1731–1809), John Stuart Mill
(1806-1873), Henry David Thoreau (1817-1862)... ®·
®a ra nh÷ng luËn gi¶i vÒ nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n
cña quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt lµ vÒ c¸c quyÒn tù nhiªn
vµ quyÒn ph¸p lý.
Nh÷ng t tëng triÕt häc vÒ quyÒn con ngêi ë ch©u
¢u thêi kú Phôc hng ®· cã ¶nh hëng quan träng ®Õn
sù ra ®êi cña nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ quyÒn con
ngêi ë nhiÒu quèc gia cña ch©u lôc nµy, ®Æc biÖt lµ hai
cuéc c¸ch m¹ng næi tiÕng thÕ giíi næ ra vµo cuèi thÕ kû
XVIII ë Mü vµ Ph¸p. Hai cuéc c¸ch m¹ng nµy ®· cã
nh÷ng t¸c ®éng rÊt to lín vµo sù ph¸t triÓn cña t tëng
vµ qu¸ tr×nh lËp ph¸p vÒ quyÒn con ngêi kh«ng chØ ë
hai níc Mü vµ Ph¸p mµ cßn trªn toµn thÕ giíi. Tuyªn
ng«n ®éc lËp cña Mü (1776) cã thÓ coi lµ sù x¸c nhËn
chÝnh thøc ®Çu tiªn trªn ph¬ng diÖn Nhµ níc vÒ
quyÒn con ngêi. TiÕp sau ®ã, Tuyªn ng«n vÒ nh©n
quyÒn vµ d©n quyÒn Ph¸p (1789) kh¼ng ®Þnh: “Ngêi ta
sinh ra vµ sèng tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ c¸c quyÒn...”
(§iÒu 1).17 B¶n Tuyªn ng«n nµy cßn x¸c ®Þnh mét lo¹t
quyÒn c¬ b¶n cña con ngêi nh quyÒn tù do vµ b×nh
®¼ng, quyÒn së h÷u, quyÒn ®îc b¶o ®¶m an ninh vµ
chèng ¸p bøc, quyÒn b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt, quyÒn
kh«ng bÞ b¾t gi÷ tr¸i phÐp, quyÒn ®îc coi lµ v« téi cho
®Õn khi bÞ chøng minh lµ ph¹m téi, quyÒn tù do t
tëng, tù do tÝn ngìng, quyÒn tù do ng«n luËn, quyÒn
tham gia ý kiÕn vµo c«ng viÖc nhµ níc..., ®ång thêi ®Ò
1 Xem Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn Ph¸p, trong T tëng vÒ quyÒn con ngêi - TuyÓn tËp t liÖu thÕ giíi vµ ViÖt Nam, Khoa LuËt, §HQGHN, Nxb. Lao ®éng – X· héi, 2011, tr.118.
39 40
cËp ®Õn nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ nh»m b¶o ®¶m thùc
hiÖn c¸c quyÒn nµy. ChØ trong vßng 35 n¨m (tõ 1795
®Õn 1830), h¬n 70 b¶n HiÕn ph¸p mang dÊu Ên cña
nh÷ng luËn ®iÓm trong b¶n Tuyªn ng«n vÒ nh©n quyÒn
vµ d©n quyÒn 1789 ®· ®îc th«ng qua ë ch©u ¢u. §iÒu
®ã cho thÊy nh÷ng t tëng vÒ quyÒn con ngêi ®· thÈm
thÊu mét c¸ch nhanh chãng vµ g©y ra nh÷ng biÕn ®éng
x· héi rÊt to lín ë ch©u lôc nµy.
Tuy nhiªn, quyÒn con ngêi chØ thùc sù næi lªn nh
mét vÊn ®Ò ë tÇm quèc tÕ tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû
XIX, cïng víi cuéc ®Êu tranh nh»m xo¸ bá chÕ ®é n« lÖ
vµ bu«n b¸n n« lÖ diÔn ra rÊt m¹nh mÏ vµ liªn tôc tíi
tËn cuèi thÕ kû ®ã vµ phong trµo ®Êu tranh ®ßi c¶i thiÖn
®iÒu kiÖn sèng cho ngêi lao ®éng vµ b¶o vÖ n¹n nh©n
trong c¸c cuéc xung ®ét vò trang trªn thÕ giíi. Vµo
nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XX, Héi quèc liªn vµ Tæ chøc
Lao ®éng quèc tÕ ®îc thµnh lËp ®· n©ng nhËn thøc vµ
c¸c ho¹t ®éng vÒ quyÒn con ngêi lªn mét møc ®é míi.
Trong §iÒu lÖ cña m×nh, Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ
kh¼ng ®Þnh, hoµ b×nh trªn thÕ giíi chØ cã thÓ thµnh hiÖn
thùc nÕu b¶o ®¶m ®îc c«ng b»ng x· héi cho tÊt c¶ mäi
ngêi. Trong Tho¶ íc cña Héi quèc liªn (1919-1939),
c¸c níc thµnh viªn tuyªn bè chÊp nhËn nghÜa vô b¶o
®¶m, duy tr× sù c«ng b»ng vµ c¸c ®iÒu kiÖn nh©n ®¹o vÒ
lao ®éng cho ®µn «ng, phô n÷ vµ trÎ em còng nh b¶o
®¶m sù ®èi xö xøng ®¸ng víi nh÷ng ngêi b¶n xø t¹i
c¸c thuéc ®Þa cña hä. Còng trong thêi kú nµy, mét lo¹t
v¨n kiÖn kh¸c cña luËt nh©n ®¹o quèc tÕ ®· ®îc th«ng
qua trong Héi nghÞ La Hay, t¹i c¸c Héi nghÞ cña Héi
Ch÷ ThËp ®á quèc tÕ (ICRC) vµ cña Héi Quèc liªn, bæ
sung nh÷ng b¶o ®¶m réng r·i h¬n víi c¸c quyÒn con
ngêi trong hoµn c¶nh chiÕn tranh vµ xung ®ét vò
trang.
Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø II, viÖc Liªn hîp quèc
ra ®êi vµ th«ng qua HiÕn ch¬ng (1945), Tuyªn ng«n
toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi (1948) vµ hai C«ng íc
quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa (n¨m 1966) ®· chÝnh thøc khai sinh ra ngµnh
luËt quèc tÕ vÒ quyÒn con nguêi vµ ®Æt nÒn mãng cho
viÖc t¹o dùng mét nÒn v¨n ho¸ quyÒn con ngêi cho mäi
d©n téc trªn tr¸i ®Êt. MÆc dï ngay sau khi Liªn hîp
quèc ®îc thµnh lËp cho ®Õn cuèi thËp kû 1970, cuéc
ChiÕn tranh L¹nh phÇn nµo ¶nh hëng ®Õn nh÷ng nç
lùc quèc tÕ trªn lÜnh vùc nµy, song cho ®Õn ngµy nay,
mét hÖ thèng hµng tr¨m v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con
ngêi ®· ®îc th«ng qua, nhiÒu c¬ chÕ quèc tÕ vÒ b¶o vÖ
vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi ®· ®îc h×nh thµnh gãp
phÇn lµm cho quyÒn con ngêi thµnh mét trong c¸c yÕu
tè chÝnh chi phèi c¸c quan hÖ quèc tÕ.
Héi nghÞ thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi t¹i Viªn (¸o)
n¨m 1993 ®¸nh dÊu mét bíc ngoÆt trong nh÷ng nç lùc
thóc ®Èy c¸c quyÒn con ngêi trªn thÕ giíi sau nh÷ng
tr× trÖ ë thêi kú ChiÕn tranh L¹nh. Héi nghÞ ®· kh¼ng
®Þnh mèi liªn hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi gi÷a d©n chñ, ph¸t
triÓn vµ quyÒn con ngêi, còng nh gi÷a c¸c quyÒn con
ngêi vÒ d©n sù, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa.
41 42
Héi nghÞ ®· thiÕt lËp mét khu«n khæ míi cho viÖc ®èi
tho¹i, hîp t¸c vµ phèi hîp cña céng ®ång quèc tÕ trong
lÜnh vùc quyÒn con ngêi. Sau Héi nghÞ Viªn ®· cã
nh÷ng ph¸t triÓn lín trªn lÜnh vùc quyÒn con ngêi ë
ph¹m vi quèc tÕ, bao gåm viÖc thµnh lËp c¸c tßa ¸n h×nh
sù quèc tÕ l©m thêi vµ thêng trùc (Tßa ¸n H×nh sù
Quèc tÕ - ICC, n¨m 1998) ®Ó xÐt xö c¸c téi ¸c chiÕn
tranh, téi ¸c chèng nh©n lo¹i, téi diÖt chñng vµ téi x©m
lîc. §Æc biÖt lµ viÖc thµnh lËp Héi ®ång Liªn hîp quèc
vÒ quyÒn con ngêi vµo n¨m 2006 thay thÕ cho ñy ban
cña Liªn hîp quèc vÒ quyÒn con ngêi tríc ®ã. Nh÷ng
ph¸t triÓn míi nµy ®· lµm cho cuéc ®Êu tranh v× quyÒn
con ngêi thùc sù ph¸t triÓn trªn ph¹m vi toµn cÇu víi
c¬ së ph¸p lý v÷ng ch¾c, ®îc më réng kh«ng ngõng c¶
vÒ néi dung vµ møc ®é b¶o ®¶m.
B¶ng 2: Mét sè sù kiÖn vµ v¨n kiÖn ®¸nh dÊu sù
ph¸t triÓn t tëng vÒ quyÒn con ngêi trong lÞch
sö nh©n lo¹i
Thêi gian Sù kiÖn, v¨n kiÖn
1780 TCN Bé luËt Hammurabi
1200 TCN Kinh VÖ ®µ
570 TCN LuËt cña Cyrus §¹i ®Õ
586-456 TCN Kinh PhËt
479-421 TCN “LuËn ng÷” cña Khæng Tö
1450 TCN -
80 Kinh Th¸nh
610-612 Kinh K«ran
1215 §¹i hiÕn ch¬ng Magna Carta (Anh)
1689 LuËt vÒ QuyÒn (Anh); “Hai kh¶o luËn
vÒ chÝnh quyÒn” cña John Locke
1776 “Tuyªn ng«n ®éc lËp” (Mü)
“Tuyªn ng«n quyÒn con ngêi vµ
quyÒn c«ng d©n” (Ph¸p)
1789 Bé luËt vÒ c¸c quyÒn (10 tu chÝnh ¸n
®Çu tiªn cña HiÕn ph¸p) (Mü)
1791 “C¸c quyÒn cña con ngêi” cña
Thomas Paine
1859 “Bµn vÒ tù do” cña John Stuart Mill
1863-1864
ñy ban Ch÷ ThËp ®á quèc tÕ ®îc
thµnh lËp, C«ng íc Gi¬nev¬ lÇn thø
I ®îc th«ng qua, më ®Çu cho ngµnh
luËt nh©n ®¹o quèc tÕ
1917 C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga
1919 Héi Quèc liªn vµ Tæ chøc Lao ®éng
43 44
thÕ giíi (ILO) ®îc thµnh lËp
1945 Liªn hîp quèc ra ®êi, th«ng qua HiÕn
ch¬ng Liªn hîp quèc
1948 Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn
con ngêi
1966
C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn chÝnh
trÞ, d©n sù vµ C«ng íc vÒ c¸c quyÒn
kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa
1968 Héi nghÞ thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi
lÇn thø nhÊt t¹i Tª-hª-ran (Iran)
1993
Héi nghÞ thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi
lÇn thø hai t¹i Viªn (¸o), th«ng qua
Tuyªn bè Viªn vµ Ch¬ng tr×nh hµnh
®éng
2002
Quy chÕ R«ma cã hiÖu lùc, Tßa ¸n
h×nh sù quèc tÕ (thêng trùc) ®îc
thµnh lËp
2006
C¶i tæ bé m¸y quyÒn con ngêi cña
Liªn hîp quèc, thay thÕ ñy ban
quyÒn con ngêi b»ng Héi ®ång
quyÒn con ngêi
1.8. NghÜa vô quèc gia trong viÖc b¶o ®¶m
quyÒn con ngêi
1.8.1. C¸c lo¹i nghÜa vô cña quèc gia
Theo nhËn thøc chung cña céng ®ång quèc tÕ, nghÜa
vô cña c¸c quèc gia trong viÖc b¶o ®¶m quyÒn con ngêi
thÓ hiÖn ë ba h×nh thøc cô thÓ díi ®©y:
Thø nhÊt, nghÜa vô t«n träng (obligation to respect):
NghÜa vô nµy ®ßi hái c¸c nhµ níc ph¶i kiÒm chÕ kh«ng
can thiÖp mét c¸ch tïy tiÖn vµ tiªu cùc, kÓ c¶ trùc tiÕp
hoÆc gi¸n tiÕp, vµo viÖc hëng thô c¸c quyÒn con ngêi
cña c¸c chñ thÓ quyÒn. §©y ®îc coi lµ mét nghÜa vô thô
®éng (negative obligation), bëi lÏ nã kh«ng ®ßi hái c¸c
nhµ níc ph¶i chñ ®éng ®a ra nh÷ng s¸ng kiÕn, biÖn
ph¸p hay ch¬ng tr×nh nh»m hç trî c¸c c«ng d©n trong
viÖc hëng thô c¸c quyÒn. NghÜa vô nµy ®Æc biÖt liªn
quan ®Õn c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ.
Thø hai, nghÜa vô b¶o vÖ (obligation to protect):
NghÜa vô nµy ®ßi hái c¸c nhµ níc ph¶i ng¨n chÆn sù vi
ph¹m quyÒn con ngêi cña c¸c chñ thÓ trong x· héi, kÓ
c¶ cña c¸c c¬ quan, c«ng chøc, viªn chøc nhµ níc. §©y
®îc coi lµ mét nghÜa vô chñ ®éng (positive obligation),
bëi lÏ ®Ó ng¨n chÆn sù vi ph¹m quyÒn con ngêi, c¸c
nhµ níc ph¶i chñ ®éng ®a ra nh÷ng biÖn ph¸p vµ
x©y dùng nh÷ng c¬ chÕ phßng ngõa, xö lý nh÷ng hµnh
vi vi ph¹m.
45 46
Thø ba, nghÜa vô thùc hiÖn (obligation to fulfil):
NghÜa vô nµy ®ßi hái c¸c nhµ níc ph¶i cã nh÷ng biÖn
ph¸p nh»m hç trî c«ng d©n hëng thô ®Çy ®ñ c¸c quyÒn
con ngêi. §©y còng ®îc coi lµ nghÜa vô chñ ®éng, bëi
nã yªu cÇu c¸c nhµ níc ph¶i cã nh÷ng kÕ ho¹ch,
ch¬ng tr×nh cô thÓ ®Ó b¶o ®¶m cho mäi c«ng d©n, ®Æc
biÖt lµ nh÷ng nhãm bÞ thiÖt thßi, cã thÓ hëng thô ®Õn
møc cao nhÊt cã thÓ c¸c quyÒn con ngêi. NghÜa vô
nµy, cßn ®îc gäi lµ nghÜa vô hç trî (obligation to
facilitate), liªn quan mËt thiÕt ®Õn c¸c quyÒn kinh tÕ,
x· héi, v¨n hãa.
S¬ ®å 2: Ba lo¹i nghÜa vô vÒ quyÒn con ngêi
cña Nhµ níc
Còng liªn quan ®Õn nghÜa vô quèc gia vÒ quyÒn con
ngêi, nh ®· ®Ò cËp ë c¸c phÇn trªn, nhËn thøc chung
cho r»ng viÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ lµ
mang tÝnh tøc thêi (immediate), do kh«ng phô thuéc
nhiÒu vµo c¸c nguån lùc vËt chÊt b¶o ®¶m. Trong khi
®ã, viÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa th×
cã thÓ dÇn dÇn, tõng bíc (progressive realization)
t¬ng øng víi nguån lùc hiÖn cã cña quèc gia.
Ngoµi ra, khi nãi ®Õn nghÜa vô quèc gia vÒ b¶o ®¶m
c¸c quyÒn con ngêi vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa vµ
quyÒn cña mét sè nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng, ngêi ta
cßn ®Ò cËp c¸c kh¸i niÖm nghÜa vô tæ chøc (obligation of
conduct) vµ nghÜa vô ®¹t ®îc kÕt qu¶ (obligation of
result). NghÜa vô tæ chøc ®îc hiÓu lµ viÖc c¸c quèc gia
ph¶i thùc hiÖn trªn thùc tÕ c¸c biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó thùc
thi c¸c quy ®Þnh cña ICESCR, vÝ dô nh ®Ó cÊm lao
®éng cìng bøc, ®a ra c¸c ch¬ng tr×nh ch¨m sãc søc
kháe cho nh©n d©n hay b¶o ®¶m gi¸o dôc tiÓu häc miÔn
phÝ cho mäi trÎ em... NghÜa vô ®¹t ®îc kÕt qu¶ ®Ò cËp
yªu cÇu víi c¸c quèc gia ph¶i b¶o ®¶m r»ng nh÷ng biÖn
ph¸p vµ ho¹t ®éng ®Ò ra ph¶i mang tÝnh kh¶ thi vµ hiÖu
qu¶, chø kh«ng ph¶i chóng ®îc x©y dùng mét c¸ch
h×nh thøc. NghÜa vô tæ chøc vµ nghÜa vô ®¹t ®îc kÕt
qu¶ hµm ý r»ng, ®Ó thùc hiÖn dÇn dÇn, tõng bíc c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa còng ®ßi hái c¸c quèc gia
T¤N TRäNG (kh«ng can thiÖp tïy tiÖn
vµ tiªu cùc vµo viÖc hëng thô
quyÒn con ngêi)
B¶O VÖ (chñ ®éng ng¨n ngõa,
xö lý nh÷ng hµnh vi vi ph¹m quyÒn con ngêi)
THùC HIÖN (hç trî hëng thô
quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt víi c¸c nhãm yÕu thÕ)
47 48
thµnh viªn ICESCR ph¶i chñ ®éng, tÝch cùc vµ nç lùc
hÕt møc trong ph¹m vi c¸c nguån lùc cña níc m×nh.
1.8.2. Yªu cÇu ®èi víi quèc gia trong viÖc giíi
h¹n mét sè quyÒn con ngêi
Giíi h¹n ¸p dông mét sè quyÒn (limitation/
restriction of rights) lµ quy ®Þnh ®îc ghi nhËn trong
mét sè ®iÒu íc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi cho phÐp c¸c
quèc gia thµnh viªn ¸p ®Æt mét sè ®iÒu kiÖn víi viÖc
thùc hiÖn/hëng thô mét sè quyÒn con ngêi nhÊt ®Þnh.
Giíi h¹n ®èi víi quyÒn tù do ®i l¹i
(§iÒu 12 – ICCPR)
QuyÒn tù do ®i l¹i cña mäi c¸ nh©n trong
l·nh thæ quèc gia mµ m×nh ®· hiÖn diÖn hîp
ph¸p (kh«ng chØ ë ®Êt níc m×nh) ®îc b¶o
®¶m t¹i Kho¶n 1 §iÒu 12 cña ICCPR. Theo
Kho¶n 2 §iÒu nµy, c¸ nh©n còng cã quyÒn rêi
khái bÊt kú ®Êt níc nµo, kÓ c¶ níc m×nh.
Tuy vËy, hai quyÒn trªn cã thÓ bÞ h¹n chÕ v×
nh÷ng lý do mµ “®îc luËt quy ®Þnh, lµ cÇn
thiÕt ®Ó b¶o vÖ an ninh quèc gia, trËt tù c«ng
céng, ®¹o ®øc vµ søc kháe c«ng céng hoÆc b¶o
vÖ quyÒn vµ lîi Ých cña ngêi kh¸c, vµ phï
hîp víi c¸c quyÒn kh¸c ®îc thõa nhËn trong
C«ng íc nµy”. VÝ dô, ñy ban Nh©n quyÒn
(HRC), c¬ quan gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn
ICCPR, ®· kÕt luËn trong vô viÖc Peltonen
khiÕu n¹i PhÇn Lan (vô sè 492/1992) r»ng
viÖc PhÇn Lan h¹n chÕ ngêi cha thùc hiÖn
nghÜa vô qu©n sù ®i ra níc ngoµi lµ chÝnh
®¸ng v× viÖc thùc hiÖn quyÒn cña c¸ nh©n nµy
lµm ¶nh hëng ®Õn an ninh quèc gia vµ trËt
tù c«ng céng.
CÇn lu ý lµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi quyÒn con ngêi
®Òu cã thÓ bÞ giíi h¹n. Nh÷ng quyÒn kh«ng bÞ giíi h¹n
®îc gäi lµ c¸c quyÒn tuyÖt ®èi (absolute rights).
Trong luËt nh©n quyÒn quèc tÕ, nh÷ng quyÒn cã thÓ bÞ
giíi h¹n ®îc nªu râ trong c¸c ®iÒu íc. Mét sè quyÒn
trong ICCPR vµ ICESCR mµ cho phÐp c¸c quèc gia
thµnh viªn hai c«ng íc nµy cã thÓ ®Æt ra nh÷ng giíi
h¹n ¸p dông, bao gåm: QuyÒn thµnh lËp, gia nhËp c«ng
®oµn vµ quyÒn ®×nh c«ng (§iÒu 8 ICESCR); QuyÒn tù do
®i l¹i, c tró, xuÊt nhËp c¶nh (§iÒu 12 ICCPR); QuyÒn
®îc xÐt xö c«ng khai (§iÒu 14 ICCPR); QuyÒn tù do
biÓu ®¹t tÝn ngìng vµ t«n gi¸o (§iÒu 18 ICCPR);8
QuyÒn tù do ng«n luËn (§iÒu 19 ICCPR); QuyÒn héi häp
hßa b×nh (§iÒu 21 ICCPR); QuyÒn tù do lËp héi (§iÒu 22
ICCPR)
8 Lu ý lµ chØ cã thÓ giíi h¹n quyÒn tù do biÓu ®¹t (thùc hµnh, tu tËp, thÓ hiÖn hay bµy tá ra bªn ngoµi) tÝn ngìng hay t«n gi¸o, chø kh«ng thÓ giíi h¹n quyÒn tù do t tëng, tÝn ngìng hay t«n gi¸o.
49 50
S¬ ®å 3: §iÒu kiÖn vµ thñ tôc giíi h¹n
c¸c quyÒn con ngêi
Tuy nhiªn, cã mét thùc tÕ lµ nhiÒu quèc gia ®· ®i
qu¸ xa, do v« ý hoÆc cè ý, trong viÖc giíi h¹n c¸c quyÒn
tù do c¬ b¶n. §iÒu nµy thêng lµm tæn h¹i mét c¸ch cã
hÖ thèng vµ nghiªm träng nhiÒu quyÒn vµ tù do c¬ b¶n
trong thùc tiÔn quèc gia. §Ó h¹n chÕ ®iÒu nµy, trong hÖ
thèng v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi, cã mét sè
v¨n kiÖn mang tÝnh khuyÕn nghÞ cô thÓ hãa nh÷ng khÝa
c¹nh liªn quan ®Õn nh÷ng lý do mµ quèc gia cã thÓ viÖn
dÉn vµ ®iÒu kiÖn viÖn dÉn ®Ó giíi h¹n hoÆc t¹m ®×nh chØ
thùc hiÖn mét sè quyÒn trong ICCPR. Hai v¨n kiÖn tiªu
biÓu d¹ng nµy lµ C¸c nguyªn t¾c Siracusa vÒ giíi h¹n vµ
®×nh chØ c¸c ®iÒu kho¶n trong C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c
quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ, 1984 vµ C¸c nguyªn t¾c
Johannesburg vÒ an ninh quèc gia, tù do biÓu ®¹t vµ
tiÕp cËn th«ng tin, 1995.9
1.8.3. Yªu cÇu ®èi víi quèc gia viÖc t¹m ®×nh
chØ quyÒn trong hoµn c¶nh khÈn cÊp
VÒ nguyªn t¾c, c¸c nghÜa vô quèc gia trong viÖc
thùc hiÖn quyÒn con ngêi mang tÝnh liªn tôc; tuy
nhiªn, luËt nh©n quyÒn quèc tÕ (§iÒu 4 ICCPR) quy
®Þnh r»ng, trong nh÷ng bèi c¶nh khÈn cÊp ®e däa sù
sèng cßn cña ®Êt níc (state of emergency), c¸c quèc gia
9 Xem hai v¨n kiÖn nµy trong Phô lôc s¸ch “Giíi thiÖu C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ (ICCPR, 1966)”, L· Kh¸nh Tïng vµ Vò C«ng Giao, Khoa LuËt, §HQGHN, NXB Hång §øc, 2012.
GIíI H¹N
QUYÒN
Ph¶i ®îc quy ®Þnh trong luËt quèc gia vµ kh«ng
®îc tr¸i víi b¶n chÊt cña
c¸c quyÒn bÞ giíi h¹n
ChØ ®Æt ra giíi h¹n nÕu ®ã lµ cÇn thiÕt ®Ó:
Thóc ®Èy phóc lîi chung cña céng ®ång; b¶o
vÖ an ninh quèc gia; b¶o ®¶m sù an toµn, søc kháe hay ®¹o ®øc cña céng ®ång; b¶o vÖ c¸c quyÒn, tù
do hîp ph¸p cña ngêi kh¸c.
C¸c quyÒn cã thÓ bÞ giíi h¹n:
QuyÒn thµnh lËp, gia nhËp c«ng ®oµn vµ quyÒn
®×nh c«ng; QuyÒn tù do ®i l¹i, c tró, xuÊt nhËp c¶nh; QuyÒn ®îc xÐt xö c«ng khai;
QuyÒn tù do t tëng, tÝn ngìng vµ t«n gi¸o;
QuyÒn tù do ng«n luËn; QuyÒn héi häp hßa b×nh; QuyÒn tù do lËp héi.
51 52
cã thÓ ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p t¹m ®×nh chØ (h¹n chÕ)
viÖc thùc hiÖn mét sè quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ trong
ICCPR (derogation of rights).
VÒ b¶n chÊt, quy ®Þnh kÓ trªn lµ sù t¹m ®×nh chØ
thùc hiÖn mét sè quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ trong mét thêi
gian nhÊt ®Þnh do bèi c¶nh khÈn cÊp cña quèc gia, th«ng
qua mét sè biÖn ph¸p cô thÓ nh: thiÕt qu©n luËt (trªn c¶
níc, ë mét khu vùc hay mét ®Þa ph¬ng); cÊm biÓu t×nh,
héi häp ®«ng ngêi; cÊm hoÆc h¹n chÕ ho¹t ®éng cña mét
sè c¬ quan th«ng tin ®¹i chóng nh truyÒn h×nh, ph¸t
thanh, b¸o..; cÊm ®i l¹i ra, vµo mét khu vùc hoÆc xuÊt,
nhËp c¶nh (víi mét sè c¸ nh©n hay nhãm)…
T×nh tr¹ng khÈn cÊp t¹i mét sè quèc gia
Nh»m ®èi phã víi lµn sãng biÓu t×nh vµ viÖc
chiÕm gi÷ tßa nhµ ChÝnh phñ (tõ ngµy
26/8/2008) bëi Liªn minh nh©n d©n v× d©n chñ
(PAD) (cßn ®îc gäi lµ “Phe ¸o vµng”), Thñ
tíng Samak Sundaravej ®· tuyªn bè t×nh
tr¹ng khÈn cÊp t¹i thµnh phè Bangkok c¨n
cø vµo S¾c lÖnh vÒ Qu¶n lý hµnh chÝnh trong
t×nh huèng khÈn cÊp (BE 2548 – 2005). §ång
thêi, Thñ tíng ra lÖnh cÊm tËp trung qu¸ 5
ngêi t¹i khu vùc trung t©m Bangkok, cÊm
c¸c truyÒn ®¬n, th«ng b¸o, Ên phÈm chøa c¸c
néi dung cã thÓ lµm mäi ngêi hiÓu kh«ng
®óng vÒ t×nh tr¹ng khÊn cÊp, lµm ¶nh hëng
®Õn trËt tù c«ng céng…
Mét sè quèc gia kh¸c tuyªn tuyªn bè t×nh
tr¹ng khÈn cÊp gÇn ®©y lµ: PhilÝppin (th¸ng
2-2006, sau khi cã cuéc ®¶o chÝnh chèng l¹i
chÝnh quyÒn), Hy L¹p (th¸ng 8-2007, khi bÞ
ch¸y rõng), Pakixtan (th¸ng 11-2007)… NhiÒu
quèc gia quy ®Þnh râ vÒ t×nh tr¹ng khÈn cÊp
trong hiÕn ph¸p hoÆc luËt nh»m tr¸nh sù
l¹m dông.
Tuy nhiªn, ®Ó ¸p dông c¸c biÖn ph¸p t¹m ®×nh chØ
thùc hiÖn quyÒn, §iÒu 4 ICCPR ®ång thêi ®ßi hái c¸c
quèc gia ph¶i tu©n thñ c¸c ®iÒu kiÖn sau:
Thø nhÊt, c¸c biÖn ph¸p ¸p dông ph¶i thùc sù xuÊt
ph¸t tõ t×nh huèng khÈn cÊp, do t×nh h×nh b¾t buéc
ph¶i lµm ®Ó cøu v·n sù sèng cßn cña quèc gia. Liªn
quan ®Õn vÊn ®Ò nµy, ñy ban quyÒn con ngêi cña Liªn
hîp quèc ®· ®a ra c¸c nguyªn t¾c híng dÉn dïng ®Ó
x¸c ®Þnh tÝnh hîp lý cña tuyªn bè vÒ t×nh tr¹ng khÈn
cÊp cña c¸c quèc gia.
Thø hai, c¸c biÖn ph¸p ¸p dông kh«ng ®îc tr¸i víi
nh÷ng nghÜa vô kh¸c xuÊt ph¸t tõ luËt ph¸p quèc tÕ,
®Æc biÖt lµ kh«ng ®îc mang tÝnh chÊt ph©n biÖt ®èi xö
53 54
vÒ chñng téc, mµu da, t«n gi¸o, giíi tÝnh, ng«n ng÷ hoÆc
nguån gèc x· héi.
Thø ba, c¸c biÖn ph¸p nµy kh«ng ®îc tr¸i víi quy
®Þnh trong c¸c §iÒu 6, 7, 8, 11, 15,16 vµ 18 cña ICCPR.
Nãi c¸ch kh¸c, kÓ c¶ trong t×nh huèng khÈn cÊp, c¸c
quèc gia còng kh«ng ®îc ®×nh chØ viÖc thùc hiÖn c¸c
quyÒn ghi nhËn ë c¸c §iÒu ®· nªu, bao gåm: QuyÒn sèng
(§iÒu 6), QuyÒn kh«ng bÞ tra tÊn, ®èi xö tµn b¹o, v«
nh©n ®¹o hay h¹ nhôc (§iÒu 7), QuyÒn kh«ng bÞ b¾t gi÷
lµm n« lÖ hay n« dÞch (§iÒu 8), QuyÒn kh«ng bÞ bá tï chØ
v× lý do kh«ng hoµn thµnh nghÜa vô theo hîp ®ång (§iÒu
11), QuyÒn kh«ng bÞ ¸p dông håi tè trong tè tông h×nh
sù (§iÒu 15), QuyÒn ®îc c«ng nhËn lµ thÓ nh©n tríc
ph¸p luËt (§iÒu 16), QuyÒn tù do t tëng, tÝn ngìng
vµ t«n gi¸o (§iÒu 18). Nh÷ng quyÒn nµy ®îc gäi lµ
nh÷ng quyÒn kh«ng thÓ bÞ h¹n chÕ (non-derogatable
rights).
Thø t, khi ¸p dông c¸c biÖn ph¸p t¹m ®×nh chØ
thùc hiÖn quyÒn, ph¶i th«ng b¸o ngay cho c¸c quèc gia
thµnh viªn kh¸c cña ICCPR th«ng qua Tæng Th ký
Liªn hîp quèc, trong ®ã nªu râ nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ
®· ¸p dông vµ thêi gian dù ®Þnh sÏ chÊm døt ¸p dông
c¸c biÖn ph¸p nµy.
S¬ ®å 4: §iÒu kiÖn vµ thñ tôc t¹m ®×nh chØ
c¸c quyÒn con ngêi
T¹M §×NH CHØ
THùC HIÖN QUYÒN
ChØ ®îc ¸p dông trong hoµn c¶nh vµ thêi gian
cã t×nh tr¹ng khÈn cÊp
Kh«ng ®îc mang tÝnh chÊt
ph©n biÖt ®èi xö víi bÊt cø nhãm x· héi nµo
KÓ c¶ trong hoµn c¶nh khÈn cÊp còng kh«ng ®îc t¹m ®×nh chØ:
QuyÒn sèng; QuyÒn kh«ng bÞ tra tÊn, ®èi xö tµn b¹o, v« nh©n ®¹o hay h¹ nhôc; QuyÒn kh«ng bÞ b¾t gi÷ lµm n« lÖ hay n« dÞch; QuyÒn kh«ng
bÞ bá tï chØ kh«ng hoµn thµnh nghÜa vô theo hîp ®ång; QuyÒn kh«ng bÞ ¸p dông håi tè; QuyÒn ®îc c«ng nhËn lµ thÓ nh©n tríc ph¸p luËt;
QuyÒn tù do t tëng, tÝn ngìng vµ t«n gi¸o.
55 56
1.9. C¸c ®iÒu kiÖn b¶o ®¶m thùc hiÖn quyÒn
con ngêi
Do quyÒn con ngêi lµ c¸c chuÈn mùc quèc tÕ liªn
quan ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi, ®Ó
hiÖn thùc hãa ®îc c¸c quyÒn nµy cÇn cã nh÷ng ®iÒu
kiÖn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa vµ chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy cã thÓ mang tÝnh chñ quan hoÆc
kh¸ch quan, cã thÓ réng h¬n hay n»m ngoµi kh¶ n¨ng
kiÓm so¸t cña mét nhµ níc, cho dï Nhµ níc lµ chñ thÓ
chÞu tr¸ch nhiÖm chñ yÕu trong viÖc b¶o ®¶m nh©n
quyÒn. Díi ®©y ®Ò cËp ®Õn mét sè ®iÒu kiÖn t¸c ®éng
trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Õn viÖc thùc thi quyÒn con ngêi
trong thùc tÕ.
Møc ®é cam kÕt, sù quan t©m cña Nhµ níc ®èi víi
quyÒn con ngêi: §©y lµ yÕu tè hµng ®Çu b¶o ®¶m quyÒn
con ngêi ®îc t«n träng vµ b¶o vÖ. MÆc dï hÇu hÕt c¸c
v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ nh©n quyÒn ®Òu nh¾c ®Õn nghÜa vô
cña c¸c quèc gia trong viÖc th«ng qua c¸c biÖn ph¸p lËp
ph¸p, hµnh ph¸p vµ t ph¸p ®Ó thùc thi c¸c quyÒn con
ngêi, nhiÒu quèc gia rÊt chËm trÔ trong viÖc triÓn khai
c¸c biÖn ph¸p cô thÓ trong thùc tiÔn. Bªn c¹nh viÖc
th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch, ®¹o luËt cô thÓ, viÖc x©y dùng
thÓ chÕ, bé m¸y b¶o vÖ quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt lµ c¬
quan nh©n quyÒn quèc gia, còng rÊt cÇn sù quan t©m vµ
nç lùc cña quèc gia. Kh«ng chØ møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ
hay tr×nh ®é khoa häc c«ng nghÖ mµ viÖc x©y dùng Nhµ
níc ph¸p quyÒn, bao gåm b¶o ®¶m vÞ trÝ tèi cao cña
HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt, b¶o ®¶m c¸c c¬ quan t ph¸p
®éc lËp, c¸c c¬ quan hµnh chÝnh minh b¹ch, hiÖu qu¶ vµ
liªm chÝnh còng rÊt thiÕt yÕu ®èi víi viÖc thùc thi c¸c
quyÒn con ngêi.
Sù tham gia cña x· héi: Bëi lÏ nguån lùc cña nhµ
níc lµ cã h¹n, vai trß cña c¸c chñ thÓ ®a d¹ng trong x·
héi còng rÊt quan träng trong viÖc thùc thi c¸c quyÒn con
ngêi. C¸c c¸ nh©n, nhãm, céng ®ång, héi ®oµn ®Òu cã
thÓ ®ãng gãp b»ng nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau v× môc
tiªu nµy. So s¸nh gi÷a c¸c quèc gia, ngêi ta còng nhËn
thÊy ë ®©u m¹ng líi liªn kÕt c¸c c«ng d©n, c¸c tæ chøc
céng ®ång, tæ chøc x· héi d©n sù ph¸t triÓn tèt th× viÖc
thùc thi c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, còng nh quyÒn tham
gia cña ngêi d©n cã ®iÒu kiÖn ®îc b¶o ®¶m tèt. Do ®ã,
c¸c quèc gia cÇn t«n träng quyÒn héi häp, lËp héi, còng
nh tù do ng«n luËn cña ngêi d©n ®Ó c¸c tæ chøc tù
qu¶n nµy cã thÓ ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn. Nh×n ngîc
l¹i, nÕu quèc gia h¹n chÕ c¸c quyÒn nµy trong mét thêi
gian dµi cã thÓ dÉn ®Õn viÖc lµm suy tho¸i v¨n hãa céng
®ång, tinh thÇn t¬ng trî trong x· héi, lµm gia t¨ng tÝnh
Ých kû, coi thêng quyÒn vµ lîi Ých cña ngêi kh¸c... rÊt
bÊt lîi cho quyÒn con ngêi.
Ngoµi nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ quan kÓ trªn, viÖc b¶o
®¶m quyÒn con ngêi cßn liªn quan ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn
kh¸ch quan nhÊt ®Þnh.
57 58
Sù ®a d¹ng vÒ v¨n hãa: T¹i c¸c quèc gia cã sù ®a
d¹ng cao vÒ t«n gi¸o, ng«n ng÷ vµ s¾c téc ®ßi hái Nhµ
níc quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn viÖc t«n träng c¸c quyÒn
b×nh ®¼ng gi÷a c¸c nhãm. NÕu b¶o ®¶m tèt quyÒn b×nh
®¼ng, sù phong phó, ®a d¹ng vÒ v¨n hãa sÏ ®ãng gãp lín
cho ph¸t triÓn quèc gia; ngîc l¹i, nh÷ng chÝnh s¸ch
ph©n biÖt ®èi xö vÒ s¾c téc, t«n gi¸o, giai cÊp, tÇng
líp...tríc hay sau sÏ dÉn ®Õn nh÷ng rèi lo¹n x· héi, ¶nh
hëng tiªu cùc ®Õn viÖc b¶o ®¶m sù thô hëng c¸c quyÒn
vµ tù do cña mét sè lín c«ng d©n.
§iÒu kiÖn tù nhiªn: §iÒu kiÖn tù nhiªn cã thÓ g©y
¶nh hëng lín ®Õn ®êi sèng còng nh viÖc hëng thô c¸c
quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt lµ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa ë c¸c quèc gia. T¹i nh÷ng quèc gia cã ®iÒu kiÖn
tù nhiªn kh¾c nghiÖt, hoÆc hay bÞ ®éng ®Êt, nói löa, sãng
thÇn, lò lôt..., Nhµ níc cÇn cã nh÷ng chÝnh s¸ch dù
phßng, ph¶n øng kÞp thêi ®Ó b¶o ®¶m quyÒn sèng, an
toµn th©n thÓ cña ngêi d©n, còng nh kÞp thêi cøu trî,
b¶o ®¶m møc sèng tèi thiÓu, l¬ng thùc, níc s¹ch vµ n¬i
c tró cña ngêi d©n khi ph¶i høng chÞu thiªn tai.
Hßa b×nh vµ æn ®Þnh cña quèc gia vµ khu vùc còng lµ
®iÒu kiÖn rÊt quan träng ®Ó c¸c quyÒn con ngêi ®îc
b¶o ®¶m thùc hiÖn. Trong trêng hîp cã chiÕn tranh,
xung ®ét hay rèi lo¹n x· héi, quyÒn sèng vµ nhiÒu quyÒn
c¬ b¶n kh¸c cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång ®Òu bÞ
®e däa. Kh«ng nh÷ng vËy, chiÕn tranh, xung ®ét hay rèi
lo¹n x· héi t¹i mét quèc gia nµy cã thÓ khiÕn hµng triÖu
ngêi ch¹y sang c¸c quèc gia l¸ng giÒng tÞ n¹n, t¹o ra
nh÷ng ¸p lùc vµ khã kh¨n cho nhiÒu níc trong viÖc b¶o
®¶m c¸c quyÒn con ngêi. Do ®ã, viÖc t«n träng nguyªn
t¾c kh«ng sö dông vò lùc gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp quèc
tÕ, viÖc duy tr× hßa b×nh vµ æn ®Þnh chung còng cÇn lµ u
tiªn trong chÝnh s¸ch cña c¸c quèc gia. §ång thêi víi viÖc
t«n träng nguyªn t¾c kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc néi
bé, chÝnh s¸ch ®éc lËp, tù chñ cña quèc gia cÇn c©n ®èi
víi nghÜa vô hîp t¸c quèc tÕ vµ duy tr× hßa b×nh thÕ giíi
nh nªu t¹i HiÕn ch¬ng Liªn hîp quèc. Còng cÇn lu ý
r»ng ®Ó phßng ngõa xung ®ét vµ chiÕn tranh, ®Æc biÖt lµ
néi chiÕn, th× c¸c yÕu tè gi¶m nghÌo ®ãi, ®èi xö b×nh
®¼ng, t«n träng quyÒn tham gia cña ngêi d©n vµ xö lý
kÞp thêi nh÷ng chñ thÓ vi ph¹m nh©n quyÒn... ®Ó hãa
gi¶i c¸c mÇm mèng cña xung ®ét l¹i lµ nh÷ng yÕu tè rÊt
quan träng.
C©u hái th¶o luËn Ch¬ng 1
1. QuyÒn con ngêi vµ quyÒn c«ng d©n cã g× gièng
nhau vµ kh¸c nhau?
2. B×nh luËn vÒ quy ®Þnh trong §iÒu 50 cña HiÕn
ph¸p ViÖt Nam (1992): “ë níc Céng hßa x· héi
chñ nghÜa ViÖt Nam, c¸c quyÒn con ngêi vÒ
chÝnh trÞ, d©n sù, kinh tÕ, v¨n hãa vµ x· héi ®îc
t«n träng, thÓ hiÖn ë c¸c quyÒn c«ng d©n vµ ®îc
quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p vµ luËt.”
59 60
3. Nh÷ng ®iÓm hîp lý vµ kh«ng hîp lý cña thuyÕt
ph¸p quyÒn tù nhiªn?
4. QuyÒn con ngêi cã nh÷ng ®Æc trng g×?
Error! Bookmark not defined. Anh, chÞ cã
chia sÎ quan ®iÓm vÒ c¸c ®Æc trng cña quyÒn
con ngêi kh«ng?
5. Nh©n quyÒn cã thÓ ®îc ph©n lo¹i nh thÕ nµo?
Nªu mét sè vÝ dô cho thÊy sù phô thuéc lÉn nhau
gi÷a c¸c quyÒn con ngêi.
6. QuyÒn c¸ nh©n vµ quyÒn tËp thÓ cã g× kh¸c nhau
kh«ng?
7. Nh÷ng ®èi tîng nµo lµ chñ thÓ cña quyÒn con
ngêi? Nh÷ng ®èi tîng nµo lµ chñ thÓ cã tr¸ch
nhiÖm b¶o ®¶m quyÒn con ngêi?
8. QuyÒn con ngêi t¸c ®éng nh thÕ nµo ®Õn c¸c
vÊn ®Ò nh d©n chñ, ph¸p quyÒn, ph¸t triÓn, an
ninh quèc gia?
9. NghÜa vô cña c¸c nhµ níc trong viÖc b¶o ®¶m
nh©n quyÒn thÓ hiÖn cô thÓ nh thÕ nµo?
10. Yªu cÇu thùc hiÖn c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ vµ
c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa cã g× kh¸c
nhau?
11. Ph¶i ch¨ng c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa
kh«ng ph¶i lµ c¸c quyÒn thùc chÊt?
12. Cã khi nµo mét quèc gia cã thÓ t¹m ®×nh chØ thùc
hiÖn c¸c quyÒn con ngêi hay kh«ng? NÕu cã th×
víi nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo?
13. Giíi h¹n quyÒn lµ g×? Nh÷ng quyÒn con ngêi
nµo cã thÓ bÞ giíi h¹n? LuËt quèc tÕ cã ®Æt ra yªu
cÇu g× víi c¸c quèc gia trong viÖc giíi h¹n quyÒn
hay kh«ng?
14. LiÖu cã thÓ b¶o ®¶m nh©n quyÒn trong hoµn c¶nh
nguån lùc kinh tÕ cßn h¹n chÕ kh«ng? B×nh luËn
vÒ quan ®iÓm cho r»ng mét quèc gia cã thÓ h¹n
chÕ c¸c quyÒn tù do c¸ nh©n ®Ó tËp trung ph¸t
triÓn kinh tÕ tríc.
15. Cã ph¶i lµ vÊn ®Ò quyÒn con ngêi ngµy cµng cã
vÞ trÝ quan träng trong quan hÖ quèc tÕ? V× sao vµ
nh thÕ nµo?
61 62
Ch¬ng 2
PH¸P LUËT QUèC TÕ
VÒ QUYÒN CON NG¦êI
Môc ®Ých vµ cÊu tróc cña Ch¬ng 2
Ch¬ng nµy nh»m cung cÊp cho ngêi ®äc kiÕn thøc
kh¸i qu¸t vÒ luËt nh©n quyÒn quèc tÕ. §iÒu nµy rÊt cÇn
thiÕt bëi khi nãi ®Õn nh©n quyÒn lµ tríc hÕt nãi ®Õn
mét ph¹m trï mang tÝnh quèc tÕ, ®îc ghi nhËn vµ b¶o
®¶m trong luËt quèc tÕ. V× thÕ, chØ khi cã hiÓu biÕt toµn
diÖn vµ s©u s¾c vÒ luËt nh©n quyÒn quèc tÕ míi cã thÓ
b¶o ®¶m thùc thi hiÖu qu¶ c¸c quyÒn con ngêi ë cÊp ®é
quèc gia, th«ng qua ph¸p luËt vµ c¸c c¬ chÕ quèc gia.
Ch¬ng nµy b¾t ®Çu víi viÖc t×m hiÓu vÒ vai trß cña
Liªn Hîp quèc trong viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn con ngêi,
trong ®ã ®Æc biÖt quan träng lµ ho¹t ®éng x©y dùng vµ
gi¸m s¸t thùc thi ph¸p luËt nh©n quyÒn quèc tÕ (môc
2.1). C¸c khÝa c¹nh c¨n b¶n cña luËt nh©n quyÒn quèc
tÕ, bao gåm ®èi tîng ®iÒu chØnh, nguån vµ mèi quan hÖ
víi luËt quèc gia sÏ ®îc ®Ò cËp tiÕp theo ë môc 2.2. §i
vµo cô thÓ, c¸c chuÈn mùc quèc tÕ ®îc quy ®Þnh bëi
luËt nh©n quyÒn quèc tÕ trong c¸c lÜnh vùc d©n sù,
chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa sÏ ®îc giíi thiÖu ë
môc 2.3. Ngoµi ra, ch¬ng nµy còng ®Ò cËp ®Õn c¸c tiªu
chuÈn quèc tÕ vÒ quyÒn cña bèn nhãm x· héi dÔ bÞ tæn
th¬ng tiªu biÓu, bao gåm phô n÷, trÎ em, ngêi khuyÕt
tËt vµ ngêi thiÓu sè (môc 2.4).
Do c¸c vÊn ®Ò ®îc ®Ò cËp trong ch¬ng nµy ®Òu rÊt
réng, nªn nh÷ng kiÕn thøc ®îc tr×nh bµy ®Òu rÊt c¬
b¶n, kh¸i qu¸t. §Ó t×m hiÓu cô thÓ vÒ tõng vÊn ®Ò, ®Æc
biÖt lµ vÒ néi hµm cña c¸c quyÒn vµ tù do theo luËt quèc
tÕ, cÇn ®äc thªm c¸c Ên phÈm trong danh môc tµi liÖu
tham kh¶o ë cuèi cuèn s¸ch nµy.
2.1. Liªn Hîp quèc víi viÖc b¶o vÖ quyÒn con ngêi
2.1.1 Vai trß Liªn Hîp quèc trong viÖc b¶o vÖ
quyÒn con ngêi
Liªn Hîp quèc ra ®êi sau nh÷ng ®æ n¸t vµ ®au khæ
bëi cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø II. MÆc dï quyÒn con
ngêi kh«ng ph¶i lµ chñ ®Ò chÝnh cña HiÕn ch¬ng Liªn
Hîp quèc (1945), nhng cã thÓ coi ®©y lµ v¨n kiÖn x¸c
lËp nÒn t¶ng cña trËt tù thÕ giíi míi còng nh nÒn t¶ng
cña luËt nh©n quyÒn quèc tÕ. §iÒu nµy tríc hÕt lµ bëi
HiÕn ch¬ng ®· kh¼ng ®Þnh viÖc thóc ®Èy vµ b¶o vÖ
quyÒn con ngêi lµ mét trong nh÷ng môc tiªu ho¹t ®éng
63 64
cña Liªn Hîp quèc - tæ chøc liªn chÝnh phñ lín vµ cã
¶nh hëng nhÊt trªn thÕ giíi. Thªm vµo ®ã, trong HiÕn
ch¬ng, vÊn ®Ò quyÒn con ngêi ®îc ®Ò cËp kh¸ cô thÓ
t¹i Lêi nãi ®Çu vµ nhiÒu ®iÒu kho¶n.
Lêi nãi ®Çu cña HiÕn ch¬ng kh¼ng ®Þnh ý chÝ cña
c¸c d©n téc trong Liªn Hîp quèc “phßng ngõa cho nh÷ng
thÕ hÖ t¬ng lai khái th¶m ho¹ chiÕn tranh ®· g©y cho
nh©n lo¹i nh÷ng ®au th¬ng kh«ng kÓ xiÕt”, “tin tëng
vµo nh÷ng quyÒn con ngêi c¬ b¶n, vµo nh©n phÈm vµ
gi¸ trÞ cña con ngêi, vµo c¸c quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a nam
vµ n÷ vµ gi÷a c¸c quèc gia lín vµ nhá” vµ bµy tá quyÕt
t©m cña c¸c d©n téc nh»m “thóc ®Èy sù tiÕn bé x· héi vµ
n©ng cao ®iÒu kiÖn sèng trong mét nÒn tù do réng r·i
h¬n”. §iÒu 1 cña HiÕn ch¬ng quy ®Þnh c¸c môc tiªu
ho¹t ®éng cña tæ chøc nµy, theo ®ã, bªn c¹nh c¸c môc
®Ých duy tr× hoµ b×nh vµ an ninh quèc tÕ, x©y dùng mèi
quan hÖ th©n thiÖn gi÷a c¸c quèc gia, viÖc “thóc ®Èy vµ
khuyÕn khÝch sù t«n träng c¸c quyÒn con ngêi vµ tù do
c¬ b¶n cho tÊt c¶ mäi ngêi“ còng ®îc x¸c ®Þnh lµ mét
môc tiªu chÝnh cña Liªn Hîp quèc. NhiÒu ®iÒu kho¶n
kh¸c trong HiÕn ch¬ng (nh c¸c ®iÒu 55, 56...) ®· t¸i
kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ ho¸ môc tiªu, ®ång thêi thiÕt lËp
nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n vÒ c¬ cÊu tæ chøc, c¸ch thøc
thùc hiÖn môc tiªu cña Liªn Hîp quèc trªn lÜnh vùc
quyÒn con ngêi.
HiÕn ch¬ng Liªn Hîp quèc (1945)
(TrÝch)
...
§iÒu 1
Môc ®Ých cña Liªn hîp quèc lµ:
(1) Duy tr× hoµ b×nh vµ an ninh quèc tÕ...
(2) X©y dùng mèi quan hÖ th©n thiÖn gi÷a c¸c quèc gia trªn c¬ së t«n träng c¸c nguyªn t¾c vÒ quyÒn b×nh ®¼ng vµ tù quyÕt cña c¸c d©n téc...
(3) T¨ng cêng sù hîp t¸c quèc tÕ trong gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò quèc tÕ vÒ kinh tÕ x· héi, v¨n ho¸ hoÆc c¸c vÊn ®Ò nh©n ®¹o, thóc ®Èy vµ khuyÕn khÝch sù t«n träng c¸c quyÒn con ngêi vµ tù do c¬ b¶n cho tÊt c¶ mäi ngêi mµ kh«ng cã sù ph©n biÖt ®èi xö nµo vÒ chñng téc, giíi tÝnh, ng«n ng÷ hoÆc t«n gi¸o.
...
§iÒu 55
Víi môc ®Ých nh»m t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn æn ®Þnh vµ tèt ®Ñp cÇn thiÕt ®Ó duy tr× quan hÖ hoµ b×nh vµ h÷u nghÞ gi÷a c¸c d©n téc, dùa trªn c¬ së t«n träng c¸c nguyªn t¾c vÒ quyÒn b×nh ®¼ng vµ tù quyÕt cña c¸c d©n téc, Liªn Hîp quèc khuyÕn khÝch:
...
(3) Sù t«n träng vµ tu©n thñ tuyÖt ®èi c¸c
quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cña con ngêi cho tÊt c¶ mäi
ngêi mµ kh«ng cã sù ph©n biÖt ®èi xö nµo vÒ
chñng téc, giíi tÝnh, ng«n ng÷ hoÆc t«n gi¸o.
65 66
Ngay tõ khi ra ®êi, Liªn hîp quèc ®· gi÷ vai trß ®Æc
biÖt quan träng trong viÖc thiÕt lËp c¸c chuÈn mùc quèc
tÕ vÒ quyÒn con ngêi. HÖ thèng chuÈn mùc nµy, víi trô
cét lµ Bé luËt nh©n quyÒn quèc tÕ (gåm Tuyªn ng«n
toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi n¨m 1948 vµ hai C«ng
íc quèc tÕ n¨m 1966), ngµy cµng trë nªn phong phó,
toµn diÖn, bao trïm nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng nh©n
lo¹i. HiÖn t¹i, hÖ thèng v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con
ngêi do c¸c c¬ quan cña Liªn hîp quèc x©y dùng (c¸c
®iÒu íc, nghÞ ®Þnh th, tuyªn bè, bé quy t¾c...) ®· bao
gåm hµng tr¨m v¨n b¶n.
Trong khi hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng cña bé
m¸y Liªn hîp quèc, tõ gi÷ g×n hßa b×nh vµ an ninh cho
®Õn b¶o tån v¨n hãa, thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ, khoa
häc, kü thuËt ®Òu cã khÝa c¹nh liªn quan ®Õn quyÒn con
ngêi. Tõ n¨m 1997, ®· cã nhiÒu nç lùc nh»m “chñ lu
hãa” c¸c nguyªn t¾c quyÒn con ngêi trong ho¹t ®éng
cña c¸c c¬ quan thuéc Liªn hîp quèc, lµm cho quyÒn con
ngêi trë thµnh mét quan t©m chÝnh yÕu cña tæ chøc
nµy, cïng víi hai trô cét kh¸c lµ an ninh vµ ph¸t triÓn.
Bªn c¹nh c¸c ho¹t ®éng cña hÖ thèng c¬ quan
chuyªn m«n trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau, hÖ thèng c¬
chÕ quyÒn con ngêi cña Liªn hîp quèc ngµy cµng ®îc
hoµn thiÖn ®Ó thùc thi mét c¸ch hiÖu qu¶ h¬n c¸c chuÈn
mùc nh©n quyÒn trong thùc tiÔn. Hai c¬ chÕ chñ yÕu b¶o
vÖ nh©n quyÒn thuéc Liªn hîp quèc, ®îc gäi lµ C¬ chÕ
dùa trªn HiÕn ch¬ng (thÈm quyÒn trùc tiÕp hay
gi¸n tiÕp c¨n cø vµo HiÕn ch¬ng Liªn hîp quèc 1945)
vµ C¬ chÕ dùa trªn ®iÒu íc (thÈm quyÒn c¨n cø vµo
c¸c ®iÒu íc cô thÓ vÒ nh©n quyÒn), ®· vµ vÉn ®ang
®îc c¶i c¸ch ®Ó thùc hiÖn tèt h¬n viÖc gi¸m s¸t thùc thi
nh©n quyÒn trªn thÕ giíi. ViÖc nhiÒu quèc gia thµnh
viªn c¸c ®iÒu íc nép c¸c b¸o c¸o ®Þnh kú ®óng h¹n h¬n
vµ cã nhiÒu khiÕu n¹i c¸ nh©n göi ®Õn c¸c ñy ban gi¸m
s¸t c«ng íc h¬n còng thÓ hiÖn vai trß t¨ng dÇn cña c¸c
c¬ chÕ quèc tÕ nµy.
Trong Héi nghÞ thîng ®Ønh thÕ giíi c¸c n¨m 2000
vµ 2005, c¸c quèc gia thµnh viªn Liªn hîp quèc ®· nhÊt
trÝ cÇn c¶i tæ, hoµn thiÖn thªm c¬ cÊu tæ chøc vµ ho¹t
®éng cña ñy ban Nh©n quyÒn vµ c¸c c¬ chÕ nh©n quyÒn
kh¸c. N¨m 2006, Héi ®ång Nh©n quyÒn Liªn hîp quèc
(the UN Human Rights Council) ®îc thµnh lËp, thay
thÕ cho ñy ban Nh©n quyÒn. §Õn ®Çu n¨m 2012, c¬ chÕ
kiÓm ®iÓm ®Þnh kú toµn thÓ (UPR), mét c¬ chÕ míi cña
Héi ®ång Nh©n quyÒn, ®· kÕt thóc vßng ®Çu tiªn cña
viÖc xem xÐt b¸o c¸o cña 192 quèc gia thµnh viªn Liªn
hîp quèc. GÇn ®©y, vµo th¸ng 6 n¨m 2012, t¹i phiªn
häp thø 20 cña Héi ®ång Nh©n quyÒn, Cao ñy Nh©n
quyÒn Navi Pillay còng ®Ö tr×nh mét b¶n b¸o c¸o tËp
hîp c¸c ®Ò xuÊt vÒ viÖc c¶i tæ c¸c c¬ quan dùa trªn ®iÒu
íc. §Ó cã ®îc b¸o c¸o nµy, Cao ñy Nh©n quyÒn ®· tæ
67 68
chøc nhiÒu cuéc tham vÊn víi c¸c chuyªn gia trong 3
n¨m qua.
S¬ ®å 5: Bé m¸y c¸c c¬ quan nh©n quyÒn
cña Liªn Hîp quèc
Cho dï ®· cã nhiÒu nç lùc, do nh÷ng h¹n chÕ chñ
quan vµ kh¸ch quan nh vÒ ng©n s¸ch, nh©n sù, thiÕu
sù cam kÕt cña c¸c quèc gia, còng nh do tÝnh chÊt phøc
t¹p, dÔ g©y chia rÏ cña vÊn ®Ò nh©n quyÒn, bé m¸y
nh©n quyÒn Liªn hîp quèc hiÖn vÉn ®ang gÆp rÊt nhiÒu
khã kh¨n vµ th¸ch thøc trong ho¹t ®éng. Trong nhiÒu
cuéc khñng ho¶ng nh©n ®¹o, tiÕng nãi cña Héi ®ång
Nh©n quyÒn, Cao ñy Nh©n quyÒn còng nh c¸c c¬ quan
nh©n quyÒn kh¸c dêng nh cha ®îc c¸c cêng quèc
hay c¸c tæ chøc tµi chÝnh quèc tÕ quan t©m vµ ñng hé.
MÆt kh¸c, c¸c quèc gia còng nh nhiÒu chñ thÓ vi ph¹m
nh©n quyÒn kh¸c vÉn tiÕp tôc phít lê nhiÒu khuyÕn
nghÞ, lêi kªu gäi cña c¬ quan nh©n quyÒn Liªn hîp quèc.
2.1.2 QuyÒn con ngêi trong bèi c¶nh quèc tÕ
ngµy nay
KÓ tõ sau Héi nghÞ thÕ giíi t¹i Viªn (¸o) vÒ quyÒn
con ngêi n¨m 1993, quyÒn con ngêi ngµy cµng trë
thµnh mèi quan t©m chÝnh trªn c¸c diÔn ®µn quèc tÕ ®a
ph¬ng vµ song ph¬ng. Bøc tranh nh©n quyÒn thÕ giíi
dï cã thªm nhiÒu ®iÓm s¸ng, nhng vÉn cßn nhiÒu
m¶ng tèi. Lêi nãi vµ viÖc lµm cña c¸c quèc gia liªn quan
®Õn c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cña ngêi d©n nh×n
chung vÉn cßn kho¶ng c¸ch xa.
ë cÊp ®é khu vùc, viÖc h×nh thµnh c¸c chuÈn mùc
chung vÒ nh©n quyÒn còng nh c¸c c¬ chÕ b¶o ®¶m kÌm
BAN THƯ KÝ
Tổng Thư ký
HỘI ĐỒNG BẢO AN
ĐẠI HỘI ĐỒNG
HỘI ĐỒNG KINH TẾ -
XÃ HỘI
Các ủy ban công ước
Uỷ ban các quyền kinh tế, xã hội, văn
hóa Uỷ ban quyền
con người
Uỷ ban chống tra tấn
Uỷ ban xóa bỏ phân biệt chủng tộc
Uỷ ban xóa bỏ phân biệt với phụ nữ
Uỷ ban quyền trẻ em
HỘI ĐỒNG
NHÂN QUYỀN
Uỷ ban địa vị của phụ nữ
Uỷ ban về người lao động di trú
di trú
Các cơ quan cấp dưới khác
Uỷ ban chống tội phạm và tư pháp
Các thủ tục đặc biệt
Các nhóm công tác
Cao ủy Nhân quyền
Hợp tác Kỹ thuật
Đại diện về nhân quyền tại
các quốc gia
Uỷ ban tư vấn
69 70
theo cã nh÷ng bíc tiÕn míi. Khu vùc ASEAN (HiÖp héi
c¸c quèc gia §«ng Nam ¸) ®· thµnh lËp ñy ban liªn
chÝnh phñ vÒ quyÒn con ngêi (AICHR) vµo n¨m 2009.
Tuyªn ng«n nh©n quyÒn ASEAN ®îc th«ng qua trong
n¨m 2012 lµ v¨n kiÖn ®Çu tiªn b¶o vÖ mäi quyÒn vµ tù
do c¬ b¶n cho mäi ngêi d©n trong khu vùc nµy. C¸c c¬
chÕ khu vùc ë ch©u ¢u, ch©u Mü, ch©u Phi... còng cã
nhiÒu nç lùc trong viÖc phèi hîp víi c¸c c¬ chÕ quèc gia
vµ quèc tÕ (Liªn hîp quèc) ®Ó thóc ®Èy vµ b¶o vÖ c¸c
quyÒn con ngêi trªn thÕ giíi.
Tuy vËy, nh÷ng nguy c¬ víi quyÒn con ngêi nh
chiÕn tranh, nghÌo ®ãi, bÖnh dÞch, HIV/AIDS…vÉn cßn
tån t¹i dai d¼ng ë nhiÒu quèc gia vµ khu vùc trªn thÕ
giíi. Trong hai thËp kû võa qua, nh©n lo¹i tiÕp tôc
chøng kiÕn nhiÒu cuéc chiÕn tranh, xung ®ét vò trang,
trong ®ã cã nh÷ng cuéc th¶m s¸t ®Ém m¸u nh ë Bosnia
(1992-1995), Rwanda (1994), Kosovo (1998-1999),
Congo (1996- 2003), Sudan (1983 – 2005). Mét sè cuéc
xung ®ét vò trang hiÖn vÉn tiÕp diÔn t¹i Afghanistan,
Somalia, Syria…Trong nh÷ng cuéc chiÕn ®ã, c¸c quyÒn
con ngêi c¬ b¶n nhÊt, nh quyÒn sèng, quyÒn an toµn
vÒ th©n thÓ...®· vµ ®ang bÞ vi ph¹m, tíc bá mét c¸ch
phæ biÕn; nh©n phÈm cña phô n÷, trÎ em, ngêi giµ vµ
nhiÒu nhãm dÔ bÞ tæn th¬ng kh¸c bÞ chµ ®¹p mét c¸ch
th« b¹o. Trªn ph¹m vi toµn cÇu, n¹n bu«n b¸n ngêi,
®Æc biÖt lµ phô n÷, trÎ em vÉn cha cã xu híng gi¶m,
trong khi tÖ ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷ vÉn cßn phæ
biÕn ë nhiÒu níc. Trong bèi c¶nh ®ã, ph¶n øng cña
céng ®ång quèc tÕ vµ cña Liªn hîp quèc nh×n chung lµ
cßn xa víi sù mong ®îi, viÖc xö lý nh÷ng kÎ cã hµnh vi
vi ph¹m nghiªm träng c¸c quyÒn con ngêi cßn qu¸
chËm ch¹p.
NÕu nh biÕn cè ngµy 11/9/2001 t¹i Hoa Kú ®¸nh
dÊu viÖc khëi ®Çu cña “cuéc chiÕn chèng khñng bè”, th×
®ång thêi nhiÒu quèc gia ph¬ng T©y ®· Ýt nhiÒu h¹n
chÕ c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ cña ngêi d©n, ®Æc
biÖt lµ quyÒn bÝ mËt ®êi t vµ quyÒn an ninh c¸ nh©n,
víi lý do hoÆc nh©n danh chèng khñng bè. Cuéc khñng
ho¶ng tµi chÝnh toµn cÇu kÐo dµi tõ n¨m 2007 ®Õn nay
®· lµm cho viÖc hëng thô c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa cña ngêi d©n ë mäi ch©u lôc bÞ ¶nh hëng. T¹i
nhiÒu n¬i, ngay c¶ c¸c quèc gia ph¬ng T©y, thu nhËp
cña nhiÒu c¸ nh©n kh«ng ®ñ b¶o ®¶m møc sèng tèi
thiÓu, c¸c quyÒn c¬ b¶n vÒ kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa
cña hä bÞ h¹n chÕ ®¸ng kÓ.
Mét ®Æc trng næi bËt cña toµn cÇu hãa lµ xu híng
t nh©n hãa vµ vai trß gia t¨ng cña c¸c c«ng ty ®a quèc
gia vµ xuyªn quèc gia. C¸c c«ng ty nµy ®ang t¸c ®éng
®Õn quyÒn con ngêi theo nh÷ng chiÒu híng kh¸c
nhau. Bªn c¹nh nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc, v× ch¹y theo
lîi nhuËn nªn c¸c doanh nghiÖp ®· g©y ra nhiÒu vÊn ®Ò
nh bãc lét søc lao ®éng, sö dông lao ®éng trÎ em, lao
71 72
®éng cìng bøc, ®iÒu kiÖn lao ®éng tåi tÖ, g©y tæn h¹i
cho søc kháe ngêi tiªu dïng, g©y « nhiÔm m«i
trêng… ë nhiÒu quèc gia, xu híng t nh©n hãa khiÕn
nhiÒu lo¹i dÞch vô c«ng ®îc chuyÓn sang thùc hiÖn bëi
c¸c doanh nghiÖp t nh©n cµng ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc
h¬n cho viÖc thùc thi c¸c quyÒn con ngêi bëi c¸c nhµ
níc, còng nh viÖc kiÓm so¸t sù tu©n thñ tr¸ch nhiÖm
x· héi cña c¸c doanh nghiÖp.
2.2. Kh¸i qu¸t vÒ luËt nh©n quyÒn quèc tÕ
2.2.1. Kh¸i niÖm, ®èi tîng vµ nguån luËt
nh©n quyÒn quèc tÕ
2.2.1.1 Kh¸i niÖm
Cã nhiÒu quan ®iÓm vµ c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ luËt
nh©n quyÒn quèc tÕ (international human rights law),
tuy nhiªn, tõ gãc ®é ph¸p lý, cã thÓ hiÓu ®©y lµ mét hÖ
thèng c¸c quy t¾c, tiªu chuÈn vµ tËp qu¸n ph¸p lý quèc
tÕ x¸c lËp, b¶o vÖ vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n
cho mäi thµnh viªn cña céng ®ång nh©n lo¹i.
VÒ mÆt h×nh thøc, luËt nh©n quyÒn quèc tÕ chñ yÕu
®îc thÓ hiÖn trong hµng tr¨m v¨n kiÖn ph¸p lý quèc tÕ
vÒ vÊn ®Ò nµy, kÓ c¶ nh÷ng v¨n kiÖn mang tÝnh rµng
buéc (c¸c c«ng íc, nghÞ ®Þnh th) vµ c¸c v¨n kiÖn
kh«ng mang tÝnh rµng buéc (c¸c tuyªn bè, tuyªn ng«n,
khuyÕn nghÞ, híng dÉn...), trong ®ã bao gåm c¶ c¸c v¨n
kiÖn cã hiÖu lùc toµn cÇu vµ khu vùc.
2.2.1.2. §èi tîng ®iÒu chØnh
Lµ mét ngµnh luËt quèc tÕ ®éc lËp, luËt nh©n quyÒn
quèc tÕ cã ®èi tîng vµ ph¬ng ph¸p ®iÒu chØnh riªng.
LuËt nh©n quyÒn quèc tÕ ®iÒu chØnh mèi quan hÖ gi÷a
c¸c chñ thÓ truyÒn thèng cña luËt quèc tÕ chung (c¸c
nhµ níc vµ tæ chøc quèc tÕ) trong viÖc ghi nhËn, b¶o vÖ
vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn con ngêi ë mäi cÊp ®é quèc gia,
khu vùc vµ quèc tÕ. Bªn c¹nh ®ã, trong mét sè bèi c¶nh,
luËt nh©n quyÒn quèc tÕ cßn ®iÒu chØnh c¶ mèi quan hÖ
gi÷a c¸c nhµ níc vµ c¸ nh©n c«ng d©n liªn quan ®Õn
viÖc b¶o ®¶m thùc thi c¸c tiªu chuÈn quèc tÕ vÒ quyÒn
con ngêi. Mét vÝ dô vÒ ®iÒu nµy ®ã lµ viÖc c¸c ñy ban
gi¸m s¸t c¸c c«ng íc quèc tÕ vÒ nh©n quyÒn hoÆc c¸c tßa
¸n nh©n quyÒn khu vùc (ë ch©u ¢u, ch©u Mü, ch©u Phi)
tiÕp nhËn, xem xÐt vµ gi¶i quyÕt ®¬n tè c¸o cña c¸c c¸
nh©n cho r»ng hä lµ n¹n nh©n cña nh÷ng hµnh ®éng vi
ph¹m quyÒn con ngêi do c¸c chÝnh phñ cña hä g©y ra.
2.2.1.3. Nguån luËt
MÆc dï vÉn cßn nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau, song quan
niÖm phæ biÕn cho r»ng, nguån cña luËt quèc tÕ nãi
chung, trong ®ã bao gåm luËt nh©n quyÒn quèc tÕ, bao
gåm: (I) C¸c ®iÒu íc quèc tÕ (chung hoÆc riªng); (II)
C¸c tËp qu¸n quèc tÕ; (III) C¸c nguyªn t¾c ph¸p luËt
chung ®îc c¸c d©n téc v¨n minh thõa nhËn; (IV) C¸c
ph¸n quyÕt cña Tßa ¸n C«ng lý Quèc tÕ vµ quan ®iÓm
cña c¸c chuyªn gia ph¸p luËt cã uy tÝn cao. 10
10.
2 Theo §iÒu 38(1) Quy chÕ cña Tßa ¸n C«ng lý Quèc tÕ (ICJ).
73 74
XÐt riªng vÒ luËt nh©n quyÒn quèc tÕ, nh÷ng nguån
cô thÓ sau ®©y thêng ®îc sö dông:
- C¸c ®iÒu íc quèc tÕ (c«ng íc, nghÞ ®Þnh th, cã
hiÖu lùc toµn cÇu hay khu vùc) vÒ quyÒn con ngêi do
c¸c quèc gia thµnh viªn Liªn hîp quèc vµ thµnh viªn
cña c¸c tæ chøc liªn chÝnh phñ kh¸c th«ng qua. §©y lµ
nh÷ng v¨n kiÖn cã hiÖu lùc rµng buéc víi c¸c quèc gia
®· tham gia.
- C¸c nghÞ quyÕt cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò quyÒn con
ngêi do c¸c c¬ quan chÝnh vµ c¬ quan gióp viÖc cña
Liªn hîp quèc th«ng qua. Trong sè nµy, chØ cã c¸c nghÞ
quyÕt cña Héi ®ång B¶o an lµ cã hiÖu lùc ph¸p lý b¾t
buéc.
- C¸c v¨n kiÖn quèc tÕ kh¸c vÒ quyÒn con ngêi
(tuyªn bè, tuyªn ng«n, khuyÕn nghÞ, nguyªn t¾c, híng
dÉn...) do Liªn hîp quèc vµ c¸c tæ chøc liªn chÝnh phñ
kh¸c th«ng qua. HÇu hÕt c¸c v¨n kiÖn d¹ng nµy kh«ng
cã hiÖu lùc rµng buéc ph¸p lý víi c¸c quèc gia, tuy
nhiªn, cã mét sè v¨n kiÖn, cô thÓ nh UDHR, ®îc xem
lµ luËt tËp qu¸n quèc tÕ vµ do ®ã cã hiÖu lùc nh c¸c
®iÒu íc quèc tÕ.
- Nh÷ng b×nh luËn, khuyÕn nghÞ chung (víi mäi
quèc gia) vµ nh÷ng kÕt luËn khuyÕn nghÞ (víi nh÷ng
quèc gia cô thÓ) do ñy ban gi¸m s¸t c¸c c«ng íc quèc tÕ
vÒ quyÒn con ngêi ®a ra trong qu¸ tr×nh xem xÐt b¸o
c¸o cña c¸c quèc gia vÒ viÖc thùc hiÖn nh÷ng c«ng íc
nµy, còng nh trong viÖc xem xÐt c¸c ®¬n khiÕu n¹i vÒ
viÖc vi ph¹m quyÒn con ngêi cña c¸c c¸ nh©n, nhãm c¸
nh©n. MÆc dï vÒ mÆt ph¸p lý, nh÷ng tµi liÖu d¹ng nµy
chØ cã tÝnh chÊt khuyÕn nghÞ víi c¸c quèc gia, song trªn
thùc tÕ, chóng ®îc xem lµ nh÷ng ý kiÕn chÝnh thøc gi¶i
thÝch néi dung cña c¸c ®iÒu íc quèc tÕ vÒ quyÒn con
ngêi vµ thêng ®îc c¸c quèc gia t«n träng, tu©n thñ.
- Ph¸n quyÕt cña Tßa ¸n C«ng lý Quèc tÕ vµ mét sè
tßa ¸n khu vùc vÒ quyÒn con ngêi.
- Quan ®iÓm cña c¸c chuyªn gia cã uy tÝn cao vÒ
quyÒn con ngêi mµ ®îc thÓ hiÖn trong c¸c s¸ch vµ tµi
liÖu chuyªn kh¶o ®îc c¸c c¸ nh©n vµ c¬ quan nghiªn
cøu nh©n quyÒn thêng xuyªn trÝch dÉn.
2.2.2. Mèi quan hÖ gi÷a luËt nh©n quyÒn quèc
tÕ vµ ph¸p luËt quèc gia
VÒ c¬ b¶n, mèi quan hÖ gi÷a luËt nh©n quyÒn quèc
tÕ vµ ph¸p luËt quèc gia còng lµ mèi quan hÖ gi÷a ph¸p
luËt quèc tÕ víi ph¸p luËt quèc gia nãi chung. Liªn quan
®Õn vÊn ®Ò nµy, quan ®iÓm phæ biÕn cho r»ng ph¸p luËt
quèc tÕ vµ ph¸p luËt quèc gia lµ hai hÖ thèng kh¸c nhau
nhng cã mèi quan hÖ, t¸c ®éng qua l¹i, thóc ®Èy lÉn
nhau cïng ph¸t triÓn. Ph¸p luËt quèc tÕ cã thÓ t¸c ®éng,
thóc ®Èy sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña ph¸p luËt quèc gia
trong khi ph¸p luËt quèc gia ®ãng vai trß lµ ph¬ng tiÖn
75 76
truyÒn t¶i vµ ®iÒu kiÖn b¶o ®¶m cho ph¸p luËt quèc tÕ
®îc thùc hiÖn trªn thùc tÕ. Chóng ta còng thÊy cã
nh÷ng trêng hîp luËt nh©n quyÒn quèc tÕ ®· tiÕp thu
c¸c quy ph¹m vµ c¬ chÕ lóc ®Çu ®îc thiÕt lËp ë cÊp khu
vùc hoÆc quèc gia.
T¬ng t¸c gi÷a luËt nh©n quyÒn quèc tÕ vµ ph¸p luËt
quèc gia thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau:
Thø nhÊt, trong thêi kú ®Çu, ph¸p luËt quèc gia, ®Æc
biÖt trong nh÷ng thÕ kû XVIII, XIX, lµ nÒn t¶ng thóc ®Èy
qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ph¸p luËt nh©n
quyÒn quèc tÕ. Thùc tÕ cho thÊy, c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ c¬
b¶n vÒ quyÒn con ngêi ®· chÞu ¶nh hëng rÊt nhiÒu tõ
nh÷ng v¨n kiÖn ph¸p lý hay chÝnh trÞ næi tiÕng thÕ giíi
nh HiÕn ch¬ng Magna Carta cña níc Anh, Tuyªn
ng«n ®éc lËp cña níc Mü, Tuyªn ng«n vÒ quyÒn con
ngêi vµ quyÒn c«ng d©n cña níc Ph¸p…trong ®ã chøa
®ùng nh÷ng quy ph¹m nh©n quyÒn rÊt tiÕn bé, ®îc céng
®ång quèc tÕ thõa nhËn nh lµ nh÷ng gi¸ trÞ chung cho
toµn nh©n lo¹i, vît ra khái ph¹m vi biªn giíi quèc gia.
Cô thÓ, nhiÒu nguyªn t¾c c¬ b¶n cña luËt nh©n quyÒn
quèc tÕ nh nguyªn t¾c vÒ b×nh ®¼ng, tù do, suy ®o¸n v«
téi, xÐt xö c«ng b»ng, quyÒn d©n téc tù quyÕt…®Òu xuÊt
ph¸t tõ ph¸p luËt quèc gia.
Thø hai, luËt nh©n quyÒn quèc tÕ t¸c ®éng, thóc
®Èy sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña ph¸p luËt quèc gia vÒ
quyÒn con ngêi. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña hÖ
thèng v¨n kiÖn luËt nh©n quyÒn quèc tÕ kÓ tõ khi Liªn
hîp quèc ®îc thµnh lËp ®· ®ång thêi thóc ®Èy qu¸
tr×nh ph¸p ®iÓn hãa c¸c quyÒn con ngêi vµo hÖ thèng
ph¸p luËt quèc gia. Trong h¬n mét nöa thÕ kû qua, hÖ
thèng ph¸p luËt cña hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi
®Òu ®· ®îc söa ®æi, bæ sung mét c¸ch ®¸ng kÓ theo
híng lµm hµi hßa víi c¸c chuÈn mùc quèc tÕ vÒ quyÒn
con ngêi.
Theo nguyªn t¾c tËn t©m, thiÖn chÝ thùc
hiÖn c¸c cam kÕt quèc tÕ (pacta sunt
servanda), c¸c quèc gia cã tr¸ch nhiÖm söa
®æi, bæ sung ph¸p luËt níc m×nh cho phï
hîp víi c¸c ®iÒu íc quèc tÕ mµ níc m×nh lµ
thµnh viªn (‘néi luËt hãa” ®iÒu íc quèc tÕ)
vµ u tiªn ¸p dông ®iÒu íc quèc tÕ khi ph¸p
luËt níc m×nh cha t¬ng thÝch.
Thø ba, ph¸p luËt quèc gia lµ ph¬ng tiÖn truyÒn
t¶i luËt nh©n quyÒn quèc tÕ, lµ ®iÒu kiÖn b¶o ®¶m cho
luËt nh©n quyÒn quèc tÕ ®îc thùc hiÖn. Th«ng thêng,
ph¸p luËt quèc tÕ kh«ng ®îc ¸p dông trùc tiÕp bëi tßa
¸n cña c¸c quèc gia. §Ó ph¸p luËt quèc tÕ ®îc thùc thi
trong ph¹m vi l·nh thæ quèc gia, c¸c nhµ níc ph¶i “néi
luËt ho¸” nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt quèc tÕ vµo hÖ
thèng ph¸p luËt níc m×nh, nãi c¸ch kh¸c lµ söa ®æi
hoÆc bæ sung hÖ thèng ph¸p luËt níc m×nh ®Ó lµm hµi
77 78
hßa víi ph¸p luËt quèc tÕ. Trong trêng hîp ph¸p luËt
quèc gia cha hµi hßa víi mét ®iÒu íc quèc tÕ vÒ quyÒn
con ngêi mµ níc m×nh lµ thµnh viªn th× hÇu hÕt c¸c
quèc gia ®Æt sù u tiªn ¸p dông víi ®iÒu íc quèc tÕ.
§©y còng chÝnh lµ mét nguyªn t¾c c¬ b¶n (nguyªn t¾c
tËn t©m, thiÖn chÝ thùc hiÖn c¸c cam kÕt quèc tÕ - pacta
sunt servanda) ®îc nªu trong C«ng íc Viªn vÒ LuËt
®iÒu íc quèc tÕ.
2.2.3. Chñ quyÒn quèc gia vµ quyÒn con ngêi
Víi c¸c quèc gia, chñ quyÒn (sovereignty) thêng
®îc hiÓu theo hai nghÜa t¬ng ®èi kh¸c nhau. Thø
nhÊt, chñ quyÒn chØ ®Þa vÞ ®éc lËp cña mét quèc gia víi
c¸c quèc gia kh¸c, mçi quèc gia cã quyÒn tµi ph¸n ®éc
lËp trong ph¹m vi ®Þa lý cña m×nh. Thø hai, chñ quyÒn
hµm ý trong mçi quèc gia cã mét chñ thÓ (thêng lµ
nh©n d©n hay nghÞ viÖn) cã quyÒn chÝnh trÞ vµ ph¸p lý
tèi cao. GÇn víi kh¸i niÖm chñ quyÒn lµ quyÒn tù quyÕt
(right of self-determination) cña c¸c d©n téc trong viÖc
lùa chän thÓ chÕ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ x· héi, còng nh
trong viÖc ®Þnh ®o¹t c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn
cña m×nh. QuyÒn nµy lµ mét quyÒn tËp thÓ, thuéc vÒ c¸c
d©n téc, ®îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 1 cña c¶ hai C«ng íc vÒ
quyÒn con ngêi n¨m 1966. VÞ trÝ ®Æc biÖt ®ã cña quyÒn
tù quyÕt kh¼ng ®Þnh tÇm quan träng cña nã ®èi víi viÖc
b¶o ®¶m thùc thi c¸c quyÒn con ngêi kh¸c vÒ d©n sù,
chÝnh trÞ, còng nh kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa.
T«n träng chñ quyÒn, kh«ng can thiÖp vµo c«ng viÖc
néi bé cña quèc gia kh¸c lµ mét nguyªn t¾c c¬ b¶n cña
luËt quèc tÕ hiÖn ®¹i, ®îc trang träng ghi nhËn trong
HiÕn ch¬ng Liªn hîp quèc n¨m 1945. Tríc ®©y, chñ
quyÒn quèc gia thêng ®îc hiÓu theo nghÜa hÑp (chñ
quyÒn tuyÖt ®èi), trong ®ã c¸c quèc gia kh«ng nªn can
thiÖp, nªu quan ®iÓm vÒ c«ng viÖc ®îc coi lµ vÊn ®Ò néi
bé cña níc kh¸c. Tuy nhiªn, xu híng chung cña luËt
ph¸p quèc tÕ hiÖn nay lµ thay thÕ kh¸i niÖm chñ quyÒn
quèc gia tuyÖt ®èi b»ng kh¸i niÖm chñ quyÒn quèc gia
h¹n chÕ, trong ®ã më réng sù chi phèi cña céng ®ång
quèc tÕ ®èi víi mét sè vÊn ®Ò tríc ®©y ®îc coi lµ néi bé
cña quèc gia, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò nh©n quyÒn.
T«n träng chñ quyÒn, kh«ng can thiÖp vµo
c«ng viÖc néi bé cña quèc gia kh¸c vÉn lµ mét
nguyªn t¾c c¬ b¶n cña luËt quèc tÕ hiÖn ®¹i.
Tuy nhiªn, luËt quèc tÕ hiÖn ®¹i còng yªu cÇu
trong khi thùc thi chñ quyÒn ®èi néi, c¸c quèc
gia ®ång thêi ph¶i tu©n thñ c¸c tiªu chuÈn
nh©n quyÒn quèc tÕ.
Nh©n lo¹i ®· cã mét nhËn thøc míi vÒ c¸ch thøc mµ
c¸c nhµ níc cã thÓ ®èi xö víi c«ng d©n cña m×nh,
kh¼ng ®Þnh viÖc nµy kh«ng cßn thuéc vÒ “vÊn ®Ò néi bé
cña c¸c quèc gia” mµ ®· trë thµnh lÜnh vùc quan t©m
chung cña céng ®ång quèc tÕ (international public
79 80
domain) hay lµ mét vÊn ®Ò quan t©m chÝnh ®¸ng cña
quèc tÕ (a legitimate matter of international concern).
Liªn hîp quèc khuyÕn khÝch c¸c chñ thÓ quèc tÕ (c¸c
quèc gia, c¸c tæ chøc liªn chÝnh phñ, phi chÝnh phñ quèc
tÕ...) vµ c¸c chñ thÓ quèc gia (c¸c chÝnh phñ, c¸c tæ chøc
x· héi d©n sù...) tham gia b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n
quyÒn trªn thÕ giíi th«ng qua nhiÒu h×nh thøc, trong ®ã
cã viÖc phæ biÕn th«ng tin, phª ph¸n, lªn ¸n c¸c vi ph¹m
nh©n quyÒn ë mäi quèc gia. Tuy nhiªn, sù phª b×nh, chØ
trÝch t×nh h×nh nh©n quyÒn cña mét quèc gia bëi bÊt kú
chñ thÓ nµo cÇn mang tÝnh x©y dùng, c«ng b»ng, c©n
b»ng, kh¸ch quan vµ kh«ng mang ®éng c¬ chÝnh trÞ.
§iÒu nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®îc b¶o ®¶m trªn
thùc tÕ. VÝ dô, trong thùc tÕ cã nh÷ng quèc gia lªn ¸n vi
ph¹m nh©n quyÒn ë níc kh¸c nhng l¹i bá qua nh÷ng
vi ph¹m nh©n quyÒn cña níc m×nh hay níc ®ång
minh cña m×nh. ë ph¹m vi quèc gia, cã nh÷ng tæ chøc
vµ c¸ nh©n sö dông vÊn ®Ò nh©n quyÒn vµo c¸c môc
tiªu giµnh quyÒn lùc hay vÞ thÕ chÝnh trÞ. §©y lµ nh÷ng
biÓu hiÖn cña viÖc “chÝnh trÞ ho¸ nh©n quyÒn”, lµm mÐo
mã môc ®Ých cao ®Ñp cña c«ng viÖc nµy vµ g©y ra xung
®ét gi÷a c¸c chÝnh phñ vµ nh÷ng ngêi ho¹t ®éng nh©n
quyÒn ch©n chÝnh.
2.3 C¸c chuÈn mùc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi
Cïng víi c¬ chÕ quèc tÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con
ngêi, nh÷ng chuÈn mùc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi
(international human rights standards), hay cßn gäi lµ
c¸c quy ph¹m quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn vµ tù do cña con
ngêi, lµ mét trong hai bé phËn quan träng nhÊt cÊu
thµnh luËt nh©n quyÒn quèc tÕ. VÒ c¬ b¶n, hÖ thèng c¸c
chuÈn mùc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi ®îc chia thµnh
c¸c quyÒn cña c¸ nh©n (individual rights) vµ c¸c quyÒn
®Æc thï ¸p dông cho mét sè nhãm ngêi cô thÓ quyÒn
cña nhãm (group rights).
C¬ së chñ yÕu cho viÖc ph©n tÝch néi dung c¸c quyÒn
trong môc nµy lµ ba v¨n kiÖn hîp thµnh Bé luËt nh©n
quyÒn quèc tÕ (gåm Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn
con ngêi n¨m 1948 (UDHR), C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c
quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ (ICCPR) vµ C«ng íc quèc tÕ
vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa (ICESCR) (cïng
®îc §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc th«ng qua n¨m 1966).
Ngoµi ra, c¸c B×nh luËn/KhuyÕn nghÞ chung (General
Comments/Recommendations) cña c¸c ñy ban gi¸m s¸t
c«ng íc (vÝ dô, ñy ban quyÒn con ngêi gi¸m s¸t
ICCPR vµ ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n
hãa gi¸m s¸t ICESCR..) còng lµ c¸c nguån gi¶i thÝch c¸c
c«ng íc. Bªn c¹nh ®ã, mét sè NhËn xÐt kÕt luËn
(Concluding Observations) mµ c¸c ñy ban gi¸m s¸t c«ng
íc ®a ra vµ c«ng bè sau khi kÕt thóc viÖc xem xÐt b¸o
c¸o cña mçi quèc gia trong viÖc thùc hiÖn c«ng íc còng
lµ mét nguån tham chiÕu khi gi¶i thÝch mét sè quyÒn.
Còng cÇn lu ý r»ng, c¸c ph¸n quyÕt cña c¸c ñy ban khi
81 82
xem xÐt c¸c khiÕu n¹i cña c¸ nh©n (communications)
còng rÊt quan träng nÕu muèn ®i s©u t×m hiÓu chi tiÕt
h¬n vÒ néi hµm cña c¸c quyÒn liªn quan.
C¸c chuÈn mùc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi
(international human rights standards)
chÝnh lµ c¸c quy ®Þnh (hay quy ph¹m) quèc tÕ
vÒ c¸c quyÒn vµ tù do cña con ngêi (bao gåm
c¸c quyÒn cña c¸ nh©n vµ cña nhãm) ®îc thÓ
hiÖn trong c¸c v¨n kiÖn nh©n quyÒn quèc tÕ
do §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc vµ mét sè tæ
chøc liªn chÝnh phñ quèc tÕ kh¸c th«ng qua.
XÐt vÒ danh môc, cã nhiÒu c¸ch ph©n chia c¸c
quyÒn vµ tù do c¸ nh©n dùa trªn nh÷ng c¸ch tiÕp cËn
kh¸c nhau víi néi dung cña UDHR, ICCPR vµ ICESCR.
Tuy nhiªn, trong tµi liÖu nµy chØ ®Ò cËp ®Õn c¸c quyÒn
vµ tù do c¬ b¶n nhÊt vÒ c¶ n¨m nhãm quyÒn d©n sù,
chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa.
2.3.1 C¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ
Môc nµy tr×nh bµy vµ ph©n tÝch kh¸i qu¸t néi dung
cña c¸c chuÈn mùc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh
trÞ. Trong khi néi dung cña c¸c quyÒn chñ yÕu c¨n cø
vµo ICCPR, nh÷ng gi¶i thÝch cña ñy ban quyÒn con
ngêi (Human Rights Committee - c¬ quan gi¸m s¸t viÖc
thùc thi ICCPR) còng cã vai trß quan träng. Nhãm
quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ cã thÓ chia thµnh hai nhãm
nhá h¬n, bao gåm c¸c quyÒn vµ tù do nh sau:
Nhãm quyÒn d©n sù
(civil rights)
Nhãm quyÒn chÝnh trÞ
(political rights)
- QuyÒn sèng
- QuyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö
- QuyÒn kh«ng bÞ tra tÊn
- QuyÒn kh«ng bÞ buéc lµm n« lÖ
- QuyÒn kh«ng bÞ b¾t hoÆc giam tïy tiÖn
- QuyÒn ®îc ®èi xö nh©n ®¹o cña ngêi bÞ tíc tù do
- QuyÒn vÒ xÐt xö c«ng b»ng
- QuyÒn vÒ tù do ®i l¹i, c tró
- QuyÒn ®îc b¶o vÖ sù riªng t
- QuyÒn tù do t tëng, tÝn ngìng, t«n gi¸o
- QuyÒn kÕt h«n, lËp gia ®×nh vµ b×nh ®¼ng trong h«n nh©n.
- QuyÒn tù do quan ®iÓm vµ biÓu ®¹t
- QuyÒn tù do lËp héi
- QuyÒn tù do héi häp mét c¸ch hßa b×nh
- QuyÒn tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ
83 84
Nh ®· ®Ò cËp, cÇn lu ý lµ viÖc ph©n chia c¸c
quyÒn thµnh c¸c nhãm kÓ trªn chØ mang tÝnh íc ®Þnh
vµ t¬ng ®èi. Thùc tÕ lµ cã mét sè quyÒn cã thÓ xÕp vµo
nhiÒu h¬n mét nhãm (vÝ dô, quyÒn tù do lËp héi ®«i khi
còng ®îc xÕp vµo nhãm quyÒn x· héi, trong khi quyÒn
vÒ viÖc lµm cã thÓ xÕp vµo nhãm quyÒn d©n sù...). Thªm
vµo ®ã, còng cÇn lu ý r»ng, ®Ó phôc vô môc ®Ých
nghiªn cøu vµ trong qu¸ tr×nh ¸p dông, mét sè quyÒn
thuéc c¸c nhãm ë trªn ®«i khi cßn ®îc chia t¸ch thµnh
nh÷ng quyÒn kh¸c cô thÓ h¬n (mµ sÏ ®îc ®Ò cËp ë c¸c
phÇn tiÕp theo). Díi ®©y ph©n tÝch mét c¸ch kh¸i qu¸t
néi hµm cña c¸c quyÒn vµ tù do vÒ d©n sù, chÝnh trÞ c¬
b¶n ®îc ghi nhËn trong UDHR, ICCPR mét sè c«ng
íc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi.
2.3.1.1. QuyÒn sèng
QuyÒn sèng (the right to life) ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp
trong §iÒu 3 UDHR. §iÒu nµy g¾n kÕt quyÒn sèng víi
c¸c khÝa c¹nh cã liªn quan kh¸c thµnh mét quyÒn gäi lµ
quyÒn sèng, tù do vµ an ninh c¸ nh©n.
§iÒu 6 ICCPR cô thÓ hãa quy ®Þnh vÒ quyÒn sèng
trong §iÒu 3 UDHR, trong ®ã nªu râ: Mäi ngêi ®Òu cã
quyÒn cè h÷u lµ ®îc sèng. QuyÒn nµy ph¶i ®îc ph¸p
luËt b¶o vÖ. Kh«ng ai cã thÓ bÞ tíc m¹ng sèng mét c¸ch
tuú tiÖn (Kho¶n 1). Nh vËy, c¸c nhµ níc cã c¸c nghÜa
vô t«n träng quyÒn sèng cña c¸ nh©n, còng nh cã
nghÜa vô thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p lËp ph¸p, t ph¸p vµ
hµnh chÝnh ®Ó b¶o vÖ c¸c c¸ nh©n khái bÞ tíc ®o¹t
quyÒn sèng mét c¸ch tïy tiÖn.
Tïy tiÖn tíc ®o¹t quyÒn sèng -
kÕt luËn cña ñy ban nh©n quyÒn (1979)
ñy ban nh©n quyÒn (HRC), c¬ quan gi¸m
s¸t viÖc thùc hiÖn ICCPR, ®· xem xÐt khiÕu
n¹i trong vô Suarez de Guerrero kiÖn
Colombia (45/1979) liªn quan ®Õn viÖc 7 ngêi
bÞ b¾n chÕt khi c¶nh s¸t tÊn c«ng vµo mét
ng«i nhµ t¹i Bogota (Colombia) vµo ngµy 13
th¸ng 4 n¨m 1978. MÆc dï c¶nh s¸t cho r»ng
nh÷ng ngêi nµy bÞ b¾n khi dïng vò khÝ
chèng l¹i c¶nh s¸t, kÕt qu¶ kh¸m nghiÖm
ph¸p y ®· phñ nhËn ®iÒu nµy.
Nh÷ng c¶nh s¸t liªn quan ®Õn viÖc b¾n
chÕt 7 ngêi ®îc c¬ quan t ph¸p Colombia
tuyªn lµ v« téi, c¨n cø vµo S¾c lÖnh sè 0070
ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 1978. S¾c lÖnh nµy söa
®æi §iÒu 25 cña Bé luËt H×nh sù, theo ®ã, “khi
trËt tù x· héi bÊt æn vµ l·nh thæ quèc gia ®ang
bÞ ®e däa” th× lùc lîng c¶nh s¸t cã thÓ næ sóng
®Ó ng¨n chÆn hay ®èi phã víi c¸c hµnh vi
ph¹m téi.
85 86
Dï viÖc tíc ®o¹t tÝnh m¹ng trong trêng
hîp nµy ®îc coi lµ “hîp ph¸p” theo luËt cña
Colombia, HRC vÉn kÕt luËn r»ng Suarez de
Guerrero bÞ tíc ®o¹t tÝnh m¹ng mét c¸ch
“tïy tiÖn”, tr¸i víi §iÒu 6 (1) cña ICCPR:
“13.3...ñy ban thÊy r»ng hµnh ®éng cña
c¶nh s¸t dÉn ®Õn c¸i chÕt cña bµ Maria
Fanny Suarez de Guerrero lµ kh«ng t¬ng
xøng víi ®ßi hái cña viÖc thùc thi luËt ph¸p
trong hoµn c¶nh cña vô viÖc vµ bµ ®· bÞ tíc
®o¹t tÝnh m¹ng mét c¸ch tïy tiÖn tr¸i víi
§iÒu 6 (1) ICCPR. Cho dï hµnh ®éng cña
c¶nh s¸t ®îc biÖn minh theo S¾c lÖnh sè
0070 ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 1978, quyÒn sèng
®· kh«ng ®îc b¶o ®¶m ®Çy ®ñ bëi ph¸p luËt
cña Colombia nh ®ßi hái t¹i §iÒu 6 (1)”.
Nh vËy, trong vô Suarez de Guerrero, HRC
®· cho thÊy r»ng kh¸i niÖm “tïy tiÖn” réng
h¬n kh¸i niÖm “hîp ph¸p”. ViÖc tíc ®o¹t
tÝnh m¹ng cña mét ngêi phï hîp víi ph¸p
luËt quèc gia vÉn cã thÓ bÞ coi lµ vi ph¹m
§iÒu 6 ICCPR. ViÖc cÊm “tïy tiÖn” tíc ®o¹t
m¹ng sèng hµm nghÜa quyÒn sèng kh«ng thÓ
bÞ tíc ®i mét c¸ch bÊt hîp lý hoÆc trong t×nh
huèng kh«ng t¬ng xøng.
C¸c Kho¶n 2, 3, 4, 5, 6 §iÒu 6 quy ®Þnh c¸c nguyªn
t¾c c¬ b¶n trong viÖc ¸p dông h×nh ph¹t tö h×nh ë
nh÷ng níc cßn duy tr× h×nh ph¹t nµy, cã thÓ tãm t¾t
nh sau:
- ChØ ®îc phÐp ¸p dông h×nh ph¹t tö h×nh ®èi víi
nh÷ng téi ¸c nghiªm träng nhÊt, c¨n cø vµo luËt ph¸p
hiÖn hµnh t¹i thêi ®iÓm téi ph¹m ®îc thùc hiÖn;
- ViÖc ¸p dông h×nh ph¹t tö h×nh kh«ng ®îc tr¸i
víi nh÷ng quy ®Þnh cña ICCPR vµ cña C«ng íc vÒ
ng¨n ngõa vµ trõng trÞ téi diÖt chñng (CPPCG);
- H×nh ph¹t tö h×nh chØ ®îc thi hµnh trªn c¬ së
b¶n ¸n ®· cã hiÖu lùc ph¸p luËt, do mét toµ ¸n cã thÈm
quyÒn ph¸n quyÕt;
- BÊt kú ngêi nµo bÞ kÕt ¸n tö h×nh ®Òu cã quyÒn
xin vµ quyÒn ®îc xÐt ©n gi¶m hoÆc thay ®æi møc h×nh
ph¹t;
- Kh«ng ¸p dông h×nh ph¹t tö h×nh víi ngêi díi
18 tuæi vµ kh«ng ®îc thi hµnh ¸n tö h×nh ®èi víi phô
n÷ ®ang mang thai;
- Kh«ng ®îc viÖn dÉn §iÒu 6 ®Ó tr× ho·n hoÆc ng¨n
c¶n viÖc xo¸ bá h×nh ph¹t tö h×nh.
Liªn quan ®Õn viÖc b·i bá h×nh ph¹t tö h×nh, NghÞ
®Þnh th bæ sung thø 2 cña ICCPR (OP2) ®ßi hái c¸c
quèc gia thµnh viªn ph¶i b·i bá h×nh ph¹t tö h×nh. TÝnh
87 88
®Õn ®Çu n¨m 2012, ®· cã 113 quèc gia lµ thµnh viªn
NghÞ ®Þnh th nµy.11
Bªn c¹nh ICCPR, mét sè c«ng íc quèc tÕ kh¸c vÒ
quyÒn con ngêi còng ®Ò cËp ®Õn quyÒn sèng, trong ®ã
bao gåm C«ng íc vÒ quyÒn trÎ em (CRC), C«ng íc vÒ
ng¨n ngõa vµ trõng trÞ téi diÖt chñng (CPPCG), C«ng
íc vÒ trÊn ¸p vµ trõng trÞ téi ¸c A-p¸c-thai (ICSPCA)...
Ngoµi nh÷ng khÝa c¹nh ®· nªu cô thÓ ë §iÒu 6
ICCPR, trong B×nh luËn chung sè 6 th«ng qua t¹i phiªn
häp lÇn thø 16 n¨m 1982, ñy ban Nh©n quyÒn ®· gi¶i
thÝch thªm mét sè khÝa c¹nh liªn quan ®Õn ý nghÜa vµ
néi dung cña quyÒn sèng.12 ñy ban Nh©n quyÒn cßn
th«ng qua B×nh luËn chung sè 14 (phiªn häp lÇn thø 23
n¨m 1984)13 trong ®ã t¸i kh¼ng ®Þnh tÇm quan träng
cña quyÒn sèng, coi ®ã lµ c¬ së cho tÊt c¶ c¸c quyÒn con
ngêi, ®ång thêi nh¾c l¹i yªu cÇu ph¶i thùc hiÖn §iÒu 6
cña ICCPR trong mäi hoµn c¶nh. ñy ban Nh©n quyÒn
11 ViÖt Nam, dï ®· tham gia ICCPR tõ n¨m 1982, vÉn cha tham gia NghÞ ®Þnh th nµy. ViÖc b·i bá h×nh ph¹t tö h×nh, trong luËt vµ trong thùc tiÔn, lµ khuynh híng chung cña thÕ giíi hiÖn nay. Xem thªm vÒ h×nh ph¹t tö h×nh trong cuèn “Nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt vÒ h×nh ph¹t tö h×nh”, Khoa LuËt, §HQGHN, NXB Lao ®éng – X· héi, 2010. 12 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung trong cuèn “QuyÒn con ngêi: TËp hîp nh÷ng b×nh luËn/khuyÕn nghÞ chung cña c¸c ñy ban c«ng íc Liªn hîp quèc”, Khoa LuËt, §HQGHN, NXB C«ng an Nh©n d©n, 2010, tr.254-257. 13 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung trong tµi liÖu trªn, tr.267-269.
nhÊn m¹nh r»ng chiÕn tranh, ®Æc biÖt lµ chiÕn tranh
h¹t nh©n, lµ nguy c¬ lín nhÊt ®e däa quyÒn sèng vµ yªu
cÇu c¸c quèc gia h¹n chÕ vµ chÊm døt c¸c cuéc ch¹y ®ua
vò trang, ®Æc biÖt lµ kh«ng thiÕt kÕ, thö nghiÖm, chÕ
t¹o, tµng tr÷, triÓn khai vµ sö dông c¸c lo¹i vò khÝ h¹t
nh©n. Theo ñy ban, viÖc thiÕt kÕ, thö nghiÖm, chÕ t¹o,
tµng tr÷, triÓn khai vµ sö dông c¸c lo¹i vò khÝ h¹t nh©n
cÇn ph¶i coi lµ téi ¸c chèng nh©n lo¹i.
2.3.1.2. QuyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö
QuyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö ®ång thêi ®îc coi
nh mét trong nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n nhÊt cña luËt
nh©n quyÒn quèc tÕ. Do ®ã, nã ®îc ®Ò cËp trùc tiÕp
hoÆc gi¸n tiÕp trong tÊt c¶ c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ
quyÒn con ngêi. QuyÒn nµy bao gåm ba khÝa c¹nh liªn
kÕt víi nhau lµ: (i) kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö, (ii) ®îc
thõa nhËn t c¸ch con ngêi tríc ph¸p luËt, vµ (iii) cã
vÞ thÕ b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt vµ ®îc ph¸p luËt b¶o
vÖ mét c¸ch b×nh ®¼ng.
Quy ®Þnh vÒ quyÒn nµy ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong
c¸c §iÒu 1, 2, 6, 7, 8 UDHR, sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh
trong c¸c §iÒu 2, 3, 16 vµ 26 ICCPR, cô thÓ nh sau:
VÒ khÝa c¹nh thø nhÊt, kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö,
§iÒu 1 UDHR nªu râ r»ng mäi ngêi sinh ra ®Òu ®îc
tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ nh©n phÈm vµ c¸c quyÒn... §iÒu 2
UDHR quy ®Þnh, mäi ngêi ®Òu ®îc hëng tÊt c¶ c¸c
89 90
quyÒn vµ tù do... mµ kh«ng cã bÊt kú sù ph©n biÖt ®èi xö
nµo vÒ chñng téc, mµu da, giíi tÝnh, ng«n ng÷, t«n gi¸o,
quan ®iÓm chÝnh trÞ hoÆc quan ®iÓm kh¸c, nguån gèc
d©n téc hoÆc x· héi, tµi s¶n, thµnh phÇn xuÊt th©n hay
c¸c ®Þa vÞ kh¸c. Ngoµi ra, §iÒu nµy cÊm ph©n biÖt ®èi
xö dùa trªn ®Þa vÞ chÝnh trÞ, ph¸p lý cña quèc gia hoÆc
l·nh thæ, bÊt kÓ lµ l·nh thæ ®éc lËp, ñy trÞ, qu¶n th¸c,
cha ®îc tù qu¶n hay ®ang ph¶i chÞu bÊt kú h¹n chÕ
nµo kh¸c vÒ chñ quyÒn.
Hai ®iÒu kÓ trªn cña UDHR ®îc nh¾c l¹i vµ cô thÓ
hãa trong c¸c §iÒu 2 vµ 3 ICCPR. Theo §iÒu 2 ICCPR,
c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc cam kÕt t«n träng
vµ b¶o ®¶m cho mäi ngêi trong ph¹m vi l·nh thæ vµ
thÈm quyÒn tµi ph¸n cña m×nh c¸c quyÒn ®· ®îc c«ng
nhËn trong C«ng íc mµ kh«ng cã bÊt kú sù ph©n biÖt
nµo vÒ chñng téc, mµu da, giíi tÝnh, ng«n ng÷, t«n gi¸o,
quan ®iÓm chÝnh trÞ hoÆc quan ®iÓm kh¸c, nguån gèc
d©n téc hoÆc x· héi, tµi s¶n, thµnh phÇn xuÊt th©n hoÆc
®Þa vÞ kh¸c (Kho¶n 1). C¸c Kho¶n 2 vµ 3 §iÒu nµy ®Ò
cËp nghÜa vô cña c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i tiÕn hµnh
c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt... nh»m thùc hiÖn c¸c quyÒn
®îc c«ng nhËn trong C«ng íc, vµ b¶o ®¶m r»ng bÊt cø
ngêi nµo bÞ x©m ph¹m c¸c quyÒn vµ tù do nh ®îc
c«ng nhËn trong C«ng íc ®Òu nhËn ®îc c¸c biÖn ph¸p
kh¾c phôc hiÖu qu¶, cho dï sù x©m ph¹m nµy lµ do
hµnh vi cña nh÷ng ngêi thõa hµnh c«ng vô g©y ra...
§iÒu 3 ICCPR tËp trung vµo khÝa c¹nh b×nh ®¼ng gi÷a
nam vµ n÷, theo ®ã, c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc
cam kÕt b¶o ®¶m quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷
trong viÖc thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ
mµ C«ng íc ®· quy ®Þnh.
VÒ khÝa c¹nh thø hai, §iÒu 6 UDHR quy ®Þnh, mäi
ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc c«ng nhËn t c¸ch lµ con ngêi
tríc ph¸p luËt ë mäi n¬i. Quy ®Þnh nµy ®îc t¸i kh¼ng
®Þnh nguyªn v¨n trong §iÒu 16 ICCPR.
C¸c quèc gia ph¶i nghiªm cÊm mäi sù ph©n
biÖt ®èi xö vµ ph¶i thùc thi mäi biÖn ph¸p ®Ó
b¶o ®¶m cho mäi ngêi sù b¶o hé b×nh ®¼ng
vµ cã hiÖu qu¶ chèng l¹i nh÷ng ph©n biÖt ®èi
xö vÒ chñng téc, mµu da, giíi tÝnh, ng«n ng÷,
t«n gi¸o, quan ®iÓm chÝnh trÞ hoÆc quan ®iÓm
kh¸c, nguån gèc d©n téc hoÆc x· héi, tµi s¶n,
thµnh phÇn xuÊt th©n hoÆc c¸c ®Þa vÞ kh¸c,
vÝ dô nh vÒ t×nh tr¹ng søc kháe, xu híng
t×nh dôc...
VÒ khÝa c¹nh thø hai, ®îc thõa nhËn t c¸ch con
ngêi tríc ph¸p luËt, §iÒu 6 UDHR quy ®Þnh mäi
ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc c«ng nhËn t c¸ch lµ con ngêi
91 92
tríc ph¸p luËt ë mäi n¬i. Quy ®Þnh nµy ®îc t¸i kh¼ng
®Þnh nguyªn v¨n trong §iÒu 16 ICCPR.
VÒ khÝa c¹nh thø ba, b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt,
§iÒu 7 UDHR quy ®Þnh, mäi ngêi ®Òu b×nh ®¼ng tríc
ph¸p luËt vµ ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ mét c¸ch b×nh ®¼ng
mµ kh«ng cã bÊt kú sù ph©n biÖt nµo... §iÒu 8 UDHR cô
thÓ hãa quy ®Þnh ë §iÒu 7 khi nªu r»ng, mäi ngêi ®Òu cã
quyÒn ®îc c¸c toµ ¸n quèc gia cã thÈm quyÒn b¶o vÖ
b»ng c¸c biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó chèng l¹i nh÷ng hµnh vi
vi ph¹m c¸c quyÒn c¬ b¶n cña hä mµ ®· ®îc hiÕn ph¸p
hay luËt ph¸p quy ®Þnh.
§iÒu 26 ICCPR t¸i kh¼ng ®Þnh hai quy ®Þnh kÓ trªn
cña UDHR, ®ång thêi nªu râ, vÒ mÆt nµy, ph¸p luËt
ph¶i nghiªm cÊm mäi sù ph©n biÖt ®èi xö vµ b¶o ®¶m
cho mäi ngêi sù b¶o hé b×nh ®¼ng vµ cã hiÖu qu¶ chèng
l¹i nh÷ng ph©n biÖt ®èi xö vÒ chñng téc, mµu da, giíi
tÝnh, ng«n ng÷, t«n gi¸o, quan ®iÓm chÝnh trÞ hoÆc quan
®iÓm kh¸c, nguån gèc d©n téc hoÆc x· héi, tµi s¶n,
thµnh phÇn xuÊt th©n hoÆc c¸c ®Þa vÞ kh¸c.
Bªn c¹nh nh÷ng khÝa c¹nh ®· nªu cô thÓ trong c¸c
quy ®Þnh ë trªn cña UDHR vµ ICCPR, ñy ban QuyÒn
con ngêi trong B×nh luËn chung sè 18 th«ng qua t¹i
phiªn häp lÇn thø 37 n¨m 1989 ®· ph©n tÝch ý nghÜa vµ
néi hµm cña quyÒn nµy mét c¸ch kh¸ chi tiÕt.14
14 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.280-284.
2.3.1.3. QuyÒn ®îc b¶o vÖ kh«ng bÞ tra tÊn, ®èi xö
hoÆc trõng ph¹t tµn b¹o, v« nh©n ®¹o hoÆc h¹ nhôc
QuyÒn nµy ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 5
UDHR, trong ®ã nªu r»ng, kh«ng ai bÞ tra tÊn hay bÞ
®èi xö, trõng ph¹t tµn b¹o, v« nh©n ®¹o hoÆc h¹ thÊp
nh©n phÈm.
§iÒu 7 ICCPR cô thÓ hãa néi dung §iÒu 5 UDHR,
trong ®ã nªu râ, kh«ng ai cã thÓ bÞ tra tÊn, ®èi xö hoÆc
trõng ph¹t tµn ¸c, v« nh©n ®¹o hoÆc h¹ thÊp nh©n
phÈm; kh«ng ai cã thÓ bÞ sö dông ®Ó lµm thÝ nghiÖm y
häc hoÆc khoa häc mµ kh«ng cã sù ®ång ý tù nguyÖn cña
ngêi ®ã.
Bªn c¹nh c¸c quy ®Þnh trªn cña UDHR vµ ICCPR,
vÊn ®Ò chèng tra tÊn cßn ®îc ®Ò cËp trong mét sè ®iÒu
íc quèc tÕ kh¸c vÒ quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt lµ C«ng
íc vÒ chèng tra tÊn vµ c¸c h×nh thøc ®èi xö, trõng ph¹t
tµn b¹o, v« nh©n ®¹o hoÆc h¹ thÊp nh©n phÈm (CAT,
1984). Tuy nhiªn, mét ®iÒu cÇn lu ý lµ, chèng tra tÊn,
®èi xö hay trõng ph¹t tµn b¹o, v« nh©n ®¹o hoÆc h¹
nhôc thêng ®îc coi lµ mét quy ph¹m tËp qu¸n quèc
tÕ (international custom law) vÒ quyÒn con ngêi, bëi
vËy, tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu cã nghÜa vô
ph¶i tu©n thñ, bÊt kÓ quèc gia ®ã cã lµ thµnh viªn cña
ICCPR, CAT hay bÊt cø ®iÒu íc quèc tÕ nµo kh¸c cã
liªn quan hay kh«ng.
93 94
XÐt vÒ néi hµm, trong khi UDHR vµ ICCPR ®Òu
kh«ng ®a ra ®Þnh nghÜa vÒ hµnh ®éng tra tÊn, ®Þnh
nghÜa ®îc nªu t¹i CAT thêng ®îc nh¾c ®Õn, dï ®Þnh
nghÜa nµy ®îc x¸c ®Þnh lµ chØ nh»m sö dông “v× c¸c
môc ®Ých” cña CAT. Theo §iÒu 1 cña CAT, tra tÊn ®îc
hiÓu lµ: bÊt kú hµnh vi nµo cè ý g©y ®au ®ín hoÆc ®au
khæ nghiªm träng vÒ thÓ x¸c hay tinh thÇn cho mét
ngêi, v× nh÷ng môc ®Ých nh lÊy th«ng tin hoÆc lêi thó
téi tõ ngêi ®ã hay mét ngêi thø ba, hoÆc ®Ó trõng
ph¹t ngêi ®ã v× mét hµnh vi mµ ngêi ®ã hay ngêi
thø ba thùc hiÖn hay bÞ nghi ngê ®· thùc hiÖn, hoÆc ®Ó
®e do¹ hay Ðp buéc ngêi ®ã hay ngêi thø ba, hoÆc v×
bÊt kú mét lý do nµo kh¸c dùa trªn sù ph©n biÖt ®èi xö
díi mäi h×nh thøc, khi nçi ®au ®ín vµ ®au khæ ®ã do
mét c«ng chøc hay ngêi nµo kh¸c hµnh ®éng víi t
c¸ch chÝnh thøc g©y ra, hay víi sù xói giôc, ®ång t×nh
hay ng thuËn cña mét c«ng chøc. Tuy nhiªn, §iÒu nµy
còng nªu râ, kh¸i niÖm tra tÊn kh«ng bao gåm nh÷ng
®au ®ín hoÆc ®au khæ xuÊt ph¸t tõ, g¾n liÒn víi hoÆc cã
liªn quan ®Õn c¸c biÖn ph¸p trõng ph¹t hîp ph¸p.
§Þnh nghÜa vÒ tra tÊn trong §iÒu 1 CAT hiÖn ®îc
sö dông t¬ng ®èi réng r·i nh mét quy ®Þnh tham
chiÕu chung trong luËt nh©n quyÒn quèc tÕ vµ luËt h×nh
sù quèc tÕ khi ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò tra tÊn. Tuy nhiªn,
nã thêng bÞ phª ph¸n lµ ®· lo¹i trõ nh÷ng ®èi tîng
vµ hoµn c¶nh mµ hµnh ®éng tra tÊn ®îc thùc hiÖn bëi
nh÷ng thñ ph¹m phi nhµ níc, phi c«ng chøc (vÝ dô,
viÖc mét nhãm phiÕn qu©n b¾t cãc con tin vµ tra tÊn hä
hay viÖc mét ngêi chång ®¸nh ®Ëp vî m×nh… sÏ kh«ng
thuéc néi hµm cña hµnh ®éng tra tÊn theo ®Þnh nghÜa
nµy).15 Còng cÇn lu ý r»ng, §iÒu 2 cña CAT kh¼ng
®Þnh tÝnh tuyÖt ®èi cña cÊm tra tÊn. Trong mäi hoµn
c¶nh, cho dï lµ t×nh tr¹ng khÈn cÊp hay chiÕn tranh,
còng kh«ng ®îc tra tÊn bÊt kú c¸ nh©n nµo.
TÝnh tuyÖt ®èi cña cÊm tra tÊn -
kÕt luËn cña ñy ban chèng tra tÊn Liªn hîp quèc (1997)
LuËt cña Israel tríc ®©y cho phÐp sö dông
“¸p lùc thÓ chÊt hay t©m lý võa ph¶i” khi
thÈm vÊn c¸c nghi can khñng bè. Quèc gia
cho biÕt viÖc sö dông c¸c biÖn ph¸p nµy ®·
ng¨n chÆn 90% c¸c vô khñng bè vµ nhê vËy
mµ cøu ®îc rÊt nhiÒu ngêi. Tuy vËy, ñy ban
chèng tra tÊn, c¬ quan cã thÈm quyÒn gi¸m
s¸t CAT, ®· xÕp mét sè kü thuËt thÈm vÊn cña
15 NhiÒu ngêi lý gi¶i r»ng nÕu CAT ®a ra kh¸i niÖm tra tÊn theo c¸ch hiÓu réng, gåm c¶ hµnh vi cña c¸c chñ thÓ kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn nhµ níc, th× sÏ kh«ng thÓ ®îc c¸c quèc gia chÊp nhËn hoÆc phª chuÈn. Do ®ã, ®Þnh nghÜa nªu trong CAT còng x¸c ®Þnh lµ chØ ¸p dông liªn quan ®Õn C«ng íc nµy.
95 96
Israel lµ “tra tÊn” vµ “®èi xö v« nh©n ®¹o vµ
h¹ nhôc” trong NhËn xÐt kÕt luËn vÒ Israel
n¨m 1997.
C¸c kü thuËt ®ã bÞ coi lµ vi ph¹m CAT kÓ c¶
khi ®îc thùc hiÖn ®Ó b¶o vÖ ngêi d©n khái
nh÷ng mèi ®e däa chÕt ngêi. ñy ban CAT
nhËn ®Þnh:
“134. ñy ban thõa nhËn t×nh thÕ tiÕn tho¸i
lìng nan tåi tÖ mµ Israel ph¶i ®èi diÖn ®Ó
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò an ninh, tuy nhiªn, lµ mét
thµnh viªn cña C«ng íc, Israel kh«ng ®îc
nªu vÊn ®Ò tríc ñy ban vÒ nh÷ng t×nh huèng
ngo¹i lÖ ®Ó biÖn minh cho c¸c hµnh ®éng bÞ
cÊm bëi §iÒu 1 cña C«ng íc. §iÒu nµy ®·
®îc nªu râ rµng t¹i §iÒu 2 cña C«ng íc
(CAT).”
Nh vËy, tra tÊn bÞ cÊm tuyÖt ®èi trong mäi
trêng hîp. VÊn ®Ò tû lÖ t¬ng xøng
(proportionality) kh«ng cã gi¸ trÞ biÖn minh
cho viÖc vi ph¹m §iÒu 7 cña ICCPR hoÆc §iÒu
2 cña CAT.
§èi xö hoÆc trõng ph¹t tµn ¸c, v« nh©n ®¹o vµ h¹
thÊp nh©n phÈm (cruel, inhumane, and degrading
treatment – ®îc gäi t¾t lµ CIDT) thêng ®îc coi lµ g©y
ra møc ®é ®au ®ín thÊp h¬n so víi tra tÊn. Trong thùc
tÕ, ngêi ta thêng c¨n cø vµo møc ®é nghiªm träng cña
sù ®au ®ín vÒ thÓ chÊt hay tinh thÇn, céng víi c¸c yÕu
tè kh¸c (thêi gian, kh«ng gian...) ®Ó ph©n biÖt gi÷a tra
tÊn vµ CIDT.
Bªn c¹nh nh÷ng khÝa c¹nh ®· ®îc nªu cô thÓ, mét
sè khÝa c¹nh kh¸c liªn quan ®Õn néi dung §iÒu 7
ICCPR ®· ®îc ñy ban nh©n quyÒn ph©n tÝch, ®Çu tiªn
lµ trong B×nh luËn chung sè 7 16 (th«ng qua t¹i phiªn
häp lÇn thø 16 n¨m 1982 cña ñy ban), vµ sau ®ã, ®îc
söa ®æi vµ bæ sung trong B×nh luËt chung sè 20 17 (th«ng
qua t¹i phiªn häp lÇn thø 44 n¨m 1992 cña ñy ban).
T¬ng tù nhng chi tiÕt h¬n so víi B×nh luËn chung
sè 20, CAT còng bao gåm nh÷ng quy ®Þnh vÒ c¸c biÖn
ph¸p c¸c quèc gia thµnh viªn cÇn ¸p dông ®Ó ng¨n chÆn
vµ trõng trÞ c¸c hµnh ®éng tra tÊn, ®èi xö hay trõng
ph¹t tµn b¹o, v« nh©n ®¹o, ®ång thêi ®Ò cËp mét sè khÝa
c¹nh míi nh yªu cÇu vÒ b¶o vÖ nh©n chøng (§iÒu 13),
yªu cÇu båi thêng cho n¹n nh©n (§iÒu 14), cÊm sö
dông th«ng tin thu ®îc do tra tÊn lµm chøng cø trong
ho¹t ®éng tè tông (§iÒu 15)...
16 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.257-258. 17 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.232-246.
97 98
2.3.1.4. QuyÒn kh«ng bÞ buéc lµm n« lÖ hay n« dÞch
QuyÒn kh«ng bÞ buéc lµm n« lÖ hay n« dÞch ®Çu
tiªn ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 4 UDHR, trong ®ã nªu
r»ng: Kh«ng ai bÞ b¾t lµm n« lÖ hoÆc bÞ cìng bøc lµm
viÖc nh n« lÖ; mäi h×nh thøc n« lÖ vµ bu«n b¸n n« lÖ
®Òu bÞ cÊm.
§iÒu 8 ICCPR cô thÓ hãa quy ®Þnh trong §iÒu 4
UDHR, trong ®ã nªu râ: Kh«ng ai bÞ b¾t lµm n« lÖ; mäi
h×nh thøc n« lÖ vµ bu«n b¸n n« lÖ ®Òu bÞ cÊm. Kh«ng ai
bÞ b¾t lµm n« dÞch. Kh«ng ai bÞ yªu cÇu ph¶i lao ®éng
b¾t buéc hoÆc cìng bøc.
XÐt néi dung, §iÒu 8 ICCPR bao trïm tÊt c¶ c¸c
t×nh huèng mµ mét ngêi cã thÓ bÞ buéc ph¶i phô thuéc
vµo ngêi kh¸c, kÓ c¶ trong nh÷ng bèi c¶nh nh m¹i
d©m, bu«n b¸n ma tóy hoÆc trong mét sè d¹ng l¹m
dông t©m lý. Tuy nhiªn, liªn quan ®Õn vÊn ®Ò lao ®éng
cìng bøc, Kho¶n 3 §iÒu 8 liÖt kª nh÷ng trêng hîp
lo¹i trõ, bao gåm:
- Lao ®éng cìng bøc theo b¶n ¸n cña mét tßa ¸n cã
thÈm quyÒn ë nh÷ng níc cßn ¸p dông h×nh ph¹t tï
kÌm lao ®éng cìng bøc nh mét h×nh ph¹t ®èi víi téi
ph¹m;
- Nh÷ng c«ng viÖc hoÆc sù phôc vô mµ th«ng
thêng ®ßi hái mét ngêi ®ang bÞ giam gi÷ theo quyÕt
®Þnh hîp ph¸p cña toµ ¸n hoÆc mét ngêi khi ®îc tr¶
tù do cã ®iÒu kiÖn ph¶i lµm;
- Nh÷ng sù phôc vô mang tÝnh chÊt qu©n sù vµ bÊt
kú sù phôc vô quèc gia nµo do luËt ph¸p cña mét níc
quy ®Þnh ®èi víi nh÷ng ngêi tõ chèi lµm nghÜa vô qu©n
sù v× lý do l¬ng t©m, trong trêng hîp quèc gia ®ã cho
phÐp tõ chèi thùc hiÖn nghÜa vô qu©n sù v× lý do l¬ng
t©m;
- Nh÷ng sù phôc vô ®îc yªu cÇu trong trêng hîp
khÈn cÊp hoÆc thiªn tai ®e do¹ ®Õn tÝnh m¹ng hoÆc ®êi
sèng cña c¶ céng ®ång;
- Nh÷ng c«ng viÖc hoÆc sù phôc vô lµ mét phÇn cña
c¸c nghÜa vô d©n sù th«ng thêng.
Còng cÇn lu ý lµ nh÷ng quy ®Þnh vÒ lo¹i trõ ph¶i
®îc ¸p dông mét c¸ch b×nh ®¼ng, kh«ng ph©n biÖt ®èi
xö víi bÊt kú chñ thÓ nµo vµ ph¶i phï hîp víi c¸c quy
®Þnh kh¸c cã liªn quan cña ICCPR.
Ngoµi ICCPR, tríc vµ sau c«ng íc nµy cßn cã
nhiÒu ®iÒu íc quèc tÕ do Héi quèc liªn, Liªn hîp quèc
vµ ILO th«ng qua cã liªn quan ®Õn quyÒn ®îc b¶o vÖ
kh«ng bÞ b¾t lµm n« lÖ hay n« dÞch. Nh÷ng ®iÒu íc nµy
®· ®Ò cËp nh÷ng biÖn ph¸p toµn diÖn mµ c¸c quèc gia
thµnh viªn ph¶i tiÕn hµnh nh»m ng¨n chÆn vµ xãa bá
chÕ ®é n« lÖ, nh÷ng thÓ thøc t¬ng tù nh chÕ ®é n« lÖ
99 100
vµ viÖc cìng bøc lao ®éng. Mét sè ®iÒu íc tiªu biÓu
cã liªn quan lµ: C«ng íc vÒ n« lÖ, 1926 (Héi quèc
liªn); NghÞ ®Þnh th n¨m 1953 söa ®æi C«ng íc vÒ N«
lÖ 1926 (Liªn hîp quèc); C«ng íc bæ sung vÒ xãa bá
chÕ ®é n« lÖ, viÖc bu«n b¸n n« lÖ vµ c¸c thÓ chÕ, tËp tôc
kh¸c t¬ng tù chÕ ®é n« lÖ, 1956 (Liªn hîp quèc); C«ng
íc vÒ lao ®éng cìng bøc (C«ng íc sè 29 cña ILO),
1930; C«ng íc vÒ xãa bá lao ®éng cìng bøc (C«ng íc
sè 105 cña ILO), 1957; C«ng íc vÒ trÊn ¸p viÖc bu«n
b¸n ngêi vµ bãc lét m¹i d©m ngêi kh¸c, 1949 (C«ng
íc sè 29 cña ILO); (Liªn hîp quèc); NghÞ ®Þnh th vÒ
viÖc ng¨n ngõa, phßng chèng vµ trõng trÞ viÖc bu«n b¸n
ngêi, ®Æc biÖt lµ bu«n b¸n phô n÷ vµ trÎ em, bæ sung
C«ng íc cña Liªn hîp quèc vÒ chèng téi ph¹m cã tæ
chøc xuyªn quèc gia, 2000...
T¬ng tù nh vÊn ®Ò chèng tra tÊn, viÖc chèng n« lÖ
vµ c¸c h×nh thøc n« lÖ, n« dÞch ®îc coi lµ mét quy ph¹m
tËp qu¸n quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi; do ®ã, nh÷ng tiªu
chuÈn quèc tÕ vÒ vÊn ®Ò nµy cã hiÖu lùc rµng buéc víi
mäi quèc gia trªn thÕ giíi, bÊt kÓ viÖc quèc gia ®ã cã lµ
thµnh viªn cña c¸c ®iÒu íc quèc tÕ kÓ trªn hay kh«ng.
2.3.1.5. QuyÒn kh«ng bÞ b¾t hoÆc giam gi÷ tïy tiÖn
QuyÒn kh«ng bÞ b¾t hoÆc giam gi÷ tïy tiÖn lµ cèt lâi
cña tù do vµ an toµn c¸ nh©n. §Çu tiªn nã ®îc quy ®Þnh
trong §iÒu 9 UDHR, trong ®ã nªu r»ng, kh«ng ai bÞ b¾t,
giam gi÷ hay lu ®µy mét c¸ch tuú tiÖn.
§iÒu 9 ICCPR cô thÓ hãa §iÒu 9 UDHR b»ng
nh÷ng quy ®Þnh kh¸ chi tiÕt, trong ®ã nªu râ: Mäi ngêi
®Òu cã quyÒn hëng tù do vµ an toµn c¸ nh©n. Kh«ng ai
bÞ b¾t hoÆc bÞ giam gi÷ v« cí. Kh«ng ai bÞ tíc quyÒn tù
do trõ trêng hîp viÖc tíc quyÒn ®ã lµ cã lý do vµ theo
®óng nh÷ng thñ tôc mµ luËt ph¸p ®· quy ®Þnh (Kho¶n
1). Khi bÞ b¾t, mäi ngêi ph¶i ®îc th«ng b¸o vÒ nh÷ng lý
do khiÕn hä bÞ b¾t vµ ph¶i ®îc th«ng b¸o kh«ng chËm
trÔ vÒ sù buéc téi (Kho¶n 2). Ngêi ®ã ph¶i ®îc sím ®a
ra tríc toµ ¸n vµ ®îc xÐt xö trong thêi h¹n hîp lý hoÆc
®îc tr¶ tù do, h¹n chÕ viÖc ¸p dông biÖn ph¸p t¹m giam
(Kho¶n 3). BÊt cø ngêi nµo do bÞ b¾t hoÆc giam gi÷ cã
quyÒn yªu cÇu ®îc xÐt xö tríc toµ ¸n ®Ó quyÕt ®Þnh vÒ
tÝnh hîp ph¸p cña viÖc giam gi÷ vµ ®îc tr¶ tù do nÕu
viÖc giam gi÷ lµ bÊt hîp ph¸p (Kho¶n 4).
Sù tïy tiÖn cña viÖc b¾t giam -
ñy ban nh©n quyÒn (1988)
ñy ban nh©n quyÒn (HRC), trong mét sè
ph¸n quyÕt gi¶i quyÕt khiÕu n¹i c¸ nh©n,
trong ®ã cã vô Van Alphen kiÖn Hµ Lan (m· s
305/1988), ®· lµm râ r»ng “sù tïy tiÖn“ kh«ng
101 102
®ång nhÊt víi “tr¸i ph¸p luËt“ mµ cã ph¹m vi
réng h¬n. Trong vô Van Alphen, ngêi khiÕu
n¹i lµ mét luËt s Hµ Lan ®· bÞ b¾t v× nghi
ngê liªn quan ®Õn gian lËn thuÕ. ¤ng bÞ giam
h¬n 9 tuÇn nh»m buéc ph¶i cung cÊp th«ng
tin liªn quan ®Õn mét sè kh¸ch hµng cho nhµ
chøc tr¸ch. Nguyªn ®¬n cho r»ng viÖc b¾t vµ
giam gi÷ m×nh lµ tïy tiÖn vµ vi ph¹m kho¶n 1
§iÒu 9 cña ICCPR. Theo «ng, viÖc b¾t vµ giam
gi÷ ®îc thùc hiÖn tïy tiÖn ®Ó g©y ¸p lùc lÊy
th«ng tin nh»m sö dông trong ®iÒu tra chèng
l¹i «ng vµ c¸c kh¸ch hµng. HRC ®· cã b×nh
luËn nh sau:
“5.6. VÊn ®Ò c¬ b¶n mµ ñy ban cÇn xem xÐt
lµ viÖc giam ngêi khiÕu n¹i tõ ngµy
5/12/1983 ®Õn 9/2/1984 lµ tïy tiÖn hay kh«ng.
Râ rµng lµ c¬ quan thÈm quyÒn cña Hµ Lan
khi gia h¹n giam gi÷ ngêi khiÕu n¹i ®·
tu©n thñ c¸c quy ®Þnh vÒ t¹m giam tríc xÐt
xö quy ®Þnh trong Bé luËt Tè tông h×nh sù.
VËy cÇn quyÕt ®Þnh liÖu c¸c yÕu tè kh¸c cã thÓ
cÊu thµnh viÖc giam gi÷ tïy tiÖn hîp ph¸p
hay kh«ng, vµ liÖu ngêi khëi kiÖn cã ®îc
hëng quyÒn n¹i ra nghÜa vô nghÒ nghiÖp vÒ
b¶o mËt trong tiÕn tr×nh ®iÒu tra h×nh sù hay
kh«ng.
...
5.8. LÞch sö so¹n th¶o Kho¶n 1 §iÒu 9 x¸c
nhËn r»ng “sù tïy tiÖn” kh«ng t¬ng ®¬ng
víi “tr¸i ph¸p luËt”, mµ ph¶i ®îc hiÓu réng
h¬n, bao gåm c¸c yÕu tè kh«ng t¬ng thÝch,
bÊt c«ng vµ thiÕu kh¶ n¨ng dù b¸o tríc
(inapproriateness, injustice and lack of
predictability). §iÒu nµy cã nghÜa lµ viÖc
giam gi÷ ®óng luËt kh«ng chØ ®ßi hái tÝnh
hîp ph¸p mµ c¶ sù hîp lý (reasonable) trong
mäi trêng hîp. H¬n n÷a, viÖc giam gi÷ ph¶i
lµ cÇn thiÕt trong mäi trêng hîp, ch¼ng h¹n,
®Ó tr¸nh viÖc ch¹y trèn, lµm ¶nh hëng ®Õn
chøng cø hoÆc t¸i ph¹m. Quèc gia thµnh viªn
cha cho thÊy r»ng c¸c yÕu tè nµy tån t¹i
trong vô viÖc...”
...
2.3.1.6. QuyÒn ®îc ®èi xö nh©n ®¹o vµ t«n
träng nh©n phÈm cña nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do
QuyÒn ®îc ®èi xö nh©n ®¹o vµ ®îc t«n träng cña
nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do (person deprived of liberty),
dï víi lý do lµ biÖn ph¸p ng¨n chÆn hay chÕ tµi hµnh
chÝnh hoÆc h×nh sù, ®îc quy ®Þnh trong §iÒu 10
ICCPR. Theo §iÒu nµy, nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do ph¶i
®îc ®èi xö nh©n ®¹o víi sù t«n träng nh©n phÈm vèn
cã cña con ngêi. Kho¶n 2 §iÒu nµy quy ®Þnh, trõ
103 104
nh÷ng hoµn c¶nh ®Æc biÖt, bÞ can, bÞ c¸o ph¶i ®îc giam
gi÷ t¸ch biÖt víi nh÷ng ngêi ®· bÞ kÕt ¸n vµ ph¶i ®îc
®èi xö theo chÕ ®é riªng, phï hîp víi quy chÕ dµnh cho
nh÷ng ngêi bÞ t¹m giam. Nh÷ng bÞ can cha thµnh
niªn ph¶i ®îc giam gi÷ t¸ch riªng khái ngêi lín vµ
ph¶i ®îc ®a ra xÐt xö cµng sím cµng tèt. §Æc biÖt,
Kho¶n 3 §iÒu nµy ®Ò cËp mét nguyªn t¾c ®Þnh híng
viÖc ®èi xö víi nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do, theo ®ã, viÖc
®èi xö víi tï nh©n trong hÖ thèng tr¹i giam nh»m môc
®Ých chÝnh yÕu lµ c¶i t¹o vµ ®a hä trë l¹i x· héi, chø
kh«ng ph¶i nh»m môc ®Ých chÝnh lµ trõng ph¹t hay
hµnh h¹ hä.
Ngoµi nh÷ng khÝa c¹nh ®· nªu, trong B×nh luËn
chung sè 21 th«ng qua t¹i phiªn häp lÇn thø 44 n¨m
1992, ñy ban Nh©n quyÒn ®· gi¶i thÝch thªm mét sè
khÝa c¹nh cã liªn quan ®Õn néi dung cña §iÒu 10
ICCPR.18
Do vÞ thÕ “dÔ bÞ tæn th¬ng” cña nh÷ng ngêi bÞ
tíc tù do, cã kh¸ nhiÒu v¨n kiÖn ph¸p lý b¶o vÖ quyÒn
cña nhãm nµy, dï hÇu hÕt ®Òu cã d¹ng “luËt mÒm”.
Trong ®ã gåm C¸c quy t¾c ®¹o ®øc trong øng xö cña
nh©n viªn y tÕ trong viÖc b¶o vÖ tï nh©n vµ nh÷ng ngêi
bÞ giam gi÷ khái sù tra tÊn, ®èi xö hoÆc trõng ph¹t tµn
18 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.291-294.
¸c, v« nh©n ®¹o hay h¹ thÊp nh©n phÈm (1982); TËp
hîp c¸c nguyªn t¾c b¶o vÖ tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ giam
hay bÞ cÇm tï díi bÊt kú h×nh thøc nµo (1988); vµ C¸c
nguyªn t¾c c¬ b¶n vÒ ®èi xö víi tï nh©n (1990)…
§èi víi nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do, viÖc tiÕp xóc víi
nh÷ng ngêi kh¸c, liªn l¹c víi ngêi quen vµ thÕ giíi
bªn ngoµi cã ý nghÜa ®Æc biÖt ®èi víi c¸ nh©n hä, còng
nh ®èi víi viÖc t¹o ra sù minh b¹ch, h¹n chÕ c¸c vi
ph¹m cña c¬ quan giam gi÷. Trong mét sè vô viÖc khiÕu
n¹i chèng l¹i Urugoay, ñy ban nh©n quyÒn (HRC) ®·
kÕt luËn r»ng viÖc giam c« lËp kh«ng ai biÕt ®Õn
(incommunicado detention, tøc giam kÝn, cßn gäi lµ
“ giam cÊm cè ”) trong “ mét vµi th¸ng ” lµ cÊu thµnh vi
ph¹m §iÒu 10 (1) ICCPR. Thêi gian ng¾n nhÊt trong sè
c¸c vô ®ã, trong vô Arzuaga Gilboa kiÖn Urugoay, HRC
®· kÕt luËn r»ng 15 ngµy ®· lµ vi ph¹m. Mét vô giam
kh«ng ai biÕt ®Õn trong thêi gian 8 th¸ng ®· ®îc ñy
ban kÕt luËn lµ vi ph¹m §iÒu 7 ICCPR (tra tÊn, trõng
ph¹t, ®èi xö tµn ¸c, v« nh©n ®¹o hoÆc h¹ nhôc). Trong
vô Kang kiÖn Hµn Quèc (878/1999), HRC cho r»ng 13
n¨m biÖt giam (solitary confinement, giam mét m×nh
mét phßng), lµ “mét biÖn ph¸p nghiªm träng, ¶nh hëng
lín ®Õn c¸ nh©n, cÇn cã sù lý gi¶i nghiªm tóc nhÊt vµ
chi tiÕt nhÊt” vµ ®· kÕt luËn viÖc nµy cÊu thµnh vi
ph¹m §iÒu 10 (1).
105 106
KiÓm duyÖt th tÝn tïy tiÖn lµ sù vi ph¹m nguyªn t¾c ®èi xö nh©n ®¹o ®èi víi
ph¹m nh©n – kÕt luËn cña ñy ban nh©n quyÒn
(1980)
ñy ban nh©n quyÒn (HRC) trong kÕt luËn vÒ
vô Angel Estrella kiÖn Urugoay (m· sè
74/1980) ®· kh¼ng ®Þnh quyÒn liªn l¹c b»ng
th tÝn cña ph¹m nh©n vµ nªu yªu cÇu r»ng
viÖc kiÓm duyÖt th tÝn ph¶i theo luËt ®Þnh,
kh«ng ®îc tïy tiÖn :
...
9.2 Liªn quan ®Õn viÖc kiÓm duyÖt th cña
Miguel Angel Estrella, ñy ban thõa nhËn
r»ng viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p gi¸m s¸t vµ
kiÓm duyÖt th tõ cña c¸c tï nh©n lµ b×nh
thêng. Tuy nhiªn, §iÒu 17 cña C«ng íc quy
®Þnh r»ng “kh«ng ai bÞ can thiÖp tïy tiÖn
hoÆc bÊt hîp ph¸p vµo th tÝn cña m×nh”.
§iÒu nµy ®ßi hái r»ng c¸c biÖn ph¸p gi¸m s¸t
vµ kiÓm duyÖt ®ã ph¶i ®¸p øng nh÷ng b¶o
®¶m ph¸p lý chèng l¹i sù ¸p dông tïy
tiÖn…H¬n thÕ, møc ®é ¸p dông ph¶i phï hîp
víi c¸c tiªu chuÈn vÒ ®èi xö nhËn ®¹o ®èi víi
ngêi bÞ giam theo yªu cÇu t¹i §iÒu 10 (1) cña
C«ng íc. §Æc biÖt, c¸c tï nh©n cÇn ®îc cho
phÐp liªn l¹c, díi sù gi¸m s¸t, víi gia ®×nh
vµ b¹n bÌ cña hä theo ®Þnh kú b»ng th tÝn
còng nh b»ng c¸c chuyÕn th¨m. Dùa vµo c¸c
th«ng tin cã ®îc, ñy ban nhËn thÊy th tÝn
cña Miguel Angel Estrella bÞ kiÓm duyÖt vµ
giíi h¹n t¹i nhµ tï Libertad ®Õn møc ®é mµ
quèc gia kh«ng thÓ biÖn minh ®îc lµ phï
hîp víi §iÒu 17 trong sù liªn hÖ víi §iÒu 10
(1) cña C«ng íc.
...
2.3.1.7. QuyÒn vÒ xÐt xö c«ng b»ng
QuyÒn vÒ xÐt xö c«ng b»ng (the right to a fair trial)
thùc chÊt lµ mét tËp hîp c¸c b¶o ®¶m tè tông nh»m b¶o
®¶m qu¸ tr×nh xÐt xö ®îc c«ng b»ng, trong ®ã bao gåm c¸c
khÝa c¹nh nh ®îc b×nh ®¼ng tríc tßa ¸n (equality before
a court), ®îc suy ®o¸n v« téi (assumption of innocence);
kh«ng bÞ ¸p dông håi tè (prohibition of ex post facto laws);
vµ kh«ng bÞ bá tï chØ v× kh«ng hoµn thµnh nghÜa vô theo
hîp ®ång (prohibition of imprisonment for debt). Trong mét
sè tµi liÖu, mçi b¶o ®¶m nµy ®îc coi nh lµ mét quyÒn con
ngêi cô thÓ.
QuyÒn ®îc xÐt xö c«ng b»ng ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp
trong c¸c §iÒu 10 vµ 11 UDHR. Theo §iÒu 10, mäi
ngêi ®Òu b×nh ®¼ng vÒ quyÒn ®îc xÐt xö c«ng b»ng vµ
c«ng khai bëi mét toµ ¸n ®éc lËp vµ kh¸ch quan ®Ó x¸c
®Þnh c¸c quyÒn vµ nghÜa vô cña hä, còng nh vÒ bÊt cø
sù buéc téi nµo ®èi víi hä. §iÒu 11 bæ sung thªm mét sè
107 108
khÝa c¹nh cô thÓ, theo ®ã, mäi ngêi bÞ c¸o buéc vÒ h×nh
sù ®Òu cã quyÒn ®îc coi lµ v« téi cho ®Õn khi ®îc
chøng minh lµ ph¹m téi theo ph¸p luËt t¹i mét phiªn
toµ xÐt xö c«ng khai n¬i ngêi ®ã ®îc b¶o ®¶m nh÷ng
®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó bµo ch÷a cho m×nh. Kh«ng ai bÞ
c¸o buéc lµ ph¹m téi v× bÊt cø hµnh vi hoÆc sù t¾c tr¸ch
nµo mµ kh«ng cÊu thµnh mét téi ph¹m h×nh sù theo
ph¸p luËt quèc gia hay ph¸p luËt quèc tÕ vµo thêi ®iÓm
thùc hiÖn hµnh vi hay cã sù t¾c tr¸ch ®ã. Còng kh«ng ai
bÞ tuyªn ph¹t nÆng h¬n møc h×nh ph¹t ®îc quy ®Þnh
vµo thêi ®iÓm hµnh vi ph¹m téi ®îc thùc hiÖn.
§iÒu 14 ICCPR cô thÓ hãa c¸c quyÒn b×nh ®¼ng
tríc tßa ¸n, quyÒn ®îc suy ®o¸n v« téi vµ mét lo¹t b¶o
®¶m tè tông tèi thiÓu kh¸c dµnh cho bÞ can, bÞ c¸o trong
tè tông h×nh sù, theo ®ã:
- Mäi ngêi ®Òu b×nh ®¼ng tríc c¸c toµ ¸n vµ c¬
quan tµi ph¸n. Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc xÐt xö c«ng
b»ng vµ c«ng khai bëi mét toµ ¸n cã thÈm quyÒn, ®éc
lËp, kh«ng thiªn vÞ vµ ®îc lËp ra trªn c¬ së ph¸p luËt
®Ó quyÕt ®Þnh vÒ lêi buéc téi ngêi ®ã trong c¸c vô ¸n
h×nh sù, hoÆc ®Ó x¸c ®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô cña ngêi
®ã trong c¸c vô kiÖn phi h×nh sù (Kho¶n 1).
- Tßa ¸n xÐt xö c«ng khai, trõ c¸c trêng hîp v× lý
do ®¹o ®øc, trËt tù c«ng céng hoÆc an ninh quèc gia
trong mét x· héi d©n chñ hoÆc v× cuéc sèng riªng t cña
c¸c bªn tham gia tè tông (Kho¶n 1).
- BÞ can, bÞ c¸o cã quyÒn ®îc suy ®o¸n v« téi cho tíi
khi hµnh vi ph¹m téi ®îc chøng minh theo ph¸p luËt
(Kho¶n 2).
- Trong qu¸ tr×nh xÐt xö vÒ mét téi h×nh sù, mäi
ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc hëng mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ
hoµn toµn b×nh ®¼ng nh÷ng b¶o ®¶m tèi thiÓu nh: a)
§îc th«ng b¸o kh«ng chËm trÔ vµ chi tiÕt b»ng mét
ng«n ng÷ mµ ngêi ®ã hiÓu vÒ b¶n chÊt vµ lý do buéc téi
m×nh; b) Cã ®ñ thêi gian vµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó
chuÈn bÞ bµo ch÷a vµ liªn hÖ víi ngêi bµo ch÷a do
chÝnh m×nh lùa chän; c) §îc xÐt xö mµ kh«ng bÞ tr×
ho·n mét c¸ch v« lý; d) §îc cã mÆt trong khi xÐt xö vµ
®îc tù bµo ch÷a hoÆc th«ng qua sù trî gióp ph¸p lý
theo sù lùa chän cña m×nh; ®îc th«ng b¸o vÒ quyÒn
nµy nÕu cha cã sù trî gióp ph¸p lý; vµ ®îc nhËn sù
trî gióp ph¸p lý theo chØ ®Þnh trong trêng hîp lîi Ých
cña c«ng lý ®ßi hái vµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn cho sù trî
gióp ®ã nÕu kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn tr¶; … g) Kh«ng bÞ
buéc ph¶i ®a ra lêi khai chèng l¹i chÝnh m×nh hoÆc
buéc ph¶i nhËn lµ m×nh cã téi; (Kho¶n 3).
- Tè tông ¸p dông ®èi víi nh÷ng ngêi cha thµnh
niªn ph¶i xem xÐt tíi ®é tuæi cña hä vµ v× môc ®Ých thóc
®Èy sù phôc håi nh©n c¸ch cña hä (Kho¶n 4).
- Ngêi bÞ kÕt ¸n cã quyÒn yªu cÇu toµ ¸n cÊp cao
h¬n xem xÐt l¹i b¶n ¸n vµ h×nh ph¹t ®èi víi m×nh theo
quy ®Þnh ph¸p luËt (Kho¶n 5).
109 110
Liªn quan ®Õn §iÒu 14, trong B×nh luËn chung sè
13 th«ng qua t¹i Phiªn häp lÇn thø 21 n¨m 1984, ñy
ban nh©n quyÒn ®· lµm râ thªm mét sè khÝa c¹nh cña
quyÒn ®îc xÐt xö c«ng b»ng.19
C¬ quan tè tông vi ph¹m quyÒn gi¶ ®Þnh
v« téi – kÕt luËn cña ñy ban nh©n quyÒn (1997)
Trong vô Gridin kiÖn Liªn bang Nga (m· sè
770/1997), nguyªn ®¬n khiÕu n¹i r»ng viÖc c¸c
quan chøc thi hµnh ph¸p luËt c«ng bè c«ng
khai vÒ viÖc ph¹m téi tríc khi më phiªn tßa
xÐt xö khiÕn cho quyÒn gi¶ ®Þnh v« téi cña
«ng ®· bÞ vi ph¹m. ñy ban nh©n quyÒn (HRC)
®· ñng hé lËp luËn nµy:
...
3.5. Ngêi khiÕu n¹i cho r»ng quyÒn ®îc
gi¶ ®Þnh v« téi cña «ng ®· bÞ vi ph¹m. Trong
kho¶ng thêi gian tõ 26 ®Õn 30 th¸ng 11 n¨m
1989, c¸c tê b¸o vµ ®µi truyÒn thanh ®· th«ng
b¸o r»ng nguyªn ®¬n lµ mét kÎ giÕt ngêi
®¸ng sî, ®· h·m hiÕp nhiÒu c« g¸i vµ giÕt ba
ngêi trong sè hä. Vµo ngµy 9 th¸ng 12 n¨m
1989, ngêi ®øng ®Çu c¶nh s¸t th«ng b¸o
r»ng «ng ta ch¾c ch¾n r»ng ngêi khiÕu n¹i
19 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.266-267.
lµ kÎ giÕt ngêi, ®iÒu nµy ®îc ph¸t trªn
truyÒn h×nh. H¬n thÕ n÷a, ngêi khiÕu n¹i
cho r»ng ®iÒu tra viªn ®· tuyªn bè «ng ph¹m
téi t¹i c¸c cuéc häp c«ng khai tríc khi tßa
xÐt xö ...
…
8.3. Liªn quan ®Õn c¸o buéc vÒ vi ph¹m gi¶
®Þnh v« téi, bao gåm nh÷ng c«ng bè c«ng khai
cña c¸c quan chøc thùc thi ph¸p luËt thÓ
hiÖn ngêi khiÕu n¹i nh mét kÎ ph¹m téi,
®îc c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¨ng t¶i
réng r·i, ñy ban lu ý r»ng Tßa ¸n Tèi cao
(Nga) ®· nh¾c ®Õn ®iÒu nµy nhng kh«ng
gi¶i quyÕt cô thÓ khi xem xÐt khiÕu n¹i cña bÞ
c¸o. ñy ban dÉn chiÕu ®Õn B×nh luËn chung
sè 13 vÒ §iÒu 14, trong ®ã ®· nªu r»ng: “...mäi
c¬ quan chøc n¨ng cã nghÜa vô h¹n chÕ ph¸n
quyÕt tríc vÒ kÕt qu¶ cña phiªn tßa”. Trong
vô nµy, ñy ban thÊy r»ng c¸c c¬ quan h÷u
tr¸ch ®· kh«ng thùc hiÖn viÖc h¹n chÕ mµ
kho¶n 2 §iÒu 14 yªu cÇu hä vµ v× vËy mµ
quyÒn cña ngêi khiÕu n¹i ®· bÞ vi ph¹m.
2.3.1.8. QuyÒn tù do ®i l¹i vµ c tró
QuyÒn nµy ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 13
UDHR, trong ®ã nªu r»ng: Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn tù
111 112
do ®i l¹i vµ tù do c tró trong ph¹m vi l·nh thæ cña quèc
gia. Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn rêi khái bÊt kú níc nµo, kÓ
c¶ níc m×nh, còng nh cã quyÒn trë vÒ níc m×nh. Quy
®Þnh nµy sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ hãa
trong c¸c §iÒu 12 vµ 13 ICCPR.
Theo §iÒu 12 ICCPR th× bÊt cø ai c tró hîp ph¸p
trªn l·nh thæ cña mét quèc gia ®Òu cã quyÒn tù do ®i l¹i
vµ tù do lùa chän n¬i c tró trong ph¹m vi l·nh thæ
quèc gia ®ã; mäi ngêi ®Òu cã quyÒn tù do rêi khái bÊt
kú níc nµo, kÓ c¶ níc m×nh; kh«ng ai bÞ tíc ®o¹t mét
c¸ch tuú tiÖn quyÒn ®îc trë vÒ níc m×nh (c¸c Kho¶n
1,2,4).
Nh×n tæng qu¸t, cã thÓ thÊy r»ng, §iÒu 12 ®· ®Ò cËp
bèn d¹ng tù do cô thÓ cã mèi liªn hÖ g¾n kÕt víi nhau,
bao gåm: Tù do lùa chän n¬i sinh sèng trªn l·nh thæ
quèc gia; Tù do ®i l¹i trong ph¹m vi l·nh thæ quèc gia;
Tù do ®i khái bÊt kú níc nµo, kÓ c¶ níc m×nh; Tù do
trë vÒ níc m×nh. Tuy nhiªn, theo Kho¶n 3 §iÒu 12,
quyÒn tù do ®i l¹i vµ c tró kh«ng ph¶i lµ mét quyÒn
tuyÖt ®èi mµ cã thÓ bÞ h¹n chÕ nÕu viÖc ®ã “…lµ cÇn
thiÕt ®Ó b¶o vÖ an ninh quèc gia, trËt tù c«ng céng, søc
khoÎ hoÆc ®¹o ®øc x· héi hoÆc c¸c quyÒn tù do cña
ngêi kh¸c”, víi ®iÒu kiÖn lµ h¹n chÕ ph¶i quy ®Þnh
trong luËt vµ ph¶i phï hîp víi nh÷ng quyÒn kh¸c ®îc
ICCPR ghi nhËn.
VÒ §iÒu 12 ICCPR, bªn c¹nh nh÷ng khÝa c¹nh ®·
®îc nªu cô thÓ ë trªn, trong B×nh luËn chung sè 27
th«ng qua t¹i phiªn häp lÇn thø 67 (1999)20, ñy ban
Nh©n quyÒn ®· ph©n tÝch thªm mét sè néi dung cña
quyÒn nµy.
§iÒu 13 ICCPR ®Ò cËp cô thÓ tíi quyÒn tù do ®i l¹i,
c tró trong mèi quan hÖ víi ngêi níc ngoµi, theo ®ã,
mét ngêi níc ngoµi c tró hîp ph¸p trªn l·nh thæ mét
quèc gia thµnh viªn C«ng íc chØ cã thÓ bÞ trôc xuÊt
khái níc ®ã theo quyÕt ®Þnh phï hîp ph¸p luËt, vµ trõ
trêng hîp cã yªu cÇu kh¸c xuÊt ph¸t tõ lý do chÝnh
®¸ng vÒ an ninh quèc gia. Ngêi bÞ trôc xuÊt cã quyÒn
ph¶n ®èi viÖc trôc xuÊt vµ yªu cÇu nhµ chøc tr¸ch cã
thÈm quyÒn, hoÆc mét ngêi hoÆc nh÷ng ngêi mµ nhµ
chøc tr¸ch cã thÈm quyÒn ®Æc biÖt cö ra, xem xÐt l¹i
trêng hîp cña m×nh còng nh cã quyÒn cã ®¹i diÖn khi
trêng hîp cña m×nh ®îc xem xÐt l¹i.
VÒ néi dung §iÒu 13 ICCPR, trong B×nh luËn chung
sè 15 th«ng qua t¹i phiªn häp thø 27 n¨m 1986, ñy ban
Nh©n quyÒn ®· lµm râ thªm mét sè khÝa c¹nh.21
20 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.322-329. 21 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.269-272.
113 114
2.3.1.9. QuyÒn ®îc b¶o vÖ sù riªng t
QuyÒn ®îc b¶o vÖ sù riªng t (right to privacy) ®Çu
tiªn ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 12 UDHR. Quy ®Þnh trong
§iÒu 12 UDHR sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh ë §iÒu 17
ICCPR, theo ®ã: Kh«ng ai bÞ can thiÖp mét c¸ch tuú tiÖn
hoÆc bÊt hîp ph¸p vµo ®êi sèng riªng t, gia ®×nh, nhµ
ë, th tÝn, hoÆc bÞ x©m ph¹m bÊt hîp ph¸p ®Õn danh dù
vµ uy tÝn. Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ
chèng l¹i nh÷ng can thiÖp hoÆc x©m ph¹m nh vËy.
Mét sè khÝa c¹nh liªn quan ®Õn néi dung §iÒu 17
ICCPR sau ®ã ®îc ñy ban Nh©n quyÒn lµm râ thªm
trong B×nh luËn chung sè 16 th«ng qua t¹i phiªn häp
lÇn thø 31 n¨m 1988 cña ñy ban.22
2.3.1.10. QuyÒn tù do t tëng, l¬ng t©m vµ t«n gi¸o
Cïng víi tù do biÓu ®¹t, quyÒn tù do t tëng, l¬ng
t©m vµ t«n gi¸o (freedom of thought, conscience, and
religion) ®Çu tiªn ®îc ghi nhËn trong §iÒu 18 UDHR.
Theo §iÒu nµy, mäi ngêi ®Òu cã quyÒn tù do chÝnh kiÕn,
niÒm tin, tÝn ngìng vµ t«n gi¸o, kÓ c¶ tù do thay ®æi tÝn
ngìng hoÆc t«n gi¸o cña m×nh vµ tù do bµy tá tÝn ngìng
hay t«n gi¸o cña m×nh b»ng c¸c h×nh thøc nh truyÒn
gi¶ng, thùc hµnh, thê cóng vµ tu©n thñ c¸c nghi lÔ, díi
22 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.269-272.
h×nh thøc c¸ nh©n hay tËp thÓ, t¹i n¬i c«ng céng hoÆc n¬i
riªng t.
Néi dung cña §iÒu 18 UDHR sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng
®Þnh vµ cô thÓ hãa trong c¸c §iÒu 18 vµ 20 ICCPR.
Theo §iÒu 18 ICCPR: Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn tù do
chÝnh kiÕn, niÒm tin, tù do tÝn ngìng vµ t«n gi¸o.
QuyÒn nµy bao gåm tù do cã hoÆc theo mét t«n gi¸o hoÆc
tÝn ngìng do m×nh lùa chän vµ tù do bµy tá tÝn ngìng
hoÆc t«n gi¸o mét m×nh hoÆc trong céng ®ång víi nh÷ng
ngêi kh¸c mét c¸ch c«ng khai hoÆc kÝn ®¸o, díi c¸c
h×nh thøc nh thê cóng, cÇu nguyÖn, thùc hµnh hay
truyÒn gi¶ng. Kh«ng ai bÞ Ðp buéc lµm nh÷ng ®iÒu tæn
h¹i ®Õn quyÒn tù do lùa chän hoÆc tin theo t«n gi¸o hoÆc
tÝn ngìng cña hä (Kho¶n 1 vµ 2). Kho¶n 3 §iÒu nµy
quy ®Þnh quyÒn bµy tá (biÓu ®¹t) tù do tÝn ngìng, t«n
gi¸o cã thÓ bÞ giíi h¹n song chØ cã thÓ bëi luËt vµ khi cÇn
thiÕt ®Ó b¶o vÖ an ninh, trËt tù c«ng céng, søc khoÎ hoÆc
®¹o ®øc x· héi, hoÆc ®Ó b¶o vÖ c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n
cña ngêi kh¸c. Kho¶n 4 §iÒu nµy yªu cÇu c¸c quèc gia
thµnh viªn C«ng íc ph¶i t«n träng quyÒn tù do cña c¸c
bËc cha mÑ hoÆc nh÷ng ngêi gi¸m hé hîp ph¸p trong
viÖc gi¸o dôc vÒ t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc cho con c¸i hä theo
ý nguyÖn cña riªng hä.
Mét sè khÝa c¹nh liªn quan ®Õn néi dung §iÒu 18
ICCPR sau ®ã ®îc ñy ban Nh©n quyÒn lµm râ thªm
115 116
trong B×nh luËn chung sè 22 th«ng qua t¹i phiªn häp
lÇn thø 48 n¨m 1993 cña ñy ban. 23 ñy ban, trong
B×nh luËn chung nµy, nhÊn m¹nh r»ng §iÒu 18 ph©n
biÖt gi÷a “quyÒn tù do t tëng, l¬ng t©m, t«n gi¸o
hoÆc tÝn ngìng” víi “tù do thùc hµnh, biÓu ®¹t t«n gi¸o
hay tÝn ngìng”. NghÜa lµ kh«ng cho phÐp cã bÊt kú sù
giíi h¹n nµo víi quyÒn tù do t tëng, l¬ng t©m, vµ
quyÒn tù do tin hoÆc theo mét t«n gi¸o hoÆc tÝn ngìng.
Nh÷ng tù do nµy ph¶i ®îc b¶o vÖ kh«ng ®iÒu kiÖn,
t¬ng tù quyÒn tù do ®îc gi÷ ý kiÕn nªu trong Kho¶n 1
§iÒu 19. ViÖc giíi h¹n chØ cã thÓ ¸p dông theo luËt ®Þnh
®èi víi nh÷ng hµnh vi biÓu ®¹t, bµy tá ra bªn ngoµi.
Giíi h¹n biÓu ®¹t t«n gi¸o v× lý do søc kháe c«ng chóng – kÕt luËn
cña ñy ban nh©n quyÒn (1986)
Trong vô Singh Bhinder kiÖn Canada
(208/1986), ngêi khiÕu n¹i lµ mét tÝn ®å ®¹o
Sikh, v× vËy «ng ph¶i ®éi kh¨n xÕp (turban).
Trong khi ®ã, ph¸p luËt Canada quy ®Þnh
r»ng «ng, mét c«ng nh©n, ph¶i ®éi mò b¶o
hiÓm cøng khi lµm viÖc ®Ó tr¸nh bÞ th¬ng
hay bÞ ®iÖn giËt. Ngêi khiÕu n¹i ®· ph¶n ®èi
quy ®Þnh nµy vµ lËp luËn nh sau:
23 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.294-298.
...
“3. Nguyªn ®¬n khiÕu n¹i r»ng quyÒn cña
m×nh ®îc biÓu ®¹t t«n gi¸o vµ tÝn ngìng
theo kho¶n 1 §iÒu 18 ®· bÞ giíi h¹n v× quy
®Þnh vÒ ®éi mò b¶o hiÓm, vµ giíi h¹n nµy tr¸i
quy ®Þnh cña kho¶n 3 §iÒu 18. §Æc biÖt, «ng
lËp luËn r»ng giíi h¹n lµ kh«ng cÇn thiÕt ®Ó
b¶o vÖ an toµn c«ng céng, v× bÊt kú rñi ro nµo
xuÊt ph¸t tõ viÖc «ng tõ chèi ®éi mò b¶o hiÓm
còng chØ m×nh «ng ph¶i g¸nh chÞu”.
Tuy nhiªn, HRC ®· kh«ng ñng hé quan
®iÓm cña nguyªn ®¬n:
...
“6.2.Cho dï tiÕp cËn vÊn ®Ò tõ khÝa c¹nh
cña §iÒu 18 hoÆc §iÒu 20, ñy ban thÊy ®Òu ®i
®Õn mét kÕt luËn. NÕu yªu cÇu ®éi mò b¶o
hiÓm ®îc coi lµ ph¸t sinh vÊn ®Ò theo §iÒu
18, vËy ®ã lµ mét h¹n chÕ biÖn minh ®îc theo
b»ng c¸ch dÉn chiÕu ®Õn kho¶n 3 §iÒu 18.
NÕu yªu cÇu ®éi mò b¶o hiÓm ®îc xem nh
lµ mét sù ph©n biÖt trong thùc tÕ chèng l¹i
tÝn ®å ®¹o Sikh c¨n cø theo §iÒu 26, th× viÖc
¸p dông c¸c tiªu chuÈn ®· ®îc thiÕt lËp ®Çy
®ñ bëi c¸c ph¸n quyÕt tríc ®©y cña ñy ban,
luËt yªu cÇu c«ng nh©n liªn bang ph¶i ®éi
mò cøng ®Ó ®îc b¶o vÖ khái bÞ chÊn th¬ng
hoÆc ®iÖn giËt ®îc coi lµ hîp lý vµ v× nh÷ng
môc tiªu kh¸ch quan phï hîp víi C«ng íc”.
117 118
2.3.1.11. QuyÒn tù do quan ®iÓm vµ biÓu ®¹t
QuyÒn tù do quan ®iÓm vµ biÓu ®¹t (freedom of
opinion and expression) ®Çu tiªn ®îc ghi nhËn trong
§iÒu 19 UDHR. Theo §iÒu nµy, mäi ngêi ®Òu cã quyÒn
tù do ng«n luËn vµ bµy tá ý kiÕn; kÓ c¶ tù do b¶o lu
quan ®iÓm mµ kh«ng bÞ can thiÖp; còng nh tù do t×m
kiÕm, tiÕp nhËn vµ truyÒn b¸ c¸c ý tëng vµ th«ng tin
b»ng bÊt kú ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng nµo vµ kh«ng cã
giíi h¹n vÒ biªn giíi.
Néi dung cña §iÒu 19 UDHR sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng
®Þnh vµ cô thÓ hãa trong c¸c §iÒu 19 vµ 20 ICCPR.
Theo §iÒu 19 ICCPR, mäi ngêi cã quyÒn gi÷ quan ®iÓm
cña m×nh mµ kh«ng bÞ ai can thiÖp. Mäi ngêi cã quyÒn
tù do ng«n luËn. QuyÒn nµy bao gåm tù do t×m kiÕm,
tiÕp nhËn vµ truyÒn ®¹t mäi th«ng tin, ý kiÕn, kh«ng
ph©n biÖt lÜnh vùc, h×nh thøc tuyªn truyÒn b»ng miÖng,
b»ng b¶n viÕt, in, hoÆc díi h×nh thøc nghÖ thuËt, th«ng
qua bÊt kú ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nµo tuú theo
sù lùa chän cña hä (c¸c kho¶n 1 vµ 2). Kho¶n 3 §iÒu
nµy x¸c ®Þnh quyÒn tù do biÓu ®¹t “ph¶i ®îc thùc hiÖn
kÌm theo nh÷ng nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm ®Æc biÖt. V×
vËy, quyÒn nµy cã thÓ ph¶i chÞu mét sè h¹n chÕ nhÊt
®Þnh ®îc quy ®Þnh trong ph¸p luËt vµ lµ cÇn thiÕt ®Ó:
(a) t«n träng c¸c quyÒn hoÆc uy tÝn cña ngêi kh¸c vµ;
(b) ®Ó b¶o vÖ an ninh quèc gia, trËt tù c«ng céng, sù
b×nh yªn hoÆc ®¹o ®øc x· héi”.
Néi dung §iÒu 19 ICCPR, gÇn ®©y ®îc ñy ban
Nh©n quyÒn lµm râ thªm trong B×nh luËn chung sè 34
(thay thÕ B×nh luËn chung sè 10, n¨m 1983) th«ng qua
t¹i phiªn häp lÇn thø 102 (n¨m 2011) cña ñy ban.24
Theo B×nh luËn chung nµy, quyÒn ®îc gi÷ quan ®iÓm
(opinion) cña m×nh mµ kh«ng bÞ ai can thiÖp nªu ë
Kho¶n 1 §iÒu 19 ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh lµ quyÒn tuyÖt
®èi, kh«ng ®îc h¹n chÕ hay tíc bá trong bÊt cø hoµn
c¶nh nµo, kÓ c¶ trong t×nh huèng khÈn cÊp cña quèc gia.
Theo ®ã, kh«ng ai cã thÓ bÞ h¹n chÕ bÊt kú quyÒn nµo
trong C«ng íc do quan ®iÓm cña m×nh, dï ®ã lµ quan
®iÓm thùc tÕ, quan ®iÓm ®îc ghi nhËn hoÆc suy ®o¸n
lµ cña ngêi ®ã. Mäi h×nh thøc quan ®iÓm ®Òu ®îc
b¶o vÖ, bao gåm c¸c quan ®iÓm cã b¶n chÊt chÝnh trÞ,
khoa häc, lÞch sö, ®¹o ®øc hay tù nhiªn. H×nh sù hãa
viÖc duy tr× mét quan ®iÓm lµ kh«ng phï hîp víi
Kho¶n 1. S¸ch nhiÔu, ®e däa hay kú thÞ mét ngêi, bao
gåm viÖc b¾t, giam gi÷, truy tè hay bá tï mét ngêi v×
nh÷ng lý do nh÷ng quan ®iÓm hä cã thÓ cã lµ vi ph¹m
Kho¶n 1 §iÒu 19.
QuyÒn tù do biÓu ®¹t (expression) th× l¹i cã thÓ ph¶i
chÞu nh÷ng giíi h¹n nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, c¸c h¹n chÕ
24 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.261.
119 120
kh«ng ®îc lµm ¶nh hëng ®Õn b¶n chÊt cña quyÒn,
chóng ph¶i ®îc luËt ph¸p quy ®Þnh, chØ ®îc ¸p dông
dùa trªn nh÷ng lý do ®a ra trong môc (a) vµ (b) cña
Kho¶n 3 §iÒu 19, nh÷ng h¹n chÕ nµy ph¶i tu©n thñ
nh÷ng kiÓm chøng nghiªm ngÆt vÒ tÝnh cÇn thiÕt vµ
møc ®é t¬ng xøng. Bæ sung cho quy ®Þnh ë §iÒu 19,
§iÒu 20 ICCPR ®Ò cËp mét h¹n chÕ cÇn thiÕt cña quyÒn
tù do biÓu ®¹t, theo ®ã, mäi h×nh thøc tuyªn truyÒn cho
chiÕn tranh, mäi chñ tr¬ng g©y h»n thï d©n téc, chñng
téc hoÆc t«n gi¸o ®Ó kÝch ®éng sù ph©n biÖt ®èi xö vÒ
chñng téc, sù thï ®Þch, hoÆc b¹o lùc ®Òu ph¶i bÞ ph¸p
luËt nghiªm cÊm.
2.3.1.12. QuyÒn tù do lËp héi
QuyÒn tù do lËp héi (freedom of association) ®Çu
tiªn ®îc ghi nhËn trong §iÒu 20 UDHR (cïng víi
quyÒn tù do héi häp mét c¸ch hßa b×nh). Ngoµi viÖc quy
®Þnh mäi ngêi ®Òu cã quyÒn tù do héi häp vµ lËp héi
mét c¸ch hoµ b×nh, §iÒu nµy cßn nªu râ (trong Kho¶n
2), kh«ng ai bÞ Ðp buéc ph¶i tham gia vµo bÊt cø hiÖp
héi nµo.
§iÒu 22 ICCPR t¸i kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ hãa quy
®Þnh vÒ quyÒn tù do héi häp trong §iÒu 20 UDHR, trong
®ã nªu râ: Mäi ngêi cã quyÒn tù do lËp héi víi nh÷ng
ngêi kh¸c, kÓ c¶ quyÒn lËp vµ gia nhËp c¸c c«ng ®oµn
®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña m×nh. ViÖc thùc hiÖn quyÒn nµy
kh«ng bÞ h¹n chÕ, trõ nh÷ng h¹n chÕ do ph¸p luËt quy
®Þnh vµ lµ cÇn thiÕt trong mét x· héi d©n chñ, v× lîi Ých
an ninh quèc gia, an toµn vµ trËt tù c«ng céng vµ ®Ó b¶o
vÖ søc khoÎ hoÆc ®¹o ®øc cña c«ng chóng hay c¸c quyÒn
vµ tù do cña ngêi kh¸c. CÇn lu ý lµ theo §iÒu 22
ICCPR, c¸c quèc gia thµnh viªn cã thÓ ®Æt ra nh÷ng
h¹n chÕ hîp ph¸p trong viÖc thùc hiÖn quyÒn tù do héi
häp ®èi víi nh÷ng ngêi lµm viÖc trong c¸c lùc lîng vò
trang vµ c¶nh s¸t mµ kh«ng bÞ coi lµ vi ph¹m luËt nh©n
quyÒn quèc tÕ.
ñy ban Nh©n quyÒn hiÖn cha cã b×nh luËn chung
nµo vÒ néi dung §iÒu 22, tuy nhiªn, tõ néi dung cña nã,
cã thÓ thÊy quyÒn nµy bao gåm c¶ ba khÝa c¹nh: (I)
quyÒn lËp ra c¸c héi míi, (II) quyÒn gia nhËp c¸c héi ®·
cã s½n, vµ (III) quyÒn ®iÒu hµnh c¸c héi, bao gåm c¶ viÖc
t×m kiÕm, huy ®éng c¸c nguån kinh phÝ cho ho¹t ®éng.
2.3.1.13. QuyÒn tù do héi häp mét c¸ch hßa b×nh
Nh ®· ®Ò cËp ë trªn, quyÒn tù do héi häp mét
c¸ch hßa b×nh (freedom of peaceful assembly) ®Çu tiªn
®îc ghi nhËn trong §iÒu 20 UDHR, cïng víi quyÒn
tù do lËp héi.
§iÒu 21 ICCPR t¸i kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ hãa néi
dung §iÒu 20 UDHR, trong ®ã nªu râ: QuyÒn héi häp hoµ
b×nh ph¶i ®îc c«ng nhËn. ViÖc thùc hiÖn quyÒn nµy chØ
bÞ nh÷ng h¹n chÕ do ph¸p luËt quy ®Þnh vµ lµ cÇn thiÕt
121 122
trong mét x· héi d©n chñ, v× lîi Ých an ninh quèc gia, an
toµn vµ trËt tù c«ng céng vµ ®Ó b¶o vÖ sù b×nh yªn vµ
®¹o ®øc x· héi hoÆc c¸c quyÒn vµ tù do cña ngêi kh¸c.
Liªn quan ®Õn §iÒu 21, ñy ban Nh©n quyÒn hiÖn
còng cha cã b×nh luËn chung nµo, tuy nhiªn, còng tõ
néi dung cña nã, cã thÓ thÊy ®©y còng kh«ng ph¶i lµ
mét quyÒn tuyÖt ®èi.
C¸c quyÒn tù do lËp héi, héi häp vµ biÓu ®¹t (quy
®Þnh trong §iÒu 19 ICCPR) cã mèi liªn hÖ g¾n kÕt víi
nhau; quyÒn nµy lµ tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o ®¶m thùc
hiÖn hoÆc lµ môc ®Ých, kÕt qu¶ cña quyÒn kia. V× vËy,
c¸c §iÒu 19, 21 vµ 22 ICCPR cÇn ®îc b¶o ®¶m thùc
hiÖn ®ång thêi.
T¬ng tù nh viÖc thùc thi quyÒn tù do lËp héi, b¶o
®¶m quyÒn héi häp hßa b×nh ®ßi hái c¸c quèc gia cã c¶
nghÜa vô chñ ®éng vµ nghÜa vô thô ®éng. VÒ nghÜa vô
chñ ®éng, c¸c quèc gia ph¶i tÝch cùc b¶o vÖ c¸c cuéc héi
häp hßa b×nh. NghÜa vô nµy bao gåm b¶o vÖ nh÷ng
ngêi tham gia vµo héi häp hßa b×nh khái c¸c c¸ nh©n,
nhãm, bao gåm nh÷ng kÎ kÝch ®éng g©y rèi (agents
provocateurs) vµ nh÷ng ngêi ph¶n – biÓu t×nh (counter-
demonstrators), muèn ph¸ ho¹i hay gi¶i t¸n cuéc tô
häp. C¸c c¸ nh©n ®ã cã thÓ gåm c¶ nh÷ng viªn chøc cña
nhµ níc hoÆc thùc hiÖn theo chØ ®¹o cña hä.25 C¸c
quyÒn d©n sù c¬ b¶n, nh quyÒn sèng, quyÒn kh«ng bÞ
tra tÊn, ®èi xö tµn ¸c vµ v« nh©n ®¹o, ph¶i ®îc t«n
träng tuyÖt ®èi bëi c¸c lùc lîng gi¸m s¸t, b¶o vÖ c¸c
ho¹t ®éng biÓu t×nh, tuÇn hµnh. C¸c quèc gia còng cã
nghÜa vô ®µo t¹o c¸c lùc lîng c¶nh s¸t ®Ó hä cã thÓ b¶o
vÖ tèt c¸c cuéc héi häp, cã thÓ ph©n biÖt, xö lý nh÷ng kÎ
khiªu khÝch, g©y rèi. Nh÷ng ngêi vi ph¹m, kÓ c¶ c¸c
nh©n viªn thùc thi ph¸p luËt, nÕu vi ph¹m quyÒn héi
häp hßa b×nh ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý, bÞ xö lý bëi
c¬ quan gi¸m s¸t vµ bëi tßa ¸n. VÒ nghÜa vô thô ®éng,
Nhµ níc kh«ng ®îc can thiÖp v« lý vµo quyÒn héi häp
hßa b×nh. C¸c giíi h¹n ¸p dông ph¶i lµ cÇn thiÕt vµ cã
sù t¬ng xøng víi môc ®Ých.
2.3.1.14. QuyÒn kÕt h«n, lËp gia ®×nh vµ b×nh ®¼ng
trong h«n nh©n
QuyÒn kÕt h«n, lËp gia ®×nh vµ b×nh ®¼ng trong h«n
nh©n ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong c¸c §iÒu 16 UDHR.
Theo §iÒu nµy, nam vµ n÷ khi ®ñ tuæi luËt ®Þnh ®Òu cã
quyÒn kÕt h«n vµ x©y dùng gia ®×nh mµ kh«ng cã bÊt kú
sù h¹n chÕ nµo vÒ chñng téc, quèc tÞch hay t«n gi¸o.
Nam vµ n÷ cã quyÒn b×nh ®¼ng trong viÖc kÕt h«n,
25 B¸o c¸o cña B¸o c¸o viªn ®Æc biÖt vÒ tù do héi häp vµ lËp héi, Maina Kiai, vÒ n¨m ho¹t ®éng ®Çu tiªn (1/5/2011 – 30/4/2012) (A/HCR/20/27), ®o¹n 33.
123 124
trong thêi gian chung sèng vµ khi ly h«n. ViÖc kÕt h«n
chØ ®îc tiÕn hµnh víi sù ®ång ý hoµn toµn vµ tù
nguyÖn cña cÆp vî chång t¬ng lai (c¸c kho¶n 1 vµ 2).
Kho¶n 3 §iÒu nµy kh¼ng ®Þnh, gia ®×nh lµ tÕ bµo tù
nhiªn vµ c¬ b¶n cña x· héi, ®îc nhµ níc vµ x· héi
b¶o vÖ.
C¸c quy ®Þnh kÓ trªn cña UDHR sau ®ã ®îc t¸i
kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ hãa trong c¸c §iÒu 23 ICCPR vµ
§iÒu 10 ICESCR. ChÝnh v× vËy, khi xÕp c¸c quyÒn cã
liªn quan vµo mét nhãm chung lµ QuyÒn vÒ gia ®×nh,
nhãm chung nµy sÏ mang ®Æc trng vµ ®«i khi ®îc
xÕp vµo c¶ hai nhãm quyÒn d©n sù vµ quyÒn x· héi. Cô
thÓ, vÒ khÝa c¹nh quan hÖ th©n nh©n vµ tµi s¶n, quyÒn
vÒ gia ®×nh thuéc nhãm quyÒn d©n sù, tuy nhiªn, ë
khÝa c¹nh an sinh x· héi, quyÒn nµy thuéc nhãm quyÒn
x· héi.
§iÒu 23 ICCPR quy ®Þnh: Gia ®×nh lµ mét tÕ bµo c¬
b¶n vµ tù nhiªn cña x· héi, ®îc Nhµ níc vµ x· héi b¶o
hé. QuyÒn kÕt h«n vµ lËp gia ®×nh cña nam vµ n÷ ®Õn
tuæi kÕt h«n ph¶i ®îc thõa nhËn. Kh«ng ®îc tæ chøc
viÖc kÕt h«n nÕu kh«ng cã sù ®ång ý hoµn toµn vµ tù
nguyÖn cña cÆp vî chång t¬ng lai. C¸c quèc gia thµnh
viªn C«ng íc ph¶i tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp
®Ó b¶o ®¶m sù b×nh ®¼ng vÒ quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm cña
vî vµ chång trong suèt thêi gian chung sèng vµ khi ly
h«n. Trong trêng hîp ly h«n, ph¶i cã quy ®Þnh b¶o ®¶m
sù b¶o hé cÇn thiÕt víi con c¸i.
Mét sè khÝa c¹nh cô thÓ cña §iÒu 23 ICCPR sau ®ã
®îc ñy ban Nh©n quyÒn ®Ò cËp vµ ph©n tÝch trong
B×nh luËn chung sè 19 (n¨m 1989) cña ñy ban.26
2.3.1.15. QuyÒn tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ
QuyÒn tham gia chÝnh trÞ (hay quyÒn tham gia vµo
®êi sèng chÝnh trÞ) (the right to participation in political
life) ®Çu tiªn ®îc ghi nhËn trong §iÒu 21 UDHR. Theo
§iÒu nµy, mäi ngêi ®Òu cã quyÒn tham gia qu¶n lý ®Êt
níc m×nh mét c¸ch trùc tiÕp hoÆc th«ng qua c¸c ®¹i
diÖn mµ hä ®îc tù do lùa chän. Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn
®îc tiÕp cËn c¸c dÞch vô c«ng céng ë níc m×nh mét
c¸ch b×nh ®¼ng (c¸c Kho¶n 1 vµ 2). Kho¶n 3 §iÒu nµy
®Ò cËp mét quy ®Þnh mang tÝnh nguyªn t¾c bæ sung cho
néi dung c¸c Kho¶n 1 vµ 2, trong ®ã nªu r»ng, ý chÝ cña
nh©n d©n ph¶i lµ c¬ së t¹o nªn quyÒn lùc cña chÝnh
quyÒn; ý chÝ ®ã ph¶i ®îc thÓ hiÖn qua c¸c cuéc bÇu cö
®Þnh kú vµ ch©n thùc, ®îc tæ chøc theo nguyªn t¾c phæ
th«ng ®Çu phiÕu, b×nh ®¼ng vµ bá phiÕu kÝn, hoÆc b»ng
nh÷ng thñ tôc bÇu cö tù do t¬ng tù.
§iÒu 25 ICCPR t¸i kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ hãa quy
®Þnh trong §iÒu 21 UDHR, trong ®ã nªu râ: Mäi c«ng d©n,
26 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.284-286.
125 126
kh«ng cã bÊt kú sù ph©n biÖt nµo... vµ kh«ng cã bÊt kú sù
h¹n chÕ bÊt hîp lý nµo, ®Òu cã quyÒn vµ c¬ héi ®Ó: a)
Tham gia ®iÒu hµnh c¸c c«ng viÖc x· héi mét c¸ch trùc
tiÕp hoÆc th«ng qua nh÷ng ®¹i diÖn do hä tù do lùa
chän; b) BÇu cö vµ øng cö trong c¸c cuéc bÇu cö ®Þnh kú
ch©n thùc, b»ng phæ th«ng ®Çu phiÕu, b×nh ®¼ng vµ bá
phiÕu kÝn, nh»m ®¶m b¶o cho cö tri ®îc tù do bµy tá ý
nguyÖn cña m×nh; c) §îc tiÕp cËn víi c¸c chøc vô c«ng
ë ®Êt níc m×nh trªn c¬ së b×nh ®¼ng.
Liªn quan ®Õn §iÒu 25, ñy ban Nh©n quyÒn ®· gi¶i
thÝch thªm mét sè khÝa c¹nh trong B×nh luËn chung sè
25 th«ng qua t¹i phiªn häp thø 57 n¨m 1996 cña ñy
ban.27
Mäi c«ng d©n ®Òu cã quyÒn b×nh ®¼ng trong
viÖc tham gia qu¶n lý x· héi mét c¸ch trùc
tiÕp vµ gi¸n tiÕp th«ng qua c¸c ®¹i diÖn do
m×nh bÇu ra.
ý chÝ cña nh©n d©n lµ c¬ së t¹o nªn quyÒn
lùc cña chÝnh quyÒn. BÇu cö ph¶i ®îc thùc
hiÖn ®Þnh kú, theo c¸c nguyªn t¾c tù do, phæ
th«ng, b×nh ®¼ng vµ bá phiÕu kÝn.
27 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.313-319.
2.3.2. C¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa
Môc nµy tr×nh bµy vµ ph©n tÝch kh¸i qu¸t néi dung
cña c¸c chuÈn mùc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa. XÐt ë gãc ®é ph¸p ®iÓn hãa, c¸c quyÒn vµ tù do
nµy ®Çu tiªn ®îc ghi nhËn trong Tuyªn ng«n toµn thÕ
giíi vÒ quyÒn con ngêi n¨m 1948 (UDHR), sau ®ã ®îc
cô thÓ hãa trong nhiÒu v¨n kiÖn quèc tÕ kh¸c mµ ®Æc
biÖt lµ C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi,
v¨n hãa (ICESCR) (®îc §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc
th«ng qua vµo n¨m 1966).
Do giíi h¹n cña dung lîng cuèn s¸ch, trong
môc nµy còng chØ ®Ò cËp ®Õn mét sè quyÒn kinh tÕ, x·
héi vµ v¨n hãa c¬ b¶n thuéc ba nhãm, cô thÓ nh sau:
Nhãm quyÒn kinh tÕ
(economic
rights)
Nhãm quyÒn x· héi (social
rights)
Nhãm quyÒn v¨n hãa (cultural
rights)
- QuyÒn ®îc
hëng vµ duy tr×
tiªu chuÈn sèng
thÝch ®¸ng
- QuyÒn vÒ lao
®éng
- QuyÒn ®îc
hëng an sinh
x· héi
- QuyÒn ®îc
hç trî vÒ gia
®×nh
- QuyÒn ®îc
hëng søc kháe
vÒ thÓ chÊt vµ
tinh thÇn
- QuyÒn gi¸o dôc
- QuyÒn tham
gia vµo ®êi sèng
v¨n hãa vµ
hëng c¸c thµnh
tùu khoa häc.
127 128
2.3.2.1. QuyÒn ®îc hëng vµ duy tr× tiªu chuÈn
sèng thÝch ®¸ng
Trong mét sè tµi liÖu, quyÒn ®îc hëng vµ duy tr×
tiªu chuÈn sèng thÝch ®¸ng (the right to gain and
sustain an adequate standard of living) ®îc xem nh
lµ mét tËp hîp c¸c quyÒn liªn quan ®Õn viÖc b¶o ®¶m
nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña cuéc sèng nh ¨n, mÆc, ë,
ch¨m sãc y tÕ, cã níc s¹ch v.v...
QuyÒn nµy lÇn ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong Kho¶n 1
§iÒu 25 UDHR, trong ®ã nªu r»ng, mäi ngêi ®Òu cã
quyÒn ®îc hëng mét møc sèng thÝch ®¸ng, ®ñ ®Ó b¶o
®¶m søc khoÎ vµ phóc lîi cña b¶n th©n vµ gia ®×nh, vÒ
c¸c khÝa c¹nh ¨n, mÆc, ë, ch¨m sãc y tÕ vµ c¸c dÞch vô
x· héi cÇn thiÕt, còng nh cã quyÒn ®îc b¶o hiÓm
trong trêng hîp thÊt nghiÖp, ®au èm, tµn phÕ, gãa
bôa, giµ nua hoÆc thiÕu ph¬ng tiÖn sinh sèng do
nh÷ng hoµn c¶nh kh¸ch quan vît qu¸ kh¶ n¨ng ®èi
phã cña hä.
Quy ®Þnh kÓ trªn sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh vµ cô
thÓ hãa trong §iÒu 11 ICESCR. Kho¶n 1 §iÒu nµy nªu
r»ng: C¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc thõa nhËn
quyÒn cña mäi ngêi ®îc cã mét møc sèng thÝch ®¸ng
cho b¶n th©n vµ gia ®×nh m×nh, bao gåm c¸c khÝa c¹nh
vÒ ¨n, mÆc, nhµ ë, vµ ®îc kh«ng ngõng c¶i thiÖn ®iÒu
kiÖn sèng. C¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i thi hµnh nh÷ng
biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó b¶o ®¶m viÖc thùc hiÖn quyÒn
nµy, vµ v× môc ®Ých ®ã, thõa nhËn tÇm quan träng thiÕt
yÕu cña hîp t¸c quèc tÕ dùa trªn sù tù do chÊp thuËn.
Kho¶n 2 §iÒu nµy ®Ò cËp cô thÓ tr¸ch nhiÖm cña c¸c
quèc gia trong viÖc b¶o ®¶m quyÒn cã l¬ng thùc, thùc
phÈm, theo ®ã, trªn c¬ së thõa nhËn quyÒn c¬ b¶n cña
mäi ngêi lµ kh«ng bÞ ®ãi, c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng
íc sÏ thùc hiÖn, tù m×nh vµ th«ng qua hîp t¸c quèc tÕ,
c¸c biÖn ph¸p, kÓ c¶ c¸c ch¬ng tr×nh cô thÓ cÇn thiÕt,
nh»m:
a) C¶i thiÖn c¸c ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt, b¶o qu¶n vµ
ph©n phèi l¬ng thùc, thùc phÈm b»ng c¸ch vËn dông
c¸c kiÕn thøc khoa häc - kü thuËt; b»ng c¸ch phæ biÕn
kiÕn thøc vÒ c¸c nguyªn t¾c dinh dìng, b»ng c¸ch ph¸t
triÓn vµ c¶i tæ l¹i hÖ thèng ®Êt trång trät sao cho cã thÓ
ph¸t triÓn vµ sö dông c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn nµy
mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt.
b) B¶o ®¶m ph©n phèi c«ng b»ng c¸c nguån l¬ng
thùc, thùc phÈm cña thÕ giíi dùa theo nhu cÇu, cã tÝnh
®Õn c¸c vÊn ®Ò cña nh÷ng níc xuÊt khÈu vµ nh÷ng
níc nhËp khÈu l¬ng thùc, thùc phÈm.
Liªn quan ®Õn §iÒu 11 ICESCR, ñy ban vÒ quyÒn
kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa ®· gi¶i thÝch rÊt cô thÓ vÒ ý
nghÜa vµ néi hµm cña c¸c quyÒn ghi nhËn trong §iÒu
129 130
nµy trong c¸c B×nh luËn chung sè 4 (th«ng qua t¹i phiªn
häp thø 6 n¨m 1991) 28, sè 7 (th«ng qua t¹i phiªn häp
thø 16 n¨m 1997) 29, sè 12 (th«ng qua t¹i phiªn häp thø
21 n¨m 1999) 30, sè 14 (th«ng qua t¹i phiªn häp thø 22
n¨m 2000)31, sè 15 (th«ng qua t¹i phiªn häp thø 29 n¨m
2002) 32.
Cìng chÕ di dêi vµ quyÒn cã n¬i ë thÝch
®¸ng - B×nh luËn chung sè 7 cña ñy ban vÒ
c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa (1997).
ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n
hãa (CESCR), c¬ quan gi¸m s¸t viÖc thùc thi
ICESCR, dµnh riªng B×nh luËn chung sè 7 ®Ó
bµn vÒ vÊn ®Ò cìng chÕ di dêi (forced
eviction). Theo ®ã, vÒ nguyªn t¾c, cìng chÕ di
dêi ®îc coi lµ tr¸i víi nguyªn t¾c cña C«ng
íc. ñy ban ®a ra ®Þnh nghÜa vÒ cìng chÕ
di dêi lµ: “…viÖc di dêi t¹m thêi hoÆc vÜnh
viÔn c¸c c¸ nh©n, gia ®×nh vµ/hoÆc céng ®ång
28 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.24-27. 29 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.52-59. 30 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.78-90. 31 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.111-136. 32 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.137-159.
tr¸i víi ý nguyÖn cña hä khái nhµ cöa vµ/hoÆc
®Êt ®ai mµ hä ®ang chiÕm h÷u mµ kh«ng cã
biÖn ph¸p hoÆc c¸ch thøc cho phÐp hä tiÕp
cËn víi nh÷ng h×nh thøc b¶o vÖ thÝch ®¸ng vÒ
ph¸p luËt hoÆc c¸c h×nh thøc b¶o vÖ kh¸c.
Tuy nhiªn, viÖc cÊm cìng chÕ di dêi kh«ng
¸p dông cho c¸c trêng hîp di dêi theo ph¸p
luËt vµ tu©n thñ c¸c ®iÒu kho¶n trong hai
C«ng íc nh©n quyÒn (1966).”
Theo nguyªn t¾c nµy, ñy ban khuyÕn nghÞ
c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i kiÒm chÕ kh«ng
thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng cìng chÕ di dêi
vµ ®¶m b¶o thùc thi ph¸p luËt víi bªn thø ba
tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng cìng chÕ di dêi. V×
viÖc cìng chÕ di dêi g¾n liÒn víi nhiÒu khÝa
c¹nh kh¸c cña nh©n quyÒn, ñy ban ®Æc biÖt
nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña c¸c thñ tôc
b¶o vÖ vµ quy tr×nh thÝch ®¸ng cÇn ®îc ¸p
dông trong trêng hîp di dêi nh: “(a) C¬ héi
tham vÊn thùc sù cña nh÷ng ngêi bÞ ¶nh
hëng; (b) Th«ng b¸o thÝch ®¸ng vµ hîp lý tíi
tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ ¶nh hëng tríc ngµy
di dêi theo kÕ ho¹ch; (c) Th«ng tin vÒ kÕ
ho¹ch di dêi, vµ nÕu cã thÓ, th«ng tin vÒ môc
®Ých sö dông ®Êt hay nhµ ë cña hä sau ®ã víi
tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ ¶nh hëng trong mét
thêi gian hîp lý; (d) ChÝnh phñ hoÆc ®¹i diÖn
131 132
chÝnh phñ ph¶i cã mÆt trong khi di dêi, ®Æc
biÖt khi viÖc nµy liªn quan ®Õn c¸c nhiÒu
ngêi; (e) TÊt c¶ nh÷ng ngêi thùc hiÖn di
dêi ph¶i ®îc x¸c ®Þnh mét c¸ch phï hîp; (f)
Kh«ng ®îc tiÕn hµnh di dêi khi thêi tiÕt xÊu
hoÆc vµo ban ®ªm, trõ khi nh÷ng ngêi bÞ
¶nh hëng ®ång ý; (g) B¶o ®¶m c¸c biÖn ph¸p
kh¸ng nghÞ vÒ ph¸p lý; vµ (h) NÕu cã thÓ,
cung cÊp hç trî ph¸p lý cho nh÷ng ngêi cã
nhu cÇu khëi kiÖn ra tßa ®ßi ®Òn bï.” (§o¹n
18 B×nh luËn chung sè 7).
ñy ban còng khuyÕn c¸o cÇn lu ý ®Õn c¸c
®èi tîng dÔ bÞ tæn th¬ng (trÎ em, phô n÷,
ngêi cao tuæi, ngêi v« gia c…) vµ c¸c quèc
gia thµnh viªn ph¶i vËn dông tèi ®a nguån
lùc s½n cã ®Ó hç trî nh÷ng nhãm nµy th«ng
qua c¸c biÖn ph¸p nh t¸i ®Þnh c, cung cÊp
nhµ ë t¹m thêi hoÆc cÊp ®Êt s¶n xuÊt cho hä.
2.3.2.2. QuyÒn vÒ lao ®éng
Trong luËt nh©n quyÒn quèc tÕ, quyÒn vÒ lao ®éng
bao gåm nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau nh: quyÒn tù do
lùa chän nghÒ nghiÖp, quyÒn ®îc b¶o ®¶m ®iÒu kiÖn
lao ®éng hîp lý, quyÒn ®îc tr¶ thï lao hîp lý, quyÒn
®îc thµnh lËp c«ng ®oµn, ®îc ®×nh c«ng, quyÒn ®îc
nghØ ng¬i…
Nh÷ng quyÒn nµy ®Çu tiªn ®îc ghi nhËn mét c¸ch
cô thÓ trong §iÒu 23 UDHR, theo ®ã: (1). Mäi ngêi ®Òu
cã quyÒn lµm viÖc, quyÒn tù do lùa chän nghÒ nghiÖp,
®îc hëng nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm viÖc c«ng b»ng, thuËn
lîi vµ ®îc b¶o vÖ chèng l¹i n¹n thÊt nghiÖp; (2). Mäi
ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc tr¶ c«ng ngang nhau cho
nh÷ng c«ng viÖc nh nhau mµ kh«ng cã bÊt kú sù ph©n
biÖt ®èi xö nµo; (3). Mäi ngêi lao ®éng ®Òu cã quyÒn
®îc hëng chÕ ®é thï lao c«ng b»ng vµ hîp lý nh»m
b¶o ®¶m sù tån t¹i cña b¶n th©n vµ gia ®×nh xøng ®¸ng
víi nh©n phÈm, vµ ®îc trî cÊp khi cÇn thiÕt b»ng c¸c
biÖn ph¸p b¶o trî x· héi; (4). Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn
thµnh lËp hoÆc gia nhËp c«ng ®oµn ®Ó b¶o vÖ c¸c quyÒn
lîi cña m×nh.
Bæ sung cho quy ®Þnh t¹i §iÒu 23, §iÒu 24 UDHR
quy ®Þnh vÒ quyÒn nghØ ng¬i vµ th gi·n, kÓ c¶ quyÒn
®îc giíi h¹n hîp lý sè giê lµm viÖc vµ ®îc hëng
nh÷ng ngµy nghØ ®Þnh kú cã hëng l¬ng.
ICESCR cô thÓ hãa c¸c quyÒn vÒ lao ®éng nªu ë
UDHR t¹i c¸c §iÒu 6, 7 vµ 8. Theo Kho¶n 1 §iÒu 6, c¸c
quèc gia thµnh viªn C«ng íc nµy thõa nhËn quyÒn lµm
viÖc, trong ®ã bao gåm quyÒn cña tÊt c¶ mäi ngêi cã c¬
héi kiÕm sèng b»ng c«ng viÖc do hä tù do lùa chän hoÆc
chÊp nhËn, vµ c¸c quèc gia ph¶i thi hµnh c¸c biÖn ph¸p
thÝch hîp ®Ó b¶o ®¶m quyÒn nµy. Kho¶n 2 §iÒu 6 quy
133 134
®Þnh, c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc ph¶i tiÕn hµnh
c¸c biÖn ph¸p ®Ó thùc hiÖn ®Çy ®ñ quyÒn nµy, bao gåm
triÓn khai c¸c ch¬ng tr×nh ®µo t¹o kü thuËt vµ híng
nghiÖp, c¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p kü thuËt nh»m ®¹t
tíi sù ph¸t triÓn v÷ng ch¾c vÒ kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸,
t¹o c«ng ¨n viÖc lµm ®Çy ®ñ vµ h÷u Ých víi ®iÒu kiÖn
b¶o ®¶m c¸c quyÒn tù do c¬ b¶n vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ
cña tõng c¸ nh©n.
§iÒu 7 ICESCR kh¼ng ®Þnh quyÒn cña mäi ngêi
®îc hëng nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm viÖc c«ng b»ng vµ
thuËn lîi, ®Æc biÖt lµ ®îc b¶o ®¶m: a) Thï lao tho¶
®¸ng vµ c«ng b»ng cho tÊt c¶ mäi ngêi lµm c«ng tèi
thiÓu ®Ó b¶o ®¶m cuéc sèng t¬ng ®èi ®Çy ®ñ cho hä vµ
gia ®×nh hä; b) Nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm viÖc an toµn vµ
lµnh m¹nh; c) C¬ héi ngang nhau cho mäi ngêi trong
viÖc ®îc ®Ò b¹t lªn chøc vô thÝch hîp cao h¬n, chØ cÇn
xÐt tíi th©m niªn vµ n¨ng lùc lµm viÖc; d) Sù nghØ ng¬i,
thêi gian r¶nh rçi, giíi h¹n hîp lý sè giê lµm viÖc,
nh÷ng ngµy nghØ thêng kú ®îc hëng l¬ng còng nh
thï lao cho nh÷ng ngµy nghØ lÔ.
§iÒu 8 ICESCR kh¼ng ®Þnh quyÒn cña mäi ngêi
®îc thµnh lËp vµ gia nhËp c«ng ®oµn do m×nh lùa
chän, theo quy chÕ cña tæ chøc ®ã, ®Ó thóc ®Èy vµ b¶o vÖ
c¸c lîi Ých kinh tÕ vµ x· héi cña m×nh. Cïng víi quyÒn
nµy lµ quyÒn ®×nh c«ng víi ®iÒu kiÖn lµ ph¶i ®îc thùc
hiÖn phï hîp víi ph¸p luËt cña mçi níc.
C¸c quyÒn trong lÜnh vùc lao ®éng cßn ®îc ghi
nhËn vµ b¶o vÖ bëi nhiÒu v¨n kiÖn ph¸p luËt do Tæ chøc
Lao ®éng quèc tÕ (ILO) th«ng qua. ILO ®· th«ng qua
nhiÒu c«ng íc vµ khuyÕn nghÞ nh»m thiÕt lËp c¸c tiªu
chuÈn bao trïm c¸c lÜnh vùc liªn quan ®Õn lao ®éng (cßn
®îc gäi lµ Bé luËt lao ®éng quèc tÕ - International
labour code). C¸c chñ ®Ò ®îc ®Ò cËp trong c¸c c«ng íc
cã liªn quan cña ILO cã ph¹m vi rÊt réng, bao gåm tù do
lËp héi, søc kháe ngêi lao ®éng, c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng
trong lÜnh vùc hµng h¶i, lao ®éng ban ®ªm, ph©n biÖt
®èi xö, lao ®éng cìng bøc, lao ®éng trÎ em…
2.3.2.3. QuyÒn ®îc hëng an sinh x· héi
QuyÒn nµy ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 22
UDHR, trong ®ã nªu r»ng: “...mäi ngêi ®Òu cã quyÒn
®îc hëng an sinh x· héi...” Quy ®Þnh trong §iÒu 22
UDHR sau ®ã ®îc t¸i kh¼ng ®Þnh trong §iÒu 9
ICESCR, trong ®ã nªu mét c¸ch ng¾n gän r»ng, c¸c
quèc gia thµnh viªn C«ng íc nµy thõa nhËn quyÒn
cña mäi ngêi ®îc hëng an sinh x· héi, kÓ c¶ b¶o
hiÓm x· héi.
Liªn quan ®Õn §iÒu 9 ICESCR, ñy ban vÒ c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa cha cã b×nh luËn chung
nµo vÒ §iÒu nµy, tuy nhiªn, trong híng dÉn thiÕt lËp
135 136
b¸o c¸o quèc gia vÒ viÖc thùc hiÖn C«ng íc, ñy ban x¸c
®Þnh kh¸i niÖm an sinh x· héi bao gåm c¸c ch¬ng tr×nh
cô thÓ vÒ: (I) ch¨m sãc y tÕ; (II) trî cÊp tµn tËt; (III) trî
cÊp tuæi giµ; (IV) trî cÊp tai n¹n lao ®éng; (V) trî cÊp
®au èm b»ng tiÒn; (VI) trî cÊp thÊt nghiÖp; (VII) trî cÊp
gia ®×nh; (VIII) trî cÊp lµm mÑ; (IX) trî cÊp cho ngêi
cßn sèng (survivors’ benefits). Còng trong híng dÉn
nµy, ñy ban nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña viÖc thiÕt
lËp c¸c ch¬ng tr×nh an sinh x· héi cô thÓ còng nh viÖc
dµnh mét tû lÖ thÝch ®¸ng ng©n s¸ch quèc gia cho viÖc
b¶o ®¶m quyÒn an sinh x· héi.
2.3.2.4. QuyÒn ®îc hç trî vÒ gia ®×nh
QuyÒn nµy cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi quyÒn ®îc kÕt
h«n, lËp gia ®×nh vµ b×nh ®¼ng trong h«n nh©n (ghi nhËn
ë §iÒu 23 ICCPR), còng nh c¸c quyÒn kh¸c trong ICCPR
vÒ phô n÷ vµ trÎ em.
QuyÒn ®îc hç trî vÒ gia ®×nh ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp
trong Kho¶n 3 §iÒu 16 vµ Kho¶n 2 §iÒu 25 UDHR.
Theo Kho¶n 3 §iÒu 16, gia ®×nh lµ tÕ bµo tù nhiªn vµ c¬
b¶n cña x· héi, ®îc Nhµ níc vµ x· héi b¶o vÖ. Kho¶n
2 §iÒu 25 quy ®Þnh: c¸c bµ mÑ vµ trÎ em cã quyÒn ®îc
hëng sù ch¨m sãc vµ gióp ®ì ®Æc biÖt. Mäi trÎ em, dï
sinh ra trong hay ngoµi gi¸ thó, ®Òu ph¶i ®îc hëng sù
b¶o trî x· héi nh nhau.
C¸c quy ®Þnh kÓ trªn cña UDHR sau ®ã ®îc cô thÓ
hãa c¶ trong ICCPR (§iÒu 23, ®· ph©n tÝch ë trªn) vµ
§iÒu 10 ICESCR, mÆc dï quy ®Þnh cña hai c«ng íc Ýt
nhiÒu kh¸c nhau.
§iÒu 10 ICESCR yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn:
(1) Dµnh sù gióp ®ì vµ b¶o hé tíi møc tèi ®a cã thÓ
®îc cho gia ®×nh - tÕ bµo c¬ b¶n vµ tù nhiªn cña x· héi
- nhÊt lµ ®èi víi viÖc t¹o lËp gia ®×nh vµ trong khi gia
®×nh chÞu tr¸ch nhiÖm ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ em
®ang sèng lÖ thuéc; (2) Dµnh sù b¶o hé ®Æc biÖt cho c¸c
bµ mÑ trong mét kho¶ng thêi gian thÝch ®¸ng tríc vµ
sau khi sinh con..;(3) ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p b¶o vÖ
vµ trî gióp ®Æc biÖt ®èi víi mäi trÎ em vµ thanh thiÕu
niªn mµ kh«ng cã bÊt kú sù ph©n biÖt ®èi xö nµo v× c¸c
lý do xuÊt th©n hoÆc c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c...
2.3.2.5. QuyÒn vÒ søc kháe
QuyÒn nµy n»m trong néi hµm cña quyÒn ®îc cã
møc sèng thÝch ®¸ng nªu ë §iÒu 25 UDHR, theo ®ã, mäi
ngêi cã quyÒn ®îc hëng mét møc sèng thÝch ®¸ng,
®ñ ®Ó b¶o ®¶m søc kháe vµ phóc lîi cña b¶n th©n vµ gia
®×nh, vÒ c¸c khÝa c¹nh ¨n, mÆc, ë, ch¨m sãc y tÕ vµ c¸c
dÞch vô x· héi cÇn thiÕt... C¸c bµ mÑ vµ trÎ em cã quyÒn
®îc hëng sù ch¨m sãc vµ gióp ®ì ®Æc biÖt.
Quy ®Þnh cña §iÒu 25 UDHR sau ®ã ®îc cô thÓ
hãa trong c¸c §iÒu 7, 11, 12 ICESCR; §iÒu 10, 12, 14
137 138
CEDAW, §iÒu 24 CRC, §iÒu 5 C«ng íc quèc tÕ vÒ xo¸
bá mäi h×nh thøc ph©n biÖt chñng téc n¨m 1965, Tuyªn
bè Viªn vµ Ch¬ng tr×nh Hµnh ®éng th«ng qua t¹i Héi
nghÞ thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi lÇn thø hai n¨m 1993.
Ngoµi ra, quyÒn vÒ søc kháe cßn ®îc ghi nhËn trong
mét sè v¨n kiÖn khu vùc vÒ quyÒn con ngêi, ch¼ng h¹n
nh HiÕn ch¬ng x· héi ch©u ¢u n¨m 1961 söa ®æi
(§iÒu 11), HiÕn ch¬ng ch©u Phi vÒ quyÒn con ngêi vµ
quyÒn cña c¸c d©n téc n¨m 1981 (§iÒu 16), NghÞ ®Þnh
th bæ sung C«ng íc ch©u Mü vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x·
héi vµ v¨n ho¸ n¨m 1988 (§iÒu 10)…
Tuy nhiªn, §iÒu 12 ICESCR ®îc coi lµ quy ®Þnh
ph¸p luËt quèc tÕ toµn diÖn nhÊt vÒ quyÒn vÒ søc kháe.
Theo §iÒu nµy, mäi ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc hëng mét
tiªu chuÈn søc khoÎ vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn ë møc cao
nhÊt cã thÓ ®îc. C¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc cÇn
thi hµnh c¸c biÖn ph¸p ®Ó thùc hiÖn ®Çy ®ñ quyÒn nµy,
trong ®ã bao gåm nh÷ng biÖn ph¸p cÇn thiÕt nh»m gi¶m
bít tû lÖ tö vong cña trÎ s¬ sinh vµ trÎ em; c¶i thiÖn mäi
mÆt vÒ vÖ sinh m«i trêng vµ vÖ sinh c«ng nghiÖp; ng¨n
ngõa, xö lý vµ h¹n chÕ c¸c dÞch bÖnh, bÖnh ngoµi da,
bÖnh nghÒ nghiÖp vµ c¸c lo¹i bÖnh kh¸c; vµ t¹o c¸c ®iÒu
kiÖn ®Ó b¶o ®¶m mäi dÞch vô vµ sù ch¨m sãc y tÕ khi
®au yÕu.
Liªn quan ®Õn §iÒu 12 ICESCR, ñy ban vÒ quyÒn
kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa ®· gi¶i thÝch mét c¸ch kh¸ toµn
diÖn vµ chi tiÕt vÒ quyÒn nµy trong B×nh luËn chung sè
14 th«ng qua t¹i phiªn häp lÇn thø 22 n¨m 2002 cña ñy
ban.33
2.3.2.6. QuyÒn vÒ gi¸o dôc
QuyÒn nµy ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 26
UDHR, trong ®ã nªu râ: Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc
häc tËp. Gi¸o dôc ph¶i miÔn phÝ, Ýt nhÊt lµ ë c¸c bËc tiÓu
häc vµ trung häc c¬ së. Gi¸o dôc tiÓu häc ph¶i lµ b¾t
buéc. Gi¸o dôc kü thuËt vµ d¹y nghÒ ph¶i mang tÝnh
phæ th«ng vµ gi¸o dôc ®¹i häc hay cao h¬n ph¶i theo
nguyªn t¾c c«ng b»ng cho bÊt cø ai cã kh¶ n¨ng (Kho¶n
1). Kho¶n 2 §iÒu nµy ®Ò cËp môc tiªu cña gi¸o dôc,
trong ®ã nªu râ: Gi¸o dôc ph¶i nh»m gióp con ngêi
ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vÒ nh©n c¸ch vµ thóc ®Èy sù t«n träng
víi c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cña con ngêi. Gi¸o dôc
còng ph¶i nh»m t¨ng cêng sù hiÓu biÕt, lßng khoan
dung vµ t×nh h÷u nghÞ gi÷a tÊt c¶ c¸c d©n téc, c¸c nhãm
chñng téc hoÆc t«n gi¸o, còng nh ph¶i nh»m ®Èy m¹nh
c¸c ho¹t ®éng cña Liªn hîp quèc vÒ duy tr× hoµ b×nh.
Theo Kho¶n 3 §iÒu nµy, cha mÑ cã quyÒn u tiªn lùa
chän c¸c h×nh thøc gi¸o dôc cho con c¸i hä.
§iÒu 26 UDHR ®îc cô thÓ hãa trong c¸c §iÒu 13
vµ 14 ICESCR. §iÒu 13 ICESCR ®Ò cËp quyÒn ®îc
gi¸o dôc nãi chung, trong ®ã nhÊn m¹nh môc tiªu cña
33 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.111-138.
139 140
gi¸o dôc ph¶i híng vµo viÖc ph¸t triÓn ®Çy ®ñ nh©n
c¸ch vµ ý thøc vÒ nh©n phÈm, vµ ph¶i nh»m t¨ng cêng
sù t«n träng c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cña con ngêi.
§ång thêi, gi¸o dôc cÇn ph¶i gióp mäi ngêi tham gia
hiÖu qu¶ vµo x· héi tù do, thóc ®Èy sù hiÓu biÕt, khoan
dung vµ t×nh h÷u nghÞ gi÷a c¸c d©n téc vµ c¸c nhãm vÒ
chñng téc, s¾c téc hoÆc t«n gi¸o, còng nh nh»m ®Èy
m¹nh h¬n n÷a c¸c ho¹t ®éng duy tr× hoµ b×nh cña Liªn
hîp quèc (Kho¶n 1). Kho¶n 2 §iÒu nµy ®Ò cËp ®Õn nghÜa
vô cña c¸c quèc gia thµnh viªn, trong ®ã bao gåm viÖc
b¶o ®¶m:
- Gi¸o dôc tiÓu häc lµ phæ cËp vµ miÔn phÝ víi mäi
ngêi;
- Gi¸o dôc trung häc díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c
nhau, kÓ c¶ gi¸o dôc trung häc kü thuËt vµ d¹y nghÒ,
trë nªn s½n cã vµ ®Õn ®îc víi mäi ngêi;
- §µo t¹o ®¹i häc trë thµnh n¬i mäi ngêi cã thÓ tiÕp
cËn mét c¸ch b×nh ®¼ng trªn c¬ së n¨ng lùc cña mçi
ngêi…
Kho¶n 3 §iÒu 13 thõa nhËn quyÒn tù do cña c¸c bËc
cha mÑ vµ cña nh÷ng ngêi gi¸m hé hîp ph¸p trong
viÖc lùa chän trêng cho con c¸i hä còng nh trong
viÖc b¶o ®¶m gi¸o dôc vÒ t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc cho con c¸i
theo ý nguyÖn riªng cña hä. Theo Kho¶n 4 §iÒu nµy,
c¸c c¸ nh©n vµ tæ chøc cã quyÒn thµnh lËp vµ ®iÒu hµnh
c¸c c¬ së gi¸o dôc, víi ®iÒu kiÖn c¸c c¬ së gi¸o dôc ®ã
lu«n tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c ®îc nªu trong kho¶n 1
cña §iÒu nµy vµ ®¸p øng yªu cÇu vÒ tiªu chuÈn tèi thiÓu
mµ Nhµ níc quy ®Þnh.
§iÒu 14 cô thÓ hãa cam kÕt vÒ b¶o ®¶m phæ cËp gi¸o
dôc tiÓu häc, theo ®ã, c¸c quèc gia cha thÓ b¶o ®¶m
thùc hiÖn ®îc viÖc gi¸o dôc tiÓu häc phæ cËp vµ miÔn
phÝ ngay khi gia nhËp C«ng íc, th× trong vßng hai
n¨m, sÏ th«ng qua mét kÕ ho¹ch hµnh ®éng chi tiÕt,
nh»m thùc hiÖn tõng bíc nguyªn t¾c gi¸o dôc tiÓu häc
phæ cËp vµ miÔn phÝ cho mäi ngêi trong mét kho¶ng
thêi gian hîp lý ®îc Ên ®Þnh trong kÕ ho¹ch ®ã.
2.3.2.7. QuyÒn tham gia vµo ®êi sèng v¨n hãa vµ
hëng c¸c thµnh tùu khoa häc
QuyÒn ®îc tham gia vµo ®êi sèng v¨n hãa vµ ®îc
hëng c¸c thµnh tùu cña khoa häc ®Çu tiªn ®îc ®Ò cËp
trong §iÒu 27 UDHR. Theo §iÒu nµy, mäi ngêi cã
quyÒn tù do tham gia vµo ®êi sèng v¨n ho¸ cña céng
®ång, ®îc thëng thøc nghÖ thuËt vµ chia sÎ nh÷ng
tiÕn bé khoa häc còng nh nh÷ng lîi Ých xuÊt ph¸t tõ
nh÷ng tiÕn bé khoa häc. Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn ®îc
b¶o vÖ c¸c quyÒn lîi vËt chÊt vµ tinh thÇn ph¸t sinh tõ
bÊt kú s¸ng t¹o khoa häc, v¨n häc hay nghÖ thuËt nµo
mµ ngêi ®ã lµ t¸c gi¶.
§iÒu 15 ICESCR cô thÓ hãa néi dung §iÒu 27
UDHR, theo ®ã, c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc thõa
nhËn mäi ngêi ®Òu cã quyÒn: a) §îc tham gia vµo ®êi
sèng v¨n ho¸; b) §îc hëng c¸c lîi Ých cña tiÕn bé khoa
141 142
häc vµ c¸c øng dông cña nã; c) §îc b¶o hé c¸c quyÒn
lîi tinh thÇn vµ vËt chÊt ph¸t sinh tõ bÊt kú s¸ng t¹o
khoa häc, v¨n häc nghÖ thuËt nµo cña m×nh (Kho¶n 1).
Theo Kho¶n 3 §iÒu 15 ICESCR, c¸c thµnh viªn C«ng
íc cam kÕt t«n träng quyÒn tù do kh«ng thÓ thiÕu ®îc
®èi víi nghiªn cøu khoa häc vµ c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o.
C¸c Kho¶n 2 vµ 4 §iÒu nµy nªu râ, ®Ó thùc hiÖn ®Çy ®ñ
quyÒn nµy c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc ph¶i thùc
thi nhiÒu biÖn ph¸p, trong ®ã cã c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt
®Ó b¶o tån, ph¸t triÓn vµ phæ biÕn khoa häc vµ v¨n ho¸,
vµ khuyÕn khÝch, ph¸t triÓn c¸c mèi quan hÖ vµ hîp t¸c
quèc tÕ trong c¸c lÜnh vùc khoa häc vµ v¨n ho¸. Liªn
quan ®Õn §iÒu 15 ICESCR, ñy ban quyÒn kinh tÕ, x·
héi, v¨n hãa cha cã B×nh luËn chung nµo ®Ó gi¶i thÝch
chi tiÕt h¬n.
Mét sè khuyÕn nghÞ cña ñy ban
vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa
vÒ ViÖt Nam (1993)
Sau khi xem xÐt b¸o c¸o ®Þnh kú cña ViÖt
Nam vÒ viÖc thùc thi ICESCR, ñy ban vÒ c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa (CESCR) ®·
®a ra KÕt luËn (1993/09/06. E/C.12/1993/8),
trong ®ã cã ®o¹n:
…
1. ñy ban xem xÐt B¸o c¸o ®Çu tiªn cña
níc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam
(E/1990/5/Add.10) t¹i c¸c phiªn häp thø 9, 10
vµ 11 ®îc tæ chøc vµo c¸c ngµy 19 vµ 21
th¸ng 5 n¨m 1993, vµ th«ng qua t¹i cuéc häp
thø 19 (phiªn thø 8), ®îc tæ chøc vµo ngµy 27
th¸ng 5 n¨m 1993, c¸c kÕt luËn sau ®©y:
…
E. C¸c gîi ý vµ khuyÕn nghÞ
…
12…. ñy ban khuyÕn nghÞ Quèc gia nªn
t¨ng cêng nh÷ng nç lùc t×m mét gi¶i ph¸p
tèt h¬n vµ hiÖu qu¶ h¬n cho vÊn ®Ò thô hëng
c¸c quyÒn nµy th«ng qua c¸c biÖn ph¸p néi bé
vµ hîp t¸c quèc tÕ, bÊt cø khi nµo sù hîp t¸c
nh vËy cã thÓ thÝch hîp. Theo quan ®iÓm cña
ñy ban, c¸c nç lùc cô thÓ cÇn ®îc thùc hiÖn
®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò bá häc, sö dông lao ®éng
trÎ em lµm ¶nh hëng ®Õn viÖc ®i häc, còng
nh vÊn ®Ò phô n÷ ®· kÕt h«n lao ®éng qu¸
søc. C¸c biÖn ph¸p hiÖu qu¶ còng nªn ®îc
¸p dông ®Ó gi¶m møc ®é suy dinh dìng, ®Æc
biÖt lµ ë trÎ em; c¶i thiÖn c¸c dÞch vô cña hÖ
thèng an sinh x· héi; b¶o ®¶m thùc hiÖn
nhanh chãng Bé luËt Lao ®éng míi; vµ, nãi
chung, bï ®¾p cho nh÷ng t¸c ®éng ®èi víi c¸c
nhãm x· héi thiÓu sè vµ Ýt ®Æc quyÒn b»ng
nh÷ng ®iÒu chØnh kinh tÕ ®Ó thóc ®Èy sù thay
®æi híng ®Õn mét x· héi thÞ trêng tù do.
143 144
2.3.3. QuyÒn cña mét sè nhãm dÔ bÞ tæn th¬ng
Kh¸i niÖm c¸c nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng
(vulnerable groups) ®îc sö dông rÊt phæ biÕn trong c¸c
v¨n kiÖn ph¸p lý quèc tÕ vµ trong c¸c ho¹t ®éng nghiªn
cøu, thùc tiÔn vÒ quyÒn con ngêi trªn thÕ giíi. MÆc dï
kh«ng cã ®Þnh nghÜa chÝnh thøc chung nµo ®îc ®a ra
vÒ c¸c nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng, tuy nhiªn, tõ c¸c
nguån tµi liÖu vµ thùc tiÔn vÒ quyÒn con ngêi, cã thÓ
x¸c ®Þnh kh¸i niÖm nµy chØ nh÷ng nhãm, céng ®ång
ngêi cã vÞ thÕ vÒ chÝnh trÞ, x· héi hoÆc kinh tÕ thÊp
h¬n, tõ ®ã khiÕn hä cã nguy c¬ cao h¬n bÞ tæn th¬ng vÒ
quyÒn con ngêi,bëi vËy, cÇn ®îc chó ý b¶o vÖ ®Æc biÖt
so víi nh÷ng nhãm, céng ®ång ngêi kh¸c.
Mét sè nhãm ngêi ®îc coi lµ dÔ bÞ tæn th¬ng
trong luËt nh©n quyÒn quèc tÕ bao gåm: phô n÷, trÎ em,
ngêi khuyÕt tËt, ngêi sèng chung víi HIV, ngêi di
t¶n hoÆc t×m kiÕm n¬i l¸nh n¹n, ngêi kh«ng quèc tÞch,
ngêi lao ®éng di tró, ngêi thiÓu sè (vÒ d©n téc, chñng
téc, t«n gi¸o...), ngêi b¶n ®Þa, n¹n nh©n chiÕn tranh,
nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do, ngêi cao tuæi, ngêi ®ång
tÝnh - lìng tÝnh - chuyÓn giíi (LGBT)... Theo thêi gian,
danh s¸ch nµy cã thÓ cßn ®îc bæ sung, bao gåm nh÷ng
nhãm ngêi gÆp nh÷ng nguy c¬ cao vÒ quyÒn con ngêi
ë trong nhiÒu hoµn c¶nh, bèi c¶nh (xÐt c¶ trªn ph¹m vi
quèc tÕ, khu vùc, quèc gia, ë trong gia ®×nh, n¬i lµm viÖc
hoÆc ngoµi x· héi).
QuyÒn cña c¸c nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng cÊu
thµnh mét bé phËn quan träng cña luËt nh©n quyÒn
quèc tÕ. PhÇn nhiÒu trong sè hµng tr¨m v¨n kiÖn quèc
tÕ vÒ quyÒn con ngêi ®îc Liªn hîp quèc th«ng qua sau
hai C«ng íc c¬ b¶n vÒ c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ vµ
kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa n¨m 1966 lµ ®Ó ph¸p ®iÓn hãa
c¸c quyÒn ®Æc thï cña c¸c nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng.
Tuy nhiªn, vÒ mÆt lÞch sö, vÊn ®Ò quyÒn cña mét sè
nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng ®· ®îc ®Ò cËp trong luËt
quèc tÕ tõ l©u, thËm chÝ tríc khi c¸c quyÒn con ngêi
mang tÝnh phæ biÕn chung ®îc ph¸p ®iÓn hãa trong hai
C«ng íc n¨m 1966. Trong môc nµy chØ giíi thiÖu vµ
ph©n tÝch kh¸i qu¸t nh÷ng quy ph¹m quèc tÕ vÒ quyÒn
cña 4 nhãm ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng tiªu biÓu (xÐt vÒ mÆt
sè lîng vµ tÝnh phæ biÕn) trªn thÕ giíi, bao gåm: phô
n÷, trÎ em, ngêi khuyÕt tËt vµ ngêi thiÓu sè.
2.3.3.1. QuyÒn cña phô n÷
Phô n÷ lµ nhãm ®«ng nhÊt trong c¸c nhãm x· héi
dÔ bÞ tæn th¬ng (do h¬n mét nöa nh©n lo¹i lµ phô n÷)
nªn vÊn ®Ò quyÒn cña phô n÷ thu hót sù quan t©m rÊt
lín cña céng ®ång quèc tÕ. Trong thùc tÕ, cuéc ®Êu
tranh cho c¸c quyÒn cña phô n÷ diÔn ra trªn thÕ giíi tõ
rÊt sím. NhiÒu tµi liÖu cho thÊy, ngay tõ thêi kú C¸ch
m¹ng t s¶n Ph¸p (thÕ kû XVIII), ë ch©u ¢u ®· xuÊt
145 146
hiÖn c¸c phong trµo ®Êu tranh cña phô n÷ chèng l¹i sù
bãc lét kinh tÕ vµ sù ph©n biÖt ®èi xö víi hä trªn
ph¬ng diÖn chÝnh trÞ, x· héi.
HiÕn ch¬ng Liªn hîp quèc n¨m 1945 lÇn ®Çu tiªn
kh¼ng ®Þnh sù “b×nh ®¼ng vÒ c¸c quyÒn gi÷a phô n÷ vµ
®µn «ng...” (Lêi nãi ®Çu). Ba n¨m sau ®ã (1948), UDHR
x¸c lËp nguyªn t¾c nÒn t¶ng lµ tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu
®îc hëng c¸c quyÒn vµ tù do mét c¸ch b×nh ®¼ng,
kh«ng cã bÊt cø sù ph©n biÖt nµo vÒ chñng téc, d©n téc,
giíi tÝnh, t«n gi¸o, ng«n ng÷, quan ®iÓm chÝnh trÞ vµ c¸c
yÕu tè kh¸c (c¸c §iÒu 1 vµ 2). TiÕp theo UDHR, mét lo¹t
®iÒu íc quèc tÕ ®· ®îc Liªn hîp quèc th«ng qua nh»m
b¶o vÖ phô n÷ vµ trÎ em g¸i, bao gåm C«ng íc vÒ trÊn
¸p viÖc bu«n ngêi vµ bãc lét m¹i d©m ngêi kh¸c n¨m
1949; C«ng íc vÒ c¸c quyÒn chÝnh trÞ cña phô n÷ n¨m
1952; C«ng íc vÒ quèc tÞch cña phô n÷ khi kÕt h«n
n¨m 1957; C«ng íc vÒ ®¨ng ký kÕt h«n, tuæi tèi thiÓu
khi kÕt h«n vµ viÖc kÕt h«n tù nguyÖn n¨m 1962...
Nguyªn t¾c b×nh ®¼ng nam n÷ còng ®îc kh¼ng ®Þnh
trong c¶ hai ®iÒu íc quèc tÕ quan träng nhÊt vÒ quyÒn
con ngêi n¨m 1966 lµ ICCPR vµ ICESCR (Lêi nãi ®Çu
vµ c¸c §iÒu 2(2), §iÒu 3 cña hai c«ng íc nµy)...
QuyÒn cña phô n÷ còng lµ quyÒn con ngêi.
Ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷ chÝnh lµ vi ph¹m
nh©n quyÒn.
C¸c v¨n kiÖn kÓ trªn bíc ®Çu ®· x¸c lËp mét
khu«n khæ ph¸p lý quèc tÕ nh»m b¶o ®¶m vÞ thÕ b×nh
®¼ng cña phô n÷ víi ®µn «ng trong c¬ng vÞ chñ thÓ cña
c¸c quyÒn con ngêi, nhng cha ®a ra ®îc nh÷ng
gi¶i ph¸p ®Ó b¶o ®¶m cho hä hëng thô ®Çy ®ñ c¸c
quyÒn ®ã trªn thùc tÕ. V× vËy, n¨m 1967, Liªn hîp quèc
th«ng qua Tuyªn bè vÒ xo¸ bá mäi h×nh thøc ph©n biÖt
®èi xö chèng l¹i phô n÷. V¨n kiÖn nµy lµ tiÒn ®Ò cho sù
ra ®êi cña C«ng íc vÒ xo¸ bá mäi h×nh thøc ph©n biÖt
®èi xö chèng l¹i phô n÷ (CEDAW) vµo ngµy 18-12-1979.
C«ng íc nµy cã hiÖu lùc tõ ngµy 3-9-1981, tÝnh ®Õn
th¸ng 8-2011, ®· cã 187 quèc gia thµnh viªn, lµ mét
trong hai ®iÒu íc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi cã sè
lîng quèc gia thµnh viªn cao nhÊt (chØ ®øng sau C«ng
íc vÒ quyÒn trÎ em).
CEDAW lµ mét trong 10 c«ng íc quèc tÕ quan träng
nhÊt hiÖn nay vÒ quyÒn con ngêi cña Liªn hîp quèc
(core international human rights instruments). MÆc dï
vËy, CEDAW kh«ng x¸c lËp c¸c quyÒn con ngêi míi cho
phô n÷, mµ thay vµo ®ã, C«ng íc nµy ®Ò ra nh÷ng c¸ch
thøc, biÖn ph¸p nh»m lo¹i trõ sù ph©n biÖt ®èi xö chèng
l¹i phô n÷ trong viÖc hëng thô c¸c quyÒn con ngêi mµ
hä ®· ®îc thõa nhËn trong nh÷ng ®iÒu íc quèc tÕ tríc
®ã. Cô thÓ, C«ng íc chØ ra nh÷ng lÜnh vùc mµ cã sù
ph©n biÖt ®èi xö nÆng nÒ víi phô n÷ nh h«n nh©n gia
®×nh, quan hÖ d©n sù, lao ®éng viÖc lµm, ®êi sèng chÝnh
147 148
trÞ, gi¸o dôc ®µo t¹o.., ®ång thêi, x¸c ®Þnh nh÷ng c¸ch
thøc, biÖn ph¸p ®Ó xãa bá nh÷ng sù ph©n biÖt ®èi xö ®ã.
a. §Þnh nghÜa sù ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷
theo CEDAW
Theo §iÒu 1 cña CEDAW, “ph©n biÖt ®èi xö chèng
l¹i phô n÷” ®îc hiÓu lµ: bÊt kú sù ph©n biÖt, lo¹i trõ
hay h¹n chÕ nµo ®îc ®Ò ra dùa trªn c¬ së giíi tÝnh, cã
t¸c dông hoÆc nh»m môc ®Ých lµm tæn h¹i hoÆc v« hiÖu
hãa viÖc phô n÷, bÊt kÓ t×nh tr¹ng h«n nh©n cña hä thÕ
nµo, ®îc c«ng nhËn, thô hëng hay thùc hiÖn c¸c
quyÒn con ngêi vµ tù do c¬ b¶n trªn c¸c lÜnh vù chÝnh
trÞ, kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa, d©n sù hay bÊt kÓ lÜnh vùc
nµo kh¸c trªn c¬ cë b×nh ®¼ng gi÷a nam giíi vµ phô n÷.
Nh vËy, ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ lµm tæn
h¹i hoÆc v« hiÖu ho¸ kh«ng chØ sù thùc hiÖn mµ cßn c¶
sù c«ng nhËn, thô hëng c¸c quyÒn vµ tù do cña phô n÷.
XÐt vÒ ph¹m vi t¸c ®éng, nã cã thÓ diÔn ra trªn mäi lÜnh
vùc, c¶ trong ®êi sèng gia ®×nh vµ ngoµi x· héi, trong
khu vùc c«ng céng hoÆc t nh©n. XÐt vÒ chñ thÓ cña
hµnh vi, nã cã thÓ do mäi ®èi tîng g©y ra, kÓ c¶ bëi b¶n
th©n phô n÷.
b. NghÜa vô quèc gia
Theo §iÒu 2 vµ 3 CEDAW, ®Ó lo¹i trõ mäi sù ph©n
biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷, c¸c quèc gia cã nh÷ng
nghÜa vô c¬ b¶n sau:
C¸c nghÜa vô quèc gia theo CEDAW
- Quy ®Þnh nguyªn t¾c b×nh ®¼ng nam n÷
trong HiÕn ph¸p, ph¸p luËt quèc gia vµ b¶o
®¶m thùc hiÖn c¸c nguyªn t¾c nµy trªn thùc tÕ.
- Ng¨n chÆn c¸c h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö
chèng l¹i phô n÷ b»ng mäi biÖn ph¸p, kÓ c¶
b»ng chÕ tµi h×nh sù.
- ThiÕt lËp nh÷ng c¬ chÕ ph¸p lý ®Ó gióp
phô n÷ b¶o vÖ c¸c quyÒn b×nh ®¼ng cña hä.
- B¶o ®¶m r»ng ho¹t ®éng cña c¬ quan nhµ
níc ë c¸c cÊp kh«ng cã tÝnh chÊt ph©n biÖt
®èi xö chèng l¹i phô n÷.
- Thùc thi mäi biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó xãa
bá nh÷ng hµnh ®éng ph©n biÖt ®èi xö víi phô
n÷ cña c¸c chñ thÓ phi nhµ níc, bÊt kÓ ®ã lµ
c¸ nh©n, tæ chøc hay doanh nghiÖp.
- §iÒu chØnh, xo¸ bá nh÷ng quy ®Þnh ph¸p
luËt vµ phong tôc, tËp qu¸n cã tÝnh chÊt ph©n
biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷.
Liªn quan ®Õn nghÜa vô quèc gia trong viÖc xãa bá
sù ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷ trong viÖc hëng thô c¸c
quyÒn con ngêi, trong B×nh luËn chung sè 4 th«ng qua
t¹i phiªn häp lÇn thø 13 n¨m 198134 (vÒ quyÒn b×nh
34 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.251-252.
149 150
®¼ng cña nam vµ n÷ trong viÖc hëng thô tÊt c¶ c¸c
quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ nªu ë §iÒu 3 ICPCR), ñy ban
quyÒn con ngêi ®· nªu râ, trong vÊn ®Ò nµy, nghÜa vô
cña c¸c quèc gia thµnh viªn còng bao gåm ba khÝa c¹nh:
NghÜa vô t«n träng, nghÜa vô b¶o vÖ vµ nghÜa vô thùc
hiÖn c¸c quyÒn con ngêi cña phô n÷. Trong B×nh luËn
chung sè 16 (®· nªu trªn) ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ,
x· héi, v¨n hãa còng kh¼ng ®Þnh t¬ng tù (®o¹n 17),
®ång thêi, nªu ra nh÷ng híng dÉn chi tiÕt víi c¸c quèc
gia thµnh viªn trong viÖc thùc hiÖn c¸c nghÜa vô ®ã.
c. C¸c biÖn ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi
§iÒu 4 CEDAW cho phÐp c¸c quèc gia thµnh viªn
cã thÓ ¸p dông nh÷ng u ®·i víi phô n÷ (hay cßn ®îc
gäi lµ c¸c biÖn ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi (temporary special
measures) ®Ó thóc ®Èy nhanh sù b×nh ®¼ng trªn thùc tÕ
gi÷a nam vµ n÷ mµ kh«ng bÞ coi lµ ph©n biÖt ®èi xö víi
nam giíi. Nh÷ng biÖn ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi cã thÓ bao
gåm viÖc dµnh mét sè lîng ghÕ hay vÞ trÝ nhÊt ®Þnh cho
phô n÷ trong nh÷ng c¬ quan, tæ chøc ho¹t ®éng trong
nh÷ng lÜnh vùc mµ thêng do nam giíi ®¶m nhiÖm, hay
dµnh u tiªn cho phô n÷ khi tuyÓn dông trong nh÷ng
trêng hîp cã hai øng cö viªn nam vµ n÷ víi tr×nh ®é
chuyªn m«n ngang nhau. VÒ vÊn ®Ò nµy, trong KhuyÕn
nghÞ chung sè 5 th«ng qua t¹i kú häp lÇn thø 7 n¨m
198835 vµ KhuyÕn nghÞ chung sè 25 th«ng qua t¹i kú
häp lÇn thø 13 n¨m 2004 36 ñy ban gi¸m s¸t thùc hiÖn
CEDAW (ñy ban CEDAW) ®· khuyÕn nghÞ c¸c quèc gia
thµnh viªn cÇn t¨ng cêng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p ®Æc
biÖt t¹m thêi ®Ó thóc ®Èy sù b×nh ®¼ng cña phô n÷
trong c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh tÕ, gi¸o dôc vµ viÖc
lµm. Theo ñy ban, nh÷ng biÖn ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi
cÇn ®îc ¸p dông kÓ c¶ khi quèc gia thµnh viªn ®· ®¹t
®îc nh÷ng thµnh tùu trong viÖc hoµn thiÖn hÖ thèng
ph¸p luËt vÒ b×nh ®¼ng nam n÷.
Tuy nhiªn, theo quy ®Þnh t¹i Kho¶n 1 §iÒu 4
CEDAW, cã mét ®iÒu kiÖn víi viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p
®Æc biÖt t¹m thêi, ®ã lµ nh÷ng biÖn ph¸p ®ã ph¶i ®îc
chÊm døt ngay khi môc tiªu b×nh ®¼ng nam n÷ ®· ®¹t
®îc. §iÒu nµy ®¬n gi¶n lµ ®Ó tr¸nh sù ph©n biÖt ®èi xö
ngîc l¹i víi nam giíi. Tuy nhiªn, riªng víi c¸c biÖn
ph¸p liªn quan ®Õn chøc n¨ng sinh në vµ lµm mÑ cña
phô n÷ th× vÉn cÇn ®îc duy tr× trong mäi thêi ®iÓm.
XÐt chung, c¬ së lý luËn cña §iÒu 4, nh ®· phÇn
nµo ®Ò cËp ë phÇn trªn, lµ b×nh ®¼ng vµ kh«ng ph©n
biÖt ®èi xö kh«ng cã nghÜa lµ ph¶i ®èi xö nh nhau víi
mäi ngêi trong mäi trêng hîp. Nãi c¸ch kh¸c, sù ®èi
35 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.483-484. 36 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.542-564.
151 152
xö ph©n biÖt kh«ng ph¶i lóc nµo còng mang tÝnh tiªu
cùc vµ cÇn ph¶i lo¹i bá, mµ trong mét sè hoµn c¶nh, nã
mang tÝnh tÝch cùc (positive discrimination) vµ cÇn ph¶i
vËn dông, ®Ó b¶o ®¶m sù b×nh ®¼ng thùc chÊt, chø
kh«ng ph¶i b×nh ®¼ng mét c¸ch h×nh thøc. Th«ng
thêng, sù ph©n biÖt ®èi xö tÝch cùc (cô thÓ nh c¸c biÖn
ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi), ®îc ¸p dông khi c¸c ®èi tîng
t¸c ®éng kh¸c nhau vÒ møc ®é n¨ng lùc hµnh vi vÒ
quyÒn con ngêi, nh»m môc ®Ých ®Æt c¸c ®èi tîng t¸c
®éng vµo mét ®iÓm xuÊt ph¸t ngang b»ng, bëi lÏ, trong
trêng hîp cã sù kh¸c nhau vÒ n¨ng lùc hµnh vi, viÖc
®èi xö nh nhau víi tÊt c¶ mäi ngêi trªn thùc tÕ lµ sù
ph©n biÖt ®èi xö víi nh÷ng ®èi tîng yÕu thÕ h¬n.
d. Söa ®æi nh÷ng tËp tôc vµ khu«n mÉu giíi cã t¸c
®éng tiªu cùc ®Õn phô n÷
§iÒu 5 CEDAW yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn
tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p ®Ó söa ®æi c¸c tËp tôc, khu«n
mÉu vÒ v¨n ho¸, x· héi cã tÝnh chÊt hoÆc cã thÓ lµm
trÇm träng thªm sù ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷, ch¼ng
h¹n nh c¸c phong tôc, tËp qu¸n mang tÝnh ®Þnh kiÕn,
dËp khu«n vÒ vÞ thÕ thÊp kÐm cña phô n÷ trong gia
®×nh hoÆc ngoµi x· héi (vÝ dô, cho r»ng phô n÷ cÇn ph¶i
phôc vô hay tu©n phôc ®µn «ng, phô n÷ cÇn ph¶i ®îc
chång “gi¸o dôc”, phô n÷ chØ thÝch hîp víi c¸c c«ng viÖc
néi trî vµ ch¨m sãc con c¸i..). §iÒu nµy còng ®Ò cËp sù
cÇn thiÕt ph¶i cã ho¹t ®éng gi¸o dôc vÒ gia ®×nh víi néi
dung thõa nhËn vÞ trÝ, vai trß cña chøc n¨ng lµm mÑ
cña phô n÷ vµ tr¸ch nhiÖm chung cña vî vµ chång trong
viÖc nu«i d¹y con c¸i vµ ®¶m nhiÖm c¸c c«ng viÖc néi
trî. §©y lµ mét yªu cÇu rÊt quan träng, bëi lÏ nã cho
phÐp gi¶i phãng phô n÷ khái vai trß t¸i s¶n xuÊt (néi
trî, nu«i d¹y con..) cã tÝnh truyÒn thèng, tõ ®ã gióp hä
cã c¬ héi tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi, còng nh
t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc söa ®æi ph¬ng thøc ph©n c«ng lao
®éng cã tÝnh ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷.
®. Ng¨n chÆn mäi h×nh thøc bu«n b¸n vµ bãc lét
t×nh dôc phô n÷
§iÒu 6 CEDAW yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn
tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p ®Ó ng¨n chÆn mäi h×nh thøc
bu«n b¸n phô n÷ vµ bãc lét phô n÷ m¹i d©m. KhuyÕn
nghÞ chung sè 19 do ñy ban CEDAW th«ng qua t¹i kú
häp lÇn thø 11 n¨m 1992 nªu r»ng, c¸c biÖn ph¸p nh
vËy cÇn bao gåm nh÷ng hµnh ®éng nh»m lo¹i trõ
nguyªn nh©n cña n¹n bu«n b¸n, bãc lét t×nh dôc phô n÷
nh t×nh tr¹ng kÐm ph¸t triÓn, ®ãi nghÌo, mï ch÷, l¹m
dông ma tuý, kh«ng cã viÖc lµm, chiÕn tranh, xung ®ét
vò trang vµ chiÕm ®ãng l·nh thæ... (c¸c ®o¹n 14, 15, 16).
Thªm vµo ®ã, cÇn quan t©m ®Õn nh÷ng hoµn c¶nh mµ
phô n÷ ®Æc biÖt cã nguy c¬ bÞ bu«n b¸n vµ bãc lét t×nh
dôc nh n¹n du lÞch t×nh dôc, lao ®éng di tró (trong vµ
ngoµi níc, h«n nh©n víi ngêi níc ngoµi qua m«i giíi
(®o¹n 14) vµ cÇn cã c¸c biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó b¶o vÖ phô
153 154
n÷ trong nh÷ng hoµn c¶nh nµy, trong ®ã bao gåm viÖc
t¹o c¬ héi phôc håi, t¸i hoµ nhËp, ®µo t¹o nghÒ nghiÖp,
giíi thiÖu viÖc lµm... cho nh÷ng phô n÷ lµ n¹n nh©n cña
n¹n bu«n b¸n, bãc lét t×nh dôc.
CÇn lu ý lµ viÖc ®Ò cËp ®Õn ng¨n chÆn t×nh tr¹ng
bãc lét phô n÷ m¹i d©m vµ b¶o vÖ phô n÷ m¹i d©m
kh«ng cã nghÜa CEDAW thõa nhËn hay khuyÕn khÝch
ho¹t ®éng m¹i d©m.
e. QuyÒn tham chÝnh cña phô n÷
§iÒu 7 CEDAW yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn
ph¶i tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó xo¸ bá sù
ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ trong viÖc tham gia
vµo c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ vµ x· héi (cßn gäi lµ quyÒn
tham chÝnh), theo ®ã c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i b¶o
®¶m cho phô n÷ c¸c quyÒn: (I) BÇu cö, øng cö vµo c¸c c¬
quan d©n cö vµ gi÷ chøc vô ë c¸c c¬ quan c«ng quyÒn;
(II) Tham gia x©y dùng, thùc hiÖn chÝnh s¸ch, ph¸p luËt
vµ gi÷ chøc vô trong c¸c c¬ quan nhµ níc ë mäi cÊp;
(III) Tham gia c¸c tæ chøc x· héi.
KhuyÕn nghÞ chung sè 23 ®îc ñy ban CEDAW
th«ng qua t¹i phiªn häp lÇn thø 16 n¨m 199737 nªu ra
nh÷ng biÖn ph¸p mµ c¸c quèc gia thµnh viªn cÇn thùc
37 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.526-540.
hiÖn ®Ó hç trî vµ khuyÕn khÝch phô n÷ thùc hiÖn quyÒn
tham chÝnh, theo ®ã:
Nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó b¶o ®¶m quyÒn bÇu cö, øng cö
cña phô n÷ cÇn nh»m: (a) B¶o ®¶m tû lÖ c©n b»ng gi÷a
phô n÷ vµ nam giíi trong viÖc n¾m gi÷ c¸c vÞ trÝ ®îc
bÇu cö c«ng khai; (b) Lµm cho phô n÷ hiÓu tÇm quan
träng vµ c¸ch thøc thùc hiÖn quyÒn bá phiÕu cña hä; (c)
Kh¾c phôc nh÷ng rµo c¶n nh thÊt häc, ng«n ng÷,
nghÌo nµn vµ nh÷ng trë ng¹i cho viÖc thùc hiÖn quyÒn
tham chÝnh cña phô n÷; (d) Gióp phô n÷ vît qua
nh÷ng rµo c¶n ®ã ®Ó thùc hiÖn quyÒn bÇu cö vµ ®¾c cö
cña hä (®o¹n 45).
Nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó b¶o ®¶m quyÒn tham gia x©y
dùng chÝnh s¸ch, ph¸p luËt vµ gi÷ c¸c chøc vô trong
chÝnh quyÒn cña phô n÷ cÇn nh»m b¶o ®¶m: (a) QuyÒn
b×nh ®¼ng ®¹i diÖn cña phô n÷ trong qu¸ tr×nh x©y
dùng chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ; (b) Phô n÷ cã quyÒn
b×nh ®¼ng trªn thùc tÕ trong viÖc n¾m gi÷ chøc vô; (c)
C¸c qu¸ tr×nh tuyÓn dông nh»m vµo phô n÷ ph¶i c«ng
khai vµ cã tÝnh hÊp dÉn (®o¹n 46).
Nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó b¶o ®¶m quyÒn tham gia c¸c tæ
chøc x· héi cña phô n÷ cÇn nh»m: (a) B¶o ®¶m ban
hµnh ph¸p chÕ cã hiÖu qu¶ ng¨n cÊm ph©n biÖt ®èi xö
víi phô n÷; (b) KhuyÕn khÝch c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ,
c¸c héi liªn hiÖp chÝnh trÞ vµ céng ®ång chÊp thuËn c¸c
155 156
chiÕn lîc, khuyÕn khÝch phô n÷ ®¹i diÖn vµ tham gia
vµo c«ng viÖc cña hä (®o¹n 47).
Ngoµi ra, trong KhuyÕn nghÞ chung kÓ trªn, ñy ban
CEDAW còng khuyÕn nghÞ c¸c quèc gia thµnh viªn
thùc thi c¸c gi¶i ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi ®Ó n©ng tû lÖ
phô n÷ tham gia vµo ho¹t ®éng chÝnh trÞ, x· héi, cô thÓ
nh ®µo t¹o, vËn ®éng vµ trî gióp tµi chÝnh cho c¸c øng
cö viªn n÷, ®Ò ra c¸c chØ tiªu vÒ tû lÖ phô n÷ trong c¸c
cÊp chÝnh quyÒn... (®o¹n 15). ñy ban còng gi¶i thÝch
r»ng kh¸i niÖm ®êi sèng chÝnh trÞ, x· héi nªu ë §iÒu 7
CEDAW cã néi dung rÊt réng, bao gåm tÊt c¶ c¸c b×nh
diÖn cña nÒn hµnh chÝnh c«ng (c¸c lÜnh vùc lËp ph¸p,
hµnh ph¸p, t ph¸p), ë tÊt c¶ c¸c cÊp ®é quèc tÕ, khu
vùc, quèc gia vµ ®Þa ph¬ng. Thªm vµo ®ã, kh¸i niÖm
nµy cßn bao gåm viÖc tham gia c¸c ho¹t ®éng cña x· héi
d©n sù nh c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ, c¸c hiÖp héi chuyªn
m«n, c«ng ®oµn, c¸c tæ chøc, nhãm dùa trªn céng
®ång...(®o¹n 5).
f. QuyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ trong viÖc tham gia
c¸c quan hÖ quèc tÕ
§iÒu 8 yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn b¶o ®¶m cho
phô n÷ cã c¬ héi b×nh ®¼ng víi ®µn «ng trong viÖc tham
gia c¸c c¬ quan ®¹i diÖn ngo¹i giao cña ®Êt níc vµ c¸c
tæ chøc, héi nghÞ quèc tÕ. Qua ®iÒu nµy, quyÒn tham
chÝnh cña phô n÷ ®· ®îc më réng tíi c¶ ba cÊp ®é: ®Þa
ph¬ng, quèc gia vµ quèc tÕ.
Trong c¸c KhuyÕn nghÞ chung sè 8 (th«ng qua t¹i
phiªn häp lÇn thø 7 n¨m 1988) vµ sè 23 (th«ng qua t¹i
phiªn häp lÇn thø 16 n¨m 1997), ñy ban CEDAW yªu
cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn sö dông c¸c biÖn ph¸p ®Æc
biÖt t¹m thêi ®Ó t¨ng cêng sù tham gia cña phô n÷ vµo
c¸c quan hÖ quèc tÕ.
g. QuyÒn b×nh ®¼ng vÒ quèc tÞch cña phô n÷
Quèc tÞch cã ý nghÜa rÊt quan träng v× ®ã lµ c¬ së ®Ó
mét c¸ nh©n ®îc hëng quyÒn c«ng d©n cña mét quèc
gia. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng vÒ quèc tÞch
víi phô n÷ vÉn cßn diÔn ra ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi,
díi c¸c h×nh thøc nh phô n÷ lÊy chång ngêi níc
ngoµi ph¶i thay ®æi quèc tÞch theo chång, hoÆc trong
trêng hîp vî chång cã hai quèc tÞch, con sinh ra ph¶i
lÊy quèc tÞch theo cha... Do vËy, §iÒu 9 CEDAW yªu cÇu
c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i b¶o ®¶m cho phô n÷ ®îc
b×nh ®¼ng víi nam giíi trong viÖc nhËp, thay ®æi, gi÷
nguyªn quèc tÞch, mµ kh«ng phô thuéc vµo quèc tÞch
chång hoÆc cña cha, ®Æc biÖt trong trêng hîp phô n÷
kÕt h«n víi ngêi níc ngoµi. Thªm vµo ®ã, ®iÒu nµy
còng yªu cÇu b¶o ®¶m cho phô n÷ quyÒn b×nh ®¼ng víi
chång trong viÖc x¸c ®Þnh quèc tÞch cho con.
157 158
h. QuyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ trong gi¸o dôc
Phô n÷ thêng lµ n¹n nh©n cña t×nh tr¹ng ph©n
biÖt ®èi xö trong gi¸o dôc, thÓ hiÖn ë viÖc nhiÒu phô n÷
vµ trÎ em g¸i kh«ng ®îc häc tËp hoÆc kh«ng ®îc theo
häc nh÷ng ngµnh, nghÒ nhÊt ®Þnh hay kh«ng ®îc t¹o
c¬ héi häc cao lªn... ChÝnh v× vËy, §iÒu 10 yªu cÇu c¸c
quèc gia thµnh viªn ph¶i ¸p dông tÊt c¶ c¸c biÖn ph¸p
thÝch hîp ®Ó xãa bá sù ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô
n÷ trong lÜnh vùc gi¸o dôc, cã thÓ lµ trong nh÷ng khÝa
c¹nh nh: gi¸o dôc, híng nghiÖp, häc nghÒ, tiÕp cËn
víi c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vµ ®¹t ®îc b»ng cÊp ë c¸c
c¬ së gi¸o dôc thuéc nh÷ng tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh vµ cÊp ®é
gi¸o dôc; ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y vµ thi cö, gi¸o viªn, c¬
së vËt chÊt vµ trang bÞ cña trêng häc; häc bæng vµ trî
cÊp häc tËp; c¬ héi tham gia c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc thÓ
chÊt vµ c¸c ho¹t ®éng thÓ thao; tiÕp cËn víi nh÷ng
th«ng tin gi¸o dôc riªng biÖt vÒ b¶o ®¶m søc kháe vµ
h¹nh phóc gia ®×nh, kÓ c¶ nh÷ng th«ng tin vµ t vÊn vÒ
kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh.
Ngoµi ra, §iÒu 10 còng yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh
viªn nç lùc hµnh ®éng ®Ó xãa bá nh÷ng quan niÖm rËp
khu«n c¶n trë thùc hiÖn quyÒn gi¸o dôc cña phô n÷
(trong ®ã cã viÖc khuyÕn khÝch h×nh thøc gi¸o dôc
chung cho c¶ häc sinh nam n÷, söa l¹i c¸c s¸ch gi¸o
khoa, ch¬ng tr×nh häc tËp, vµ ®iÒu chØnh c¸c ph¬ng
ph¸p gi¶ng d¹y); t¹o c¬ héi cho phô n÷ tham gia c¸c
ch¬ng tr×nh gi¸o dôc thêng xuyªn; gi¶m tû lÖ n÷ sinh
bá häc vµ tæ chøc c¸c ch¬ng tr×nh dµnh cho nh÷ng phô
n÷ vµ trÎ em g¸i ®· ph¶i bá häc.
i. QuyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ vÒ viÖc lµm
B×nh ®¼ng vÒ viÖc lµm lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò
cã ý nghÜa quan träng nhÊt víi cuéc sèng vµ vÞ thÕ cña
phô n÷, bëi lÏ nã lµ tiÒn ®Ò ®Ó gióp phô n÷ tù chñ vÒ
ph¬ng diÖn kinh tÕ, qua ®ã tho¸t khái ®Þa vÞ phô
thuéc vµo ®µn «ng.
§iÒu 11 CEDAW yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn
ph¶i ¸p dông c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó xãa bá sù ph©n
biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ trong tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh
cña lÜnh vùc viÖc lµm, cô thÓ lµ trong c¸c vÊn ®Ò nh
quyÒn ®îc lµm viÖc; quyÒn cã c¸c c¬ héi viÖc lµm (bao
gåm viÖc ¸p dông nh÷ng tiªu chuÈn nh nhau khi tuyÓn
dông); quyÒn tù do lùa chän ngµnh, nghÒ vµ viÖc lµm;
c¸c quyÒn liªn quan ®Õn viÖc th¨ng tiÕn, an ninh viÖc
lµm, phóc lîi, ®µo t¹o nghÒ, ®µo t¹o, huÊn luyÖn n©ng
cao; quyÒn b×nh ®¼ng trong tr¶ thï lao vµ trong ®èi xö,
®¸nh gi¸ trong c«ng viÖc; quyÒn ®îc hëng an sinh x·
héi; quyÒn ®îc b¶o vÖ søc kháe vµ an toµn lao ®éng, kÓ
c¶ b¶o vÖ chøc n¨ng sinh ®Î (Kho¶n 1).
Kho¶n 2 §iÒu 11 nªu nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ mµ
c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i thùc hiÖn ®Ó ng¨n chÆn sù
ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ trong quan hÖ viÖc
159 160
lµm v× lý do h«n nh©n hay sinh ®Î, trong ®ã bao gåm: a)
CÊm kû luËt, sa th¶i phô n÷ víi lý do cã thai, nghØ ®Î
hay kÕt h«n; b) ¸p dông chÕ ®é nghØ ®Î vÉn hëng
l¬ng, th©m niªn vµ c¸c phóc lîi x· héi nh khi ®ang
lµm viÖc; c) KhuyÕn khÝch cung cÊp nh÷ng dÞch vô x·
héi cÇn thiÕt hç trî cho c¸c bËc cha mÑ ®Ó hä cã thÓ
ch¨m sãc con c¸i; d) B¶o vÖ ®Æc biÖt ®èi víi phô n÷ trong
thêi kú mang thai tríc nh÷ng c«ng viÖc ®éc h¹i; e)
§Þnh kú xem xÐt l¹i, söa ®æi, bæ sung c¸c quy ®Þnh ph¸p
luËt vÒ b¶o vÖ phô n÷.
k. QuyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ trong vÊn ®Ò ch¨m
sãc søc kháe
Ch¨m sãc søc kháe lµ mét nhu cÇu thiÕt yÕu cña con
ngêi nhng cã ý nghÜa ®Æc biÖt víi phô n÷. §iÒu nµy lµ
bëi kh¸c víi ®µn «ng, phô n÷ ph¶i g¸nh v¸c chøc n¨ng
sinh në vµ nu«i con – chøc n¨ng mµ hµm chøa rÊt
nhiÒu rñi ro vÒ søc kháe. Tuy nhiªn, ®iÒu bÊt hîp lý lµ
trªn thùc tÕ, phô n÷ thêng ph¶i chÞu thiÖt thßi trong
viÖc hëng thô quyÒn nµy do dÞch vô ch¨m sãc søc
khoÎ ë c¸c quèc gia thêng lµ dÞch vô tr¶ tiÒn, trong
khi xÐt chung phô n÷ cã thu nhËp thÊp h¬n nhiÒu so
víi nam giíi.
§iÒu 12 CEDAW yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn
ph¶i ¸p dông tÊt c¶ c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó xãa bá sù
ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ trong lÜnh vùc ch¨m
sãc søc kháe, nh»m b¶o ®¶m phô n÷ ®îc b×nh ®¼ng víi
nam giíi trong viÖc tiÕp cËn víi c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc
kháe, kÓ c¶ dÞch vô kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. §iÒu nµy còng
yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn C«ng íc ph¶i b¶o ®¶m
cho phô n÷ c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe ®Æc biÖt cã liªn
quan ®Õn chøc n¨ng lµm mÑ, cô thÓ lµ nh÷ng dÞch vô vÒ
thai nghÐn, sinh ®Î vµ nu«i con, vµ ph¶i b¶o ®¶m lµ
nh÷ng dÞch vô nµy ®îc cung cÊp cho phô n÷ mét c¸ch
miÔn phÝ nÕu cÇn thiÕt.
l. QuyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ trong ®êi sèng kinh tÕ
vµ x· héi
Thùc tÕ ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi cho thÊy, trªn lÜnh
vùc kinh tÕ, phô n÷ thêng bÞ ph©n biÖt ®èi xö trong
viÖc hëng trî cÊp gia ®×nh, qu¶n lý, sö dông tµi s¶n,
thÕ chÊp vµ vay vèn ng©n hµng... Cïng víi viÖc lµm, ®©y
lµ nh÷ng tiÒn ®Ò quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng vÒ tµi chÝnh cña
phô n÷ - mét trong nh÷ng yÕu tè thiÕt yÕu t¹o nªn vÞ
thÕ b×nh ®¼ng nam n÷. VÒ ph¬ng diÖn x· héi, do g¸nh
nÆng ®a vai trß vÒ giíi, phô n÷ thêng cã rÊt Ýt thêi gian
vui ch¬i, gi¶i trÝ vµ hëng thô ®êi sèng v¨n ho¸, trong
khi ®iÒu nµy ®îc xem lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn
thùc chÊt cña sù b×nh ®¼ng nam n÷.
ChÝnh v× vËy, §iÒu 13 CEDAW yªu cÇu c¸c quèc gia
b¶o ®¶m cho phô n÷ ®îc b×nh ®¼ng víi nam giíi trong
161 162
ba khÝa c¹nh: (I) Hëng c¸c phóc lîi gia ®×nh; (II) TÝn
dông, ng©n hµng (vÝ dô nh: vay tiÒn cña ng©n hµng,
thÕ chÊp tµi s¶n vµ tham gia c¸c lo¹i h×nh tÝn dông..) vµ
(III) Tham gia c¸c ho¹t ®éng gi¶i trÝ vµ v¨n ho¸.
m. B×nh ®¼ng trong c¸c quan hÖ d©n sù
§iÒu 15 CEDAW kh«ng chØ kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ b×nh
®¼ng cña phô n÷ víi nam giíi tríc ph¸p luËt mµ c¶
trong nh÷ng quan hÖ d©n sù cô thÓ - lÜnh vùc mµ theo
truyÒn thèng v¨n ho¸ cña nhiÒu x· héi, phô n÷ thêng
ph¶i chÞu sù ph©n biÖt ®èi xö nÆng nÒ so víi ®µn «ng.
Theo §iÒu nµy, c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i b¶o ®¶m
cho phô n÷ cã vÞ thÕ b×nh ®¼ng víi nam giíi trong mäi
quan hÖ d©n sù, cô thÓ lµ trong c¸c vÊn ®Ò nh giao kÕt
c¸c hîp ®ång, qu¶n lý tµi s¶n, tù do ®i l¹i, lùa chän n¬i
c tró vµ trong c¸c ho¹t ®éng tè tông... §iÒu nµy còng
quy ®Þnh tÊt c¶ c¸c hîp ®ång vµ giÊy tê d©n sù mµ cã néi
dung h¹n chÕ t c¸ch ph¸p lý cña phô n÷ ph¶i bÞ coi lµ
v« gi¸ trÞ vµ kh«ng cã hiÖu lùc thi hµnh.
Trong KhuyÕn nghÞ chung sè 21 th«ng qua t¹i phiªn
häp lÇn thø 11 n¨m 1992, ñy ban CEDAW nªu r»ng, viÖc
giíi h¹n c¸c quyÒn cña phô n÷ trong viÖc ký kÕt hîp ®ång,
tù do lùa chän chç ë hay tiÕp cËn víi tßa ¸n vµ dÞch vô
ph¸p luËt,v.v. ®Òu lµm h¹n chÕ nghiªm träng kh¶ n¨ng tù
chñ trong cuéc sèng cña phô n÷ vµ ®Òu bÞ coi lµ ph©n biÖt
®èi xö chèng l¹i phô n÷ (c¸c ®o¹n 7,8,9). ñy ban còng cho
r»ng, nh÷ng phô n÷ nhËp c sèng vµ lµm viÖc t¹m thêi ë
níc ngoµi víi chång hay b¹n t×nh còng ph¶i ®îc b×nh
®¼ng vÒ t c¸ch ph¸p lý víi ngêi chång hay b¹n t×nh ®ã
(®o¹n 10).
n. QuyÒn b×nh ®¼ng trong quan hÖ h«n nh©n, gia ®×nh
§iÒu 16 CEDAW ®Ò cËp viÖc xo¸ bá sù ph©n biÖt ®èi
xö chèng l¹i phô n÷ trªn lÜnh vùc riªng t mµ cã ý
nghÜa rÊt quan träng ®Õn cuéc sèng cña con ngêi nãi
chung vµ cña phô n÷ nãi riªng, ®ã lµ h«n nh©n, gia
®×nh. §iÒu nµy xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ lµ trong hÇu hÕt c¸c
x· héi, phô n÷ thêng ph¶i chÞu ®ùng sù ®èi xö bÊt b×nh
®¼ng ngay trong gia ®×nh, thÓ hiÖn ë c¸c h×nh thøc nh
h«n nh©n cìng bøc (hay s¾p ®Æt), quyÒn quyÕt ®Þnh vÒ
con c¸i, qu¶n lý tµi s¶n, quyÒn ®îc nghØ ng¬i... Sù ph©n
biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ trªn lÜnh vùc nµy thêng
b¾t nguån tõ c¸c tËp tôc truyÒn thèng - khÝa c¹nh cã
søc ú lín nhÊt. Bï l¹i, sù thay ®æi trªn lÜnh vùc nµy
®îc coi lµ mét trong nh÷ng yÕu tè cã ý nghÜa quyÕt
®Þnh ®Ó phô n÷ ®¹t ®îc sù b×nh ®¼ng mét c¸ch ®Çy ®ñ
víi ®µn «ng.
C¸c khÝa c¹nh chñ yÕu ®îc ®Ò cËp trong §iÒu 16
bao gåm: (1) B×nh ®¼ng vÒ kÕt h«n, thÓ hiÖn ë viÖc phô
n÷ ®îc tù do quyÕt ®Þnh viÖc kÕt h«n vµ lùa chän ngêi
163 164
phèi ngÉu. VÊn ®Ò nµy liªn quan ®Õn tr¸ch nhiÖm cña
c¸c nhµ níc trong viÖc quy ®Þnh ®é tuæi kÕt h«n tèi
thiÓu, viÖc ®¨ng ký kÕt h«n, chÕ ®é h«n nh©n tù nguyÖn,
cÊm chÕ ®é ®a thª còng nh viÖc t¶o h«n cho trÎ em; (2)
B×nh ®¼ng trong h«n nh©n vµ khi h«n nh©n kÕt thóc,
thÓ hiÖn ë viÖc phô n÷ ®îc b×nh ®¼ng víi chång c¶
trong thêi gian h«n nh©n vµ khi ®· ly h«n. §iÒu nµy
liªn quan ®Õn mét lo¹t vÊn ®Ò tõ qu¶n lý tµi s¶n chung
trong gia ®×nh; quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm víi con c¸i; viÖc
x¸c ®Þnh sè con, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn sinh; viÖc cho,
nhËn con nu«i; nh÷ng tù do c¸ nh©n nh viÖc lùa chän
hä tªn, quyÕt ®Þnh lùa chän nghÒ nghiÖp, viÖc lµm cña
b¶n th©n mµ kh«ng bÞ phô thuéc bëi ngêi chång.
Hép 12: KÕt luËn cña ñy ban xãa bá ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ (CEDAW)
vÒ ViÖt Nam (2007)
Sau khi xem xÐt b¸o c¸o ®Þnh kú cña ViÖt
Nam, ñy ban xãa bá ph©n biÖt ®èi xö chèng
l¹i phô n÷ (CEDAW) cña Liªn hîp quèc ®· cã
b¶n kÕt luËn. Díi ®©y lµ mét sè trÝch ®o¹n:
…
1. ñy ban ®· xem xÐt B¸o c¸o ghÐp ®Þnh kú
thø 5 vµ 6 cña ViÖt Nam (CEDAW/C/VNM/5-6)
t¹i Phiªn häp thø 759 vµ 760 ngµy 17 th¸ng 1
n¨m 2007.
...
13. ñy ban khuyÕn nghÞ quèc gia tiÕn hµnh
c¸c biÖn ph¸p ®Ó cã nh÷ng thay ®æi th¸i ®é
gia trëng truyÒn thèng vµ nh÷ng ®Þnh kiÕn
vÒ vai trß giíi. Nh÷ng biÖn ph¸p nh vËy ph¶i
bao gåm c¸c chiÕn dÞch n©ng cao nhËn thøc
vµ gi¸o dôc c«ng chóng ®èi víi phô n÷ vµ trÎ
em g¸i, còng nh nam giíi vµ trÎ em trai, víi
môc ®Ých xãa bá c¸c khu«n mÉu g¾n víi
nh÷ng ®Þnh kiÕn truyÒn thèng vÒ vai trß vÒ
giíi trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi, phï hîp
víi c¸c §iÒu 2(f) vµ §iÒu 5(a) cña C«ng íc
(CEDAW). CÇn chó ý ®Æc biÖt ®Õn vai trß cña
b¸o chÝ trong viÖc duy tr× nh÷ng khu«n mÉu
®Þnh kiÕn nh vËy còng nh vai trß cña b¸o
chÝ trong viÖc gãp phÇn lµm thay ®æi v¨n hãa
vµ x· héi nh»m híng tíi mét m«i trêng ñng
hé b×nh ®¼ng giíi. ñy ban ®Æc biÖt khuyÕn
nghÞ tiÕn hµnh dÞch néi dung C«ng íc sang
ng«n ng÷ cña c¸c d©n téc thiÓu sè, ®ång thêi
cã c¸c ch¬ng tr×nh ph¸t thanh ®Ó phæ biÕn
thêng kú th«ng tin vÒ C«ng íc vµ vÒ b×nh
®¼ng giíi b»ng c¸c ng«n ng÷ cña nh÷ng d©n
téc thiÓu sè.
...
165 166
15. ñy ban kªu gäi quèc gia thêng xuyªn
rµ so¸t c¸c môc tiªu vÒ sù tham gia cña phô
n÷ trong ®êi sèng x· héi vµ viÖc ra c¸c quyÕt
®Þnh. ñy ban khuyÕn khÝch quèc gia thµnh
viªn ®a ra nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ, víi mèc
thêi gian cô thÓ, kÓ c¶ viÖc sö dông c¸c biÖn
ph¸p ®Æc biÖt t¹m thêi theo §iÒu 4, kho¶n 1
cña C«ng íc vµ KhuyÕn nghÞ chung sè 25
nh»m thóc ®Èy sù tham gia ®Çy ®ñ vµ b×nh
®¼ng cña phô n÷ trong ®êi sèng chÝnh trÞ ë
tÊt c¶ c¸c cÊp, ®Æc biÖt ë nh÷ng vÞ trÝ ®îc
bÇu vµ bæ nhiÖm, kÓ c¶ c¸c vÞ trÝ l·nh ®¹o
trong c¸c tæ chøc quÇn chóng vµ ë cÊp
x·/phêng...
16. MÆc dï hoan nghªnh viÖc x©y dùng
LuËt Phßng chèng b¹o lùc gia ®×nh, ñy ban
vÉn tiÕp tôc quan ng¹i vÒ viÖc thiÕu th«ng tin
vµ sè liÖu vÒ tÊt c¶ c¸c h×nh thøc b¹o lùc
chèng l¹i phô n÷ vµ trÎ em g¸i, thiÕu th«ng
tin vÒ nh÷ng biÖn ph¸p ®îc ¸p dông ®Ó ng¨n
chÆn vµ ®Êu tranh víi n¹n b¹o lùc chèng l¹i
phô n÷, gåm c¶ c¸c dÞch vô hç trî n¹n nh©n,
truy tè vµ trõng ph¹t thñ ph¹m g©y ra tÊt c¶
nh÷ng h×nh thøc b¹o lùc.
...
33. ñy ban ghi nhËn viÖc tu©n thñ b¶y v¨n
kiÖn quèc tÕ chñ yÕu vÒ quyÒn con ngêi cña
quèc gia sÏ t¨ng cêng viÖc thô hëng c¸c
quyÒn con ngêi vµ tù do c¬ b¶n trong tÊt c¶
c¸c lÜnh vùc ®êi sèng cña phô n÷. Do ®ã, ñy
ban khuyÕn khÝch ChÝnh phñ ViÖt Nam xem
xÐt viÖc phª chuÈn c¸c ®iÒu íc mµ ViÖt Nam
hiÖn cha lµ thµnh viªn, cô thÓ lµ C«ng íc
vÒ chèng tra tÊn vµ c¸c h×nh thøc ®èi xö hoÆc
trõng ph¹t tµn ¸c, v« nh©n ®¹o hay h¹ nhôc
vµ C«ng íc quèc tÕ vÒ b¶o vÖ c¸c quyÒn cña
tÊt c¶ ngêi lao ®éng di tró vµ thµnh viªn gia
®×nh cña hä.
...
2.3.3.2. QuyÒn trÎ em
Sù ra ®êi cña kh¸i niÖm quyÒn trÎ em ®· më réng c¬
së cña c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ trÎ em tõ c¸c khÝa c¹nh ®¹o
®øc, x· héi sang khÝa c¹nh ph¸p lý, b¸c bá hoµn toµn
quan niÖm tríc ®©y coi trÎ em nh lµ nh÷ng ®èi tîng
hoµn toµn phô thuéc, thËm chÝ, lµ mét d¹ng “tµi s¶n”
cña c¸c bËc cha mÑ. §iÒu nµy lµ bëi mét khi trÎ em ®îc
coi lµ mét chñ thÓ cña quyÒn, c¸c hµnh ®éng liªn quan
®Õn trÎ em sÏ kh«ng cßn ®¬n thuÇn ®Æt trªn nÒn t¶ng
cña t×nh th¬ng, lßng nh©n ®¹o hay sù che chë n÷a, mµ
167 168
cßn lµ nghÜa vô cña c¸c chñ thÓ cã liªn quan, kÓ c¶ c¸c
bËc cha mÑ.
TrÎ em còng lµ nh÷ng con ngêi, lµ c«ng
d©n cña ®Êt níc, lµ thµnh viªn cña x· héi
chø kh«ng ph¶i lµ vËt së h÷u cña c¸c bËc cha
mÑ.
TrÎ em còng lµ chñ thÓ cña quyÒn con
ngêi chø kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng cña lßng
th¬ng h¹i cña x· héi.
KÓ tõ sau UDHR (1948), Liªn hîp quèc ®· quan
t©m nhiÒu h¬n vµ nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña b¶o
vÖ trÎ em. Víi mÖnh ®Ò më ®Çu phæ biÕn trong UDHR
vµ hai c«ng íc ICCPR vµ ICESCR lµ mäi ngêi cã
quyÒn hoÆc bÊt cø ngêi nµo ®Òu cã quyÒn..., trÎ em
®îc thõa nhËn lµ chñ thÓ b×nh ®¼ng víi ngêi lín trong
viÖc hëng tÊt c¶ c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n ®îc ghi
nhËn trong luËt nh©n quyÒn quèc tÕ.
Tuy nhiªn, nh ®· ®Ò cËp ë trªn, c¸ch tiÕp cËn “cµo
b»ng” vÞ thÕ chñ thÓ cña quyÒn gi÷a ngêi lín vµ trÎ em
còng kh«ng hoµn toµn phï hîp, do ®Æc trng cña trÎ em
lµ cßn non nít c¶ vÒ thÓ chÊt lÉn tinh thÇn. Bëi vËy, ngay
trong UDHR, ICCPR vµ ICESCR, trÎ em ®· ®îc ghi
nhËn nh÷ng quyÒn ®Æc thï, ®Æc biÖt lµ quyÒn ®îc ch¨m
sãc, gi¸o dìng vµ ®îc b¶o vÖ ®Æc biÖt. Dùa trªn c¸ch
tiÕp cËn ®ã, n¨m 1959, §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc ®·
th«ng qua mét v¨n kiÖn riªng vÒ quyÒn trÎ em (Tuyªn bè
cña Liªn hîp quèc vÒ quyÒn trÎ em). Tuyªn bè nµy lµ tiÒn
®Ò ®Ó Liªn hîp quèc x©y dùng vµ th«ng qua C«ng íc vÒ
quyÒn trÎ em (CRC) vµo ngµy 20-11-1989.
TrÎ em còng lµ nh÷ng con ngêi nhng lµ
nh÷ng con ngêi cßn non nít c¶ vÒ thÓ chÊt,
tinh thÇn, cha thÓ tù nu«i dìng, b¶o vÖ
m×nh. V× vËy, trÎ em cã quyÒn ®îc ch¨m sãc
vµ b¶o vÖ ®Æc biÖt.
TÝnh ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay, CRC vÉn lµ v¨n kiÖn
quèc tÕ c¬ b¶n vµ toµn diÖn nhÊt vÒ quyÒn trÎ em. MÆc
dï vËy, ®©y kh«ng ph¶i lµ v¨n kiÖn quèc tÕ duy nhÊt vÒ
vÊn ®Ò nµy. §Ó thÊy ®îc toµn bé khu«n khæ ph¸p lý
quèc tÕ vÒ quyÒn vµ b¶o vÖ quyÒn trÎ em, cÇn nghiªn
cøu nhiÒu v¨n kiÖn kh¸c, trong ®ã tiªu biÓu lµ hai NghÞ
®Þnh th kh«ng b¾t buéc bæ sung CRC (vÒ sö dông trÎ
em trong c¸c cuéc xung ®ét vò trang vµ vÒ bu«n b¸n trÎ
em, bãc lét vµ v¨n ho¸ phÈm khiªu d©m trÎ em, cïng
®îc §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc th«ng qua n¨m 2000),
c¸c c«ng íc vµ khuyÕn nghÞ cã liªn quan cña ILO mµ
tiªu biÓu lµ C«ng íc sè 138 vÒ tuæi lao ®éng tèi thiÓu
vµ C«ng íc sè 182 vÒ xãa bá nh÷ng h×nh thøc lao ®éng
trÎ em tåi tÖ nhÊt, c¸c tuyªn bè, híng dÉn, quy t¾c
169 170
chuÈn tèi thiÓu cña Liªn hîp quèc vÒ t ph¸p ngêi
cha thµnh niªn vµ mét sè v¨n kiÖn kh¸c...
CRC lµ §iÒu íc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi cña
Liªn hîp quèc cã sè lîng quèc gia thµnh viªn cao nhÊt
tõ tríc ®Õn nay. HiÖn t¹i, gÇn nh tÊt c¶ c¸c quèc gia
thµnh viªn cña Liªn hîp quèc ®· phª chuÈn hoÆc gia
nhËp c«ng íc nµy, chØ cßn Hoa Kú vµ Somali. T tëng
xuyªn suèt vµ còng lµ thÓ hiÖn c¸ch tiÕp cËn cña C«ng
íc lµ: TrÎ em lµ nh÷ng chñ thÓ cña c¸c quyÒn vµ cña
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng ®îc
hëng sù quan t©m, th¬ng h¹i hay lßng tõ thiÖn thuÇn
tuý; vµ, trÎ em lµ nh÷ng con ngêi nhng lµ mét nhãm
x· héi dÔ bÞ tæn th¬ng, cã nh÷ng nhu cÇu ®Æc biÖt, vµ cã
quyÒn ®îc hëng sù ch¨m sãc, b¶o vÖ mét c¸ch ®Æc biÖt.
C¸ch tiÕp cËn kÓ trªn cña CRC b¶o ®¶m th¸i ®é vµ
hµnh ®éng cã tr¸ch nhiÖm cña mäi chñ thÓ trong c¸c
vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn trÎ em. Nã kh¸c víi nh÷ng c¸ch
tiÕp cËn dùa trªn t×nh th¬ng, lßng nh©n ®¹o, sù che
chë hay cµo b»ng vÞ thÕ cña trÎ em vµ ngêi lín ®· phæ
biÕn trong c¸c x· héi tríc ®ã.
VÒ néi dung, so víi c¸c v¨n kiÖn tríc ®ã vÒ quyÒn
trÎ em, CRC cã nh÷ng ®iÓm næi bËt lµ:
- C«ng íc ®a ra mét ®Þnh nghÜa chung vÒ trÎ em
¸p dông cho mäi x· héi trªn thÕ giíi mµ kh«ng cã sù
ph©n biÖt vÒ bÊt cø yÕu tè nµo vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ,
truyÒn thèng v¨n ho¸, phong tôc tËp qu¸n...
- C«ng íc x¸c lËp mét tËp hîp c¸c quyÒn trÎ em mµ
cã nhiÒu quyÒn tríc ®ã cha tõng ®îc ph¸p ®iÓn ho¸
trong luËt quèc tÕ, nh»m b¶o ®¶m cho trÎ em ®îc b¶o vÖ,
ch¨m sãc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ vµ ®îc ph¸t triÓn toµn
diÖn c¶ vÒ thÓ chÊt, trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ®¹o ®øc vµ x· héi;
- C«ng íc ®Ò cËp ®Õn viÖc b¶o vÖ nh÷ng nhãm trÎ
em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n (chø kh«ng chØ ®Õn
trÎ em nãi chung), cô thÓ nh trÎ em khuyÕt tËt, trÎ em
bÞ mÊt m«i trêng gia ®×nh, trÎ em m¹i d©m, trÎ em
lµm tr¸i ph¸p luËt, trÎ em trong xung ®ét vò trang...
- C«ng íc ®Ò cËp viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng th¸ch thøc
cÊp b¸ch mµ trÎ em ®ang gÆp ph¶i nh l¹m dông t×nh
dôc trÎ em, bãc lét lao ®éng, bu«n b¸n trÎ em, trÎ em bÞ
buéc cÇm sóng, t¸c ®éng cña ma tuý víi trÎ em...;
- C«ng íc x¸c lËp mét c¬ chÕ ph¸p lý ®Ó theo dâi,
gi¸m s¸t sù tiÕn bé cña c¸c quèc gia trong viÖc b¶o ®¶m
c¸c quyÒn trÎ em.
C¸c quyÒn cña trÎ em ¸p dông cho mäi
ngêi díi 18 tuæi, kh«ng cã bÊt kú sù ph©n
biÖt vÒ bÊt cø yÕu tè nµo.
a. §Þnh nghÜa trÎ em
Theo §iÒu 1 CRC, trÎ em lµ nh÷ng ngêi díi 18
tuæi, trõ khi ph¸p luËt quèc gia quy ®Þnh kh¸c. Nh
vËy, ®©y lµ mét quy ®Þnh më, trong ®ã møc trÇn tuæi 18
®îc coi lµ møc tiªu chuÈn nhng kh«ng ph¶i cè ®Þnh,
171 172
b¾t buéc víi mäi quèc gia. Nãi c¸ch kh¸c, ®iÒu nµy cho
phÐp c¸c quèc gia cã thÓ quy ®Þnh ®é tuæi ®îc coi lµ trÎ
em thÊp h¬n 18 tuæi, vµ v× vËy, ®é tuæi ®îc coi lµ trÎ
em cã thÓ kh¸c nhau gi÷a c¸c níc thµnh viªn.
TrÎ em lµ nh÷ng ngêi díi 18 tuæi, trõ khi
ph¸p luËt quèc gia quy ®Þnh kh¸c.
VÒ nguyªn t¾c, nÕu møc trÇn ®é tuæi ®îc coi lµ trÎ
em cµng cao vµ mang tÝnh cè ®Þnh, th× sè lîng trÎ em
®îc b¶o vÖ bëi CRC sÏ cµng lín. Hay nãi c¸ch kh¸c,
c¸ch quy ®Þnh mang tÝnh “mÒm dÎo” nh §iÒu 1 CRC cã
thÓ lµm sè lîng trÎ em ®îc b¶o vÖ theo c«ng íc bÞ
gi¶m ®i ë mét sè quèc gia. Tuy nhiªn, chÝnh c¸ch quy
®Þnh mÒm dÎo nh vËy l¹i cã t¸c dông tÝch cùc lµ tèi ®a
hãa sè lîng quèc gia chÊp nhËn c«ng íc. Tõ thùc tÕ
®ã, tÝnh ®Õn sù kh¸c nhau vÒ nhËn thøc ë c¸c quèc gia
vÒ ®é tuæi ®îc coi lµ trÎ em vµ ®Æt môc tiªu sè lîng
thµnh viªn CRC lªn hµng ®Çu nªn Liªn hîp quèc ®· ®a
ra quy ®Þnh vÒ ®é tuæi trÎ em nh §iÒu 1 cña CRC.
Còng theo ®Þnh nghÜa kÓ trªn, CRC kh«ng quy ®Þnh
tõ khi nµo ®îc coi lµ trÎ em, nhng theo Lêi nãi ®Çu
th×: “...trÎ em cÇn ph¶i ®îc b¶o vÖ vµ ch¨m sãc ®Æc biÖt,
kÓ c¶ sù b¶o vÖ thÝch hîp vÒ mÆt ph¸p lý tõ tríc còng
nh sau khi ra ®êi”. Quy ®Þnh nµy hµm nghÜa r»ng, viÖc
b¶o vÖ, ch¨m sãc trÎ em cÇn ph¶i ®îc thùc hiÖn ngay
tõ nh÷ng giai ®o¹n “trøng níc” chø kh«ng ®îi ®Õn lóc
trÎ chµo ®êi.
b. C¸c nguyªn t¾c cña quyÒn trÎ em
Theo c¸c chuyªn gia vÒ quyÒn trÎ em, cã bèn nguyªn
t¾c c¬ b¶n lµm nÒn t¶ng cho CRC, ®ã lµ:
Nguyªn t¾c 1: Kh«ng ph©n biÖt ®èi xö
Nguyªn t¾c nµy ®îc nªu ë §iÒu 2. §iÓm ®Æc biÖt so
víi quy ®Þnh vÒ vÊn ®Ò nµy trong c¸c ®iÒu íc quèc tÕ
kh¸c lµ ë ®©y, sù ph©n biÖt ®èi xö trÎ em ®îc g¾n víi
sù ph©n biÖt ®èi xö víi cha mÑ, ngêi gi¸m hé hay c¸c
thµnh viªn trong gia ®×nh cña trÎ. Cô thÓ, §iÒu 2 yªu
cÇu c¸c quèc gia xo¸ bá mäi sù ph©n biÖt ®èi xö vÒ
chñng téc, mµu da, giíi tÝnh, ng«n ng÷, t«n gi¸o, quan
®iÓm chÝnh trÞ hoÆc quan ®iÓm kh¸c, nguån gèc d©n téc,
s¾c téc hay x· héi, tµi s¶n, khuyÕt tËt, thµnh phÇn xuÊt
th©n hay ®Þa vÞ kh¸c cña trÎ em, cha mÑ, ngêi gi¸m hé
hîp ph¸p, hoÆc nh÷ng thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh
cña trÎ em.
Nguyªn t¾c 2: Lîi Ých tèt nhÊt dµnh cho trÎ em
Nguyªn t¾c nµy ®îc nªu ë §iÒu 3 vµ ®îc nh¾c l¹i
trong nhiÒu ®iÒu kho¶n kh¸c cña CRC, bao gåm c¸c
§iÒu 9, 18, 20 vµ 21. Theo nguyªn t¾c nµy, lîi Ých cña
trÎ em ph¶i ®îc u tiªn xem xÐt trong mäi ho¹t ®éng
cã liªn quan ®Õn trÎ em cña mäi chñ thÓ, chø kh«ng chØ
173 174
giíi h¹n trong c¸c tiÕn tr×nh lËp ph¸p, hµnh ph¸p hay
t ph¸p cña c¸c c¬ quan nhµ níc. VÒ khÝa c¹nh nµy,
§iÒu 3 x¸c ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña Nhµ níc trong viÖc
nu«i dìng, ch¨m sãc trÎ em trong trêng hîp cha mÑ
hoÆc nh÷ng chñ thÓ cã liªn quan kh¸c kh«ng thÓ thùc
hiÖn hoÆc hoµn thµnh tr¸ch nhiÖm Êy.
Nguyªn t¾c 3: Sù sèng cßn vµ ph¸t triÓn cña
trÎ em
§iÒu 6 thõa nhËn quyÒn sèng nh lµ mét quyÒn cè
h÷u cña trÎ em vµ quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña c¸c quèc
gia trong viÖc b¶o ®¶m sù sèng cßn vµ ph¸t triÓn cña trÎ
ë møc cao nhÊt.
Liªn quan ®Õn quy ®Þnh trong §iÒu 6, cã hai khÝa
c¹nh cÇn chó ý ®ã lµ:
Thø nhÊt, “sèng cßn” (survival) lµ mét trong nh÷ng
thuËt ng÷ ®Æc thï ®îc sö dông trong C«ng íc vÒ
quyÒn trÎ em. Do trÎ em lµ nh÷ng chñ thÓ cßn non nít
c¶ vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn nªn kh¸c víi ngêi lín, viÖc
b¶o vÖ sù sèng cßn cña trÎ kh«ng chØ ®ßi hái c¸c biÖn
ph¸p th«ng thêng cÇn thiÕt ®Ó b¶o vÖ tÝnh m¹ng, mµ
cßn bao gåm c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa vÒ søc kháe nh
tiªm chñng, dinh dìng, ch¨m sãc...
Thø hai, sù ph¸t triÓn cña trÎ em cÇn ®îc hiÓu
mét c¸ch toµn diÖn, theo ®ã kh«ng chØ bao gåm ph¬ng
diÖn thÓ chÊt, mµ cßn vÒ c¸c ph¬ng diÖn trÝ tuÖ, t×nh
c¶m, ®¹o ®øc, x· héi.
Nguyªn t¾c 4: T«n träng ý kiÕn, quan ®iÓm cña
trÎ em
§iÒu 12 thõa nhËn trÎ em cã quyÒn bµy tá ý kiÕn,
quan ®iÓm riªng cña m×nh vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn
trÎ, trong mäi hoµn c¶nh, kÓ c¶ trong ho¹t ®éng tè tông,
®ång thêi yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i b¶o ®¶m
cho trÎ em cã kh¶ n¨ng vµ c¬ héi h×nh thµnh vµ nãi lªn
nh÷ng ý kiÕn, quan ®iÓm cña m×nh còng nh ph¶i t«n
träng nh÷ng quan ®iÓm, ý kiÕn cña trÎ mét c¸ch thÝch
®¸ng víi ®é tuæi vµ møc ®é trëng thµnh cña trÎ.
CÇn hiÓu r»ng, viÖc bµy tá ý kiÕn, quan ®iÓm cña
trÎ cã thÓ ®îc thùc hiÖn ë mäi m«i trêng (trong gia
®×nh, céng ®ång vµ ngoµi x· héi...) mét c¸ch trùc tiÕp
hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua ngêi ®¹i diÖn, díi nhiÒu
h×nh thøc thÝch hîp, ch¼ng h¹n nh: ph¸t biÓu t¹i c¸c
cuéc häp, viÕt th, th«ng qua c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin
®¹i chóng... Còng cÇn hiÓu r»ng, quy ®Þnh kÓ trªn
kh«ng cã nghÜa lµ cha mÑ, Nhµ níc vµ c¸c chñ thÓ kh¸c
ph¶i nghe theo c¸c ý kiÕn, quan ®iÓm cña trÎ trong mäi
trêng hîp, mµ chØ ®Æt ra nghÜa vô cho c¸c chñ thÓ ph¶i
l¾ng nghe, t«n träng, nghiªm tóc xem xÐt vµ thùc hiÖn
c¸c ý kiÕn, quan ®iÓm ®ã nÕu thÊy chóng hîp lý vµ cã
thÓ ¸p dông.
175 176
C¸c nguyªn t¾c cña quyÒn trÎ em
Nguyªn t¾c 1: Kh«ng ph©n biÖt ®èi xö
Nguyªn t¾c 2: Lîi Ých tèt nhÊt dµnh cho trÎ em
Nguyªn t¾c 3: Sù sèng cßn vµ ph¸t triÓn cña
trÎ em
Nguyªn t¾c 4: T«n träng ý kiÕn vµ quan
®iÓm cña trÎ em
c. NghÜa vô quèc gia
§iÒu 4 yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i tõng
bíc b¶o ®¶m c¸c quyÒn cña trÎ em trong C«ng íc,
trong ®ã nhÊn m¹nh r»ng, Nhµ níc ph¶i sö dông mét
c¸ch tèi ®a c¸c nguån lùc s½n cã ®Ó b¶o ®¶m c¸c quyÒn
kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ cña trÎ em. §iÒu nµy còng gîi
ý r»ng khi cÇn thiÕt, c¸c quèc gia cã thÓ yªu cÇu sù trî
gióp quèc tÕ ®Ó b¶o ®¶m c¸c quyÒn cña trÎ em.
Liªn quan ®Õn quy ®Þnh trong §iÒu 4, trong B×nh
luËn chung sè 538, ñy ban vÒ quyÒn trÎ em cho r»ng,
§iÒu nµy ®ßi hái c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i huy
®éng sù tham gia cña tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn trong x·
héi, bao gåm c¶ trÎ em, còng nh ph¶i x©y dùng
nh÷ng c¬ chÕ ®Æc biÖt vµ thµnh lËp c¸c c¬ quan ®iÒu
phèi, gi¸m s¸t (®éc lËp hay trùc thuéc chÝnh phñ) ®Ó
38 Xem toµn v¨n B×nh luËn chung nµy trong tµi liÖu trªn, tr.540-566.
thu thËp d÷ liÖu, n©ng cao nhËn thøc cña x· héi vµ tæ
chøc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch, ch¬ng tr×nh, dÞch vô
thÝch hîp nh»m b¶o ®¶m hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn cña
trÎ em (c¸c ®o¹n 2 vµ 10). Thªm vµo ®ã, ñy ban còng
khuyÕn nghÞ c¸c quèc gia thµnh viªn thµnh lËp nh÷ng
bé phËn hoÆc bæ nhiÖm c¸c c¸ nh©n chuyªn tr¸ch vÒ
trÎ em trong ChÝnh phñ, NghÞ viÖn vµ c¸c c¬ quan nhµ
níc kh¸c, thùc hiÖn c¸c nghiªn cøu ph©n tÝch, b¸o
c¸o vÒ t×nh h×nh trÎ em, dµnh ng©n s¸ch cho b¶o vÖ,
ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ em...(®o¹n 10). ñy ban nhÊn
m¹nh r»ng, viÖc thùc hiÖn c¸c quyÒn trÎ em kh«ng thÓ
bÞ coi lµ mét qu¸ tr×nh tõ thiÖn hay nh÷ng u ®·i
dµnh cho trÎ em mµ ph¶i coi ®ã lµ tr¸ch nhiÖm cña
Nhµ níc, x· héi vµ lµ mét cam kÕt chÝnh trÞ (c¸c
®o¹n 11, 12).
e. Vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ
§iÒu 18 x¸c ®Þnh mét nguyªn t¾c lµ cha mÑ vµ
trong nh÷ng trêng hîp nhÊt ®Þnh lµ ngêi gi¸m hé
ph¸p lý, cã tr¸ch nhiÖm chÝnh trong viÖc nu«i dìng vµ
gi¸o dôc trÎ em. §iÒu nµy còng quy ®Þnh râ, trong gia
®×nh, viÖc nu«i dìng, ch¨m sãc con c¸i lµ tr¸ch nhiÖm
chung cña c¸c bËc cha mÑ vµ trong viÖc nµy lîi Ých cña
trÎ em ph¶i lµ mèi quan t©m hµng ®Çu cña hä.
Quy ®Þnh ë §iÒu 18 b¾t nguån tõ quan ®iÓm ®Þnh
híng ®îc nªu ë Lêi nãi ®Çu cña CRC, theo ®ã C«ng
íc x¸c ®Þnh gia ®×nh lµ “®¬n vÞ x· héi c¬ b¶n vµ m«i
177 178
trêng tù nhiªn cho sù trëng thµnh vµ cuéc sèng h¹nh
phóc cña mäi thµnh viªn, ®Æc biÖt lµ trÎ em”.
Nguyªn t¾c kÓ trªn kh«ng lo¹i bá tr¸ch nhiÖm cña
c¸c nhµ níc; ngîc l¹i, §iÒu 18 ®ång thêi Ên ®Þnh
nghÜa vô cña c¸c nhµ níc lµ ph¶i dµnh cho c¸c bËc cha
mÑ vµ ngêi gi¸m hé ph¸p lý sù gióp ®ì thÝch ®¸ng ®Ó
hä cã thÓ hoµn thµnh tèt viÖc nu«i dìng, ch¨m sãc trÎ
em. Theo tinh thÇn cña §iÒu nµy, viÖc gióp ®ì c¸c bËc
cha mÑ ®Ó hä cã kh¶ n¨ng ch¨m sãc, gi¸o dôc trÎ em lµ
biÖn ph¸p u tiªn, viÖc giao trÎ em cho céng ®ång hay
Nhµ níc ch¨m sãc chØ ®îc coi lµ biÖn ph¸p cuèi cïng,
bëi trÎ em rÊt nh¹y c¶m vµ dÔ bÞ tæn th¬ng khi bÞ t¸ch
khái bè mÑ, gia ®×nh.
Còng ®Ò cËp ®Õn vai trß vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c bËc
cha mÑ nhng ë khÝa c¹nh tinh thÇn, §iÒu 5 CRC yªu
cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn ph¶i t«n träng tr¸ch nhiÖm,
quyÒn vµ nghÜa vô c¸c bËc cha mÑ, hoÆc trong trêng
hîp thÝch hîp, cña c¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh
hay cña nh÷ng ngêi gi¸m hé ph¸p lý trong viÖc chØ b¶o
vµ híng dÉn thÝch hîp cho trÎ em thùc hiÖn nh÷ng
quyÒn ®îc thõa nhËn trong CRC, theo c¸ch thøc phï
hîp víi møc ®é ph¸t triÓn vÒ n¨ng lùc cña trÎ.
Tõ néi dung §iÒu 5 vµ xÐt trong mèi quan hÖ víi c¸c
quyÒn kh¸c cña trÎ em ®îc ghi nhËn trong CRC, cã thÓ
thÊy: Thø nhÊt, sù chØ b¶o vµ híng dÉn cña cha mÑ,
ngêi th©n trong gia ®×nh hay ngêi gi¸m hé ph¸p lý
kh«ng bao gåm c¸c biÖn ph¸p b¹o lùc vÒ thÓ chÊt, tinh
thÇn (víi ý nghÜa lµ mét h×nh thøc kû luËt ®Ó buéc trÎ
ph¶i tu©n theo), vµ Thø hai, kh«ng ®îc ¸p ®Æt ý kiÕn
cña ngêi lín (díi danh nghÜa sù chØ b¶o vµ híng
dÉn) víi trÎ em khi c¸c em ®· ë møc ®é trëng thµnh
nhÊt ®Þnh vÒ nhËn thøc.
MÆc dï C«ng íc coi viÖc sèng víi cha mÑ lµ mét
quyÒn c¬ b¶n cña trÎ em nhng vÉn dù kiÕn kh¶ n¨ng
cho phÐp chñ ®éng c¸ch ly trÎ em khái cha mÑ trong mét
sè hoµn c¶nh ®Æc biÖt. Theo §iÒu 9 CRC, nguyªn t¾c
cÇn tu©n thñ trong vÊn ®Ò nµy lµ viÖc c¸ch ly trÎ em
khái cha mÑ chØ cã thÓ thùc hiÖn nÕu nh ®iÒu ®ã mang
l¹i lîi Ých tèt nhÊt cho trÎ. Ngoµi ra, Kho¶n 4 §iÒu 9
CRC cßn ®Ò cËp nh÷ng hoµn c¶nh mµ trÎ em bÞ c¸ch ly
khái cha mÑ mét c¸ch bÞ ®éng, cô thÓ lµ do kÕt qu¶ cña
viÖc cha, mÑ hoÆc c¶ cha vµ mÑ cña trÎ em, hay chÝnh
b¶n th©n trÎ em, bÞ giam gi÷, bá tï, trôc xuÊt, lu ®µy
®i xa hay bÞ chÕt.
e. C¸c quyÒn cô thÓ cña trÎ em
CRC bao gåm nhiÒu ®iÒu kho¶n quy ®Þnh vÒ c¸c
quyÒn cô thÓ cña trÎ em. Trong ®ã gåm cã:
C¸c quyÒn cô thÓ cña trÎ em trong CRC
- QuyÒn ®oµn tô víi gia ®×nh (§iÒu 10)
- Kh«ng bÞ ®a ra níc ngoµi mét c¸ch bÊt hîp ph¸p (§iÒu 11)
- QuyÒn cã hä tªn vµ quèc tÞch (§iÒu 7)
179 180
- QuyÒn duy tr× b¶n s¾c (§iÒu 8)
- §îc b¶o ®¶m c¸c quyÒn tù do c¸ nh©n (bao gåm tù
do biÓu ®¹t; tù do t duy, t«n gi¸o, tÝn ngìng, kÕt
giao, héi häp mét c¸ch hßa b×nh) (c¸c ®iÒu 11, 13,
14, 15 vµ 17)
- QuyÒn riªng t (§iÒu 16)
- QuyÒn ®îc b¶o vÖ khái sù l¹m dông, sao nh·ng
(§iÒu 19)
- QuyÒn ®îc ch¨m sãc y tÕ (§iÒu 24)
- Møc sèng thÝch ®¸ng vµ an sinh x· héi (§iÒu 26,
27)
- QuyÒn vÒ gi¸o dôc (§iÒu 28, 29)
- NghØ ng¬i, vui ch¬i, gi¶i trÝ vµ sinh ho¹t v¨n ho¸
(§iÒu 31)
- §îc b¶o vÖ khái bÞ bãc lét vÒ kinh tÕ (§iÒu 32)
- §îc b¶o vÖ khái t¸c ®éng cña ma tuý (§iÒu 33)
- §îc b¶o vÖ khái bÞ bãc lét, l¹m dông t×nh dôc
(§iÒu 34)
- §îc b¶o vÖ khái bÞ b¾t cãc vµ bu«n b¸n (§iÒu 35)
- §îc b¶o vÖ khái c¸c h×nh thøc bãc lét kh¸c (§iÒu
36)
Mét sè nhãm trÎ em ®îc C«ng íc quyÒn trÎ em
quan t©m b¶o vÖ ®Æc biÖt. C¸c nhãm nµy gåm trÎ em bÞ
mÊt m«i trêng gia ®×nh (c¸c §iÒu 20, 21 vµ 25), trÎ em
tÞ n¹n (§iÒu 22), trÎ em khuyÕt tËt (§iÒu 23), trÎ em
d©n téc thiÓu sè vµ b¶n ®Þa (§iÒu 30), trÎ em vi ph¹m
ph¸p luËt (c¸c §iÒu 37 vµ 40), trÎ em trong xung ®ét vò
trang (§iÒu 38), trÎ em lµ n¹n nh©n cña c¸c vi ph¹m
nh©n quyÒn (xung ®ét vò trang, bÞ bãc lét, bá mÆc, l¹m
dông, tra tÊn...) (§iÒu 39)...
KÕt luËn cña ñy ban vÒ quyÒn trÎ em (CRC)
vÒ ViÖt Nam (2006)
ñy ban vÒ quyÒn trÎ em (CRC) cña Liªn hîp
quèc, sau khi xem xÐt b¸o c¸o ViÖt Nam nép
theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 12 (1) cña NghÞ ®Þnh
th kh«ng b¾t buéc cña C«ng íc vÒ quyÒn trÎ
em liªn quan ®Õn bu«n b¸n, m¹i d©m trÎ em
vµ v¨n hãa phÈm khiªu d©m trÎ em, ®· cã
b¶n kÕt luËn. Díi ®©y lµ mét sè trÝch ®o¹n:
1. ñy ban ®· xem xÐt b¸o c¸o cña ViÖt Nam
(CRC/C/OPSC/VNM/1) t¹i cuéc häp thø 1189,
tæ chøc vµo ngµy 22 th¸ng 9 n¨m 2006, vµ
th«ng qua t¹i cuéc häp thø 1199 cña m×nh, tæ
chøc ngµy 29 th¸ng 9 n¨m 2006, c¸c kÕt luËn
sau ®©y.
181 182
...
4. ñy ban ghi nhËn vµ ®¸nh gi¸ cao c¸c
biÖn ph¸p ®îc thùc hiÖn bëi quèc gia thµnh
viªn trong viÖc thùc hiÖn vµ t¨ng cêng b¶o
vÖ c¸c quyÒn quy ®Þnh t¹i NghÞ ®Þnh th
kh«ng b¾t buéc. ñy ban ®Æc biÖt hoan
nghªnh:
(a) Ch¬ng tr×nh hµnh ®éng quèc gia v× trÎ
em 2001-2010;
(b) KÕ ho¹ch hµnh ®éng quèc gia phßng
chèng bu«n b¸n phô n÷ vµ trÎ em 2004-2010;
(c) Ch¬ng tr×nh liªn ngµnh vÒ phßng,
chèng m¹i d©m 2006-2010;
(d) Ch¬ng tr×nh quèc gia vÒ phßng, chèng
vµ gi¶i quyÕt trÎ em ®êng phè, trÎ em bÞ l¹m
dông t×nh dôc, trÎ em lµm viÖc díi ®iÒu kiÖn
®éc h¹i, nguy hiÓm, 2004 – 2010.
5. H¬n n÷a, ñy ban hoan nghªnh viÖc phª
chuÈn:
(a) NghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc cña C«ng
íc vÒ quyÒn trÎ em vÒ sù tham gia cña trÎ em
trong xung ®ét vò trang vµo ngµy 20 th¸ng 12
n¨m 2001;
(b) C«ng íc Tæ chøc Lao ®éng sè 138
(1973) liªn quan ®Õn tuæi tèi thiÓu cho phÐp
lµm viÖc vµ C«ng íc ILO sè 182 (1999) liªn
quan ®Õn nghiªm cÊm vµ hµnh ®éng lËp tøc
®Ó xãa bá c¸c h×nh thøc tåi tÖ nhÊt cña lao
®éng trÎ em, vµo c¸c ngµy 24 th¸ng 12 n¨m
2003 vµ 19 th¸ng 12 n¨m 2000.
C. C¸c lÜnh vùc quan t©m vµ khuyÕn nghÞ
1. C¸c biÖn ph¸p chung ®Ó thùc thi phæ
biÕn vµ ®µo t¹o
6. ñy ban lu ý r»ng, mÆc dï ®· cã c¸c ho¹t
®éng cña quèc gia thµnh viªn trong vÊn ®Ò
nµy, c¸c biÖn ph¸p n©ng cao nhËn thøc cña
quan chøc nhµ níc vÒ c¸c lÜnh vùc ®îc quy
®Þnh bëi NghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc vÉn
thiÕu hôt. ñy ban còng quan ng¹i r»ng nh©n
viªn lµm viÖc víi c¸c n¹n nh©n cña c¸c vi
ph¹m ®îc quy ®Þnh bëi NghÞ ®Þnh th kh«ng
b¾t buéc vÉn cßn thiÕu kü n¨ng ®Çy ®ñ, ®Æc
biÖt lµ ®èi víi viÖc phôc håi vµ t¸i hßa nhËp
c¸c n¹n nh©n trÎ em.
7. ñy ban khuyÕn nghÞ Quèc gia tiÕp tôc
t¨ng cêng c¸c biÖn ph¸p phæ biÕn c¸c quy
®Þnh cña NghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc trong
nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ trÎ em vµ phô huynh -
bao gåm viÖc th«ng qua ch¬ng tr×nh häc vµ
183 184
c¸c tµi liÖu phï hîp - vµ tiÕp tôc ®µo t¹o phï
hîp cho tÊt c¶ c¸c nhãm nghÒ nghiÖp, ®Æc
biÖt lµ nh÷ng ngêi lµm viÖc víi vµ cho c¸c
n¹n nh©n trÎ em bÞ bu«n b¸n, m¹i d©m trÎ em
vµ v¨n hãa phÈm khiªu d©m trÎ em. ñy ban
còng khuyÕn nghÞ quèc gia t×m kiÕm hç trî kü
thuËt vÒ vÊn ®Ò nµy, bªn c¹nh nh÷ng c¬ quan
kh¸c, tõ UNICEF.
2.3.3.3. QuyÒn cña ngêi khuyÕt tËt
T¬ng tù nh ®èi víi trÎ em, trong mét thêi kú dµi,
nh÷ng ngêi khuyÕt tËt chØ ®îc coi lµ ®èi tîng cña sù
c¶m th«ng vµ lßng th¬ng h¹i. ViÖc b¶o vÖ, hç trî hä
chñ yÕu dùa trªn c¸ch tiÕp cËn cña t×nh th¬ng vµ lßng
nh©n ®¹o chø kh«ng b¾t nguån tõ nhËn thøc r»ng hä
còng lµ nh÷ng chñ thÓ cña quyÒn vµ c¸c nhµ níc, céng
®ång, tæ chøc, c¸ nh©n kh¸c lµ nh÷ng chñ thÓ cã nghÜa
vô ph¶i t«n träng vµ b¶o ®¶m thùc hiÖn. Thùc tÕ cho
thÊy, c¸ch tiÕp cËn cò kh«ng nh÷ng kh«ng b¶o ®¶m cho
ngêi khuyÕt tËt ®îc hëng ®Çy ®ñ c¸c quyÒn con
ngêi mµ cßn ng¨n c¶n hä tham gia, héi nhËp cã hiÖu
qu¶ vµo ®êi sèng x· héi.
ChØ sau nh÷ng cuéc vËn ®éng kiªn tr× cña c¸c tæ
chøc, c¸ nh©n ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc nh©n quyÒn,
nhËn thøc r»ng ngêi khuyÕt tËt còng lµ chñ thÓ b×nh
®¼ng cña c¸c quyÒn con ngêi míi dÇn dÇn chiÕm u
thÕ trªn thÕ giíi. Sù chuyÓn biÕn vÒ nhËn thøc dÉn tíi
thay ®æi c¶ c¸ch gäi tªn cña nhãm x· héi nµy. Thay cho
viÖc dïng tõ nh÷ng ngêi tµn tËt (disable persons), hiÖn
nay, nhãm x· héi nµy ®îc gäi mét c¸ch chÝnh x¸c vµ
tr©n träng lµ nh÷ng ngêi khuyÕt tËt (persons with
disabilities). Tªn gäi míi, ngoµi nh÷ng yÕu tè kh¸c,
mang hµm ý râ rµng r»ng ®©y lµ nhãm ngêi tuy cã
nh÷ng khiÕm khuyÕt vÒ thÓ chÊt hoÆc tinh thÇn, nhng
hä kh«ng ph¶i vµ kh«ng ®îc coi hä lµ nh÷ng ngêi v«
dông, ®øng ngoµi lÒ dßng ch¶y hoÆc lµ g¸nh nÆng cho
x· héi.
Ngêi khuyÕt tËt kh«ng ph¶i lµ nh÷ng
ngêi v« dông hay lµ g¸nh nÆng cho x· héi.
Hä ®ãng gãp cho gia ®×nh, x· héi theo nh÷ng
c¸ch thøc riªng, b»ng nh÷ng gi¸ trÞ riªng.
Ngêi khuyÕt tËt kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®èi
tîng cña lßng th¬ng h¹i. Hä còng lµ chñ
thÓ cña c¸c quyÒn con ngêi.
Trªn ph¬ng diÖn ph¸p lý, cho ®Õn tríc n¨m 2007,
kh«ng cã ®iÒu íc quèc tÕ nµo quy ®Þnh riªng vÒ vÊn ®Ò
quyÒn cña ngêi khuyÕt tËt, thËm chÝ kh«ng cã nh÷ng
®iÒu kho¶n riªng vÒ quyÒn cña ngêi khuyÕt tËt trong
ICCPR vµ ICESCR (trong khi cã c¸c ®iÒu kho¶n vÒ
quyÒn cña trÎ em, phô n÷ vµ ngêi thiÓu sè trong hai
c«ng íc nµy). Duy nhÊt trong sè c¸c ®iÒu íc quèc tÕ vÒ
quyÒn con ngêi tríc n¨m 2007 cã C«ng íc vÒ quyÒn
185 186
trÎ em (1989) ®Ò cËp viÖc b¶o vÖ quyÒn cña trÎ em khuyÕt
tËt (§iÒu 23).
Nh÷ng nç lùc quèc tÕ vËn ®éng cho viÖc thóc ®Èy
c¸c quyÒn cña ngêi khuyÕt tËt cµng trë nªn m¹nh mÏ
h¬n khi bíc vµo thÕ kû XXI. Liªn tiÕp trong c¸c n¨m
2004 vµ 2005, ñy ban QuyÒn con ngêi cña Liªn hîp
quèc ®· th«ng qua hai nghÞ quyÕt vÒ quyÒn con ngêi
cña ngêi khuyÕt tËt, trong ®ã thóc giôc c¸c quèc gia
ng¨n ngõa vµ cÊm tÊt c¶ c¸c h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö
chèng l¹i nh÷ng ngêi khuyÕt tËt, ®ång thêi thµnh lËp
mét ñy ban l©m thêi ®Ó so¹n th¶o mét ®iÒu íc quèc tÕ
vÒ vÊn ®Ò nµy. C«ng íc vÒ quyÒn cña nh÷ng ngêi
khuyÕt tËt ®îc §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc th«ng qua
vµo th¸ng 3 n¨m 2007. §©y lµ ®iÒu íc quèc tÕ ®Çu tiªn
vÒ quyÒn con ngêi cña Liªn hîp quèc trong thÕ kû XXI,
®¸nh dÊu mét bíc ngoÆt trong cuéc ®Êu tranh cho
quyÒn cña nh÷ng ngêi khuyÕt tËt trªn thÕ giíi.
a. C¸c ®Þnh nghÜa c¬ b¶n
C«ng íc nªu ra bèn ®Þnh nghÜa quan träng lµm c¬
së cho viÖc thèng nhÊt nhËn thøc vÒ ngêi khuyÕt tËt:
- “Ngêi khuyÕt tËt”: Theo §iÒu 1 C«ng íc, ngêi
khuyÕt tËt ®îc hiÓu lµ: nh÷ng ngêi cã khiÕm khuyÕt
l©u dµi vÒ thÓ chÊt, t©m thÇn, trÝ tuÖ hoÆc gi¸c quan mµ
khi t¬ng t¸c víi nh÷ng rµo c¶n kh¸c nhau cã thÓ
ph¬ng h¹i ®Õn sù tham gia h÷u hiÖu vµ trän vÑn cña
hä vµo x· héi trªn c¬ së b×nh ®¼ng víi nh÷ng ngêi
kh¸c.
MÆc dï vÉn cßn nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ
nh÷ng thuéc tÝnh cÊu thµnh kh¸i niÖm “ngêi khuyÕt
tËt”, tuy nhiªn, ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn cã mét ®Þnh nghÜa vÒ
“ngêi khuyÕt tËt” ®îc x¸c ®Þnh trong luËt nh©n quyÒn
quèc tÕ. §iÒu nµy cã ý nghÜa lín trong viÖc thóc ®Èy vµ
b¶o vÖ c¸c quyÒn cña ngêi khuyÕt tËt.
- “Sù ph©n biÖt ®èi xö trªn c¬ së sù khuyÕt tËt”:
Theo §iÒu 2 C«ng íc, ph©n biÖt ®èi xö trªn c¬ së sù
khuyÕt tËt cã nghÜa lµ: mäi sù lo¹i trõ hoÆc h¹n chÕ ¸p
dông víi mét ngêi, xuÊt ph¸t tõ t×nh tr¹ng khiÕm
khuyÕt vÒ thÓ chÊt hoÆc trÝ tuÖ cña ngêi ®ã, cã môc
®Ých lµm v« hiÖu hãa hoÆc g©y ¶nh hëng tiªu cùc ®Õn
sù c«ng nhËn, thô hëng hoÆc thùc hiÖn c¸c quyÒn vµ tù
do c¬ b¶n cña ngêi ®ã trong c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh
tÕ, x· héi, v¨n hãa, d©n sù hoÆc bÊt kú lÜnh vùc nµo
kh¸c.
Còng theo §iÒu 2, kh¸i niÖm nµy bao gåm viÖc tõ
chèi tiÕn hµnh nh÷ng “sù ®iÒu chØnh hîp lý” ®Ó b¶o ®¶m
c¸c quyÒn cña ngêi khuyÕt tËt.
Cã thÓ thÊy cÊu tróc néi dung cña kh¸i niÖm trªn
vÒ c¬ b¶n gièng víi c¸c kh¸i niÖm ph©n biÖt ®èi xö
chèng l¹i phô n÷ trong CEDAW vµ ph©n biÖt ®èi xö vÒ
chñng téc trong C«ng íc quèc tÕ vÒ xãa bá mäi h×nh
thøc ph©n biÖt ®èi xö vÒ chñng téc cña Liªn hîp quèc,
187 188
chØ kh¸c nhau vÒ yÕu tè lµ c¬ së cña sù ph©n biÖt ®èi xö
vµ chñ thÓ bÞ ph©n biÖt ®èi xö.
- “Sù ®iÒu chØnh hîp lý” ®îc hiÓu lµ nh÷ng thay
®æi hoÆc ®iÒu chØnh cÇn thiÕt vÒ ph¸p luËt, chÝnh s¸ch
vµ thùc tiÔn ®Ó b¶o ®¶m cho ngêi khuyÕt tËt hëng
hoÆc thùc hiÖn c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cña con ngêi
trªn c¬ së b×nh ®¼ng víi nh÷ng ngêi kh¸c.
- “ThiÕt kÕ phæ dông” cã nghÜa lµ viÖc t¹o ra
nh÷ng s¶n phÈm, m«i trêng, ch¬ng tr×nh vµ dÞch vô
®Ó ngêi khuyÕt tËt còng cã thÓ sö dông nh mäi ngêi
mµ kh«ng cÇn c¶i t¹o l¹i hoÆc thiÕt kÕ chuyªn biÖt.
b. C¸c nguyªn t¾c cña C«ng íc
§iÒu 3 ®Ò cËp c¸c nguyªn t¾c chØ ®¹o cña C«ng íc,
trong ®ã bao gåm:
C¸c nguyªn t¾c chØ ®¹o cña C«ng íc:
- T«n träng nh©n phÈm, quyÒn tù chñ vµ sù ®éc lËp cña c¸ nh©n.
- Kh«ng ph©n biÖt ®èi xö.
- Tham gia vµ hßa nhËp trän vÑn vµ h÷u hiÖu vµo x·
héi.
- T«n träng sù kh¸c biÖt vµ chÊp nhËn ngêi khuyÕt
tËt lµ bé phËn cña nh©n lo¹i cã tÝnh ®a d¹ng.
- B×nh ®¼ng vÒ c¬ héi.
- DÔ tiÕp cËn.
- B×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷.
- T«n träng kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña trÎ em khuyÕt
tËt vµ t«n träng quyÒn cña trÎ em khuyÕt tËt ®îc
gi÷ g×n b¶n s¾c cña m×nh.
c. NghÜa vô quèc gia
§iÒu 4 ®Ò cËp nghÜa vô cña c¸c quèc gia thµnh viªn
trong viÖc hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn cña ngêi khuyÕt
tËt. Nh×n chung, nghÜa vô quèc gia theo C«ng íc nµy
còng bao gåm c¶ ba lo¹i: nghÜa vô t«n träng, nghÜa vô
b¶o vÖ vµ nghÜa vô hç trî. Tuy nhiªn, ngoµi nh÷ng
nghÜa vô th«ng thêng ®îc nªu trong c¸c c«ng íc
quèc tÕ kh¸c vÒ quyÒn con ngêi (vÝ dô nh söa ®æi, bæ
sung hÖ thèng ph¸p luËt cho hµi hßa víi néi dung cña
c«ng íc; xãa bá nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt, tËp qu¸n vµ
th«ng lÖ cã tÝnh chÊt ph©n biÖt ®èi xö; x©y dùng c¸c
chÝnh s¸ch vµ ch¬ng tr×nh nh»m thóc ®Èy quyÒn..),
C«ng íc nµy cßn ®Ò cËp ®Õn mét sè nghÜa vô ®Æc thï
cña c¸c quèc gia, bao gåm:
(a) TiÕn hµnh hoÆc khuyÕn khÝch nghiªn cøu, ph¸t
triÓn, phæ biÕn, sö dông c¸c lo¹i hµng hãa, dÞch vô,
trang bÞ vµ tiÖn Ých ®îc thiÕt kÕ phæ dông ®Ó ®¸p øng
nhu cÇu cña ngêi khuyÕt tËt;
(b) TiÕn hµnh hoÆc khuyÕn khÝch nghiªn cøu, ph¸t
triÓn, phæ biÕn vµ sö dông c¸c lo¹i c«ng nghÖ míi, bao
gåm c«ng nghÖ th«ng tin liªn l¹c, ph¬ng tiÖn vµ thiÕt
189 190
bÞ hç trî di chuyÓn vµ c¸c c«ng nghÖ trî gióp kh¸c phï
hîp víi ngêi khuyÕt tËt;
(c) Gióp ngêi khuyÕt tËt tiÕp cËn víi th«ng tin vÒ
nh÷ng ph¬ng tiÖn, thiÕt bÞ, c«ng nghÖ vµ mäi h×nh
thøc dÞch vô hoÆc c¬ së vËt chÊt trî gióp cho hä;
(d) §µo t¹o ®éi ngò c¸n bé, nh©n viªn chuyªn m«n
lµm viÖc trong lÜnh vùc ngêi khuyÕt tËt;
(e) Tham kh¶o ý kiÕn vµ cho phÐp ngêi khuyÕt tËt,
kÓ c¶ trÎ em khuyÕt tËt, tham gia vµo qu¸ tr×nh x©y
dùng vµ thi hµnh ph¸p luËt vµ chÝnh s¸ch cã liªn quan
®Õn hä.
Bªn c¹nh nh÷ng nghÜa vô kÓ trªn, §iÒu 8 C«ng íc
®Ò cËp ®Õn mét nghÜa vô quan träng kh¸c ®ã lµ c¸c quèc
gia thµnh viªn ph¶i thùc thi ngay nh÷ng biÖn ph¸p hiÖu
qu¶ ®Ó n©ng cao nhËn thøc cña x· héi vÒ c¸c quyÒn,
n¨ng lùc, sù ®ãng gãp cho x· héi vµ gia ®×nh cña ngêi
khuyÕt tËt vµ ®Ó ®Êu tranh xãa bá nh÷ng ®Þnh kiÕn vµ
tËp tôc cã h¹i víi ngêi khuyÕt tËt.
d. B¶o vÖ c¸c nhãm khuyÕt tËt thiÖt thßi nhÊt
Phô n÷, trÎ em, ®Æc biÖt lµ c¸c bÐ g¸i khuyÕt tËt dÔ
bÞ ph©n biÖt ®èi xö h¬n so víi nh÷ng ngêi khuyÕt tËt
kh¸c. XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ nµy, C«ng íc dµnh hai ®iÒu
quy ®Þnh vÒ viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn cña phô n÷ vµ trÎ em
khuyÕt tËt (§iÒu 6 vµ 7). C¶ hai ®iÒu nµy ®Òu yªu cÇu
c¸c quèc gia thµnh viªn quan t©m ®Õn tÝnh chÊt “tæn
th¬ng kÐp” cña phô n÷ vµ trÎ em khuyÕt tËt,39 vµ ph¶i
tiÕn hµnh nh÷ng biÖn ph¸p thÝch hîp ®Ó b¶o ®¶m cho hä
®îc hëng trän vÑn vµ b×nh ®¼ng c¸c quyÒn vµ tù do c¬
b¶n cña con ngêi.
®. C¸c quyÒn cã ý nghÜa quan träng víi ngêi khuyÕt tËt
C«ng íc liÖt kª nh÷ng quyÒn con ngêi cã ý nghÜa
quan träng víi ngêi khuyÕt tËt vµ yªu cÇu c¸c quèc gia
thµnh viªn ph¶i thõa nhËn vµ thùc thi nh÷ng biÖn ph¸p
thÝch hîp ®Ó b¶o ®¶m thùc hiÖn c¸c quyÒn ®ã, bao gåm:
- QuyÒn sèng.
- QuyÒn b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt vµ ®îc ph¸p
luËt b¶o vÖ mét c¸ch b×nh ®¼ng.
- QuyÒn tù do vµ an toµn c¸ nh©n.
- QuyÒn ®îc t«n träng cuéc sèng riªng t.
- QuyÒn tù do ®i l¹i, tù do lùa chän quèc tÞch vµ n¬i
sinh sèng.
- QuyÒn tù do biÓu ®¹t, chÝnh kiÕn vµ tiÕp cËn th«ng
tin.
- QuyÒn kÕt h«n vµ lËp gia ®×nh.
- QuyÒn ®îc gi¸o dôc.
- QuyÒn ®îc ch¨m sãc søc kháe.
- QuyÒn b×nh ®¼ng vÒ lao ®éng, viÖc lµm.
39 Tøc lµ tæn th¬ng gÊp ®«i, do hä thuéc nhãm dÔ bÞ tæn th¬ng lµ phô n÷, trÎ em nhng ®ång thêi bÞ khuyÕt tËt.
191 192
- QuyÒn tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ, c«ng céng.
- QuyÒn tham gia c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa, vui ch¬i,
gi¶i trÝ, thÓ thao.
- QuyÒn ®îc hëng møc sèng thÝch ®¸ng vµ ®îc
b¶o trî x· héi.
- QuyÒn ®îc hç trî ®Ó phôc håi chøc n¨ng.
- QuyÒn ®îc hßa nhËp vµ hç trî ®Ó hßa nhËp vµo
céng ®ång.
- QuyÒn ®îc hç trî trong viÖc ®i l¹i.
Trong khi cã mét sè quyÒn cã tÝnh chÊt ®Æc thï, ¸p
dông riªng cho ngêi khuyÕt tËt (QuyÒn ®îc hßa nhËp
vµ hç trî ®Ó hßa nhËp vµo céng ®ång; QuyÒn ®îc hç trî
trong viÖc ®i l¹i; QuyÒn ®îc hç trî ®Ó phôc håi chøc
n¨ng), hÇu hÕt c¸c quyÒn nªu trªn ¸p dông chung cho
tÊt c¶ mäi ngêi nhng ®îc nªu trong C«ng íc kÌm
theo nh÷ng ®iÓm nhÊn m¹nh vµ sù më réng nh»m b¶o
®¶m chóng ®îc ¸p dông mét c¸ch phï hîp víi ®Æc
trng dÔ bÞ tæn th¬ng cña ngêi khuyÕt tËt, trong ®ã
bao gåm: QuyÒn sèng (§iÒu 10 vµ 11); QuyÒn b×nh ®¼ng
tríc ph¸p luËt vµ ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ mét c¸ch b×nh
®¼ng (§iÒu 12); QuyÒn tù do vµ an toµn c¸ nh©n (§iÒu
14); QuyÒn ®îc t«n träng cuéc sèng riªng t (§iÒu 22);
QuyÒn ®îc t«n träng nhµ ë vµ gia ®×nh (§iÒu 23);
QuyÒn tù do ®i l¹i, tù do lùa chän quèc tÞch vµ n¬i sinh
sèng (§iÒu 18); QuyÒn cã møc sèng thÝch ®¸ng vµ ®îc
b¶o trî x· héi (§iÒu 28); QuyÒn tù do biÓu ®¹t, chÝnh
kiÕn, vµ tiÕp cËn th«ng tin (§iÒu 21); QuyÒn ®îc gi¸o
dôc (§iÒu 24); QuyÒn ®îc ch¨m sãc søc kháe (§iÒu
25); QuyÒn ®îc hç trî ®Ó phôc håi chøc n¨ng (§iÒu
26); QuyÒn vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm (§iÒu 27); QuyÒn
tham gia ®êi sèng chÝnh trÞ, c«ng céng (§iÒu 29); QuyÒn
tham gia ho¹t ®éng v¨n ho¸, vui ch¬i, gi¶i trÝ, thÓ thao
(§iÒu 30); QuyÒn ®îc hç trî ®Ó sèng ®éc lËp vµ hoµ
nhËp vµo céng ®ång (c¸c §iÒu 9, 19 vµ 20); QuyÒn ®îc
b¶o ®¶m vÒ m«i trêng vËt chÊt, hÖ thèng giao th«ng,
th«ng tin, truyÒn th«ng, mµ tríc hÕt bao gåm: C¸c tßa
nhµ, ®êng s¸, giao th«ng, c¸c trang thiÕt bÞ trong nhµ
vµ ngoµi trêi, bao gåm trêng häc, nhµ ë, c¬ së y tÕ vµ
n¬i lµm viÖc; C¸c dÞch vô th«ng tin, liªn l¹c vµ dÞch vô
kh¸c, trong ®ã cã dÞch vô ®iÖn tö vµ dÞch vô cÊp cøu ...
(§iÒu 9); vµ QuyÒn ®îc hç trî trong viÖc di chuyÓn
(§iÒu 20).
2.3.3.4. QuyÒn cña ngêi thiÓu sè
Kh¸i niÖm “ngêi thiÓu sè” (minorities) tõ l©u ®·
trë thµnh mét chñ ®Ò g©y tranh c·i trong giíi luËt gia
quèc tÕ. Cho ®Õn thêi ®iÓm hiÖn nay, mÆc dï quyÒn cña
ngêi thiÓu sè ®· ®îc kh¼ng ®Þnh trong ICCPR (§iÒu
27) vµ Tuyªn bè vÒ quyÒn cña nh÷ng ngêi thuéc c¸c
nhãm thiÓu sè vÒ d©n téc, chñng téc, t«n gi¸o hoÆc ng«n
ng÷ n¨m 1992, nhng vÉn cha cã mét ®Þnh nghÜa nµo
vÒ “ngêi thiÓu sè” ®îc chÝnh thøc x¸c nhËn trong bÊt
193 194
cø v¨n kiÖn quèc tÕ nµo cña Liªn hîp quèc40. §iÒu nµy
cho thÊy tÝnh chÊt phøc t¹p cña vÊn ®Ò ngêi thiÓu sè
trªn thÕ giíi. Tuy nhiªn, tæng hîp nh÷ng thuéc tÝnh
®îc nªu trong c¸c ®Þnh nghÜa kÓ trªn còng nh tõ néi
dung c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ngêi
thiÓu sè, cã thÓ hiÓu kh¸i niÖm “ngêi thiÓu sè” qua
nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
Nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸ch quan cña ngêi
thiÓu sè:
- VÒ sè lîng: Cã sè lîng Ýt (thiÓu sè), nÕu
so s¸nh víi nhãm ®a sè cïng sinh sèng trªn
cïng l·nh thæ.
- VÒ vÞ thÕ x· héi: Lµ nhãm yÕu thÕ trong x·
héi (thÓ hiÖn ë tiÒm lùc, vai trß vµ ¶nh hëng
cña nhãm tíi ®êi sèng chÝnh trÞ, kinh tÕ, x·
héi ë l·nh thæ n¬i hä sinh sèng).
- VÒ b¶n s¾c: Cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ
mÆt chñng téc, d©n téc, ng«n ng÷, phong tôc
tËp qu¸n... mµ v× thÕ cã thÓ ph©n biÖt hä víi
nhãm ®a sè.
- VÒ vÞ thÕ ph¸p lý: Cã thÓ lµ c«ng d©n hoÆc
kiÒu d©n cña quèc gia n¬i hä ®ang sinh sèng.
1 Trong thùc tÕ, mét sè v¨n kiÖn vÒ quyÒn con ngêi cña ch©u ¢u, cô thÓ nh C«ng íc ch©u ¢u vÒ b¶o vÖ ngêi thiÓu sè (§iÒu 2) hay V¨n kiÖn C«penhagen cña Tæ chøc An ninh vµ Hîp t¸c ch©u ¢u (§o¹n 32)... ®· nªu ra ®Þnh nghÜa chÝnh thøc vÒ ngêi thiÓu sè; song nh÷ng v¨n kiÖn nµy chØ cã hiÖu lùc trong ph¹m vi khu vùc.
§Æc ®iÓm chñ quan cña ngêi thiÓu sè:
Nhãm céng ®ång ®ã ®Æc biÖt cã ý thøc b¶o
tån truyÒn thèng v¨n ho¸ cña m×nh.
Vµo thêi kú ®Çu míi thµnh lËp, Liªn hîp quèc kh«ng
dµnh sù quan t©m thÝch ®¸ng ®Õn vÊn ®Ò ngêi thiÓu sè.
§a sè c¸c quèc gia thµnh viªn khi ®ã ®Òu cho r»ng vÊn ®Ò
quyÒn cña ngêi thiÓu sè ®· bao gåm trong vÊn ®Ò quyÒn
con ngêi nãi chung, nªn kh«ng cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng
nh÷ng v¨n kiÖn hay c¬ chÕ riªng cho ngêi thiÓu sè.
ChÝnh v× vËy, n¨m 1946, khi Hunggari ®a ra ®Ò xuÊt
ban hµnh mét ®iÒu íc quèc tÕ vÒ ngêi thiÓu sè, ®Ò xuÊt
nµy chØ nhËn ®îc rÊt Ýt sù ñng hé. Trong qu¸ tr×nh so¹n
th¶o Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi (1948)
còng cã ý kiÕn nªu r»ng, cÇn ®a vµo Ýt nhÊt mét ®iÒu
kho¶n ®Ò cËp riªng quyÒn cña ngêi thiÓu sè, song ®Ò
xuÊt nµy còng kh«ng nhËn ®îc sù ñng hé réng r·i, chñ
yÕu do tÝnh chÊt phøc t¹p cña vÊn ®Ò.
Tuy nhiªn, t¬ng tù nh c¸c nhãm x· héi dÔ bÞ tæn
th¬ng kh¸c, cÇn hiÓu r»ng, ngêi thiÓu sè còng lµ chñ
thÓ b×nh ®¼ng cña c¸c quyÒn con ngêi. QuyÒn cña
nhãm nµy liªn quan mËt thiÕt ®Õn mét sè ®iÒu cña
Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi, trong ®ã
bao gåm: §iÒu 18 (vÒ tù do t«n gi¸o), §iÒu 19 (vÒ tù do
ng«n luËn vµ ý kiÕn), §iÒu 20 (vÒ tù do héi häp, lËp héi),
§iÒu 26 (vÒ tù do lùa chän h×nh thøc gi¸o dôc), §iÒu 27
195 196
(vÒ tù do tham gia vµo ®êi sèng v¨n ho¸ cña céng ®ång),
vµ ®Æc biÖt lµ §iÒu 2 (vÒ nguyªn t¾c b×nh ®¼ng, kh«ng
ph©n biÖt ®èi xö trong viÖc hëng thô c¸c quyÒn con
ngêi)...
N¨m 1947, TiÓu ban vÒ ng¨n ngõa vµ b¶o vÖ
ngêi thiÓu sè ®îc thµnh lËp víi chøc n¨ng chñ
yÕu cña nã lµ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn cña
ngêi thiÓu sè. Trong NghÞ quyÕt 217C (III) ngµy
10/12/1948, §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc ®· khuyÕn nghÞ
ECOSOC tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò quyÒn
cña nhãm nµy. §©y lµ c¬ së ®Ó TiÓu ban tiÕn hµnh mét
lo¹t c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ ®a ra nh÷ng khuyÕn
nghÞ quan träng vÒ quyÒn cña ngêi thiÓu sè, mµ nh÷ng
kÕt qu¶ næi bËt lµ viÖc ®a vµo ICCPR mét ®iÒu kho¶n
riªng vÒ quyÒn cña ngêi thiÓu sè còng nh th«ng qua
Tuyªn bè vÒ quyÒn cña nh÷ng ngêi thuéc c¸c nhãm
thiÓu sè vÒ d©n téc, chñng téc, t«n gi¸o hoÆc ng«n ng÷
n¨m 1992 - nh÷ng v¨n kiÖn mµ hiÖn ®ang ®ãng vai trß
nÒn t¶ng cho viÖc b¶o vÖ quyÒn cña ngêi thiÓu sè trªn
thÕ giíi.
Ph¹m vi c¸c quyÒn cña ngêi thiÓu sè trong luËt
quèc tÕ
Theo §iÒu 27 ICCPR, ë c¸c quèc gia cã c¸c nhãm
thiÓu sè vÒ s¾c téc, t«n gi¸o vµ ng«n ng÷, nh÷ng thµnh
viªn cña c¸c nhãm thiÓu sè ®ã, cïng víi c¸c thµnh viªn
kh¸c cña céng ®ång m×nh, kh«ng bÞ khíc tõ quyÒn cã
®êi sèng v¨n ho¸ riªng, quyÒn ®îc theo vµ thùc hµnh
t«n gi¸o riªng, hoÆc quyÒn ®îc sö dông ng«n ng÷ riªng
cña hä.
§iÒu 27 ICCPR
ë nh÷ng quèc gia cã nhiÒu nhãm thiÓu sè
vÒ s¾c téc, t«n gi¸o vµ ng«n ng÷, nh÷ng c¸
nh©n thuéc c¸c nhãm thiÓu sè ®ã, cïng víi
nh÷ng thµnh viªn kh¸c cña céng ®ång m×nh,
kh«ng thÓ bÞ khíc tõ quyÒn cã ®êi sèng v¨n
ho¸ riªng, quyÒn ®îc theo vµ thùc hµnh t«n
gi¸o riªng, hoÆc quyÒn ®îc sö dông ng«n
ng÷ riªng cña hä.
Nh vËy, §iÒu 27 ICCPR ®· Ên ®Þnh nghÜa vô cña c¸c
quèc gia thµnh viªn trong viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn liªn quan
®Õn b¶o tån phong tôc tËp qu¸n; b¶o tån ng«n ng÷ (tiÕng
nãi, ch÷ viÕt); b¶o tån t«n gi¸o, tÝn ngìng cña c¸c nhãm
thiÓu sè. TÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh nµy, thùc chÊt chØ nh»m
vµo mét vÊn ®Ò chung lµ b¶o tån b¶n s¾c theo nghÜa réng
nh»m chèng sù ®ång ho¸ c¸c nhãm thiÓu sè.
Liªn quan ®Õn quy ®Þnh cña §iÒu 27, ñy ban nh©n
quyÒn – c¬ quan gi¸m s¸t thùc hiÖn ICCPR- trong
NhËn ®Þnh chung sè 23 th«ng qua t¹i phiªn häp lÇn thø
197 198
55 n¨m 1994 ®· gi¶i thÝch thªm mét sè khÝa c¹nh, mµ
cã thÓ tãm t¾t nh÷ng ®iÓm quan träng nh sau:
Thø nhÊt: §iÒu 27 ICCPR ®· x¸c lËp mét quyÒn cña
riªng c¸c nhãm thiÓu sè (quyÒn cña nhãm), mµ cã tÝnh
chÊt kh¸c víi c¸c quyÒn c¸ nh©n ®îc ghi nhËn trong
C«ng íc. Tuy nhiªn, quyÒn cña ngêi thiÓu sè kh«ng
trïng lÆp víi quyÒn tù quyÕt d©n téc ®îc nªu ë §iÒu 1
còng nh víi quyÒn b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt vµ ®îc
ph¸p luËt b¶o vÖ mét c¸ch b×nh ®¼ng nh nªu ë §iÒu 26
ICCPR (c¸c ®o¹n 1 vµ 2).
Thø hai: Sù kh¸c nhau gi÷a quyÒn tù quyÕt d©n téc
nªu ë §iÒu 1 vµ c¸c quyÒn cña ngêi thiÓu sè nªu ë §iÒu
27 lµ ë chç, quyÒn tù quyÕt d©n téc lµ quyÒn tËp thÓ cña
c¶ d©n téc, ®îc quy ®Þnh trong mét phÇn riªng cña
ICCPR, vµ kh«ng thuéc ph¹m vi ®iÒu chØnh cña NghÞ
®Þnh th tïy chän cña C«ng íc; trong khi c¸c quyÒn
nªu ë §iÒu 27 lµ quyÒn cña c¸c c¸ nh©n thµnh viªn cña
c¸c nhãm thiÓu sè, ®îc quy ®Þnh trong phÇn chung vÒ
c¸c quyÒn c¸ nh©n cña ICCPR, vµ thuéc ph¹m vi ®iÒu
chØnh cña NghÞ ®Þnh th tïy chän cña C«ng íc (®o¹n
3).
Thø ba: ViÖc b¶o ®¶m c¸c quyÒn cña ngêi thiÓu sè
nªu ë §iÒu 27 kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn chñ quyÒn hay
toµn vÑn l·nh thæ cña mét quèc gia thµnh viªn. Mét
hoÆc nhiÒu khÝa c¹nh cña c¸c quyÒn cña c¸ nh©n ®îc
b¶o vÖ theo §iÒu 27 – cô thÓ nh quyÒn ®îc hëng nÒn
v¨n hãa riªng cña céng ®ång - cã thÓ bao gåm c¶ nh÷ng
khÝa c¹nh vÒ c¸ch sèng cña céng ®ång ®ã mµ g¾n liÒn
víi mét vïng l·nh thæ vµ viÖc sö dông c¸c nguån tµi
nguyªn thiªn nhiªn ë trªn ®ã. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng
víi c¸c thµnh viªn cña c¸c céng ®ång ngêi b¶n ®Þa mµ
®ång thêi lµ mét nhãm thiÓu sè (®o¹n 3).
Thø t: C¸c quyÒn ®îc b¶o vÖ theo §iÒu 27 còng
kh«ng ®ång nhÊt víi nh÷ng quyÒn ®îc b¶o vÖ theo
§iÒu 2(1) vµ §iÒu 26. Cô thÓ, quyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt
®èi xö quy ®Þnh trong §iÒu 2(1) vµ quyÒn b×nh ®¼ng
tríc ph¸p luËt quy ®Þnh ë §iÒu 26 ®îc ¸p dông cho
tÊt c¶ c¸c c¸ nh©n ë trong l·nh thæ hoÆc n»m trong
ph¹m vi tµi ph¸n cña mét quèc gia, bÊt kÓ hä thuéc vµo
céng ®ång thiÓu sè hay kh«ng, trong khi c¸c quyÒn quy
®Þnh ë §iÒu 27 chØ ¸p dông víi nh÷ng c¸ nh©n thuéc c¸c
nhãm thiÓu sè. Liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy, mét sè quèc
gia thµnh viªn tuyªn bè r»ng, hä kh«ng ph©n biÖt vÒ c¸c
lÜnh vùc d©n téc, ng«n ng÷ hay t«n gi¸o khi ¸p dông c¸c
§iÒu 2(1) vµ §iÒu 26 vµ nhÇm lÉn r»ng nh vËy cã
nghÜa lµ, hä kh«ng cã vÊn ®Ò g× cÇn lµm thªm liªn quan
®Õn quyÒn cña c¸c nhãm thiÓu sè (®o¹n 4).
Thø n¨m: C¸c thuËt ng÷ ®îc sö dông trong §iÒu
27 chØ râ r»ng, nh÷ng ngêi cÇn ®îc b¶o vÖ lµ nh÷ng
ngêi thuéc mét nhãm vµ cã cïng mét nÒn v¨n hãa, tÝn
ngìng vµ cïng mét ng«n ng÷. Thªm vµo ®ã, nh÷ng
thuËt ng÷ nµy còng chØ râ r»ng, c¸c c¸ nh©n cÇn ®îc
199 200
b¶o vÖ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ c«ng d©n cña mét quèc
gia thµnh viªn. VÒ mÆt nµy, nghÜa vô quèc gia ph¸t sinh
tõ §iÒu 2(1) còng lµ thÝch hîp, v× mét quèc gia thµnh
viªn ICCPR ®îc yªu cÇu b¶o ®¶m c¸c quyÒn ghi nhËn
trong C«ng íc ®îc ¸p dông víi tÊt c¶ c¸c c¸ nh©n
®ang ë trong l·nh thæ vµ thÈm quyÒn tµi ph¸n cña hä,
ngo¹i trõ c¸c quyÒn chØ ¸p dông cho c¸c c«ng d©n níc
së t¹i, vÝ dô nh: c¸c quyÒn bÇu cö vµ øng cö nªu ë §iÒu
25. V× vËy, mét quèc gia thµnh viªn kh«ng thÓ tù giíi
h¹n viÖc ¸p dông c¸c quyÒn trong §iÒu 27 cho nh÷ng c¸
nh©n thuéc c¸c nhãm thiÓu sè lµ c«ng d©n cña níc
m×nh. Nãi c¸ch kh¸c, bªn c¹nh c¸c nhãm thiÓu sè ®ång
thêi lµ c«ng d©n, quèc gia thµnh viªn ph¶i b¶o ®¶m c¸c
quyÒn quy ®Þnh trong §iÒu 27 ®îc ¸p dông víi c¸c
nhãm thiÓu sè kh¸c nh ngêi lao ®éng di tró, kh¸ch du
lÞch níc ngoµi... (®o¹n 5).
Thø s¸u: QuyÒn cña c¸c c¸ nh©n thuéc mét nhãm
thiÓu sè ®îc sö dông ng«n ng÷ cña céng ®ång m×nh
kh«ng ®ång nhÊt víi c¸c quyÒn kh¸c vÒ ng«n ng÷ ®îc
ghi nhËn trong ICCPR. §Æc biÖt, quyÒn nµy ph¶i ®îc
ph©n biÖt víi quyÒn tù do ng«n luËn nªu ë §iÒu 19.
QuyÒn tù do ng«n luËn ë §iÒu 19 ¸p dông cho tÊt c¶ mäi
ngêi, bÊt kÓ hä thuéc vÒ nhãm thiÓu sè nµo hay kh«ng,
trong khi quyÒn vÒ ng«n ng÷ trong §iÒu 27 chØ ¸p dông
víi thµnh viªn cña c¸c nhãm thiÓu sè cô thÓ. QuyÒn sö
dông ng«n ng÷ thiÓu sè trong §iÒu 27 còng kh«ng ®ång
nhÊt víi quyÒn sö dông ng«n ng÷ tríc Tßa ¸n nªu ë
§iÒu 14 (3,f). Theo §iÒu 14 (3,f), kh«ng ph¶i bÊt cø
trêng hîp nµo còng cho phÐp ngêi bÞ buéc téi cã
quyÒn sö dông ng«n ng÷ hä lùa chän trong qu¸ tr×nh
xÐt xö, trong khi §iÒu 27 kh«ng giíi h¹n viÖc sö dông
ng«n ng÷ thiÓu sè ë trong bÊt cø m«i trêng nµo
(®o¹n 5).
Thø b¶y: B¶n chÊt cña c¸c quyÒn ®îc b¶o vÖ theo
§iÒu 27 lµ c¸c quyÒn c¸ nh©n, vµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn
chóng phô thuéc vµo viÖc c¸c nhãm thiÓu sè cã thÓ gi÷
g×n ®îc nÒn v¨n hãa, ng«n ng÷ hay t«n gi¸o cña hä hay
kh«ng. Do vËy, c¸c quèc gia thµnh viªn còng cÇn cã c¸c
biÖn ph¸p tÝch cùc, chñ ®éng ®Ó b¶o vÖ b¶n s¾c cña c¸c
nhãm thiÓu sè. Khi thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p tÝch cùc nh
vËy, cÇn ph¶i t«n träng quy ®Þnh ë c¸c §iÒu 2(1) vµ §iÒu
26 vµ ph¶i b¶o ®¶m mèi quan hÖ b×nh ®¼ng gi÷a c¸c
nhãm thiÓu sè víi nhau vµ gi÷a c¸c nhãm thiÓu sè víi
bé phËn d©n c cßn l¹i (®o¹n 6).
Thø t¸m: QuyÒn vÒ v¨n hãa nªu ë §iÒu 27 thÓ hiÖn
díi nhiÒu h×nh thøc, bao gåm c¶ c¸ch sèng vµ ®Æc biÖt
liªn quan tíi c¸ch sö dông tµi nguyªn ®Êt, nhÊt lµ trong
trêng hîp ¸p dông víi nh÷ng nhãm ngêi b¶n ®Þa. Cô
thÓ, quyÒn ®ã cã thÓ bao gåm c¶ c¸c ho¹t ®éng truyÒn
thèng nh ®¸nh b¾t c¸, s¨n b¾n thó rõng vµ quyÒn ®îc
201 202
sèng trong c¸c khu b¶o tån riªng biÖt ®îc ph¸p luËt
b¶o vÖ (®o¹n 7).
Thø chÝn: §iÒu 27 ®Æt ra nh÷ng tr¸ch nhiÖm cô thÓ
®èi víi c¸c quèc gia thµnh viªn nh»m b¶o ®¶m sù tån t¹i
vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa, t«n gi¸o vµ b¶n s¾c cña c¸c
nhãm thiÓu sè, qua ®ã lµm phong phó bé mÆt cña toµn
x· héi. V× vËy, viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn trong §iÒu 27 kh«ng
®îc ®ång nhÊt víi viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn c¸ nh©n kh¸c
nªu ë trong ICCPR (®o¹n 9).
Bªn c¹nh §iÒu 27 ICCPR, Tuyªn bè vÒ quyÒn cña
nh÷ng ngêi thuéc c¸c nhãm thiÓu sè vÒ d©n téc, chñng
téc, t«n gi¸o vµ ng«n ng÷ n¨m 1992 lµ mét v¨n kiÖn
quan träng vÒ quyÒn cña ngêi thiÓu sè. V¨n kiÖn nµy
cô thÓ ho¸ vµ më réng néi dung §iÒu 27 cña ICCPR c¶
vÒ ph¹m vi chñ thÓ vµ néi hµm c¸c quyÒn.
VÒ mÆt chñ thÓ, §iÒu 2 (kho¶n 1) Tuyªn bè kÓ trªn
®Ò cËp ®Õn bèn d¹ng ngêi thiÓu sè: thiÓu sè vÒ s¾c téc
(ethnic), t«n gi¸o (religious), ng«n ng÷ (linguistic) vµ
d©n téc (national) (trong khi §iÒu 27 ICCPR chØ ®Ò cËp
ba d¹ng ®Çu). VÒ mÆt néi hµm cña quyÒn, c¸c kho¶n
2,3,4,5 §iÒu 2 Tuyªn bè bæ sung mét sè quyÒn víi ngêi
thiÓu sè, bao gåm: (1) QuyÒn ®îc tham gia vµo ®êi sèng
chÝnh trÞ, v¨n hãa, t«n gi¸o, x· héi, kinh tÕ cña quèc gia;
vµ (2) QuyÒn thiÕt lËp vµ duy tr× c¸c mèi quan hÖ gi÷a
c¸c thµnh viªn cña nhãm m×nh vµ nhãm kh¸c.
KÕt luËn cña ñy ban vÒ xãa bá
ph©n biÖt chñng téc (CERD)
vÒ ViÖt Nam (2012)
Sau khi xem xÐt b¸o c¸o ®Þnh kú cña ViÖt
Nam, ñy ban vÒ xãa bá ph©n biÖt chñng téc
(CERD), c¬ quan cã thÈm quyÒn gi¸m s¸t viÖc
thùc thi C«ng íc xãa bá mäi h×nh thøc ph©n
biÖt chñng téc (1965) (ViÖt Nam gia nhËp tõ
n¨m 1981), ®· cã b¶n kÕt luËn. Díi ®©y lµ
mét sè trÝch ®o¹n:
1. ñy ban ®· xem xÐt b¸o c¸o ®Þnh kú thø 10
®Õn thø 14 cña ViÖt Nam t¹i c¸c cuéc häp thø
2139 vµ 2140, ®îc tæ chøc vµo ngµy 21 vµ 22
th¸ng 2 n¨m 2012. T¹i cuéc häp thø 2159,
®îc tæ chøc vµo ngµy 6 th¸ng 3 n¨m 2012,
ñy ban ®· th«ng qua kÕt luËn sau ®©y.
…
4. ñy ban hoan nghªnh c¸c biÖn ph¸p lËp
ph¸p vµ c¸c biÖn ph¸p kh¸c thùc hiÖn bëi
quèc gia gåm:
...
(d) viÖc thµnh lËp Héi ®ång d©n téc theo
LuËt tæ chøc Quèc héi (2002);
203 204
(e) viÖc thùc hiÖn Ch¬ng tr×nh 135 vÒ ph¸t
triÓn kinh tÕ-x· héi ®èi víi c¸c x· khã kh¨n
®Æc biÖt (1998-2010) vµ Ch¬ng tr×nh môc tiªu
quèc gia xãa ®ãi gi¶m nghÌo (2006-2010);
(f) viÖc thùc hiÖn QuyÕt ®Þnh 82/2010/QD-
TTg, QuyÕt ®Þnh 134/2004/QD-TTg vµ QuyÕt
®Þnh 167/2008/QD-TTg vÒ c¸c biÖn ph¸p ®Æc
biÖt ®èi víi c¸c d©n téc thiÓu sè nghÌo nhÊt
trong lÜnh vùc nhµ ë, gi¸o dôc vµ häc tËp
ng«n ng÷.
…
13. Trong khi ghi nhËn c¸c biÖn ph¸p kh¸c
nhau ®îc thùc hiÖn bëi quèc gia ®Ó gi¶m
nghÌo, bao gåmProgrammes 134 and 135, and
its outstanding achievement of economic
development, the Ch¬ng tr×nh 134, 135, vµ
thµnh tùu næi bËt vÒ ph¸t triÓn kinh
tÕ,Committee remains concerned that not all
communities benefit in practice from the ñy
ban vÉn cßn lo ng¹i r»ng kh«ng ph¶i tÊt c¶
c¸c céng ®ång ®îc hëng lîi trong thùc tÕ
tõeconomic growth. t¨ng trëng kinh tÕ. ñy
ban còng quan ng¹i s©u s¾c vÒ kho¶ng c¸ch
kinh tÕ - x· héibetween disadvantaged ethnic
minorities and the majority Kinh, even when
they live in the lín gi÷a c¸c d©n téc thiÓu sè
cã hoµn c¶nh khã kh¨n víi ngêi Kinh chiÕm
®a sè, ngay c¶ khi hä sèng trongsame
mountain area, and at its negative impact on
the enjoyment of economic, social and cïng
mét khu vùc miÒn nói, vµ t¸c ®éng tiªu cùc
cña nã ®Õn viÖc thô hëng c¸c quyÒn kinh tÕ,
x· héi vµcultural rights by indigenous and
minority groups, particularly in the fields of
employment, v¨n ho¸ cña c¸c nhãm b¶n ®Þa
vµ thiÓu sè, ®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc viÖc
lµm,education and healthcare. gi¸o dôc vµ y
tÕ (art. 5(e)).(§iÒu 5 (e)).
ñy ban khuyÕn nghÞ quèc gia t¨ng cêng
nç lùc cña m×nh vµo cuéc chiÕn chèng nghÌo
trong c¸c nhãm thiÖt thßi vµ sù ph©n biÖt ®èi
xö trªn c¬ së d©n téc víi sù quan t©m ®Õn viÖc
thô hëng c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n
hãa. Quèc gia nªn cã biÖn ph¸p ®Ó thóc ®Èy
c¸c c¬ héi b×nh ®¼ng cho tÊt c¶ mäi ngêi vµ
kÝch thÝch t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ
cho c¸c nhãm d©n téc thiÓu sè vµ céng ®ång
b¶n ®Þa, ®Æc biÖt lµ vÒ viÖc lµm, gi¸o dôc vµ
ch¨m sãc søc kháe. H¬n n÷a, ñy ban khuyÕn
c¸o quèc gia b¶o ®¶m sù tham gia tÝch cùc
cña nh÷ng ngêi thô hëng th«ng qua sù
tham vÊn vµ tham gia ®Çy ®ñ vµo c¸c quyÕt
®Þnh liªn quan ®Õn quyÒn vµ lîi Ých cña hä.
205 206
C©u hái th¶o luËn Ch¬ng 2
1. V× sao cã thÓ nãi luËt nh©n quyÒn quèc tÕ lµ mét
ngµnh luËt ®éc lËp trong hÖ thèng c«ng ph¸p
quèc tÕ?
2. Mèi quan hÖ gi÷a luËt nh©n quyÒn quèc tÕ vµ
ph¸p luËt quèc gia thÓ hiÖn nh thÕ nµo?
3. Liªn hîp quèc ®ãng vai trß nh thÕ nµo víi sù
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña luËt nh©n quyÒn
quèc tÕ?
4. QuyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö, ®îc thõa nhËn
vµ b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt thÓ hiÖn qua nh÷ng
khÝa c¹nh g×? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi
ph¹m quyÒn nµy.
5. Mèi quan hÖ gi÷a luËt nh©n quyÒn quèc tÕ vµ
ph¸p luËt quèc gia thÓ hiÖn nh thÕ nµo?
6. Liªn hîp quèc ®ãng vai trß nh thÕ nµo víi sù
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña luËt nh©n quyÒn
quèc tÕ?
7. QuyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö, ®îc thõa nhËn
vµ b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt thÓ hiÖn qua nh÷ng
khÝa c¹nh g×? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi
ph¹m quyÒn nµy.
8. QuyÒn sèng ®îc hiÓu nh thÕ nµo? Cã ph¶i lµ
thõa nhËn quyÒn sèng sÏ buéc c¸c quèc gia ph¶i
xãa bá h×nh ph¹t tö h×nh hay kh«ng? V× sao?
9. Kh¸i niÖm tra tÊn trong CAT ®îc hiÓu nh thÕ
nµo? Ph©n biÖt gi÷a c¸c hµnh vi tra tÊn vµ hµnh
vi ®èi xö tµn b¹o, v« nh©n ®¹o vµ h¹ nhôc?
10. QuyÒn ®îc b¶o vÖ an ninh c¸ nh©n trong luËt
nh©n quyÒn quèc tÕ ®îc hiÓu nh thÕ nµo?
11. LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn
nµy.
12. Ngêi bÞ tíc tù do theo luËt nh©n quyÒn quèc tÕ
lµ nh÷ng ®èi tîng nµo? Quan ®iÓm trong luËt
nh©n quyÒn quèc tÕ vÒ ngêi bÞ tíc tù do cã kh¸c
g× so víi nhËn thøc ë ViÖt Nam?
13. ThÕ nµo lµ ®èi xö nh©n ®¹o vµ t«n träng nh©n
phÈm cña nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do? LÊy vÝ dô
trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn nµy.
14. ThÕ nµo lµ quyÒn ®îc xÐt xö c«ng b»ng? LÊy vÝ
dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn nµy.
15. QuyÒn tù do ®i l¹i, c tró ®îc hiÓu nh thÕ nµo?
LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ giíi h¹n cho phÐp
cña quyÒn nµy.
207 208
16. QuyÒn ®îc b¶o vÖ ®êi t ®îc hiÓu nh thÕ nµo?
LiÖu quyÒn nµy cã ph¶i lµ quyÒn tuyÖt ®èi? V×
sao?
17. QuyÒn tù do chÝnh kiÕn, niÒm tin, tÝn ngìng, t«n
gi¸o ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc
tiÔn vÒ giíi h¹n cho phÐp cña quyÒn nµy.
18. QuyÒn tù do ý kiÕn vµ biÓu ®¹t ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ giíi h¹n cho phÐp cña quyÒn nµy.
19. QuyÒn tù do lËp héi ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ giíi h¹n cho phÐp cña quyÒn nµy.
20. QuyÒn tù do héi häp mét c¸ch hßa b×nh ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ giíi h¹n cho phÐp cña quyÒn nµy.
21. QuyÒn lµm viÖc vµ hëng thï lao c«ng b»ng, hîp lý ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ mét vi ph¹m quyÒn nµy.
22. QuyÒn ®îc hëng vµ duy tr× tiªu chuÈn sèng thÝch ®¸ng cã thÓ hiÓu nh thÕ nµo? Tr¸ch nhiÖm cña Nhµ níc trong viÖc b¶o ®¶m quyÒn nµy ®îc quy ®Þnh nh thÕ nµo?
23. Cã c¬ së hîp lý nµo cho viÖc ban hµnh nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt quèc tÕ riªng vÒ quyÒn cña c¸c nhãm dÔ bÞ tæn th¬ng? V× sao?
24. Sù ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷ theo CEDAW ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù ph©n biÖt ®èi xö nh vËy.
25. QuyÒn ®îc sèng cßn cña trÎ em ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn nµy.
26. QuyÒn ®îc b¶o vÖ cña trÎ em ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn nµy.
27. QuyÒn ®îc ph¸t triÓn cña trÎ em ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn nµy.
28. QuyÒn ®îc tham gia cña trÎ em ®îc hiÓu nh thÕ nµo? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m quyÒn nµy.
29. Nh÷ng yÕu tè nµo dïng ®Ó x¸c ®Þnh mét c¸ nh©n lµ ngêi khuyÕt tËt?
30. Nh÷ng quyÒn g× lµ quyÒn ®Æc thï cña ngêi khuyÕt tËt? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m nh÷ng quyÒn nµy.
31. Ngêi thiÓu sè trong luËt nh©n quyÒn quèc tÕ ®îc hiÓu nh thÕ nµo? Kh¸i niÖm ®ã cã kh¸c g× so víi nhËn thøc th«ng thêng ë ViÖt Nam?
32. Nh÷ng quyÒn g× lµ quyÒn ®Æc thï cña ngêi thiÓu
sè? LÊy vÝ dô trong thùc tiÔn vÒ sù vi ph¹m
quyÒn nµy.
209 210
Ch¬ng 3
C¥ CHÕ B¶O VÖ
Vµ THóC §ÈY QUYÒN CON NG¦êI
Môc ®Ých vµ cÊu tróc cña Ch¬ng 3
Môc tiªu cña ch¬ng nµy lµ nh»m cung cÊp cho
ngêi ®äc nh÷ng tri thøc kh¸i qu¸t vÒ c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ
vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi (nh c¸c c¬ chÕ cña Liªn
hîp quèc, c¸c c¬ chÕ khu vùc vµ c¸c c¬ chÕ quèc gia);
®ång thêi cung cÊp cho ngêi ®äc vÒ qu¸ tr×nh h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn, tÝnh hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc cña c¸c
c¬ chÕ nµy trong thùc tiÔn hiÖn nay ë trªn thÕ giíi vµ
mçi quèc gia.
KÕt cÊu cña ch¬ng ®îc chia thµnh 4 môc lín vµ
10 tiÓu môc nhá. C¸c môc nµy ®îc kÕt cÊu l«-gÝch theo
vÊn ®Ò cã mèi liªn hÖ thèng nhÊt chÆt chÏ nh»m lµm râ
c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi trªn thÕ
giíi, ë ph¹m vi khu vùc vµ c¸c quèc gia hiÖn nay. Môc 1
®i s©u ph©n tÝch c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn
con ngêi cña liªn hîp quèc víi c¸c c¬ chÕ theo HiÕn
ch¬ng, theo c«ng íc nh©n quyÒn quèc tÕ vµ c¬ chÕ
theo c¸c thñ tôc ®Æc biÖt (môc 3.1). Môc 2 luËn gi¶i vµ
lµm râ c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi ë
khu vùc, bao gåm ch©u ¢u, ch©u Mü, ch©u Phi vµ ch©u
¸, ®Æc biÖt vÒ c¬ chÕ ASEAN (môc 3.2). Môc 3 ®Ò cËp
®Õn vai trß cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ quèc tÕ trong
viÖc gãp phÇn vµo c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn
trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi. PhÇn liªn quan chÆt chÏ ®Õn
viÖc tham kh¶o tõ gãc ®é lý luËn vµ thùc tiÔn x©y dùng
vµ hoµn thiÖn c¸c c¬ chÕ b¶o ®¶m quyÒn con ngêi ë
ViÖt Nam ®ã chÝnh lµ môc 4 (còng lµ môc cuèi cña
ch¬ng). Môc nµy ®Ò cËp ®Õn c¸c nguyªn t¾c Paris vÒ
vai trß cña viÖc h×nh thµnh c¬ quan nh©n quyÒn quèc
gia vµ c¬ chÕ quèc gia trong viÖc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
nh©n quyÒn còng nh c¸c h×nh thøc tæ chøc vµ ho¹t
®éng cña c¸c c¬ quan nh©n quyÒn quèc gia cña mét sè
níc trªn thÕ giíi hiÖn nay.
Ghi nhËn c¸c quyÒn con ngêi trong ph¸p luËt quèc
tÕ vµ ph¸p luËt quèc gia lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn
tiªn quyÕt cña viÖc t«n träng, b¶o vÖ vµ thùc hiÖn c¸c
quyÒn con ngêi. Sù thiÕu v¾ng c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ
thóc ®Èy quyÒn con ngêi hay ho¹t ®éng kÐm hiÖu qu¶,
hiÖu lùc cña c¸c bé m¸y b¶o ®¶m quyÒn con ngêi ë tÊt
c¶ c¸c cÊp ®é (quèc tÕ, khu vùc vµ quèc gia) lu«n ®îc
xem lµ mét trë ng¹i vµ th¸ch thøc lín cña qu¸ tr×nh
thùc thi nghÜa vô quèc gia ®èi víi c¸c cam kÕt quèc tÕ vÒ
quyÒn con ngêi còng nh viÖc hiÖn thùc hãa ®Çy ®ñ c¸c
quyÒn con ngêi cho tÊt c¶ mäi ngêi.
Thùc hiÖn c¸c cam kÕt quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi
cña c¸c quèc gia thµnh viªn ®ßi hái tæng thÓ c¸c biÖn
ph¸p, bao gåm néi luËt hãa, x©y dùng vµ thùc thi hiÖu
211 212
qu¶ chÝnh s¸ch vµ ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi. §iÒu
nµy v« cïng quan träng vµ cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, x©y
dùng vµ hoµn thiÖn c¸c c¬ chÕ gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn
c¸c chuÈn mùc quèc tÕ vµ quèc gia vÒ quyÒn con ngêi
lu«n ®ãng mét vai trß ®Æc biÖt quan träng, nh»m b¶o
®¶m sù hëng thô ®Çy ®ñ c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cho
tÊt c¶ mäi c¸ nh©n vµ nhãm x· héi. Bé m¸y c¸c c¬ quan
chuyªn tr¸ch vµ c¸ch thøc tæ chøc, ho¹t ®éng cña c¸c c¬
quan nµy ®îc gäi chung lµ c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi.
QuyÒn con ngêi hÕt søc phong phó, trong ®ã bao
gåm nhiÒu néi dung quyÒn, chñ thÓ quyÒn vµ chñ thÓ
thùc hiÖn quyÒn. Sù vi ph¹m quyÒn con ngêi do ®ã
còng hÕt søc ®a d¹ng vµ ngµy cµng trë nªn tinh vi. V×
thÕ, theo dâi, gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn quyÒn con ngêi
còng ®îc tiÕn hµnh b»ng nhiÒu c¸ch, víi sù tham gia
cña nhiÒu chñ thÓ. Tuy nhiªn, viÖc gi¸m s¸t, b¶o vÖ
quyÒn con ngêi chñ yÕu theo c¸c c¬ chÕ cña Liªn hîp
quèc, khu vùc vµ quèc gia.
3.1. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con
ngêi cña Liªn hîp quèc
§Ó phæ cËp còng nh thùc thi cã hiÖu qu¶ luËt quèc
tÕ vÒ quyÒn con ngêi, viÖc x©y dùng c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ
quyÒn con ngêi sím ®îc Liªn hîp quèc quan t©m.
Tríc hÕt, ®ã lµ viÖc lu«n coi träng viÖc cñng cè c¬ cÊu tæ
chøc vµ c¬ chÕ ho¹t ®éng vÒ nh©n quyÒn ngay t¹i chÝnh
tæ chøc quèc tÕ nµy. Cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy qua hµng
lo¹t biÖn ph¸p mµ Liªn hîp quèc ®· thùc hiÖn trong
suèt h¬n 60 n¨m qua.
C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi cña Liªn
hîp quèc chñ yÕu bao gåm: “C¬ chÕ theo HiÕn ch¬ng”
vµ “C¬ chÕ theo c«ng íc”.
3.1.1. C¬ chÕ theo HiÕn ch¬ng
HiÕn ch¬ng Liªn hîp quèc t¹i §iÒu 56 kh¼ng ®Þnh,
tÊt c¶ c¸c thµnh viªn cña Liªn hîp quèc cam kÕt hµnh
®éng trªn c¬ së phèi hîp hoÆc riªng rÏ trong sù hîp t¸c
víi Liªn hîp quèc nh»m môc ®Ých thóc ®Èy sù “t«n
träng vµ tu©n thñ nh÷ng gi¸ trÞ quyÒn con ngêi toµn
cÇu vµ c¸c quyÒn tù do c¬ b¶n cho mäi ngêi, kh«ng
ph©n biÖt chñng téc, giíi tÝnh, ng«n ng÷ hoÆc t«n gi¸o”
(§iÒu 56). §©y lµ c¬ së cho viÖc b¶o vÖ quyÒn con ngêi
trªn quy m« toµn cÇu còng nh cña b¶n th©n tæ chøc
quèc tÕ nµy.
C¬ chÕ theo HiÕn ch¬ng lµ c¬ chÕ theo chøc n¨ng,
nhiÖm vô cña c¸c c¬ quan trùc thuéc Liªn hîp quèc,
®îc x¸c ®Þnh trong HiÕn ch¬ng cña tæ chøc nµy vÒ
viÖc theo dâi, gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nh©n quyÒn.
3.1.1.1. §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc lµ c¬ quan
®¹i diÖn chÝnh cña Liªn hîp quèc. §¹i héi ®ång ®îc
quyÒn th¶o luËn vµ th«ng qua c¸c v¨n kiÖn vÒ mäi vÊn
®Ò liªn quan ®Õn hßa b×nh vµ an ninh thÕ giíi, bao gåm
c¶ lÜnh vùc nh©n quyÒn. Tuy nhiªn, §¹i héi ®ång chØ
xem xÐt c¸c vÊn ®Ò nguyªn t¾c, nh ®a ra c¸c chuÈn
mùc vÒ quyÒn con ngêi, tæ chøc c¸c c¬ quan gióp viÖc
b¶o ®¶m nh©n quyÒn, lu ý t×nh tr¹ng vi ph¹m nh©n
quyÒn tríc d luËn quèc tÕ...
213 214
C¸c v¨n kiÖn x¸c lËp chuÈn mùc nh©n quyÒn, ®îc
§¹i héi ®ång th«ng qua díi d¹ng c¸c ®iÒu íc quèc tÕ
vÒ quyÒn con ngêi, víi c¸c tªn gäi c«ng íc, nghÞ ®Þnh
th. C¸c v¨n kiÖn nµy cã gi¸ trÞ rµng buéc c¸c quèc gia
thµnh viªn vÒ mÆt ph¸p lý. C¸c v¨n kiÖn cña §¹i héi
®ång cã tÝnh chÊt khuyÕn nghÞ vÒ vÊn ®Ò quyÒn con
ngêi kh«ng cã gi¸ trÞ rµng buéc vÒ mÆt ph¸p lý, nhng
cã gi¸ trÞ cao vÒ chÝnh trÞ, ®¹o ®øc. Trªn thùc tÕ, c¸c
khuyÕn nghÞ nµy cã nh÷ng t¸c dông nhÊt ®Þnh ®èi víi
c¸c quèc gia, v× c¸c quèc gia thµnh viªn cã nghÜa vô ph¶i
hîp t¸c víi Liªn hîp quèc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn
®Ò liªn quan ®Õn quyÒn con ngêi.
Tõ khi Tuyªn ng«n thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi ®îc
th«ng qua n¨m 1948, §¹i héi ®ång ®· th«ng qua nhiÒu
tuyªn bè vµ c«ng íc vÒ quyÒn con ngêi, trong ®ã cã
vÊn ®Ò diÖt chñng, chèng ph©n biÖt chñng téc, chèng
chñ nghÜa A-p¸c-thai, b¶o vÖ ngêi tÞ n¹n, b¶o vÖ ngêi
kh«ng quèc tÞch, b¶o vÖ quyÒn cña phô n÷, trÎ em,
thanh niªn, ngêi níc ngoµi, ngêi kh«ng cã n¬i c tró,
ngêi bÞ tµn tËt, vÊn ®Ò n« lÖ, h«n nh©n, chèng tra tÊn,
ph¸t triÓn vµ tiÕn bé x· héi...
§¹i héi ®ång cã 6 ñy ban trùc thuéc, bao gåm: ñy
ban 1 chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c vÊn ®Ò gi¶i trõ qu©n bÞ vµ
an ninh quèc tÕ; ñy ban 2 chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c vÊn
®Ò liªn quan ®Õn tµi chÝnh vµ kinh tÕ; ñy ban 3 chÞu
tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c vÊn ®Ò x· héi, nh©n ®¹o vµ v¨n hãa;
trong ®ã cã c¸c vÊn ®Ò nh©n quyÒn; ñy ban 4 chÞu tr¸ch
nhiÖm vÒ c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ ®Æc biÖt vµ vÊn ®Ò phi
thùc d©n hãa; ñy ban 5 chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c vÊn ®Ò
ng©n s¸ch vµ hµnh chÝnh; ñy ban 6 chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ
c¸c vÊn ®Ò ph¸p lý. C¸c ñy ban nµy cã nhiÖm vô nghiªn
cøu vµ tr×nh §¹i héi ®ång c¸c b¸o c¸o vÒ c¸c vÊn ®Ò
thuéc thÈm quyÒn cña m×nh vµ dù th¶o nghÞ quyÕt
tr×nh §¹i héi ®ång xem xÐt, th«ng qua trong phiªn häp
toµn thÓ. C¸c vÊn ®Ò nh©n quyÒn chñ yÕu ®îc gi¶i
quyÕt bëi ñy ban 3 häp vµo mïa Thu hµng n¨m t¹i New
York, Hoa Kú.
3.1.1.2. Héi ®ång b¶o an, lµ c¬ quan thêng trùc
cña Liªn hîp quèc, víi chøc n¨ng chÝnh lµ duy tr× hßa
b×nh vµ an ninh quèc tÕ.
Héi ®ång b¶o an cã thÈm quyÒn ®iÒu tra mäi tranh
chÊp hoÆc t×nh huèng cã thÓ dÉn ®Õn bÊt hoµ gi÷a c¸c
quèc gia, x¸c ®Þnh tranh chÊp Êy cã ®e do¹ hoµ b×nh vµ
an ninh quèc tÕ hay kh«ng. Héi ®ång cã quyÒn viÖn dÉn
c¸c quy ®Þnh t¹i HiÕn ch¬ng ®Ó gi¶i quyÕt tranh chÊp.
Trong nh÷ng t×nh huèng nhÊt ®Þnh, Héi ®ång cã quyÒn
quyÕt ®Þnh c¸c biÖn ph¸p cìng chÕ ®èi víi t×nh tr¹ng vi
ph¹m nh©n quyÒn ë mét quèc gia nµo ®ã, nhng nh÷ng
vi ph¹m Êy ph¶i ®îc x¸c ®Þnh thùc sù ®e däa “hßa b×nh
vµ an ninh quèc tÕ”.
C¸c nghÞ quyÕt do Héi ®ång B¶o an ban hµnh cã
tÝnh mÖnh lÖnh, buéc c¸c quèc gia thµnh viªn vµ c¸c bªn
liªn quan cã tr¸ch nhiÖm tu©n thñ.
3.1.1.3. Héi ®ång kinh tÕ, x· héi (ECOSOC), lµ c¬
quan chÝnh cña Liªn hîp quèc, cã vai trß quan träng
trong tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng nh©n quyÒn.
215 216
Héi ®ång cã thÈm quyÒn nghiªn cøu, ®a ra khuyÕn
nghÞ nh»m thóc ®Èy sù t«n träng nh©n quyÒn; dù th¶o
c¸c ®iÒu íc; triÖu tËp héi nghÞ quèc tÕ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò
thuéc thÈm quyÒn cña m×nh; ®iÒu phèi c¸c c¬ quan
chuyªn tr¸ch nh©n quyÒn vµ c¸c ho¹t ®éng nh©n quyÒn
trong hÖ thèng Liªn hîp quèc. Héi ®ång cã vai trß ®Æc
biÖt quan träng trong viÖc thóc ®Èy hîp t¸c quèc tÕ v× sù
ph¸t triÓn vµ x¸c ®Þnh c¸c môc tiªu u tiªn cho ho¹t
®éng cña Liªn hîp quèc.
Trong §iÒu 68 cña HiÕn ch¬ng, Héi ®ång kinh tÕ,
x· héi ®îc ñy quyÒn thµnh lËp c¸c ñy ban “vÒ c¸c lÜnh
vùc kinh tÕ vµ x· héi ®Ó thóc ®Èy quyÒn con ngêi”.
Theo ®ã, Héi ®ång kinh tÕ, x· héi ®· thµnh lËp nhiÒu c¬
quan gióp viÖc, trong ®ã quan träng nhÊt lµ ñy ban
nh©n quyÒn vµ ñy ban vÒ ®Þa vÞ cña phô n÷.
ñy ban nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc (The United
Nations Commission on Human Rights (UNCHR)) lµ
mét ñy ban chøc n¨ng (functional commission) cña Liªn
hîp quèc ®îc thµnh lËp ngµy 10/12/1946. ñy ban cã
chøc n¨ng kiÓm tra, gi¸m s¸t vµ c«ng khai b¸o c¸o vÒ
t×nh h×nh nh©n quyÒn ë c¸c níc hoÆc vïng l·nh thæ cô
thÓ (®îc gäi lµ c¸c c¬ chÕ hay c¸c nhiÖm vô (mandates)
quèc gia) còng nh b¸o c¸o vÒ nh÷ng hiÖn tîng vi
ph¹m nh©n quyÒn chñ yÕu trªn toµn thÕ giíi (®îc gäi
lµ c¬ chÕ hay nhiÖm vô theo chñ ®Ò). Thµnh viªn ban
®Çu cña ñy ban gåm 18 thµnh viªn, sau më réng thµnh
53 níc thµnh viªn, nhiÖm kú 3 n¨m. Hµng n¨m ñy
ban häp mét lÇn, trong 6 tuÇn (thêng vµo cuèi th¸ng 3,
®Çu th¸ng 4) t¹i Gi¬nev¬. ñy ban ho¹t ®éng theo Quy
chÕ vÒ c¸c ñy ban chøc n¨ng cña Héi ®ång kinh tÕ, x·
héi (ECOSOC).
MÆc dï ®· ®ãng vai trß tÝch cùc trong viÖc b¶o vÖ vµ
thóc ®Èy nh©n quyÒn trªn ph¹m vi toµn cÇu, ñy ban béc
lé nhiÒu h¹n chÕ. V× vËy, sau 60 n¨m tån t¹i, vµo n¨m
2006, ñy ban ho¹t ®éng ®îc thay thÕ b»ng Héi ®ång
nh©n quyÒn (Human Rights Council).
Héi ®ång nh©n quyÒn (HRC):
Héi ®ång ®îc ®îc thµnh lËp theo NghÞ quyÕt sè
60/251 ngµy 15/3/2006 ®Ó thay thÕ cho ñy ban Nh©n
quyÒn (UNCHR). T¹i phiªn häp vµo ngµy 15/3/2006
nµy, §¹i håi ®«ng Liªn hîp quèc häp ®· th«ng qua NghÞ
quyÕt 60/251 víi 170 phiÕu thuËn, 04 phiÕu chèng
(Israel, QuÇn ®¶o Marshall, Palau, Hoa Kú) vµ 03 phiÕu
tr¾ng (Belarus, Iran, Venezuela). Phiªn häp ®Çu tiªn
diÔn ra tõ ngµy 19 ®Õn 30 th¸ng 06 n¨m 2006. Mét n¨m
sau ®ã, Héi ®ång ®· th«ng qua “v¨n kiÖn x©y dùng thÓ
chÕ” (Institution-building package) ®Ó híng dÉn c«ng
t¸c cña Héi ®ång vµ thµnh lËp c¬ cÊu tæ chøc, thñ tôc vµ
c¬ chÕ ho¹t ®éng. HRC ®· vµ ®ãng vai trß quan träng
trong viÖc b¶o ®¶m vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi trªn
ph¹m vi toµn cÇu.
Trong sè c¸c c¬ chÕ vµ thñ tôc (mechanisms and
procedures) bao gåm c¬ chÕ KiÓm ®iÓm ®Þnh kú Toµn
cÇu (Universal Periodic Review) cã chøc n¨ng ®¸nh gi¸
c¸c vô viÖc vi ph¹m quyÒn con ngêi ë c¸c quèc gia
thµnh viªn cña Liªn hîp quèc; c¬ chÕ vÒ ñy ban T vÊn
217 218
(Advisory Committee) cã chøc n¨ng nh c¬ quan “®Çu
n·o” cña Héi ®ång (think-tank), cung cÊp chuyªn gia vµ
t vÊn vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn quyÒn con ngêi
theo c¸c chñ ®Ò kh¸c nhau; vµ Thñ tôc KhiÕu n¹i
(Complaint Procedure) cho phÐp c¸c c¸ nh©n vµ tæ chøc
®a ra c¸c c¸o buéc vi ph¹m nh©n quyÒn ®Ó Héi ®ång
xem xÐt.
HRC còng phèi hîp chÆt chÏ víi c¸c c¬ chÕ kh¸c cña
Liªn hîp quèc, ®Æc biÖt lµ C¸c Thñ tôc §Æc biÖt (Special
Procedures) cña Liªn hîp quèc ®îc thµnh lËp bëi ñy
ban Nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc ®· gi¶i thÓ tríc ®ã
vµ giê ®©y trùc thuéc Héi ®ång. C¸c Thñ tôc ®Æc biÖt
nµy ®îc thµnh lËp bëi c¸c b¸o c¸o viªn ®Æc biÖt (special
rapporteurs), c¸c ®¹i diÖn ®Æc biÖt vµ chuyªn gia ®éc lËp
còng nh c¸c nhãm lµm viÖc víi chøc n¨ng gi¸m s¸t,
®¸nh gi¸, t vÊn vµ b¸o c¸o c«ng khai vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn
quan ®Õn nh©n quyÒn theo chñ ®Ò (vÝ dô vÒ quyÒn gi¸o
dôc, quyÒn phô n÷, quyÒn trÎ em, quyÒn vÒ m«i trêng,
quyÒn vÒ søc kháe,...) hay c¸c vô viÖc vi ph¹m nh©n
quyÒn ë c¸c quèc gia nhÊt ®Þnh.
Chøc n¨ng, nhiÖm vô cña HRC:
Theo NghÞ quyÕt 60/251, HRC cã c¸c chøc n¨ng,
nhiÖm vô sau:
- Thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc, nghiªn cøu,
dÞch vô t vÊn, trî gióp kü thuËt vµ x©y dùng n¨ng lùc
vÒ quyÒn con ngêi ë c¸c quèc gia,
- Thóc ®Èy viÖc thùc thi ®Çy ®ñ c¸c nghÜa vô vÒ
quyÒn con ngêi ë c¸c quèc gia,
- §ãng vai trß lµ mét diÔn ®µn ®Ó ®èi tho¹i vÒ
nh÷ng chñ ®Ò cô thÓ vÒ quyÒn con ngêi,
- §a ra nh÷ng khuyÕn nghÞ víi §¹i héi ®ång vÒ sù
ph¸t triÓn cña luËt quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi,
- Thùc hiÖn viÖc ®¸nh gi¸ ®Þnh kú toµn thÓ viÖc
tu©n thñ c¸c nghÜa vô vµ cam kÕt vÒ quyÒn con ngêi
cña c¸c quèc gia,
- Th«ng qua ®èi tho¹i vµ hîp t¸c ®Ó gãp phÇn phßng
ngõa nh÷ng vi ph¹m quyÒn con ngêi vµ ph¶n øng kÞp
thêi víi nh÷ng t×nh huèng khÈn cÊp vÒ quyÒn con ngêi,
- Hîp t¸c chÆt chÏ víi c¸c chÝnh phñ, c¸c tæ chøc
khu vùc, c¸c c¬ quan quyÒn con ngêi quèc gia, c¸c tæ
chøc x· héi d©n sù trong c¸c ho¹t ®éng vÒ quyÒn con
ngêi,
- B¸o c¸o hµng n¨m vÒ ho¹t ®éng víi §¹i héi ®ång.
C¬ cÊu tæ chøc cña HRC:
Theo §iÒu 5 NghÞ quyÕt 60/251 cña §¹i héi ®ång,
HRC sÏ bao gåm 47 níc thµnh viªn (CHR tríc ®©y cã
53 níc thµnh viªn). C¸c níc thµnh viªn ®îc bÇu trùc
tiÕp b»ng phiÕu kÝn bëi ®a sè thµnh viªn §¹i héi ®ång,
phôc vô víi nhiÖm kú 3 n¨m vµ chØ ®îc bÇu l¹i sau hai
nhiÖm kú kÕ tiÕp. C¸c níc thµnh viªn ®îc ph©n bæ
theo khu vùc ®Þa lý, cô thÓ nh sau: Nhãm c¸c níc
ch©u Phi: 13 ghÕ; Nhãm c¸c níc ch©u ¸: 13 ghÕ; Nhãm
c¸c níc §«ng ¢u: 6 ghÕ; Nhãm c¸c níc Ch©u Mü
Latin vµ Caribe: 8 ghÕ; Nhãm c¸c níc T©y ¢u vµ c¸c
quèc gia kh¸c: 7 ghÕ. §øng ®Çu HRC lµ mét Chñ tÞch
219 220
phôc vô víi nhiÖm kú mét n¨m, do c¸c níc thµnh viªn
cña HRC bÇu ra.
Nh vËy, Héi ®ång gåm 47 thµnh viªn ®¹i diÖn quèc
gia, do §¹i héi ®ång trùc tiÕp bÇu ra, cã nhiÖm vô b¸o
c¸o trùc tiÕp víi §¹i héi ®ång. Héi ®ång häp hai kú mçi
n¨m ë Gi¬nev¬ ®Ó xem xÐt, ph¸t triÓn c¸c tiªu chuÈn
quèc tÕ míi vÒ quyÒn con ngêi vµ ®ãng gãp nh÷ng ý
kiÕn cho c¸c chÝnh phñ. Héi ®ång thùc hiÖn chÕ ®é KiÓm
®iÓm tæng thÓ ®Þnh kú (UPR) t×nh h×nh thùc hiÖn quyÒn
con ngêi ë tÊt c¶ 192 quèc gia thµnh viªn Liªn hîp
quèc. Trªn c¬ së kÕ thõa Thñ tôc ®Æc biÖt 1503, Héi
®ång ®ang hoµn thiÖn c¬ chÕ xem xÐt khiÕu kiÖn c¸
nh©n ®èi víi nh÷ng vi ph¹m nh©n quyÒn. Bªn c¹nh ®ã,
Héi ®ång cßn cã nhiÒu c¶i tiÕn trong tæ chøc vµ ho¹t
®éng nh»m n©ng cao tÝnh hiÖu qu¶ trong viÖc b¶o vÖ vµ
thóc ®Èy quyÒn con ngêi.
C¬ chÕ KiÓm ®iÓm ®Þnh kú toµn cÇu (UPR):
KiÓm ®iÓm ®Þnh kú toµn cÇu (UPR) lµ mét c¬ chÕ
míi cña HRC cã chøc n¨ng xem xÐt, ®¸nh gi¸ t×nh h×nh
thùc hiÖn quyÒn con ngêi trªn ph¹m vi toµn cÇu. MÆc
dï thay thÕ cho ph¬ng thøc ho¹t ®éng cña HRC tríc
®©y lµ hµng n¨m chän ra c¸c vô viÖc nghiªm träng nhÊt
vÒ quyÒn con ngêi x¶y ra ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Ó
®a ra xem xÐt, ®¸nh gi¸, UPR cã nh÷ng thÈm quyÒn vµ
chøc n¨ng bæ sung ®Ó gióp t¨ng cêng tÝnh hiÖu qu¶,
hiÖu lùc cña viÖc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ thùc hiÖn quyÒn
con ngêi cña c¸c quèc gia thµnh viªn Liªn hîp quèc,
HRC tiÕn hµnh mét thñ tôc míi lµ UPR. UPR sÏ ®¸nh
gi¸ ®Þnh kú viÖc tu©n thñ c¸c nghÜa vô vµ cam kÕt vÒ
quyÒn con ngêi cña tÊt c¶ c¸c quèc gia thµnh viªn Liªn
hîp quèc dùa trªn c¸c b¸o c¸o tõ c¸c nguån kh¸c nhau.
§Ó thùc hiÖn UPR, mét Nhãm c«ng t¸c (working group)
vÒ UPR do HRC thµnh lËp sÏ tiÕn hµnh ba kú häp mçi
n¨m, mçi kú häp kÐo dµi 2 tuÇn ®Ó ®¸nh gi¸ 16 quèc gia.
Nh vËy, mçi n¨m UPR sÏ ®¸nh gi¸ ®îc 48 quèc gia vµ
ph¶i mÊt bèn n¨m ®Ó hoµn tÊt thñ tôc nµy víi toµn bé
192 quèc gia thµnh viªn cña Liªn hîp quèc (dù tÝnh ®Õn
hÕt 2011, víi 12 kú häp míi cã thÓ kÕt thóc vßng ®¸nh
gi¸ ®Çu tiªn theo UPR).
Tr×nh tù xem xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ thùc hiÖn nh©n
quyÒn th«ng qua c¬ chÕ UPR ®îc bao gåm c¸c bíc
sau:
- ChuÈn bÞ th«ng tin lµm c¬ së cho viÖc xem xÐt:
Trong bíc nµy, c¸c tµi liÖu cÇn chuÈn bÞ bao gåm: (i)
B¸o c¸o cña quèc gia ®îc xem xÐt (kh«ng qu¸ 20
trang); (ii) Tæng hîp cña V¨n phßng Cao ñy Liªn hîp
quèc vÒ quyÒn con ngêi vÒ t×nh h×nh ë quèc gia ®îc
xem xÐt tõ b¸o c¸o cña c¸c c¬ quan gi¸m s¸t ®iÒu íc,
c¸c thñ tôc ®Æc biÖt vµ c¸c tµi liÖu kh¸c...(kh«ng qu¸ 10
trang); (iii) B¶n tãm t¾t do V¨n phßng Cao ñy Liªn hîp
quèc vÒ quyÒn con ngêi thùc hiÖn tõ nh÷ng b¸o c¸o cña
c¸c chñ thÓ liªn quan kh¸c (c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ,
c¬ quan nghiªn cøu, c¬ quan quyÒn con ngêi quèc gia)
(kh«ng qu¸ 10 trang).
- Xem xÐt ®¸nh gi¸: §îc thùc hiÖn ë Geneva díi
d¹ng ®èi tho¹i trong ba giê gi÷a quèc gia ®îc xem xÐt
víi c¸c thµnh viªn Nhãm c«ng t¸c vÒ UPR, c¸c quèc gia
thµnh viªn vµ quan s¸t viªn cña HRC.
221 222
- KÕt luËn, ®¸nh gi¸: Nhãm c«ng t¸c vÒ UPR sÏ
th«ng qua v¨n b¶n kÕt luËn (díi h×nh thøc mét b¸o
c¸o) sau khi kÕt thóc viÖc xem xÐt, ®¸nh gi¸, trong ®ã
tãm t¾t tr×nh tù xem xÐt, c¸c cam kÕt ®a ra bëi quèc
gia liªn quan vµ c¸c kÕt luËn, khuyÕn nghÞ víi quèc gia
®ã. HRC sÏ c©n nh¾c vµ th«ng qua b¸o c¸o nµy, thêng
lµ vµo kú häp tiÕp theo.
- Thùc hiÖn c¸c khuyÕn nghÞ: Quèc gia ®îc xem xÐt
sÏ ¸p dông c¸c khuyÕn nghÞ nªu trong b¸o c¸o kÓ trªn
vµ th«ng b¸o vÒ kÕt qu¶ cña viÖc ¸p dông c¸c khuyÕn
nghÞ ®ã trong lÇn b¸o c¸o ®Þnh kú tiÕp theo cña níc
m×nh.
C¬ chÕ UPR ®¸nh gi¸ tæng thÓ viÖc thùc hiÖn quyÒn
con ngêi ë tÊt c¶ c¸c quèc gia thµnh viªn cña Liªn hîp
quèc. T¹i phiªn häp vµo th¸ng 05/2009, ViÖt Nam ®·
b¶o vÖ B¸o c¸o Quèc gia lÇn thø nhÊt theo C¬ chÕ kiÓm
®iÓm ®Þnh kú toµn cÇu (UPR) vµ chÊp nhËn thùc hiÖn
93/123 (80%) khuyÕn nghÞ ®îc Héi ®ång Nh©n quyÒn
Liªn hîp quèc th«ng qua t¹i B¸o c¸o Quèc gia cña ViÖt
Nam, trong ®ã cã khuyÕn nghÞ cÇn hoµn thiÖn c¬ chÕ
b¶o ®¶m viÖc thùc thi quyÒn con ngêi. §· cã 28 níc
vµ 9 tæ chøc phi chÝnh phñ ghi tªn ph¸t biÓu. C¸c
khuyÕn nghÞ nµy ®Òu ®¸nh gi¸ cao nh÷ng kÕt qu¶ trong
viÖc thùc hiÖn quyÒn con ngêi ë ViÖt Nam trong thêi
gian qua, tuy nhiªn nhÊn m¹nh ViÖt Nam cÇn nç lùc
tiÕp tôc x©y dùng vµ hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt,
chÝnh s¸ch, c¸c c¬ chÕ, thÓ chÕ, ®Ó b¶o ®¶m viÖc thùc thi
ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi vµ t¨ng cêng gi¸o dôc vÒ
quyÒn con ngêi.
ñy ban Cè vÊn (Advisory Committee):
T¬ng tù nh m« h×nh TiÓu ban thóc ®Èy vµ b¶o vÖ
quyÒn con ngêi cña CHR tríc ®©y, HRC thµnh lËp
mét ñy ban cè vÊn ®Ó hç trî Héi ®ång trong c¸c ho¹t
®éng chuyªn m«n. ñy ban nµy bao gåm 18 chuyªn gia
®îc Héi ®ång bÇu ra b»ng c¸ch bá phiÕu kÝn tõ danh
s¸ch c¸c øng cö viªn mµ c¸c quèc gia thµnh viªn ®Ò cö.
MÆc dï vËy, c¸c chuyªn gia thµnh viªn cña ñy ban ho¹t
®éng víi t c¸ch c¸ nh©n. NhiÖm kú cña mçi chuyªn gia
lµ 3 n¨m, chØ ®îc bÇu l¹i mét lÇn.
C¬ cÊu cña ñy ban cè vÊn ®îc c©n nh¾c ®Ó ®¶m b¶o
tÝnh c©n b»ng vÒ giíi vµ vÒ khu vùc ®Þa lý. Cô thÓ, ®Ó
®¶m b¶o sù c©n b»ng vÒ khu vùc ®Þa lý, thµnh phÇn cña
ñy ban ®îc ph©n bæ nh sau: C¸c quèc gia ch©u Phi: 5
ghÕ; C¸c quèc gia Ch©u ¸: 5 ghÕ; C¸c quèc gia §«ng ¢u:
2 ghÕ; C¸c quèc gia Ch©u Mü La tinh vµ Caribª: 3 ghÕ;
C¸c quèc gia T©y ¢u vµ c¸c quèc gia ë khu vùc kh¸c: 3
ghÕ.
VÒ ho¹t ®éng, ñy ban cè vÊn häp tèi ®a 2 kú mét
n¨m, mçi kú tèi ®a 10 ngµy, ngoµi ra cã thÓ häp c¸c kú
bæ sung víi sù chÊp thuËn cña HRC. VÒ tr¸ch nhiÖm, ñy
ban chÞu sù ®iÒu phèi cña HRC. Héi ®ång cã thÓ yªu cÇu
toµn bé, mét nhãm thµnh viªn hoÆc mét c¸ nh©n thµnh
viªn cña ñy ban thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô nhÊt ®Þnh.
C¸c Thñ tôc §Æc biÖt cña LHQ (UN Special
Procedures):
C¸c Thñ tôc §Æc biÖt (Special Procedures) lµ phÇn
kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong c¸c c¬ chÕ vµ thñ tôc cña
223 224
Liªn hîp quèc nh»m thùc thi chøc n¨ng gi¸m s¸t, ®¸nh
gi¸ viÖc thùc hiÖn vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn trªn ph¹m vi
toµn thÕ giíi. C¸c Thñ tôc §Æc biÖt lµ c¬ chÕ trùc thuéc
Héi ®ång Nh©n quyÒn (HRC).
C¸c thñ tôc ®Æc biÖt lµ tªn chung dïng cho c¸c c¬
chÕ ®îc thµnh lËp bëi HRC nh»m gi¶i quyÕt c¸c vô viÖc
®Æc thï liªn qu¹n ®Õn quèc gia thµnh viªn hoÆc gi¶i
quyÕt c¸c vÊn ®Ò theo chñ ®Ò trªn toµn thÕ giíi. HiÖn
nay, cã kho¶ng 36 nhiÖm vô theo chñ ®Ò vµ 12 nhiÖm vô
theo quèc gia thµnh viªn.
NhiÖm vô cña c¸c Thñ tôc §Æc biÖt lµ ®¸nh gi¸,
gi¸m s¸t, t vÊn vµ b¸o c¸o mét c¸ch c«ng khai vÒ c¸c
vô viÖc vi ph¹m nh©n quyÒn ë c¸c quèc gia hoÆc c¸c
vïng l·nh thæ nhÊt ®Þnh, ®îc xem lµ c¸c nhiÖm vô theo
quèc gia (country mandates), hay vÒ c¸c hiÖn tîng
chÝnh cña c¸c vô vi ph¹m nh©n quyÒn trªn kh¾p thÕ
giíi, ®îc biÕt ®Õn lµ nh÷ng nhiÖm vô theo chñ ®Ò. Hµng
lo¹t c¸c ho¹t ®éng kh¸c nhau ®îc thùc thi bëi c¸c thñ
tôc ®Æc biÖt, bao gåm gi¶i quyÕt c¸c khiÕu kiÖn c¸ nh©n,
tiÕn hµnh nghiªn cøu, cung cÊp t vÊn vÒ hîp t¸c kü
thuËt ë møc ®é quèc gia, vµ can thiÖp vµo c¸c ho¹t ®éng
thóc ®Èy chung.
C¸c thñ tôc ®Æc biÖt hoÆc lµ ®îc tiÕn hµnh bëi c¸
nh©n - chuyªn gia (gäi lµ “B¸o c¸o viªn ®Æc biÖt” hay
“Chuyªn gia §éc lËp”) hay bëi mét nhãm c«ng t¸c
thêng gåm 5 thµnh viªn (®¹i diÖn cho 5 ch©u lôc).
Chøc n¨ng vµ thÈm quyÒn cña c¸c thñ tôc ®Æc biÖt ®îc
x¸c lËp vµ quy ®Þnh t¹i nghÞ quyÕt vÒ c¸c thñ tôc ®Æc
biÖt nµy. C¸c thµnh viªn thùc hiÖn thÈm quyÒn nµy dùa
trªn n¨ng lùc c¸ nh©n, vµ kh«ng nhËn l¬ng hay bÊt cø
kho¶n båi dìng tµi chÝnh nµo cho c«ng viÖc cña hä. §Þa
vÞ ®éc lËp cña c¸c thµnh viªn thùc thi c¸c Thñ tôc §Æc
biÖt lµ v« cïng quan träng ®Ó cã thÓ thùc thi c¸c chøc
n¨ng cña hä mµ kh«ng cã bÊt cø sù thiªn vÞ nµo.
HÇu hÕt c¸c Thñ tôc ®Æc biÖt ®Òu tiÕp nhËn th«ng
tin vÒ c¸c vô c¸o buéc vi ph¹m nh©n quyÒn vµ göi
nh÷ng thØnh cÇu khÈn cÊp hay th c¸o buéc tíi c¸c
chÝnh phñ yªu cÇu gi¶i tr×nh vµ lµm râ. Riªng n¨m
2011, tæng sè cã 605 ®¬n ®· ®îc göi tíi c¸c chÝnh phñ ë
131 quèc gia. 72% phÇn sè c¸c ®¬n nµy lµ nh÷ng ®¬n tËp
thÓ liªn quan ®Õn hai hay nhiÒu h¬n c¸c thµnh viªn
thÈm quyÒn cña C¸c Thñ tôc §Æc biÖt.
C¸c thñ tôc ®Æc biÖt theo nhiÖm vô chñ ®Ò ngµy
cµng më réng kÓ tõ n¨m 2007 trë l¹i ®©y. Ch¼ng h¹n,
chñ ®Ò liªn quan ®Õn c¸c h×nh thøc n« lÖ hiÖn ®¹i
(2007), vÒ tiÕp cËn níc s¹ch vµ vÖ sinh (2008), vÒ c¸c
quyÒn v¨n hãa (2009), vÒ quyÒn vµ tù do lËp héi vµ héi
häp hßa b×nh (2010), nhãm lµm viÖc vÒ vÊn ®Ò ph©n biÖt
chèng l¹i phô n÷ trong luËt vµ thùc tiÔn (2010), vÒ thóc
®Èy mét trËt tù quèc tÕ b×nh ®¼ng vµ d©n chñ (2011),
nhãm c«ng t¸c vÒ c¸c tËp ®oµn xuyªn quèc gia vµ c¸c
doanh nghiÖp kinh doanh (2011), vµ vÒ vÊn ®Ò nghÜa vô
nh©n quyÒn liªn quan ®Õn viÖc thô hëng mét m«i
trêng bÒn v÷ng, lµnh m¹nh, trong s¹ch vµ an toµn
(2012). C¸c thñ tôc ®Æc biÖt liªn quan ®Õn nhiÖm vô
quèc gia bao gåm Céng hßa D©n chñ C«ng-g« vµ Li-bª-
ria.
225 226
Th¸ng 6 n¨m 2007, Héi ®ång Nh©n quyÒn Liªn hîp
quèc còng ®· th«ng qua NghÞ quyÕt 5/2, quy ®Þnh vÒ bé
Quy t¾c TiÕn hµnh (Code of Conduct) cho c¸c thµnh viªn
nhiÖm vô theo c¸c Thñ tôc ®Æc biÖt. Vµo th¸ng 6 n¨m
2008, Héi ®ång còng ®· th«ng qua tiÕp, theo c¸c Thñ tôc
§Æc biÖt, CÈm nang (Manual) dµnh cho c¸c thµnh viªn,
vµ mét Thñ tôc Tham vÊn Néi bé (Internal Advisory
Procedure) nh»m ®¸nh gi¸ thùc tiÔn vµ c¸c ph¬ng
ph¸p lµm viÖc, ®ång thêi cho phÐp c¸c chñ thÓ liªn ®íi
mang nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn c¸c ph¬ng ph¸p lµm
viÖc vµ tiÕn hµnh nh»m thu hót sù chó ý cña ñy ban
§iÒu phèi.
ñy ban vÒ ®Þa vÞ cña phô n÷
ñy ban vÒ ®Þa vÞ cña phô n÷ do Héi ®ång kinh tÕ, x·
héi thµnh lËp n¨m 1946. ñy ban cã nhiÖm vô chuÈn bÞ
c¸c b¸o c¸o cña Héi ®ång kinh tÕ, x· héi vÒ b¶o vÖ vµ
thóc ®Èy quyÒn phô n÷, ®Ò xuÊt ph¬ng híng gi¶i quyÕt
nh÷ng vÊn ®Ò khÈn cÊp vÒ quyÒn b×nh ®¼ng phô n÷.
ViÖc tæ chøc vµ tham dù c¸c c«ng viÖc cña ñy ban
®îc quy ®Þnh gièng nh ®èi víi ñy ban quyÒn con ngêi.
Trong c¸c khãa häp cña ñy ban, bªn c¹nh c¸c thµnh viªn
chÝnh thøc cßn cã sù tham dù cña c¸c thµnh viªn dù
khuyÕt, c¸c quan s¸t viªn (c¶ c¸c níc kh«ng ph¶i thµnh
viªn Liªn hîp quèc), ®¹i diÖn c¸c phong trµo gi¶i phãng
d©n téc vµ c¸c quan s¸t viªn tõ c¸c tæ chøc phi chÝnh
phñ. ñy ban th«ng qua c¸c nghÞ quyÕt vµ quyÕt ®Þnh
riªng cña m×nh vµ chuÈn bÞ c¸c dù th¶o nghÞ quyÕt vµ
quy ®Þnh tr×nh Héi ®ång kinh tÕ vµ x· héi xem xÐt.
Héi ®ång kinh tÕ - x· héi cßn thµnh lËp mét sè ñy
ban l©m thêi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò míi n¶y sinh.
3.1.1.4. Ban th ký Liªn hîp quèc (UN
Secretariat) lµ c¬ quan chÝnh cña Liªn hîp quèc, bao
gåm Ban v× sù tiÕn bé cña phô n÷ vµ Cao ñy nh©n
quyÒn Liªn hîp quèc41.
Cao ñy nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc
(UNHCHR-High Commissioner for Human Rights)
Cao ñy Nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc (UNHCHR)
lµ mét quan chøc nh©n quyÒn chÝnh thøc cña Liªn hîp
quèc, ®îc thµnh lËp n¨m 1993 vµ ®îc hç trî bëi V¨n
phßng Cao ñy nh©n quyÒn ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng cña
m×nh. Díi sù chØ ®¹o cña Tæng th ký, Cao ñy vµ V¨n
phßng cã nhiÖm vô phèi hîp c¸c ho¹t ®éng nh©n quyÒn
chung thuéc Liªn hîp quèc; tæ chøc c¸c ch¬ng tr×nh
gi¸o dôc, th«ng tin, héi th¶o vÒ nh©n quyÒn; cung cÊp
dÞch vô t vÊn, kü thuËt vµ trî gióp tµi chÝnh cho c¸c
khu vùc vµ quèc gia trong viÖc x©y dùng c¸c c¬ quan
nh©n quyÒn; thóc ®Èy hîp t¸c quèc tÕ vÒ nh©n quyÒn…
Cao ñy lµ ngêi ®øng ®Çu V¨n phßng Cao ñy Nh©n
quyÒn (OHCHR) cã chøc n¨ng khëi xíng nh÷ng nç lùc
nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc. Cao ñy còng lµ mét bé
phËn cña Ban Th ký cña Liªn hîp quèc víi trô së t¹i
Geneva.
Lµ mét trong nh÷ng c¬ chÕ thuéc c¬ quan ®iÒu íc
(treaty bodies), Cao ñy nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc
(UNHCHR) ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc t¨ng
41 §îc thµnh lËp n¨m 1993, trªn c¬ së Trung t©m nh©n quyÒn.
227 228
cêng gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn vµ thóc ®Èy quyÒn con
ngêi trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi, UNHCHR ®· vµ ®ang
nç lùc ®a ra nh÷ng ®Ò xuÊt, s¸ng kiÕn nh»m ®æi míi
vµ c¶i tæ kh«ng ngõng c¸c ho¹t ®éng gi¸m s¸t, thóc ®Èy
quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt lµ c¬ chÕ theo hÖ thèng c¸c
®iÒu íc quèc tÕ vÒ nh©n quyÒn, ®Ó c¬ chÕ theo ®iÒu íc
nµy trë nªn hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc h¬n.
V¨n phßng Cao ñy Nh©n quyÒn cña Liªn hîp quèc
(OHCHR):
OHCHR lµ mét c¬ quan chÝnh thøc cña Liªn hîp
quèc, cã nhiÖm vô thóc ®Èy vµ b¶o vÖ nh©n quyÒn cho
tÊt c¶ mäi ngêi, OHCHR cung cÊp sù trî gióp cho c¸c
c¸c chÝnh phñ, ch¼ng h¹n nh chuyªn gia vµ ®µo t¹o, hç
trî kü thuËt trong c¸c lÜnh vùc vÒ qu¶n lý t ph¸p, c¶i
c¸ch lËp ph¸p, qu¸ tr×nh bÇu cö, gióp thùc hiÖn c¸c
chuÈn mùc nh©n quyÒn trªn thùc ®Þa. OHCHR còng
gióp cho c¸c tæ chøc víi tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ nh©n quyÒn
thùc thi nh÷ng nghÜa vô cña hä vµ gióp cho c¸c c¸ nh©n
hiÖn thùc hãa ®îc c¸c quyÒn cña m×nh.
Chøc n¨ng chÝnh cña OHCHR lµ thóc ®Èy vµ b¶o vÖ
viÖc thô hëng vµ hiÖn thùc hãa tÊt c¶ c¸c quyÒn con
ngêi cho tÊt c¶ mäi ngêi ®îc x¸c lËp trong HiÕn
ch¬ng Liªn hîp quèc vµ trong hÖ thèng ph¸p luËt vµ
c¸c ®iÒu íc nh©n quyÒn quèc tÕ. OHRCH ho¹t ®éng
theo chøc n¨ng vµ nhiÖm vô ®îc quy ®Þnh trong nghÞ
quyÕt 48/141 cña §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc, HiÕn
ch¬ng Liªn hîp quèc, Tuyªn ng«n thÕ giíi vÒ nh©n
quyÒn vµ c¸c v¨n kiÖn nh©n quyÒn c¬ b¶n kh¸c, Tuyªn
bè Viªn vµ ch¬ng tr×nh hµnh ®éng theo Héi nghÞ ThÕ
giíi vÒ Nh©n quyÒn n¨m 1993, vµ V¨n kiÖn KÕt qu¶ Héi
nghÞ Thîng ®Ønh thÕ giíi n¨m 2005.
NhiÖm vô cña OHCHR bao gåm viÖc ng¨n ngõa
nh÷ng vô viÖc vi ph¹m nh©n quyÒn, b¶o ®¶m viÖc t«n
träng tÊt c¶ c¸c quyÒn con ngêi, thóc ®Èy hîp t¸c quèc
tÕ nh»m b¶o vÖ c¸c quyÒn con ngêi, ®iÒu phèi c¸c ho¹t
®éng cã liªn quan cña Liªn hîp quèc, vµ t¨ng cêng vµ
lång ghÐp lÜnh vùc nh©n quyÒn vµo toµn bé hÖ thèng
Liªn hîp quèc. Cïng víi nh÷ng tr¸ch nhiÖm ®îc trao
cho, V¨n phßng ®i ®Çu trong nh÷ng nç lùc lång ghÐp
c¸ch tiÕp cËn quyÒn con ngêi vµo toµn bé c«ng viÖc
®îc thùc hiÖn bëi c¸c c¬ quan Liªn hîp quèc.
OHCHR cã v¨n phßng t¹i trô së cña Liªn hîp quèc ë
New York vµ v¨n phßng t¹i nhiÒu quèc gia vµ khu vùc
trªn thÕ giíi. Cïng víi V¨n phßng §iÒu hµnh cña Cao
ñy vµ mét sè ®¬n vÞ cã chøc n¨ng b¸o c¸o cho Phã Cao
ñy, V¨n phßng OHCHR cã hai bé phËn vµ bèn chi
nh¸nh.
VÒ c¬ cÊu tæ chøc, OHCHR cã tíi 850 c¸n bé (tÝnh
®Õn th¸ng 4 n¨m 2007) gióp viÖc cho Cao ñy, ®Æt t¹i
Geneva vµ New York vµ 11 v¨n phßng quèc gia vµ 7 v¨n
phßng khu vùc trªn toµn thÕ giíi, bao gåm mét lùc
lîng t¸c chiÕn víi kho¶ng 240 c¸n bé nh©n quyÒn quèc
tÕ phôc vô trong c¸c nhiÖm vô hßa b×nh cña Liªn hîp
quèc. Ng©n s¸ch ho¹t ®éng cña Cao ñy do Liªn hîp quèc
tµi trî díi d¹ng ng©n s¸ch thêng xuyªn vµ c¸c kho¶n
®ãng gãp tù nguyÖn tõ c¸c quèc gia thµnh viªn, c¸c tæ
chøc liªn chÝnh phñ, c¸c quü vµ c¸ nh©n.
229 230
C¸c u tiªn cña V¨n phßng Cao ñy nh©n quyÒn cña
Liªn hîp quèc ®îc x¸c ®Þnh trong hai v¨n kiÖn chiÕn
lîc chñ yÕu ®ã lµ Ch¬ng tr×nh Hµnh ®éng cña
OHCHR vµ KÕ ho¹ch Qu¶n lý cña OHCHR n¨m 2012 -
2013. Nh÷ng u tiªn ho¹t ®éng bao gåm can thiÖp quèc
gia s©u réng h¬n, lµm viÖc chÆt chÏ víi c¸c ®èi t¸c t¹i
quèc gia së t¹i vµ c¸c cÊp ®é ®Þa ph¬ng ®Ó ®¶m b¶o
r»ng c¸c chuÈn mùc nh©n quyÒn quèc tÕ ®îc triÓn khai
trªn thùc ®Þa, vai trß l·nh ®¹o m¹nh mÏ h¬n cho Cao
ñy, vµ c¸c ®èi t¸c chÆt chÏ h¬n víi tæ chøc x· héi d©n sù
vµ c¸c c¬ quan cña Liªn hîp quèc.
3.1.2. C¬ chÕ theo c«ng íc
“C¬ chÕ theo c«ng íc” hay cßn gäi lµ “c¬ chÕ theo
®iÒu íc” lµ c¬ chÕ ®îc h×nh thµnh theo quy ®Þnh cña
mét sè c«ng íc, nh»m theo dâi, gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn
quyÒn con ngêi theo ®óng môc ®Ých, yªu cÇu cña c«ng
íc.
Theo quy ®Þnh cña c¸c c«ng íc, ñy ban c«ng íc cã
nhiÖm vô (mandate) tiÕp nhËn vµ xem xÐt c¸c b¸o c¸o
quèc gia vÒ viÖc thùc hiÖn c«ng íc cña quèc gia thµnh
viªn. Trong qu¸ tr×nh xem xÐt b¸o c¸o, ñy ban cã thÓ
thu thËp th«ng tin cã liªn quan tõ c¸c nguån kh¸c nhau,
nh tõ c¸c c¬ quan chuyªn m«n cña Liªn hîp quèc, c¸c
nhãm c«ng t¸c còng nh ®Æc ph¸i viªn cña Liªn hîp
quèc, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ vµ giíi truyÒn th«ng.
ViÖc b¶o vÖ b¸o c¸o quèc gia tríc c¸c ñy ban c«ng íc
cã t¸c dông to lín; mét mÆt, gióp c¸c c¬ quan chuyªn
m«n cña Liªn hîp quèc hiÓu râ h¬n t×nh h×nh b¶o vÖ
nh©n quyÒn ë quèc gia thµnh viªn; mÆt kh¸c, qua ®ã
mçi quèc gia n©ng cao h¬n tr¸ch nhiÖm cña m×nh.
Cã s¸u c«ng íc, bao gåm C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c
quyÒn d©n sù - chÝnh trÞ, C«ng íc (ICCPR) vÒ xãa bá tÖ
ph©n biÖt chñng téc (CERD), C«ng íc chèng tra tÊn
(CAT), C«ng íc xãa bá mäi h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö
chèng l¹i phô n÷ (CEDAW), C«ng íc vÒ QuyÒn cña
ngêi khuyÕt tËt vµ C«ng íc Xãa bá ViÖc MÊt tÝch
(CED) ®Òu chøa ®ùng c¸c quy ®Þnh vÒ thÈm quyÒn cña
c¬ quan c«ng íc ®îc tiÕp nhËn vµ gi¶i quyÕt c¸c khiÕu
n¹i, tè c¸o vÒ c¸c vi ph¹m nh©n quyÒn tõ c«ng d©n c¸c
quèc gia thµnh viªn.
§èi víi C«ng íc vÒ quyÒn trÎ em (CRC) vµ C«ng
íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ - x· héi vµ v¨n hãa
(ICESCR), §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc võa th«ng qua
c¸c nghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc theo ®ã cho phÐp
thµnh lËp c¸c thñ tôc khiÕu kiÖn c¸ nh©n (lÇn lît vµo
th¸ng 6 n¨m 2011 vµ th¸ng 12 n¨m 2008). Tuy nhiªn
c¸c c¬ chÕ nµy cha ®i vµo hiÖu lùc v× cha ®ñ thµnh
viªn gia nhËp.
ViÖc xem xÐt b¸o c¸o quèc gia vÒ viÖc thùc hiÖn c«ng
íc chñ yÕu dùa trªn c¬ së trao ®æi, th¶o luËn hay ®èi
tho¹i x©y dùng gi÷a ñy ban c«ng íc vµ ®¹i diÖn quèc
gia thµnh viªn c«ng íc. C¸c ñy ban c«ng íc kh«ng
ph¶i lµ c¬ quan tµi ph¸n, mµ trong nh÷ng trêng hîp
nhÊt ®Þnh chØ cã vai trß lµ c¬ quan hoµ gi¶i c¸c tranh
chÊp vÒ viÖc thùc hiÖn c¸c quyÒn con ngêi. Nh÷ng
khuyÕn nghÞ chung hoÆc cô thÓ víi tõng quèc gia, do c¸c
ñy ban c«ng íc ®a ra, kh«ng cã gi¸ trÞ b¾t buéc vÒ mÆt
231 232
ph¸p lý víi c¸c quèc gia, mµ chØ cã ý nghÜa khuyÕn c¸o.
C¸c ñy ban c«ng íc kh«ng cã chøc n¨ng gi¶i thÝch c«ng
íc, nhng trªn thùc tÕ thêng ®a ra híng dÉn cho
c¸c quèc gia trong viÖc ¸p dông c«ng íc. C¸c híng
dÉn nµy tá ra rÊt cã Ých cho c¸c chÝnh phñ trong viÖc x©y
dùng b¸o c¸o quèc gia còng nh vÒ viÖc thùc hiÖn c«ng
íc. C¸c quyÕt ®Þnh nµy do c¸c c¬ quan c«ng íc ®a ra
sau khi hä nhËn ®îc c¸c ®¬n khiÕu kiÖn c¸ nh©n ®ã
chÝnh lµ mét nguån gi¸ trÞ vµ cÇn thiÕt cho viÖc híng
dÉn c¸c quèc gia thµnh viªn vµ c¸c tæ chøc kh¸c cã liªn
quan trong viÖc thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh cña c«ng íc
quèc tÕ.
§Õn nay ®· cã 10 c¬ quan ®îc thµnh lËp nh»m
gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn c«ng íc; bao gåm: ñy ban nh©n
quyÒn (CCPR); ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ
v¨n hãa (CESCR); ñy ban vÒ xãa bá ph©n biÖt chñng téc
(CERD); ñy ban vÒ xãa bá mäi h×nh thøc ph©n biÖt ®èi
xö chèng l¹i phô n÷ (CEDAW); ñy ban chèng tra tÊn
(CAT); TiÓu ban phßng, chèng tra tÊn (SPT); ñy ban vÒ
quyÒn trÎ em (CRC); ñy ban vÒ lao ®éng di c (CMW);
ñy ban vÒ quyÒn cña ngêi khuyÕt tËt (CRPD); ñy ban
vÒ cìng bøc mÊt tÝch (CED). Mçi ñy ban c«ng íc ®Òu
cã mét vai trß, vÞ trÝ nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn ®¸ng chó ý lµ
vai trß cña hai ñy ban: ñy ban nh©n quyÒn vµ ñy ban
vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa.
* ñy ban nh©n quyÒn (Human Rights Committee),
®îc thµnh lËp theo qui ®Þnh cña C«ng íc quèc tÕ vÒ
c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ. Còng nh c¸c ñy ban c«ng
íc kh¸c, ñy ban cã chøc n¨ng nhËn, xem xÐt, b×nh luËn
b¸o c¸o cña c¸c quèc gia thµnh viªn, ®a ra khuyÕn
nghÞ vµ híng dÉn thùc hiÖn C«ng íc. ñy ban kh«ng
cã thÈm quyÒn ®iÒu tra c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¸o
c¸o quèc gia; thêng nhËn th«ng tin tõ c¸c tæ chøc phi
chÝnh phñ, hoÆc yªu cÇu ®¹i diÖn quèc gia bæ sung th«ng
tin khi ñy ban xem xÐt b¸o c¸o. Khi ph¸t hiÖn nh÷ng
vÊn ®Ò nghiªm träng cña mét quèc gia trong viÖc tu©n
thñ C«ng íc, ñy ban nªu vÊn ®Ò víi §¹i héi ®ång b»ng
b¸o c¸o hµng n¨m. ñy ban cßn cã chøc n¨ng nhËn vµ
gi¶i quyÕt c¸c khiÕu kiÖn c¸ nh©n theo quy ®Þnh t¹i
NghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc thø nhÊt; tuy nhiªn chØ
liªn quan ®Õn c¸c c¸ nh©n c tró t¹i c¸c quèc gia thµnh
viªn ®· phª chuÈn NghÞ ®Þnh th Kh«ng b¾t buéc nµy
mµ th«i.
* ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa.
§©y lµ ñy ban c«ng íc duy nhÊt ®îc thµnh lËp bëi Héi
®ång kinh tÕ - x· héi (n¨m 1985). ñy ban cã chøc n¨ng
nhËn, xem xÐt b¸o c¸o cña c¸c quèc gia, sau ®ã chuyÓn
c¸c b¸o c¸o vµ khuyÕn nghÞ ®Õn §¹i héi ®ång (qua Héi
®ång kinh tÕ - x· héi). ñy ban cha cã c¬ chÕ nhËn vµ
gi¶i quyÕt khiÕu kiÖn c¸ nh©n. Mét NghÞ ®Þnh th
kh«ng b¾t buéc cña C«ng íc c¸c quyÒn kinh tÕ - x· héi
vµ v¨n hãa ®· trao cho ñy ban C«ng íc vÒ c¸c quyÒn
kinh tÕ - x· héi vµ v¨n hãa thÈm quyÒn tiÕp nhËn vµ
®¸nh gi¸ c¸c ®¬n khiÕu kiÖn c¸ nh©n, ®îc th«ng qua
theo mét nghÞ quyÕt cña §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc häp
233 234
vµo ngµy 10 th¸ng 12 n¨m 2008, tuy nhiªn cho ®Õn nay
vÉn cha cã hiÖu lùc ®Ó tiÕp nhËn vµ xem xÐt c¸c ®¬n
khiÕu kiÖn c¸ nh©n nµy v× NghÞ ®Þnh th nµy vÉn cha
®ñ lîng quèc gia thµnh viªn gia nhËp tèi thiÓu cÇn
thiÕt.
3.1.3. C¬ chÕ theo c¸c thñ tôc ®Æc biÖt
Ngoµi c¬ chÕ theo HiÕn ch¬ng vµ c¬ chÕ theo c«ng
íc cßn cã c¬ chÕ theo c¸c thñ tôc ®Æc biÖt, ®îc h×nh
thµnh trªn c¬ së nghÞ quyÕt cña ñy ban nh©n quyÒn vµ
Héi ®ång kinh tÕ - x· héi, nh»m ®iÒu tra nh÷ng c¸o
buéc vi ph¹m nh©n quyÒn vµ gi¶i quyÕt c¸c khiÕu n¹i vÒ
nh©n quyÒn.
C¸c thñ tôc ®Æc biÖt ®Òu cã môc tiªu lµ lµm cho c¸c
tiªu chuÈn vµ nguyªn t¾c cña luËt nh©n quyÒn ®îc ¸p
dông ®Çy ®ñ trong thùc tiÔn. Do ®ã, c¸c thñ tôc lu«n
híng tíi viÖc thùc hiÖn c¸c cuéc ®èi tho¹i mang tÝnh
x©y dùng vµ t×m kiÕm sù hîp t¸c tõ c¸c chÝnh phñ cã
liªn quan trong c¸c t×nh huèng cô thÓ, c¸c vô viÖc cô
thÓ. C¸c cuéc ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®îc tiÕn hµnh mét
c¸ch kh¸ch quan víi môc ®Ých hiÓu râ h¬n t×nh h×nh vµ
®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p ®èi víi c¸c chÝnh phñ nh»m
gióp c¸c chÝnh phñ kh¾c phôc nh÷ng vÊn ®Ò vÒ quyÒn
con ngêi. C¬ chÕ theo c¸c thñ tôc ®Æc biÖt cã vÞ trÝ quan
träng trong viÖc gi¸m s¸t quèc tÕ ®èi víi viÖc thùc hiÖn
c¸c tiªu chuÈn nh©n quyÒn phæ biÕn. C¸c thñ tôc nµy ®·
tá râ tÝnh hiÖu qu¶ trong viÖc gi¶i quyÕt nhiÒu vi ph¹m
nh©n quyÒn trÇm träng.
Thñ tôc kÝn 1503 lµ tªn gäi t¾t cña mét thñ tôc
khiÕu kiÖn vÒ viÖc vi ph¹m quyÒn con ngêi, ®îc Héi
®ång kinh tÕ, x· héi thiÕt lËp th«ng qua NghÞ quyÕt sè
1503 ngµy 27/05/1970. NghÞ quyÕt nµy quy ®Þnh mét
quy tr×nh khiÕu kiÖn vÒ c¸c vi ph¹m quyÒn con ngêi
kh¸ phøc t¹p vµ tr¶i qua nhiÒu bíc kh¸c nhau. Nh»m
®¬n gi¶n hãa vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña thñ tôc nµy,
ngµy 16/06/2000, Héi ®ång kinh tÕ, x· héi th«ng qua
NghÞ quyÕt sè 2000/3 xem xÐt, bæ sung mét sè vÊn ®Ò
cña NghÞ quyÕt tríc ®ã. §©y lµ thñ tôc nhËn vµ gi¶i
quyÕt mét c¸ch bÝ mËt c¸c khiÕu kiÖn vÒ quyÒn con
ngêi do chÝnh n¹n nh©n, nh÷ng c¸ nh©n kh¸c, hoÆc tæ
chøc NGOs göi ®Õn V¨n phßng Cao ñy nh©n quyÒn Liªn
hîp quèc.
§Ó ®¶m b¶o khiÕu kiÖn ®îc thô lý, hå s¬ khiÕu
kiÖn ph¶i ®¸p øng ®ñ c¸c yªu cÇu sau: cung cÊp nh÷ng
b»ng chøng hîp lý ®Ó ®¶m b¶o cã thÓ tin r»ng nh÷ng vi
ph¹m quyÒn con ngêi vµ c¸c tù do c¬ b¶n mét c¸ch
réng kh¾p, cã hÖ thèng vµ cã thÓ kiÓm chøng ®îc ®ang
tån t¹i.
Sau khi hå s¬ khiÕu kiÖn ®îc xem xÐt, gi¶i quyÕt,
Chñ tÞch ñy ban nh©n quyÒn c«ng bè tªn cña quèc gia
cã liªn quan ®Õn hå s¬ khiÕu kiÖn. Tuy nhiªn, mäi chi
tiÕt vÒ c¸c cuéc ®iÒu tra vµ c¸c quyÕt ®Þnh mµ ñy ban
®¹t ®îc ®èi víi vô viÖc ®ã vÉn ®îc gi÷ kÝn.
Thñ tôc 1503 cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh vµo c«ng
t¸c b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi cña Liªn hîp
quèc. §Ó ®¹t ®îc mét quyÕt ®Þnh cuèi cïng cho mét hå
235 236
s¬ khiÕu kiÖn, ®ßi hái rÊt nhiÒu thêi gian vµ c«ng søc
cña c¸c bªn cã liªn quan. Tuy ®· ®îc c¶i tiÕn nhng
thñ tôc nµy vÉn cha tá râ ®îc tÝnh hiÖu qu¶ cña nã.
Liªn hîp quèc còng thêng xuyªn theo dâi t×nh
h×nh thùc thi quyÒn con ngêi ë c¸c níc díi nhiÒu thñ
tôc vµ c¬ chÕ kh¸c nhau, th«ng qua viÖc cö c¸c nhãm
c«ng t¸c, c¸c ph¸i viªn hay ®¹i diÖn ®Æc biÖt tíi gi¸m s¸t
thùc tr¹ng nh©n quyÒn ë nh÷ng níc ®îc quan t©m;
nh Ruan®a, C¨mpuchia, C«ng«, Nam T cò, Xu §¨ng
vµ nh÷ng vïng bÞ chiÕm ®ãng ë PalÐtxtin... C¸c chuyªn
gia nµy cã nhiÖm vô ®iÒu tra, thu thËp th«ng tin qua
c¸c chuyÕn ®Õn th¨m nhµ tï, pháng vÊn n¹n nh©n; ®a
ra khuyÕn nghÞ ®èi víi c¸c chÝnh phñ vµ c¸c tæ chøc
quèc tÕ vÒ viÖc t«n träng nh©n quyÒn. C¸c chñ ®Ò cÇn
®iÒu tra lµ vÒ tra tÊn, tù do t«n gi¸o vµ tÝn ngìng,
ph©n biÖt chñng téc, bu«n b¸n trÎ em vµ b¹o lùc ®èi víi
phô n÷... Hµng n¨m, c¸c chuyªn gia nµy chuyÓn hµng
ngh×n bøc ®iÖn khÈn tíi c¸c chÝnh phñ yªu cÇu phãng
thÝch tï nh©n, gi¶m ¸n tö h×nh hoÆc c¸c ho¹t ®éng cÊp
thiÕt kh¸c. C¸c nhãm c«ng t¸c ®îc thµnh lËp nh»m
®iÒu tra vÒ tra tÊn, mÊt tÝch vµ giam gi÷ v« cí, tïy tiÖn.
C¸c b¸o c¸o cña c¸c chuyªn gia vÒ c¸c vô vi ph¹m nh©n
quyÒn ®· gãp phÇn g©y sù chó ý quèc tÕ s©u s¾c.
3.2. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con
ngêi khu vùc
Bªn c¹nh c¸c c«ng cô b¶o vÖ nh©n quyÒn trªn quy
m« toµn cÇu, mét sè hÖ thèng b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn
con ngêi mang tÝnh khu vùc ch©u ¸ còng sím ®îc
ph¸t triÓn. ¦u ®iÓm cña c¸c hÖ thèng nh©n quyÒn khu
vùc lµ, bªn c¹nh viÖc phèi hîp hµnh ®éng trong viÖc gi¶i
quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò nh©n quyÒn chung cña khu vùc, kh¶
n¨ng xem xÐt, gi¶i quyÕt c¸c khiÕu kiÖn cña c¬ chÕ nµy
nhanh chãng vµ hiÖu qña h¬n. C¸c hÖ thèng khu vùc ®«i
khi cã thÓ ®a ra nh÷ng tiªu chuÈn nh©n quyÒn vµ biÖn
ph¸p thùc thi cao h¬n42 hÖ thèng nh©n quyÒn cña Liªn
hîp quèc. Trêng hîp c¬ chÕ ch©u ¢u vÒ quyÒn con
ngêi lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh.
Khi vô viÖc ®îc ®a ra tßa ¸n, c¸c ph¸n quyÕt nh×n
chung ®îc c¸c quèc gia ®Æc biÖt coi träng. Mét sè ph¸n
quyÕt ®îc xem nh “¸n lÖ” cho nh÷ng vô kiÖn t¬ng tù.
Nhê ®ã gãp phÇn kh«ng chØ gi¶i thÝch vµ lµm râ c¸c ®iÒu
kho¶n b¶o vÖ quyÒn con ngêi, mµ cßn lµm cho c¸c quy
®Þnh trong ph¸p luËt quèc gia phï hîp víi c¸c chuÈn
mùc nh©n quyÒn quèc tÕ. Ngoµi ra, c¸c hÖ thèng khu
vùc cã xu híng gÇn gòi h¬n víi c¸c quan niÖm vÒ v¨n
hãa vµ tÝn ngìng...
ë ph¹m vi khu vùc, c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi, ch¼ng h¹n nh c¬ chÕ ch©u ¢u, ®· vµ
®ang cho thÊy tÝnh hiÖu qu¶ to lín, lµ c¬ chÕ kh«ng thÓ
thiÕu ®îc vµ gãp phÇn quan träng vµo viÖc hç trî vµ
thóc ®Èy c¬ chÕ b¶o ®¶m quyÒn con ngêi cña Liªn hîp
quèc. Trong nhiÒu trêng hîp xem xÐt vµ gi¶i quyÕt c¸c
42 Ch¼ng h¹n, C«ng íc nh©n quyÒn ch©u Mü x¸c ®Þnh: “Mäi ngêi cã quyÒn ®îc t«n träng sù sèng cña m×nh. QuyÒn nµy ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ vµ nãi chung, tõ thêi ®iÓm thô thai. Kh«ng ai cã thÓ bÞ tíc ®o¹t sù sèng mét c¸ch tr¸i ph¸p luËt”.
237 238
khiÕu kiÖn liªn quan ®Õn vi ph¹m c¸c do c¸c quèc gia
thµnh viªn g©y ra, c¬ chÕ b¶o vÖ khu vùc cho thÊy tÝnh
hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc vît tréi so víi c¬ chÕ Liªn hîp
quèc. Nh×n chung, so víi c¬ chÕ cña Liªn hîp quèc, c¸c
c¬ chÕ quyÒn con ngêi khu vùc cã u ®iÓm lµ dÔ ®¹t
®îc ®ång thuËn h¬n khi thiÕt lËp, söa ®æi, bæ sung vµ
thùc hiÖn, do c¸c quèc gia trong khu vùc thêng cã
nhiÒu ®iÓm chung vÒ kinh tÕ, v¨n hãa, truyÒn thèng lÞch
sö. Thªm vµo ®ã, c¸c c¬ chÕ khu vùc, do ph¹m vi hÑp
h¬n vÒ ®Þa lý, tá ra dÔ tiÕp cËn h¬n víi c«ng chóng so víi
c¬ chÕ toµn cÇu cña Liªn hîp quèc.
Sau khi Tuyªn ng«n nh©n quyÒn ra ®êi, c¸c khu vùc
ch©u ¢u, ch©u Mü, ch©u Phi ®· lÇn lît h×nh thµnh
®îc c¸c c¬ chÕ nh©n quyÒn khu vùc. C¬ chÕ ë c¸c khu
vùc nµy cã ®iÓm chung lµ ®Òu x©y dùng v¨n kiÖn nh©n
quyÒn chung cña khu vùc. Trªn c¬ së ®ã thµnh lËp ra
c¸c c¬ quan nh lµ mét ñy ban nh©n quyÒn vµ mét tßa
¸n nh©n quyÒn khu vùc. C¸c c¬ chÕ nh©n quyÒn khu vùc
còng lu«n ®îc bæ sung, hoµn thiÖn nh»m thÝch øng víi
sù biÕn ®æi chung vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi.
3.2.1. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn ch©u
¢u (European Human Rights Mechanisms)
Khu vùc ch©u ¢u, do t¬ng ®ång vÒ nhiÒu mÆt, nªn
c¬ chÕ b¶o vÖ quyÒn con ngêi ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. HÖ
thèng b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi ë ®©y kh¸
phøc t¹p; bao gåm: HÖ thèng cña Héi ®ång ch©u ¢u
(hiÖn t¹i cã 47 thµnh viªn)43, cña Tæ chøc An ninh vµ
Hîp t¸c ch©u ¢u (OSCE) (56 thµnh viªn) vµ cña Liªn
minh ch©u ¢u (EU) (hiÖn t¹i cã 27 thµnh viªn). Mçi hÖ
thèng nãi trªn l¹i cã hµng lo¹t v¨n kiÖn nh©n quyÒn
riªng. Ngoµi ra, khu vùc ch©u ¢u cßn cã ñy ban nh©n
quyÒn ch©u ¢u vµ Tßa ¸n nh©n quyÒn ch©u ¢u. C¸c c¬
quan nµy cã quyÒn trùc tiÕp xem xÐt, gi¶i quyÕt c¸c
khiÕu n¹i c¸ nh©n…
Ch©u ¢u lµ n¬i h×nh thµnh ®Çu tiªn c¬ chÕ b¶o vÖ
vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi ë cÊp ®é khu vùc. §ång
thêi ch©u ¢u còng chÝnh lµ n¬i mµ ë ®ã c¬ chÕ b¶o ®¶m
quyÒn con ngêi khu vùc ®îc tæ chøc vµ ho¹t ®éng mét
c¸ch hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc h¬n c¶ trong c¸c khu vùc cã c¬
chÕ t¬ng tù nµy. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con
ngêi ë ch©u ¢u ®îc cÊu thµnh tõ hÖ thèng c¸c v¨n
kiÖn khu vùc vÒ quyÒn con ngêi cïng c¸c bé m¸y thùc
thi. Bao gåm: 1) C«ng íc ch©u ¢u vÒ B¶o vÖ QuyÒn con
ngêi vµ Tù do c¬ b¶n (The European Convention for
the Protection of Human Rights and Fundamental
Freedoms) ®îc Héi ®ång ch©u ¢u th«ng qua n¨m 1950,
cã hiÖu lùc n¨m 1953; 2) ñy ban QuyÒn con ngêi trùc
thuéc Héi ®ång ch©u ¢u (thµnh lËp n¨m 1954); 3) Tßa
¸n QuyÒn con ngêi ch©u ¢u (1959); 4) ñy ban c¸c Bé
43 Mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó gia nhËp Liªn minh ch©u ¢u ®ã chÝnh lµ quèc gia ®ã ph¶i trë thµnh thµnh viªn cña C«ng íc nh©n quyÒn ch©u ¢u.
239 240
trëng cña Héi ®ång ch©u ¢u (gåm Ngo¹i trëng hoÆc
®¹i diÖn cña c¸c quèc gia thµnh viªn).
C¬ chÕ gi¶i quyÕt c¸c khiÕu kiÖn vÒ t×nh tr¹ng vi
ph¹m quyÒn con ngêi ë ch©u ¢u ®îc thùc hiÖn th«ng
qua c¬ chÕ gi¶i quyÕt trùc tiÕp theo thÈm quyÒn cña
C«ng íc ch©u ¢u vÒ quyÒn con ngêi (ECHR)44 hoÆc
trùc tiÕp t¹i Tßa ¸n Nh©n quyÒn ch©u ¢u (European
Court of Human Rights) ®îc thµnh lËp theo NghÞ ®Þnh
th sè 11 cña C«ng íc. Tßa ¸n nµy ®îc ®Æt t¹i thµnh
phè Strassbourg thuéc Céng hßa Ph¸p, hµng n¨m tiÕp
nhËn hµng chôc ngµn hå s¬ khiÕu n¹i cña c«ng d©n cña
hÇu hÕt c¸c quèc gia thuéc Héi ®ång ch©u ¢u. Møc ®é
thô lý vµ gi¶i quyÕt c¸c vô viÖc nµy, mÆc dï so víi yªu
cÇu thùc tÕ cßn xa míi ®¹t ®îc mong ®îi cña c«ng d©n
ch©u ¢u, nhng lu«n ®i ®Çu trong c¸c khu vùc cã c¬ chÕ
t¬ng tù b¶o vÖ th«ng qua hÖ thèng t ph¸p nµy. Ch¼ng
h¹n, chØ tÝnh trong 10 n¨m ho¹t ®éng (1998-2008), Tßa
¸n ®· thô lý vµ ra ph¸n quyÕt ®îc hµng ngµn vô viÖc.
Sè ®¬n khiÕu n¹i göi ®Õn Tßa ¸n ngµy cµng t¨ng, phÇn
lín ®Õn tõ c¸c quèc gia míi gia nhËp Héi ®ång ch©u ¢u,
®Æc biÖt lµ Liªn bang Nga. Riªng trong n¨m 2008, Tßa
¸n tiÕp nhËn 49.850 ®¬n so víi n¨m 2007 lµ 41.650 ®¬n.
TÝnh ®Õn ngµy 01/01/2010 ®· cã 119.300 ®¬n khiÕu kiÖn
®ang n»m chê ®îc xö lý, gi¶i quyÕt bëi mét c¬ quan
quyÕt ®Þnh. H¬n mét nöa c¸c ®¬n khiÕu kiÖn nµy ®·
44 ñy ban nµy chÊm døt ho¹t ®éng vµo n¨m 1990.
®îc ®Ö tr×nh lªn víi nh÷ng c¸o buéc vi ph¹m tõ c¸c
níc Nga, Thæ NhÜ Kú, Ukraine hoÆc Romania.45 Tuy
nhiªn, còng cÇn lu ý r»ng hÇu hÕt c¸c ®¬n khiÕu kiÖn
nµy ®Òu kh«ng hîp lÖ ®Ó xem xÐt v× chóng kh«ng thuéc
quyÒn tµi ph¸n cña Tßa ¸n Nh©n quyÒn ch©u ¢u. Con
sè 119.300 c¸c vô viÖc nªu trªn ®· ®îc xem xÐt vµ chê
ph¸n quyÕt cho thÊy møc ®é vi ph¹m quyÒn con ngêi
diÔn ra kh¸ phæ biÕn ë nhiÒu quèc gia thuéc Héi ®ång
ch©u ¢u,
3.2.2. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn
ch©u Mü
C¬ chÕ ch©u Mü ®îc cÊu thµnh tõ nh÷ng v¨n kiÖn
chÝnh trÞ vµ ph¸p lý cïng c¸c thÓ chÕ thùc thi trong lÜnh
vùc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi. Bao gåm: 1)
Tuyªn ng«n ch©u Mü vÒ c¸c quyÒn vµ nghÜa vô cña con
ngêi (American Declarattion of the Rights and Duties
of Man) ®îc Tæ chøc c¸c quèc gia ch©u Mü
(Organization of American States – OAS) th«ng qua
n¨m 1948; 2) ñy ban Liªn Mü vÒ QuyÒn con ngêi
(thµnh lËp n¨m 1959: Inter-American Commission on
Human Rights - IACHR); 3) C«ng íc Liªn Mü vÒ
quyÒn con ngêi (American Convention on Human
Rights) ®îc th«ng qua n¨m 1969; 4) Tßa ¸n Liªn Mü
45 Xem Trich lôc tõ CÈm nang Tßa ¸n Nh©n quyÒn ch©u ¢u, http://www.echr.coe.int/ECHR/en/Header/Press/Information+sheets/Factsheets/
241 242
vÒ QuyÒn con ngêi Mü (Inter-American Court of
Human Rights).
Tßa ¸n QuyÒn con ngêi ch©u Mü cïng víi ñy ban
QuyÒn con ngêi ch©u Mü (Inter-American Commission
on Human Rights - IACHR) lµ hai bé phËn quan träng
vµ cèt lâi nhÊt cña c¬ chÕ vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con
ngêi ë khu vùc nµy. Gièng nh c¬ chÕ nh©n quyÒn
ch©u ¢u, ñy ban vµ Tßa ¸n Nh©n quyÒn cã vai trß ®Æc
biÖt quan träng trong viÖc b¶o ®¶m quyÒn con ngêi. VÒ
c¬ cÊu tæ chøc cña ñy ban Liªn Mü vÒ QuyÒn con ngêi,
bao gåm 7 ñy viªn ®îc bÇu chän bëi §¹i Héi ®ång Tæ
chøc c¸c Quèc gia ch©u Mü víi nhiÖm kú ho¹t ®éng lµ 4
n¨m, ®îc lùa chän tõ c¸c chuyªn gia giµu kinh nghiÖm
vµ ®¹o ®øc tèt trªn lÜnh vùc t ph¸p, ph¸p luËt vµ ho¹t
®éng nh©n quyÒn cña c¸c quèc gia thµnh viªn tæ chøc
nµy. Tuy nhiªn c¸c ñy viªn nµy lµm viÖc hoµn toµn víi
t c¸ch c¸ nh©n, chuyªn gia, chø kh«ng ph¶i lµ ®¹i diÖn
cho c¸c quèc gia thµnh viªn. ñy ban cã mét Chñ tÞch vµ
hai Phã Chñ tÞch.
Tßa ¸n Liªn Mü vÒ QuyÒn con ngêi gåm 7 thÈm
ph¸n, lµ c«ng d©n c¸c quèc gia thµnh viªn OAS, do §¹i
héi ®ång OAS bÇu theo nhiÖm kú 6 n¨m, ®îc tuyÓn
chän dùa trªn c¸c tiªu chÝ chuyªn m«n, nghÒ nghiÖp vµ
®¹o ®øc phï hîp cho vÞ trÝ lµ thÈm ph¸n, thùc hiÖn c¸c
chøc n¨ng chñ yÕu lµ xÐt xö vµ t vÊn.
Trong viÖc xÐt xö c¸c ®¬n khiÕu kiÖn vÒ t×nh tr¹ng
vi ph¹m nh©n quyÒn cña c¸c c¸ nh©n hoÆc tæ chøc, Tßa
¸n Liªn Mü vÒ quyÒn con ngêi tiÕp nhËn hå s¬ th«ng
qua ñy ban Liªn Mü vÒ QuyÒn con ngêi. ñy ban Liªn
Mü vÒ quyÒn con ngêi sÏ xem xÐt c¸c hå s¬ khiÕu kiÖn
vÒ t×nh tr¹ng vi ph¹m nh©n quyÒn do c¸c c«ng d©n hoÆc
tæ chøc thuéc c¸c quèc gia thµnh viªn ®Ö tr×nh. NÕu
thuéc thÈm quyÒn vµ ph¹m vi gi¶i quyÕt cña ñy ban, ñy
ban sÏ xem xÐt, gi¶i quyÕt. Tïy theo møc ®é vµ tÝnh
chÊt cña c¸c vô viÖc mµ ñy ban sÏ chuyÓn c¸c hå s¬ ®Õn
Tßa ¸n Liªn Mü vÒ quyÒn con ngêi ®Ó thô lý vµ xÐt xö.
Bªn c¹nh chøc n¨ng xÐt xö, Tßa ¸n Liªn Mü vÒ
quyÒn con ngêi cã chøc n¨ng t vÊn cho ñy ban Liªn
Mü vÒ quyÒn con ngêi vµ c¸c quèc gia thµnh viªn OAS
vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn thùc hiÖn c¸c v¨n kiÖn quèc
tÕ vµ khu vùc (®Æc biÖt lµ C«ng íc Liªn Mü) vÒ quyÒn
con ngêi.
3.2.3. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn
ch©u Phi
C¸c quèc gia ch©u Phi còng híng tíi viÖc x©y dùng
m« h×nh b¶o ®¶m quyÒn con ngêi ë cÊp khu vùc t¬ng
tù nh ch©u ¢u vµ ch©u Mü. C¬ chÕ ch©u Phi trong viÖc
b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi bao gåm hÖ thèng
v¨n kiÖn khu vùc vÒ quyÒn con ngêi ë ch©u Phi cïng
c¸c thÓ chÕ t¬ng øng. Bao gåm: 1) HiÕn ch¬ng ch©u
Phi vÒ quyÒn con ngêi vµ quyÒn c¸c d©n téc (African
Charter on Human and Peoples’ Rights), ®îc Tæ chøc
Liªn minh ch©u Phi th«ng qua n¨m 1981; 2) ñy ban
quyÒn con ngêi vµ quyÒn c¸c d©n téc ch©u Phi (African
Commission on Human and Peoples’ Rights) n¨m 1981;
3) Tßa ¸n ch©u Phi vÒ quyÒn con ngêi vµ quyÒn c¸c
243 244
d©n téc (African Court on Human and Peoples’ Rights)
®îc thµnh lËp theo NghÞ ®Þnh th bæ sung cña HiÕn
ch¬ng ch©u Phi vÒ QuyÒn con ngêi vµ quyÒn cña c¸c
d©n téc (®îc th«ng qua n¨m 1998) nhng m·i ®Õn n¨m
2004 míi cã hiÖu lùc.
ñy ban quyÒn con ngêi vµ quyÒn c¸c d©n téc ch©u
Phi bao gåm 11 thµnh viªn ®îc bÇu chän b»ng c¸ch bá
phiÕu kÝn bëi §¹i héi ®ång ch©u Phi (AU). ñy ban cã cã
c¸c chøc n¨ng: 1) B¶o vÖ c¸c quyÒn con ngêi vµ quyÒn
cña d©n téc; 2) Thóc ®Èy c¸c quyÒn con ngêi vµ quyÒn
cña d©n téc; 3) Gi¶i thÝch HiÕn ch¬ng ch©u Phi vÒ
quyÒn con ngêi vµ quyÒn cña d©n téc (theo §iÒu 45 cña
HiÕn ch¬ng); 4) ChuÈn bÞ c¸c vô khiÕu kiÖn liªn quan
®Õn quyÒn con ngêi do c¸c c«ng d©n cña quèc gia thµnh
viªn göi vµ chuyÓn cho Tßa ¸n ch©u Phi vÒ quyÒn con
ngêi.
Tßa ¸n QuyÒn con ngêi ch©u Phi (hay cßn gäi lµ
Tßa ¸n ch©u Phi vÒ quyÒn con ngêi vµ quyÒn c¸c d©n
téc) ®îc s¸t nhËp víi Tßa C«ng lý ch©u Phi (African
Court of Justice) vµo th¸ng 7/2004 trë thµnh Tßa ¸n
ch©u Phi vÒ quyÒn con ngêi. C¬ cÊu tæ chøc cña Tßa ¸n
nµy bao gåm 11 thÈm ph¸n, ®îc bÇu víi nhiÖm kú 6
n¨m, ho¹t ®éng kiªm nhiÖm, ®îc lùa chän lµ c¸c c«ng
d©n giµu kinh nghiÖm trªn lÜnh vùc xÐt xö vµ quyÒn con
ngêi cña c¸c quèc gia thµnh viªn. ThÈm quyÒn vµ
ph¹m vi ¸p dông cña c¸c ph¸n quyÕt cña Tßa ¸n nµy
cßn rÊt h¹n chÕ so víi c¬ chÕ cña khu vùc ch©u ¢u vµ
ch©u Mü. Chøc n¨ng chÝnh cña Tßa ¸n ch©u Phi vÒ
quyÒn con ngêi chñ yÕu lµ tham vÊn.
3.3.4. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn
ch©u ¸
Ch©u ¸ hiÖn cha x©y dùng ®îc c¬ chÕ nh©n quyÒn
liªn chÝnh phñ nh nhiÒu khu vùc kh¸c trªn thÕ giíi.
Tuy nhiªn, nhiÒu ý tëng vµ nç lùc vËn ®éng cho mét c¬
chÕ nh©n quyÒn chung ®ang ®îc thóc ®Èy.
Trong khi cha cã hÖ thèng nh©n quyÒn khu vùc,
mét sè tæ chøc ë ch©u ¸ ®· nç lùc ho¹t ®éng nh»m kh¾c
phôc nh÷ng thiÕu hôt trªn lÜnh vùc nh©n quyÒn. N¨m
2005, t¹i Pataya (Th¸i Lan), Héi nghÞ §¹i héi ®ång Liªn
minh nghÞ viÖn ch©u ¸ v× hßa b×nh (AAPP) lÇn thø 6 ®·
th«ng qua HiÕn ch¬ng nh©n quyÒn cña c¸c d©n téc
ch©u ¸. Tríc ®ã, n¨m 1998, t¹i Hång C«ng, 200 tæ chøc
phi chÝnh phñ ®· nç lùc cho ra m¾t HiÕn ch¬ng ch©u ¸
vÒ quyÒn con ngêi. Tuy kh«ng g©y nhiÒu ¶nh hëng,
nhng nh÷ng nç lùc trªn cho thÊy nhu cÇu vÒ viÖc h×nh
thµnh mét hÖ thèng nh©n quyÒn khu vùc ë ch©u ¸.
3.3.5. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn
§«ng Nam ¸ (ASEAN)
Trong khi c¸c quèc gia ch©u ¸ cha ®i ®Õn ®ång
thuËn vÒ quan ®iÓm vµ viÖc h×nh thµnh c¬ chÕ khu vùc
ch©u ¸ vÒ quyÒn con ngêi, nhiÒu tiÓu vïng ch©u ¸
kh¸c, ®Æc biÖt lµ khu vùc §«ng Nam ¸ ®· vµ ®ang x©y
245 246
dùng vµ hoµn thiÖn mét c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi.
DÊu mèc quan träng cña qu¸ tr×nh Êy lµ sù ra ®êi
HiÖp héi quèc gia §«ng Nam ¸ (ASEAN) vµo n¨m 1967
vµ HiÕn ch¬ng ASEAN vµo n¨m 2008. Víi sù ra ®êi
HiÕn ch¬ng, ®· ®¸nh dÊu mét bíc ngoÆt quan träng
trong lÞch sö ph¸t triÓn cña tæ chøc nµy. Cïng víi HiÕn
ch¬ng ASEAN, hµng lo¹t c¸c v¨n kiÖn quan träng kh¸c
®· gãp phÇn vµo viÖc hoµn thiÖn khung ph¸p luËt vµ thÓ
chÕ cho viÖc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi ë khu
vùc ®îc xem lµ n¨ng ®éng nhÊt trªn thÕ giíi hiÖn nay.
§iÒu ®Æc biÖt ®ã lµ HiÕn ch¬ng (t¹i §iÒu 14) ®· x¸c
lËp nguyªn t¾c vÒ viÖc thµnh lËp c¬ quan b¶o vÖ vµ thóc
®Èy quyÒn con ngêi liªn chÝnh phñ. C¸c v¨n kiÖn quan
träng liªn quan, bao gåm: Ch¬ng tr×nh hµnh ®éng Hµ
Néi (1997 - 2004); Ch¬ng tr×nh hµnh ®éng Viªn-ch¨n
(2004 - 2010); Tuyªn bè vÒ sù tiÕn bé cña phô n÷ cña
ASEAN (1988); Tuyªn bè vÒ xãa bá b¹o lùc chèng l¹i
phô n÷ ë khu vùc ASEAN (2004); Tuyªn bè chèng l¹i
viÖc bu«n b¸n ngêi, ®Æc biÖt lµ bu«n b¸n phô n÷, trÎ
em ë ASEAN (2004); Khu«n khæ hîp t¸c ASEAN-
UNIFEM (2006); Hîp t¸c ASEAN-UNICEF vÒ trÎ em;
KÕ ho¹ch hµnh ®éng ASEAN vÒ trÎ em (1993); Tuyªn
bè ASEAN vÒ nh÷ng cam kÕt vÒ trÎ em ë ASEAN
(2001); Tuyªn bè chèng bu«n b¸n ngêi, ®Æc biÖt lµ bu«n
b¸n phô n÷ vµ trÎ em (2004); Tuyªn bè ASEAN vÒ b¶o
vÖ vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn cña ngêi lao ®éng di tró
(2007)…
Trong nç lùc híng tíi mét céng ®ång chung vÒ
kinh tÕ, chÝnh trÞ vµo n¨m 2015, th¸ng 9/2009, HiÖp héi
c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ (ASEAN) ®· cho ra m¾t ñy
ban liªn chÝnh phñ vÒ nh©n quyÒn ASEAN (AICHR).
Th¸ng 4/2010, t¹i Hµ Néi, ñy ban ASEAN vÒ thóc ®Èy
vµ b¶o vÖ quyÒn cña phô n÷ vµ trÎ em (ACWC) ra ®êi,
bªn c¹nh ñy ban nh©n quyÒn cña HiÖp héi. C¸c níc
ASEAN ®ang th¶o luËn nh»m sím th«ng qua Tuyªn
ng«n nh©n quyÒn cña HiÖp héi. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y,
bªn lÒ c¸c cuéc héi nghÞ thîng ®Ønh c¸c quèc gia
ASEAN ®Òu cã mét h×nh thøc tËp hîp vµ ho¹t ®éng cña
x· héi d©n sù díi h×nh thøc diÔn ®µn. T¹i ®©y, mäi vÊn
®Ò nh©n quyÒn bøc xóc ®Òu ®îc ®a ra th¶o luËn nh»m
®i ®Õn kiÕn nghÞ tËp thÓ ®èi víi c¸c chÝnh phñ...
Ngoµi c¸c tiÓu khu vùc ë ch©u ¸ nh (Nam ¸ vµ
§«ng Nam ¸) cã c¸c c¬ chÕ b¶o ®¶m quyÒn con ngêi,
c¸c tiÓu khu vùc kh¸c, bao gåm khu vùc c¸c quèc gia ¶
RËp ë Trung §«ng còng ®· x©y dùng ®îc HiÕn ch¬ng
vµ ®ang xóc tiÕn thµnh lËp ñy ban nh©n quyÒn…
Sù ph¸t triÓn cña c¸c c¬ chÕ nh©n quyÒn khu vùc
gãp phÇn thóc ®Èy c¬ chÕ nh©n quyÒn chung cña Liªn
hîp quèc.
3.3. C¸c tæ chøc phi chÝnh phñ quèc tÕ
Bªn c¹nh c¸c c¬ chÕ quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi nãi
trªn, Liªn hîp quèc rÊt quan t©m ®Õn viÖc thu hót sù
tham gia cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ cho viÖc b¶o vÖ
vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn.
247 248
§iÒu 71 HiÕn ch¬ng Liªn hîp quèc giao cho Héi
®ång kinh tÕ, x· héi quyÒn thùc hiÖn c¸c tháa thuËn
thÝch hîp vÒ ho¹t ®éng t vÊn cña c¸c tæ chøc phi chÝnh
phñ cho c¸c vÊn ®Ò thuéc thÈm quyÒn cña Héi ®ång.
Theo ®ã, Héi ®ång kinh tÕ, x· héi ®· ®¹t ®îc tháa
thuËn víi hµng tr¨m tæ chøc liªn chÝnh phñ vµ tæ chøc
quèc gia.
C¸c tæ chøc nµy ®îc chia lµm 3 lo¹i: Lo¹i 1 gåm c¸c
NGOs cã mèi quan t©m c¬ b¶n tíi hÇu hÕt c¸c ho¹t ®éng
cña Héi ®ång. Lo¹i 2 gåm c¸c NGOs cã mét thÈm quyÒn
®Æc biÖt nhng chØ liªn quan ®Õn mét sè ho¹t ®éng cña
Héi ®ång. Lo¹i 3 gåm c¸c NGOs cã nh÷ng trî gióp h÷u
Ých vµ ®Æc biÖt cho c«ng viÖc cña Héi ®ång, ®îc gäi lµ
c¸c NGOs ®Ó tham kh¶o trong nh÷ng trêng hîp ®Æc
biÖt.
TÊt c¶ c¸c NGOs nµy cã thÓ cö c¸c quan s¸t viªn dù
c¸c buæi häp c«ng khai cña Héi ®ång, còng nh cña c¸c
ñy ban, c¸c tiÓu ban vµ c¸c c¬ quan trùc thuéc kh¸c cña
Héi ®ång. Hä cã thÓ ®Ö tr×nh c¸c b¸o c¸o b»ng v¨n b¶n
®Ó c«ng bè hoÆc tr×nh bµy nh÷ng quan ®iÓm cña m×nh
t¹i Héi ®ång hoÆc mét trong c¸c c¬ quan trùc thuéc Héi
®ång. Ngoµi ra, hä cã thÓ tham kh¶o Ban th ký Liªn
hîp quèc vÒ c¸c vÊn ®Ò cïng quan t©m.
Theo NghÞ quyÕt 1987/5 ngµy 26-5-1987, Héi ®ång
kinh tÕ, x· héi cã thÓ mêi c¸c NGOs cã quy chÕ t vÊn
víi Héi ®ång ®Ö tr×nh c¸c b¸o c¸o b»ng v¨n b¶n cã thÓ
®ãng gãp vµo viÖc c«ng nhËn ®Çy ®ñ vµ réng r·i vµ viÖc
hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn ®îc ghi nhËn trong C«ng íc
quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa vµ yªu
cÇu Tæng th ký cung cÊp c¸c b¸o c¸o nµy cho ñy ban vÒ
c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa trong thêi ®iÓm
thÝch hîp.
Theo c¸c thñ tôc hiÖn hµnh vÒ gi¶i quyÕt c¸c th«ng
tin trong ®ã tè c¸o c¸c vi ph¹m quyÒn con ngêi, c¸c
NGOs còng cã thÓ ®ãng vai trß quan träng vµo c¸c thñ
tôc nµy b»ng viÖc cung cÊp c¸c b¸o c¸o viÕt chøa ®ùng
c¸c th«ng tin ®¸ng tin cËy cho Liªn hîp quèc. C¸c th«ng
tin nµy ®îc coi lµ cã thÓ chÊp nhËn ®îc khi chóng dùa
trªn sù hiÓu biÕt trùc tiÕp vµ ®¸ng tin cËy vÒ c¸c vi
ph¹m quyÒn con ngêi cã liªn quan. C¸c th«ng tin cã
thÓ chÊp nhËn sau ®ã ®îc xem xÐt t¹i c¸c cuéc häp kÝn
cña TiÓu ban ng¨n ngõa sù ph©n biÖt ®èi xö vµ b¶o vÖ
ngêi thiÓu sè. NÕu TiÓu ban nµy thÊy cã dÊu hiÖu ch¾c
ch¾n cã nh÷ng vi ph¹m quyÒn con ngêi thêng xuyªn
vµ th« b¹o, ®ßi hái ph¶i lu ý ñy ban quyÒn con ngêi,
th× cã thÓ xem xÐt vµ quyÕt ®Þnh cã tiÕn hµnh ®iÒu tra
hay kh«ng. Trªn c¬ së kÕt qu¶ ®iÒu tra, ñy ban quyÒn
con ngêi quyÕt ®Þnh viÖc khuyÕn nghÞ Héi ®ång kinh
tÕ, x· héi cã c¸c hµnh ®éng tiÕp theo.
Trong khi nghiªn cøu hay gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ
quyÒn con ngêi, c¸c c¬ quan cña Liªn hîp quèc thêng
®Ò nghÞ c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ cã quy chÕ t vÊn
cung cÊp th«ng tin, ®Æc biÖt lµ th«ng tin vÒ t×nh h×nh
thùc tÕ ®ang diÔn ra liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò ®ã. C¸c
NGOs ®· cung cÊp nhiÒu th«ng tin bæ Ých, t¹o thuËn lîi
cho Liªn hîp quèc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò trªn
lÜnh vùc quyÒn con ngêi.
249 250
Trªn ph¹m vi toµn cÇu, ngµy cµng xuÊt hiÖn nhiÒu
tæ chøc phi chÝnh phñ (NGOs) quèc tÕ tham gia gi¸m
s¸t, theo dâi viÖc thùc thi quyÒn con ngêi.
ChiÕn tranh l¹nh chÊm døt lµ c¬ héi ®Ó c¸c níc
ph¬ng T©y thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng nh©n quyÒn th«ng
qua Liªn hîp quèc. Tõ nh÷ng n¨m 1990, ®Æc biÖt sau
Héi nghÞ nh©n quyÒn thÕ giíi lÇn thø hai t¹i Viªn (¸o,
n¨m 1993), hµng lo¹t ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc nh©n
quyÒn ®îc triÓn khai.
§Õn nay ®· cã nhiÒu tæ chøc phi chÝnh phñ ra ®êi vµ
tÝch cùc ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc nh©n quyÒn ë quy m«
toµn cÇu. Ch¼ng h¹n: Tæ chøc chèng n« lÖ quèc tÕ (Anti-
Slave International) lµ tæ chøc phi chÝnh phñ vÒ quyÒn
con ngêi vµ nh©n ®¹o l©u ®êi nhÊt thÕ giíi (®îc thµnh
lËp n¨m 1846); Tæ chøc ¢n x¸ quèc tÕ (Amnesty
International) theo dâi c¸c vi ph¹m trªn toµn thÕ giíi,
tæng hîp b¸o c¸o vµ vËn ®éng c¸c chÝnh phñ thùc hiÖn
quyÒn con ngêi, ®Æc biÖt trong nh÷ng lÜnh vùc xÐt xö
vµ giam tï; Liªn ®oµn Ch÷ thËp ®á vµ tr¨ng lìi liÒm
®á quèc tÕ (the International Red Cross and Red
Crecent Federation) dùa trªn c¬ së luËt nh©n ®¹o quèc
tÕ ®Ó hç trî viÖc thùc hiÖn c¸c quyÒn vÒ gi¸o dôc vµ
ch¨m sãc søc kháe; ñy ban LuËt gia quèc tÕ (the
International Commission of Jurists) quan t©m ®Õn vÊn
®Ò nhµ níc ph¸p quyÒn, sù ®éc lËp cña tßa ¸n vµ c¸c c¬
quan xÐt xö còng nh ®Èy m¹nh viÖc thùc hiªn quyÒn
con ngêi...
C¸c NGOs nµy nh×n chung ®ãng vai trß to lín trong
viÖc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi. Tuy nhiªn, cã
mét sè tæ chøc NGOs, trong mét sè vô viÖc ®a ra c¸ch
nh×n thiÕu kh¸ch quan, toµn diÖn... nªn khã nhËn ®îc
sù chia sÎ cña quèc gia ®îc quan t©m.
3.4. C¬ chÕ quèc gia vÒ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi
B¶o vÖ quyÒn con ngêi tríc hÕt thuéc tr¸ch nhiÖm
cña mçi quèc gia - chñ thÓ cña luËt quèc tÕ. Møc ®é thô
hëng quyÒn con ngêi ®Õn ®©u phô thuéc vµo nhiÒu
yÕu tè: tr×nh ®é d©n chñ cña x· héi, ®iÒu kiÖn kinh tÕ,
x· héi, v¨n hãa cña ®Êt níc, nç lùc cña chÝnh phñ...
C¬ chÕ nh©n quyÒn quèc gia kh¸ ®a d¹ng, bao gåm
c¬ chÕ thùc thi vµ gi¸m s¸t nh©n quyÒn. C¬ chÕ nh©n
quyÒn quèc gia ®îc h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng phô thuéc
nhiÒu vµo ®Æc thï vÒ thÓ chÕ chÝnh trÞ mçi níc. T¹i
nhiÒu níc ph¸t triÓn vµ theo m« h×nh chÝnh thÓ ®a
nguyªn vµ ph©n chia quyÒn lùc, c¬ chÕ nh©n quyÒn quèc
gia thÓ hiÖn ë sù ph©n chia, kiÒm chÕ gi÷a c¸c nh¸nh
quyÒn lùc (lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t ph¸p) vµ sù tham
gia cña x· héi d©n sù trong viÖc b¶o vÖ quyÒn con ngêi.
T¹i c¸c níc lùa chän con ®êng x· héi chñ nghÜa, bªn
c¹nh nh÷ng nç lùc cña chÝnh quyÒn vµ t¨ng cêng nÒn
d©n chñ x· héi chñ nghÜa, viÖc b¶o vÖ quyÒn con ngêi
thuéc vÒ c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc vµ c¸c tæ chøc
thuéc hÖ thèng chÝnh trÞ...
251 252
Khi ®· trë thµnh thµnh viªn mét ®iÒu íc quèc tÕ
vÒ quyÒn con ngêi, quèc gia cã nghÜa vô th«ng qua mäi
biÖn ph¸p nh»m thùc hiÖn c¸c quyÒn con ngêi trªn
thùc tÕ. V× vËy, nghÜa vô x©y dùng, cñng cè c¬ chÕ quèc
gia - bao gåm c¬ chÕ thùc thi vµ c¬ chÕ gi¸m s¸t; kÓ c¶
c¸c c¬ quan nghiªn cøu vµ gi¸o dôc nh©n quyÒn - lu«n
®îc coi träng.
Trong c¬ chÕ gi¸m s¸t, c¬ chÕ gi¸m s¸t ®éc lËp víi
sù tham gia cña x· héi d©n sù (ë ViÖt Nam gäi lµ c¸c tæ
chøc x· héi) ®îc ®Ò cao. V× ®©y lµ c¸c chñ thÓ cã vai trß
quan träng trong viÖc ph¸t hiÖn nh÷ng vi ph¹m nh©n
quyÒn; ®ång thêi, cã thÓ tham gia tÝch cùc trong viÖc
kh¾c phôc hËu qu¶.
Tuy nhiªn, kinh nghiÖm quèc tÕ cho thÊy, mét c¬
quan nh©n quyÒn quèc gia ®éc lËp, ®îc thµnh lËp vµ
ho¹t ®éng theo c¸c quy ®Þnh cña Nguyªn t¾c Pari, cã vai
trß to lín trong viÖc gi¸m s¸t, b¶o vÖ nh©n quyÒn.
3.4.1. Nguyªn t¾c Paris vÒ c¬ quan nh©n quyÒn
quèc gia
Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p ngµy cµng ®îc thu hót
sù chó ý cña c¸c quèc gia vµ chÝnh Liªn hîp quèc lµ x©y
dùng, cñng cè c¸c c¬ quan quèc gia trong viÖc thùc thi
gi¸m s¸t nh©n quyÒn.
T tëng vÒ c¸c c¬ quan nh©n quyÒn quèc gia ®·
®îc Liªn hîp quèc lu ý ngay tõ n¨m 1946. Vµo thêi
®iÓm ®ã, Héi ®ång kinh tÕ vµ x· héi ®· yªu cÇu c¸c quèc
gia thµnh viªn xem xÐt “nhu cÇu bøc thiÕt cña viÖc thiÕt
lËp c¸c nhãm th«ng tin hoÆc c¸c ñy ban ®Þa ph¬ng vÒ
quyÒn con ngêi trong mçi quèc gia ®Ó phèi hîp ho¹t
®éng cña c¸c c¬ quan nµy víi ho¹t ®éng cña ñy ban vÒ
quyÒn con ngêi cña Liªn hîp quèc”.
N¨m 1960, Héi ®ång kinh tÕ vµ x· héi ra nghÞ quyÕt
x¸c nhËn vai trß duy nhÊt mµ c¸c c¬ quan quèc gia cã
thÓ ®¶m nhËn trong viÖc b¶o vÖ quyÒn con ngêi. N¨m
1978, t¹i Geneva, héi th¶o vÒ c¬ quan nh©n quyÒn quèc
gia ®· th«ng qua Híng dÉn vÒ chøc n¨ng cña c¬ quan
nµy, bao gåm viÖc thóc ®Èy nhËn thøc, sù t«n träng c¸c
quyÒn con ngêi;
N¨m 1993, Héi nghÞ thÕ giíi lÇn thø hai vÒ nh©n
quyÒn, t¹i Viªn (¸o) ®· “kh¼ng ®Þnh l¹i vai trß quan
träng vµ x©y dùng cña c¸c tæ chøc quèc gia trong viÖc ®Ò
cao vµ b¶o vÖ nh©n quyÒn, ®Æc biÖt lµ t c¸ch t vÊn cña
hä ®èi víi c¸c nhµ chøc tr¸ch cã thÈm quyÒn, vai trß cña
hä ®èi víi viÖc kh¾c phôc c¸c vô vi ph¹m nh©n quyÒn,
phæ biÕn th«ng tin vµ gi¸o dôc vÒ nh©n quyÒn (...)
khuyÕn khÝch viÖc thiªt lËp vµ cñng cè c¸c tæ chøc quèc
gia theo “c¸c nguyªn t¾c liªn quan ®Õn quy chÕ cña c¸c
tæ chøc quèc gia” vµ thõa nhËn quyÒn cña mçi quèc gia
tù lùa chän khu«n khæ phï hîp nhÊt cho c¸c nhu cÇu
riªng cña m×nh trªn b×nh diÖn quèc gia”46; “thóc giôc c¸c
chÝnh phñ h·y ®a ra c¸c tiªu chuÈn nh ®· nªu trong
46 Khæ I, ®o¹n 36
253 254
c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi vµo luËt trong
níc vµ cñng cè c¸c c¬ cÊu quèc gia, c¸c thÓ chÕ vµ tæ
chøc x· héi hiÖn ®ang ®ãng vai trß thóc ®Èy vµ b¶o vÖ
c¸c quyÒn con ngêi47; “khuyÕn nghÞ cÇn t¨ng cêng c¸c
ho¹t ®éng vµ ch¬ng tr×nh cña Liªn hîp quèc nh»m ®¸p
øng yªu cÇu gióp ®ì cña c¸c quèc gia, nh÷ng níc muèn
thiÕt lËp hoÆc t¨ng cêng thÓ chÕ quèc gia cña hä ®Ó
thóc ®Èy vµ b¶o vÖ quyÒn con ng¬×”48; “khuyÕn khÝch
t¨ng cêng sù hîp t¸c gi÷a c¸c tæ chøc quèc gia nh»m
thóc ®Èy vµ b¶o vÖ quyÒn con ng¬×, ®Æc biÖt th«ng qua
viÖc trao ®æi th«ng tin vµ kinh nghiÖm còng sù hîp t¸c
víi c¸c tæ chøc khu vùc vµ Liªn hîp quèc”49; “m¹nh mÏ
khuyÕn nghÞ r»ng ®¹i diÖn cña tæ chøc quèc gia chÞu
tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc thóc ®Èy vµ b¶o vÖ nh©n quyÒn cÇn
®Þnh kú tæ chøc c¸c cuéc häp díi sù b¶o trî cña Trung
t©m nh©n quyÒn nh»m xem xÐt ph¬ng thøc vµ biÖn
ph¸p ®Ó c¶i tiÕn c¬ chÕ cña m×nh vµ chia sÎ kinh nghiÖm
víi nhau”(Khæ I, ®o¹n 86).
Th¸ng 12/1993, §¹i héi ®ång Liªn hîp quèc ®·
th«ng qua NghÞ quyÕt x¸c ®Þnh c¸c nguyªn t¾c vÒ quy
chÕ cña c¸c c¬ quan quèc gia trong viÖc thóc ®Èy vµ b¶o
vÖ quyÒn con ngêi50. V¨n kiÖn nµy nªu râ:
47 Khæ I, ®o¹n 36 48 Khæ I, ®o¹n 84 49 Khæ I, ®o¹n 85 50 NghÞ quyÕt 48/134. Sau nµy thêng ®îc gäi t¾t lµ Nguyªn t¾c Paris
“1. Mçi c¬ quan quèc gia cÇn ph¶i cã thÈm quyÒn
trong viÖc thóc ®Èy vµ b¶o vÖ quyÒn con ngêi.
2. Mçi c¬ quan quèc gia cÇn ph¶i ®îc giao nhiÖm
vô cµng réng cµng tèt, nhiÖm vô nµy ®îc nªu râ trong
hiÕn ph¸p hay ph¸p luËt nh»m x¸c ®Þnh c¬ cÊu vµ lÜnh
vùc thÈm quyÒn cña nã”.
V¨n kiÖn còng nªu râ c¬ cÊu, ph¬ng thøc ho¹t
®éng cña c¸c c¬ quan quèc gia, trªn c¬ së thu hót sù
tham gia cña hÇu hÕt c¸c chñ thÓ cña x· héi d©n sù;
®ång thêi x¸c ®Þnh râ nh÷ng nguyªn t¾c nh»m t¹o ra sù
®éc lËp cña c¬ quan nµy. §ã lµ:
“2. C¬ quan quèc gia ph¶i cã mét h¹ tÇng phï hîp,
®Æc biÖt lµ mét sù tµi trî tho¶ ®¸ng ®Ó ®iÒu hµnh dÔ
dµng c¸c ho¹t ®éng cña m×nh. Môc ®Ých cña sù tµi trî
nµy lµ ph¶i t¹o ra kh¶ n¨ng gióp cho c¬ quan quèc gia
cã ®éi ngò c¸n bé vµ trô së cña m×nh ®Ó gi÷ vÞ trÝ ®éc lËp
víi chÝnh phñ, ®ång thêi kh«ng trë thµnh ®èi tîng bÞ
kiÓm tra tµi chÝnh mµ qua ®ã tÝnh ®éc lËp cña c¬ quan
cã thÓ bÞ ¶nh hëng”51.
V¨n kiÖn còng x¸c ®Þnh c¸c nguyªn t¾c bæ sung vÒ
quy chÕ cña c¸c ñy ban cã thÈm quyÒn nh lµ c¬ quan t
ph¸p. Ch¼ng h¹n, c¸c c¬ quan nµy cÇn ph¶i cã quyÒn
xem xÐt vµ gi¶i quyÕt nh÷ng ®¬n th khiÕu n¹i vµ kiÕn
nghÞ liªn quan ®Õn nh÷ng trêng hîp c¸ nh©n…
51 Principles relating to the status of national institutions
255 256
Nh vËy, bªn c¹nh viÖc x¸c ®Þnh c¸c chÝnh phñ quèc
gia cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong viÖc thùc hiÖn c¸c
quyÒn con ngêi, Liªn hîp quèc l¹i nhÊn m¹nh: §Ó hëng
thô cã hiÖu qu¶ c¸c quyÒn con ngêi cÇn thiÕt ph¶i thiÕt
lËp c¸c c¬ quan quèc gia ®éc lËp trªn lÜnh vùc nµy.
§Ó b¶o ®¶m thùc thi tèt quy ®Þnh vÒ quyÒn cña mét sè
nhãm “dÔ bÞ tæn th¬ng”, c¸c ñy ban c«ng íc còng lu«n
khuyÕn nghÞ viÖc cñng cè c¸c c¬ quan nh©n quyÒn quèc
gia. Trong c¸c b×nh luËn vµ khuyÕn nghÞ cña m×nh, ñy
ban CEDAW, ñy ban CRC... hoan nghªnh viÖc thiÕt lËp
vµ kiÖn toµn c¸c bé m¸y quèc gia; coi ®ã nh mét nh©n tè
quan träng b¶o ®¶m viÖc thùc thi h÷u hiÖu c«ng íc.
Theo c¸c Nguyªn t¾c Paris nµy, hiÖn nay trªn thÕ giíi
®· cã kho¶ng gÇn 100 quèc gia vµ vïng l·nh thæ ®· thµnh
lËp c¸c c¬ quan nh©n quyÒn chuyªn tr¸ch vÒ b¶o vÖ vµ thóc
®Èy c¸c quyÒn con ngêi díi nhiÒu h×nh thøc nhng cã
chøc n¨ng vµ thÈm quyÒn ®éc lËp nh ®îc x¸c ®Þnh trong
c¸c Nguyªn t¾c nµy. Ch¼ng h¹n, ®ã lµ ñy ban Nh©n quyÒn
quèc gia (National Human Rights Commission), Héi ®ång
Nh©n quyÒn quèc gia (National Council on Human Rights),
Thanh tra Quèc héi vÒ nh©n quyÒn (Parliamentary
Ombudsman of Human Rights), ViÖn Nh©n quyÒn quèc gia
(National Institute for Human Rights), nh trêng hîp ë
§an M¹ch vµ nhiÒu níc B¾c ¢u) vµ Héi Nh©n quyÒn quèc
gia (nh trêng hîp Trung Quèc),…
Trong khu vùc §«ng Nam ¸ hiÖn nay cã 6 quèc gia ®·
thµnh lËp c¸c c¬ quan nh©n quyÒn quèc gia, ®ã lµ Th¸i
Lan, Indonesia, Phillipines, Malaysia, §«ng Timor vµ gÇn
®©y nhÊt lµ Myanmar (n¨m 2010). C¸c quèc gia ®ang trong
qu¸ tr×nh h×nh thµnh bao gåm Cambodia, hay trong qu¸
tr×nh xem xÐt, c©n nh¾c viÖc thµnh lËp bao gåm ViÖt Nam,
Lµo, Singapore vµ Bruney.
Trong khu vùc HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸
(ASEAN) ®Òu mong muèn thµnh lËp mét c¬ chÕ chung vÒ
b¶o vÖ vµ thóc ®Èy c¸c quyÒn con ngêi còng nh kªu gäi
c¸c quèc gia thµnh viªn trong khèi nªn thµnh lËp c¬ quan
quèc gia vÒ quyÒn con ngêi theo c¸c Nguyªn t¾c Paris nh
5 quèc gia ®· cã c¬ chÕ nµy trong khèi.
T¹i khu vùc nµy còng cã DiÔn ®µn C¸c c¬ quan Nh©n
quyÒn quèc gia §«ng Nam ¸ (SEA National Human Rights
Institution Forum) víi c¸c ho¹t ®éng ®iÒu phèi hîp t¸c, hç
trî kü thuËt gi÷a c¸c c¬ quan nh©n quyÒn quèc gia cña c¸c
níc trong khu vùc nµy còng nh trî gióp cho qu¸ tr×nh
xem xÐt vµ thµnh lËp c¸c c¬ quan nh©n quyÒn quèc gia.
3.4.2. C¸c tæ chøc x· héi tham gia b¶o vÖ quyÒn
con ngêi
Trong bÊt cø x· héi nµo, dï nhµ níc ®îc tæ chøc
hiÖu qu¶ ®Õn ®©u còng kh«ng thÓ ®¸p øng ®îc mäi nhu
cÇu cña ngêi d©n, hay gi¶i quyÕt tháa ®¸ng c¸c vÊn ®Ò
x· héi thêng xuyªn n¶y sinh.
Sù tham gia cña x· héi d©n sù, bao gåm c¸c c¸
nh©n, c¸c nhãm d©n c, mµ nßng cèt lµ c¸c tæ chøc x·
héi, do ®ã ngµy cµng trë nªn thiÕt yÕu ®èi víi mäi x· héi
257 258
d©n chñ. §©y còng lµ biÓu hiÖn cña sù tham gia cña
ngêi d©n vµo c¸c c«ng viÖc x· héi. Trªn lÜnh vùc nh©n
quyÒn, sù vi ph¹m hÕt søc ®a d¹ng vµ ngµy cµng trë lªn
tinh vi, ®Æc biÖt lµ tÖ ph©n biÖt ®èi xö.
Víi ®Æc trng cña m×nh, c¸c tæ chøc x· héi cã mÆt ë
mäi n¬i, ph¸t hiÖn ®îc mäi sù vi ph¹m vµ cã thÓ tham
gia kh¾c phôc mét c¸c h÷u hiÖu hËu qu¶ cña nh÷ng sù
vi ph¹m. H¬n thÕ n÷a, c¸c tæ chøc x· héi cßn cã thÓ ®Ò
xuÊt nh÷ng s¸ng kiÕn hay, nh÷ng gi¶i ph¸p thÝch hîp
®Ó thóc ®Èy sù t«n träng nh©n phÈm vµ b¶o vÖ hiÖu qu¶
c¸c quyÒn con ngêi. Nh÷ng ho¹t ®éng nh “huy ®éng
sù xÊu hæ”, tÈy chay s¶n phÈm cña c¸c c«ng ty vi ph¹m
nh©n quyÒn, hay “x©y dùng thµnh phè nh©n quyÒn”...
chñ yÕu xuÊt ph¸t tõ ®Ò xuÊt cña x· héi d©n trong viÖc
b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi.
Ngµy nay, ë hÇu hÕt c¸c quèc gia, sù tham gia cña
c¸c tæ chøc nh©n d©n trong viÖc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi ngµy cµng m¹nh mÏ vµ tá râ tÝnh hiÖu
qu¶ trong ho¹t ®éng. §©y chÝnh lµ mét c¬ chÕ quan träng
cã thÓ bæ sung vµo c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n
quyÒn chÝnh thøc cña quèc tÕ, khu vùc vµ quèc gia.
Cïng víi c¸c c¬ chÕ kÓ trªn, ngµy nay nhiÒu tæ chøc
quèc tÕ còng ®· cã nh÷ng nç lùc b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi. Bªn c¹nh Tæ chøc lao ®éng quèc tÕ
(ILO) thêng xuyªn quan t©m b¶o vÖ quyÒn con ngêi
trªn lÜnh vùc lao ®éng, viÖc lµm; c¸c thÓ chÕ kinh tÕ, tµi
chÝnh toµn cÇu vµ khu vùc, nh WB, WTO, IMF,
ACB…, ®· ®a vÊn ®Ò quyÒn con ngêi vµo ch¬ng
tr×nh nghÞ sù cña m×nh. C¸c tæ chøc liªn khu vùc, nh
APEC, ASEM… còng t¨ng cêng b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi. C¸c nhãm níc, nh Phong trµo
kh«ng liªn kÕt, NAM-NAM… còng ngµy cµng quan t©m
b¶o vÖ quyÒn con ngêi vµ quyÒn cña c¸c d©n téc tríc
sù chÌn Ðp cña c¸c níc ph¸t triÓn.
Tuyªn bè Viªn vµ Ch¬ng tr×nh hµnh ®éng nhÊn
m¹nh viÖc c¶i tæ c¸c c¬ chÕ nh©n quyÒn Liªn hîp quèc
còng nh khu vùc vµ quèc gia, theo híng tiÕp tôc duy
tr× tÝnh nhÊt qu¸n víi chÊt lîng cao c¸c chuÈn mùc
quèc tÕ hiÖn cã, tr¸nh t¨ng qu¸ nhiÒu c«ng íc nh©n
quyÒn, chó träng c¶i tæ vµ bæ sung c¬ chÕ gi¸m s¸t viÖc
thùc hiÖn52. Héi nghÞ còng yªu cÇu lËp hÖ thèng chØ sè
(®o møc ®é tiÕn bé trong viÖc thùc hiÖn c¸c quyÒn nªu
trong C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ
v¨n hãa) vµ lËp b¸o c¸o nh©n quyÒn cña c¸c c¬ quan
thuéc Liªn hîp quèc vµ b¸o c¸o quèc gia.
Sau Héi nghÞ, viÖc c¶i tæ c¸c c¬ quan chñ chèt vÒ
nh©n quyÒn ®îc triÓn khai m¹nh mÏ theo híng d©n
52 Nh bæ sung C«ng íc xãa bá mäi h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i phô n÷ b»ng mét nghÞ ®Þnh th vÒ khiÕu kiÖn c¸ nh©n; bæ sung C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi, v¨n hãa b»ng mét nghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc; t¨ng cêng c¸c b¸o c¸o viªn ®Æc biÖt; khuyÕn khÝch vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ tham gia gi¸m s¸t nh©n quyÒn…
259 260
chñ hãa vµ hiÖu qu¶ h¬n53. HÖ thèng c¸c b¸o c¸o vÒ
nh©n quyÒn, trong ®ã cã b¸o c¸o cña c¸c tæ chøc phi
chÝnh phñ, rÊt ®îc coi träng. Hµng lo¹t chØ sè ®o lêng
møc ®é hëng thô nh©n quyÒn ®îc ®a vµo sö dông54.
MÆc dï ®· ®¹t ®îc nhiÒu kÕt qu¶, nhng t×nh
tr¹ng vi ph¹m nh©n quyÒn vÉn x¶y ra, ngay t¹i c¸c khu
vùc vèn ®îc xem lµ ®· ®¹t tr×nh ®é d©n chñ vµ nh©n
quyÒn kh¸ cao nh B¾c ¢u. Sau nh÷ng sù kiÖn khñng
bè ë Niu-ãc, Hoa Kú, 11/09/2001, ë L«n-®«n (Anh)
07/07/2006, nhiÒu quèc gia (bao gåm Hoa Kú vµ Anh) ®·
®iÒu chØnh c¸c chÝnh s¸ch nh©n quyÒn theo ®ã cã chiÒu
híng h¹n chÕ c¸c quyÒn tù do cña c¸ nh©n vµ ®Æc biÖt
vi ph¹m c¸c quyÒn vµ tù do c¬ b¶n cña c«ng d©n, ch¼ng
h¹n quyÒn tù do th tÝn, quyÒn tù do c¸ nh©n, quyÒn
®îc ph¸p luËt b¶o vÖ, quyÒn b×nh ®¼ng, kh«ng ph©n
biÖt ®èi xö,..Xu híng vµ tÝnh chÊt vi ph¹m c¸c quyÒn
vµ tù do c¬ b¶n cña c¸ nh©n còng ngµy cµng ®îc më
réng, t¨ng lªn vµ ngµy cµng tinh vi h¬n
53 Nh Trung t©m nh©n quyÒn ®îc ®æi thµnh Cao ñy nh©n quyÒn (1993); ñy ban nh©n quyÒn thµnh Héi ®ång nh©n quyÒn (2006); c¸c c¬ chÕ nh©n quyÒn khu vùc vµ tiÓu khu vùc còng ®îc xóc tiÕn m¹nh mÏ. 54 Nh chØ sè ph¸t triÓn con ngêi (HDI), chØ sè ph¸t triÓn giíi (GDI), chØ sè chªnh lÖch thu nhËp (GINI), chØ sè nghÌo tæng hîp (HPI), thíc ®o vÞ thÕ giíi (GEM), søc mua t¬ng ®¬ng (PPP)…
C©u hái th¶o luËn Ch¬ng 3
1. V× sao cÇn ph¶i cã c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi?
2. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi cña
Liªn hîp quèc cha thùc sù hiÖu qu¶ vµ cha
®ãng vai trß quan träng thùc sù trong viÖc ng¨n
ngõa sù vi ph¹m quyÒn con ngêi trªn ph¹m vi
toµn thÕ giíi?
3. V× sao trong c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn
con ngêi cña Liªn hîp quèc l¹i cÇn ph¶i cã c¸c
c¬ chÕ theo thñ tôc ®Æc biÖt, ch¼ng h¹n thñ tôc
1503?
4. Vai trß cña Héi ®ång nh©n quyÒn trong viÖc t¨ng
cêng sù b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn con ngêi toµn
cÇu?
5. C¬ chÕ kiÓm ®iÓm ®Þnh kú toµn cÇu (UPR) lµ g× vµ
ý nghÜa cña nã ®èi víi viÖc gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸
vÒ viÖc thùc hiÖn quyÒn con ngêi trªn ph¹m vi
toµn cÇu?
6. H·y so s¸nh vÒ tÝnh hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc cña Héi
®ång nh©n quyÒn vµ c¸c c¬ chÕ theo c«ng íc vÒ
quyÒn con ngêi hiÖn nay?
7. Ph©n tÝch vµ lµm râ nh÷ng yÕu tè nµo quyÕt ®Þnh
®Õn viÖc h×nh thµnh c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi ë ch©u ¢u, nhÊt lµ Tßa ¸n Nh©n
quyÒn ch©u ¢u?
261 262
8. V× sao ch©u ¸ cha cã mét c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc
®Èy quyÒn con ngêi chÝnh thøc liªn chÝnh phñ
nh c¸c khu vùc kh¸c trªn thÕ giíi?
9. Ph©n tÝch vµ so s¸nh c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi ë ch©u ¢u vµ khu vùc §«ng Nam
¸ (c¬ chÕ ASEAN)?
10. V× sao ñy ban liªn chÝnh phñ ASEAN vÒ quyÒn
con ngêi chØ cã chøc n¨ng tham vÊn?
11. V× sao khu vùc ASEAN nªn cã mét c«ng íc vµ
tßa ¸n nh©n quyÒn khu vùc nh ë nhiÒu khu vùc
kh¸c trªn thÕ giíi?
12. Ph©n tÝch vµ so s¸nh tÝnh hiÖu qu¶ cña mét sè c¬
quan nh©n quyÒn quèc gia trong khu vùc §«ng
Nam ¸ (ASEAN)?
13. ViÖt Nam cã nªn x©y dùng c¬ quan nh©n quyÒn
quèc gia hay kh«ng vµ v× sao?
14. M« h×nh tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan
nh©n quyÒn quèc gia nµo trªn thÕ giíi vµ khu vùc
hiÖn nay cã thÓ ¸p dông vµ tham kh¶o cho ViÖt
Nam?
15. Nh÷ng c¬ quan nµo hiÖn nay ë ViÖt Nam ®îc
xem cÊu thµnh c¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy quyÒn
con ngêi?
Ch¬ng 4
PH¸P LUËT VIÖT NAM
VÒ QUYÒN CON NG¦êI
Môc ®Ých vµ néi dung cña ch¬ng nµy nh»m giíi
thiÖu cho c¸c b¹n ®äc kh¸i niÖm quyÒn con ngêi trong
HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt ViÖt Nam; ViÖt Nam tÝch cùc
tham gia vµ cam kÕt thùc hiÖn c¸c c«ng íc quèc tÕ
quan träng vÒ quyÒn con ngêi; Kh¸i qu¸t vÒ quyÒn con
ngêi, quyÒn c«ng d©n trong lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam;
Nh÷ng nguyªn t¾c hiÕn ph¸p cña chÕ ®Þnh quyÒn con
ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n ; Sù ph¸t
triÓn cña chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô
c¬ b¶n cña c«ng d©n qua c¸c b¶n HiÕn ph¸p; Ph©n lo¹i
c¸c quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng
d©n; Ph¬ng híng hoµn thiÖn ph¸p luËt vµ c¬ chÕ thùc
hiÖn ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô
c¬ b¶n cña c«ng d©n ë ViÖt Nam hiÖn nay. Trªn c¬ së ®ã
gióp b¹n ®äc cã sù ph©n biÖt vµ thÊy ®îc tÝnh t¬ng
thÝch gi÷a vÊn ®Ò nh©n quyÒn trong khu«n khæ ph¸p
luËt quèc tÕ vµ ViÖt Nam.
263 264
1. Kh¸i niÖm quyÒn con ngêi trong HiÕn ph¸p
vµ ph¸p luËt ViÖt Nam
C¸c quyÒn con ngêi ®îc thÕ giíi thõa nhËn, b¶o vÖ
vµ ®îc tuyªn bè trong nhiÒu v¨n kiÖn ph¸p luËt quèc tÕ
quan träng mµ ®Æc biÖt lµ trong ba v¨n kiÖn ph¸p lý quan
träng nhÊt ®îc coi Bé luËt quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi
(The International Bill of Humans Rights): Tuyªn ng«n
thÕ giíi vÒ nh©n quyÒn 1948, C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c
quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ 1966; C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c
quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ 1966.
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh mét c¸ch ch¾c ch¾n r»ng hÇu hÕt
c¸c quyÒn con ngêi ®· ®îc ghi nhËn trong HiÕn ph¸p
vµ c¸c luËt hiÖn hµnh cña ViÖt Nam. ViÖt Nam ®· tÝch
cùc tham gia 15 C«ng íc quèc tÕ vµ NghÞ ®Þnh th
quan träng vÒ quyÒn con ngêi vµ ®Ó néi luËt ho¸ c¸c
c«ng íc vµ nghÞ ®Þnh th quan träng nãi trªn vÒ quyÒn
con ngêi, HiÕn ph¸p níc céng hoµ x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam n¨m 1992 (söa ®æi 2001) t¹i §iÒu 50 ®· quy
®Þnh : “ë níc céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, c¸c
quyÒn con ngêi vÒ chÝnh trÞ, d©n sù, kinh tÕ, v¨n ho¸
vµ x· héi ®îc t«n träng vµ thÓ hiÖn ë c¸c quyÒn c«ng
d©n vµ ®îc quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p vµ luËt”. Nh
vËy cã thÓ thÊy ë ViÖt Nam quyÒn con ngêi g¾n chÆt
víi quyÒn c«ng d©n vµ thÓ hiÖn trong c¸c quyÒn c«ng
d©n. ViÖc kh«ng ph©n biÖt mét c¸ch râ rµng gi÷a quyÒn
con ngêi vµ quyÒn c«ng d©n cã thÓ sÏ dÉn ®Õn viÖc
thiÕu hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ quyÒn con ngêi nh lµ quyÒn
cña c«ng d©n toµn cÇu, trong khi ®ã quyÒn c«ng d©n chØ
lµ quyÒn x¸c ®Þnh trong mét quèc gia. QuyÒn con ngêi
cã ph¹m vi chñ thÓ réng h¬n quyÒn c«ng d©n vµ ®îc
ph¸p luËt quèc tÕ b¶o vÖ bªn c¹nh ph¸p luËt quèc gia.
Tuy nhiªn, cã thÓ thÊy quy ®Þnh trªn ®©y cña HiÕn ph¸p
®· ®¬n gi¶n ho¸ c¸ch hiÓu vÒ quyÒn con ngêi vµ nã phï
hîp víi t×nh tr¹ng ý thøc ph¸p luËt cßn thÊp cña ®a sè
d©n c ë ViÖt Nam.
2. ViÖt Nam tÝch cùc tham gia vµ cam kÕt thùc
hiÖn c¸c C«ng íc quèc tÕ quan träng vÒ quyÒn
con ngêi
Víi ý thøc s©u s¾c vÒ quyÒn con ngêi, trong
kho¶ng gÇn 3 thËp kû (tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 2007) ViÖt
Nam ®· liªn tôc tham gia vµ cam kÕt thùc hiÖn nhiÒu
c«ng íc quèc tÕ quan träng vÒ quyÒn con ngêi. Th«ng
qua danh môc c¸c C«ng íc quèc tÕ55 sau ®©y mµ ViÖt
Nam ®· tham gia vµ cam kÕt thùc hiÖn chóng ta thÊy râ
sù quan t©m cña §¶ng cÇm quyÒn vµ nhµ níc Céng
hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam trong viÖc t«n träng vµ
®¶m b¶o thùc hiÖn c¸c quyÒn con ngêi ë ViÖt Nam.
55 Nguån: http:// www.ohchr.org/English/law/index.htm; http://webfusion.ilo.org/public/db/standards/normes/appl/index.cfm?lang= EN
265 266
STT Tªn c«ng íc Ngµy
tham gia
1
C«ng íc quèc tÕ vÒ xo¸ bá mäi
h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö vÒ
chñng téc 1965
09/06/1981
2 C«ng íc quèc tÕ vÒ ng¨n ngõa vµ
trõng trÞ téi diÖt chñng 09/06/1981
3 C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn
d©n sù ,chÝnh trÞ 1966 24/09/1982
4 C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn
kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ 1966 24/09/ 1982
5
C«ng íc quèc tÕ vÒ xo¸ bá mäi
h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö chèng
l¹i phô n÷ n¨m 1979
18/12/1982
6
C«ng íc vÒ kh«ng ¸p dông thêi
hiÖu tè tông víi téi ¸c chiÕn tranh
vµ téi ¸c chèng nh©n lo¹i n¨m 1968
04/06/1983
7 C«ng íc quèc tÕ vÒ ng¨n ngõa
vµ trõng trÞ téi ¸c Apacthai 1968 06/05/1983
8 C«ng íc vÒ quyÒn trÎ em n¨m
1989 20/02/1990
9
C«ng íc vÒ tr¶ c«ng b×nh ®¼ng
gi÷a lao ®éng nam vµ lao ®éng n÷
cho nh÷ng c«ng viÖc cã gi¸ trÞ
ngang nhau (C«ng íc sè 100 cña
ILO) n¨m 1951
07/10/1997
10
C«ng íc chèng ph©n biÖt ®èi xö
trong viÖc lµm vµ nghÒ nghiÖp
(C«ng íc sè 111 cña ILO) n¨m
1958
07/10/1997
11
C«ng íc vÒ cÊm vµ hµnh ®éng
ngay ®Ó xo¸ bá c¸c h×nh thøc lao
®éng trÎ em tåi tÖ nhÊt n¨m 1999
19/12/2000
12
NghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc bæ
sung C«ng íc vÒ quyÒn trÎ em vÒ
viÖc bu«n b¸n trÎ em, m¹i d©m
trÎ em vµ v¨n ho¸ phÈm khiªu
d©m trÎ em n¨m 2000
20/12/2001
13
NghÞ ®Þnh th kh«ng b¾t buéc bæ
sung c«ng íc vÒ quyÒn trÎ em vÒ
viÖc l«i cuèn trÎ em tham gia
xung ®ét vò trang n¨m 2000
20/12/2001
14
C«ng íc vÒ tuæi lao ®éng tèi
thiÓu (C«ng íc sè 138 cña ILO)
n¨m 1973
24/06/ 2003
15
C«ng íc vÒ lao ®éng cìng bøc
(C«ng íc sè 29 cña ILO) n¨m
1930
05/03/2007
3. Kh¸i qu¸t vÒ quyÒn con ngêi, quyÒn c«ng
d©n trong trong lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam
Trong lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n bao giê còng lµ
267 268
mét chÕ ®Þnh quan träng. V× ®©y lµ mét trong nh÷ng chÕ
®Þnh thÓ hiÖn b¶n chÊt d©n chñ, tiÕn bé cña nhµ níc
ta, mèi quan hÖ gi÷a nhµ níc víi c«ng d©n vµ víi c¸c
c¸ nh©n trong x· héi.
Th«ng qua chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n trong HiÕn ph¸p chóng ta
cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc møc ®é d©n chñ cña mét x· héi. V×
thÕ c¸c nhµ lËp ph¸p lu«n lu«n muèn hoµn thiÖn chÕ
®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña
c«ng d©n trong ®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc. Tríc khi
nghiªn cøu quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n
cña c«ng d©n trong lÞch sö lËp hiÕn níc ta, trong HiÕn
ph¸p hiÖn hµnh - HiÕn ph¸p 1992 (söa ®æi n¨m 2001)
vµ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®îc tiÕp tôc hoµn thiÖn trong thêi
gian tíi, chóng ta cÇn nghiªn cøu mét sè vÊn ®Ò lý luËn
liªn quan ®Õn chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa
vô c¬ b¶n cña c«ng d©n.
3.1. Kh¸i niÖm c«ng d©n, quyÒn c«ng d©n vµ
quy chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n.
Kh¸i niÖm c«ng d©n tríc hÕt biÓu hiÖn tÝnh chÊt
®Æc biÖt cña mèi quan hÖ ph¸p lý gi÷a nhµ níc víi mét
sè ngêi nhÊt ®Þnh.
Kh¸i niÖm c«ng d©n hÑp h¬n kh¸i niÖm c¸ nh©n, bëi
c¸ nh©n bao gåm nh÷ng ngêi lµ c«ng d©n vµ c¶ nh÷ng
ngêi kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n. Chóng ta ®Òu biÕt trong
mét quèc gia kh«ng nh÷ng chØ cã c«ng d©n cña quèc gia
®ã mµ cßn cã c«ng d©n níc ngoµi vµ nh÷ng ngêi
kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n v× kh«ng cã quèc tÞch. VËy c«ng
d©n lµ g×?
- C«ng d©n lµ sù x¸c ®Þnh mét thÓ nh©n vÒ mÆt
ph¸p lý thuéc vÒ mét nhµ níc nhÊt ®Þnh. Nhê sù x¸c
®Þnh nµy con ngêi ®îc hëng chñ quyÒn cña nhµ níc
vµ ®îc nhµ níc b¶o hé quyÒn lîi khi ë trong níc
còng nh ë níc ngoµi; ®ång thêi còng ph¶i thùc hiÖn
mét sè nghÜa vô nhÊt ®Þnh ®èi víi nhµ níc. Theo ®iÒu
49 HiÕn ph¸p níc Céng hoµ X· héi chñ nghÜa ViÖt
Nam n¨m 1992 c«ng d©n níc Céng hoµ X· héi chñ
nghÜa ViÖt Nam lµ ngêi cã quèc tÞch ViÖt Nam. Nh
vËy kh¸i niÖm c«ng d©n g¾n liÒn víi kh¸i niÖm quèc
tÞch. Quèc tÞch lµ mèi liªn hÖ bÒn v÷ng cña mét thÓ
nh©n víi mét nhµ níc nhÊt ®Þnh. Quèc tÞch ViÖt Nam
lµ c¨n cø duy nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh mét ngêi lµ c«ng d©n
ViÖt Nam.
Kh¸i niÖm c«ng d©n cã ý nghÜa rÊt quan träng lµ sù
x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a nhµ níc víi c¸ nh©n. C«ng
d©n cña mét nhµ níc th× ®îc hëng ®Çy ®ñ c¸c quyÒn
vµ ph¶i thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c nghÜa vô mµ ph¸p luËt
nhµ níc ®ã quy ®Þnh. Cßn ®èi víi nh÷ng ngêi kh¸c -
kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n cña nhµ níc ®ã th× quyÒn lîi vµ
nghÜa vô bÞ h¹n chÕ. Hä chØ ®îc hëng mét sè quyÒn lîi
nh: ®îc ph¸p luËt b¶o hé tÝnh m¹ng, tµi s¶n, danh dù
vµ nh©n phÈm, ®îc ®¶m b¶o quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m
vÒ nhµ ë, ®îc ®¶m b¶o bÝ mËt th tÝn vµ quyÒn lîi vÒ
s¸ng chÕ ph¸t minh, ®îc thùc hiÖn c¸c hîp ®ång d©n
sù vµ thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ trong khu«n khæ
269 270
ph¸p luËt cho phÐp. Hä còng chØ thùc hiÖn mét sè nghÜa
vô nh tu©n theo hiÕn ph¸p, ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c
sinh ho¹t x· héi cña níc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam. Cßn nh÷ng quyÒn lîi vµ nghÜa vô kh¸c th× hä
kh«ng ®îc hëng vµ kh«ng ph¶i thùc hiÖn. Ch¼ng h¹n:
quyÒn tham gia qu¶n lý c«ng viÖc cña nhµ níc, c«ng
viÖc x· héi, quyÒn bÇu cö, øng cö, nghÜa vô qu©n sù vµ
tham gia x©y dùng quèc phßng toµn d©n... Kh¸i niÖm
c«ng d©n thÓ hiÖn mèi quan hÖ ph¸p lý cã tÝnh chÊt ®Æc
biÖt, tån t¹i c¶ trong nh÷ng trêng hîp mµ ngêi c«ng
d©n ViÖt Nam ®· ra sinh sèng ë níc ngoµi nhng vÉn
cßn mang quèc tÞch ViÖt Nam. HiÕn ph¸p n¨m 1992
(söa ®æi 2001) quy ®Þnh: "Ngêi ViÖt Nam ®Þnh c ë
níc ngoµi lµ mét bé phËn cña céng ®ång d©n téc ViÖt
Nam. Nhµ níc b¶o hé quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña ngêi
ViÖt Nam ®Þnh c ë níc ngoµi. Nhµ níc khuyÕn khÝch
vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ngêi ViÖt Nam ®Þnh c ë níc
ngoµi gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam, quan
hÖ g¾n bã víi gia ®×nh vµ quª h¬ng gãp phÇn x©y dùng
quª h¬ng ®Êt níc" (®iÒu 75). Mèi quan hÖ gi÷a nhµ
níc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam víi c«ng d©n
níc ngoµi vµ ngêi kh«ng cã quèc tÞch xuÊt ph¸t tõ
nguyªn t¾c t«n träng quyÒn con ngêi vµ nguyªn t¾c
nh©n ®¹o cña ph¸p luËt níc ta, theo c¸c nguyªn t¾c c¬
b¶n cña ph¸p luËt quèc tÕ vµ c¨n cø vµo nh÷ng hiÖp
®Þnh ®· ký kÕt gi÷a níc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa
ViÖt Nam víi níc ngoµi. Mèi quan hÖ ph¸p lý ®ã
thêng ph¸t sinh tõ khi nh÷ng ngêi níc ngoµi vµo
l·nh thæ ViÖt Nam vµ chÊm døt khi hä ra khái l·nh thæ
ViÖt Nam. Nh÷ng quan hÖ ®ã thêng mang tÝnh chÊt
thêi gian nhÊt ®Þnh, kh«ng cã sù g¾n bã l©u dµi nh mèi
quan hÖ gi÷a c«ng d©n víi nhµ níc cña m×nh.
Cïng víi sù ra ®êi cña níc ViÖt Nam d©n chñ céng
hoµ mét quan hÖ míi gi÷a x· héi, nhµ níc vµ c¸ nh©n
h×nh thµnh. §ã lµ quan hÖ dùa trªn sù t«n träng quyÒn
tù do cña con ngêi, coi sù ph¸t triÓn tù do cña mçi
ngêi lµ ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn tù do cho tÊt c¶ mäi
ngêi(1). Sù ra ®êi cña nhµ níc kiÓu míi, nhµ níc mµ
quyÒn lùc thùc sù thuéc vÒ tay nh©n d©n vµ nh©n d©n
thùc hiÖn quyÒn lùc cña m×nh th«ng qua Quèc héi, Héi
®ång nh©n d©n c¸c cÊp lµ c¬ quan ®¹i diÖn cña m×nh,
th«ng qua c¸c h×nh thøc d©n chñ trùc tiÕp, ®· t¹o ra
mét quy chÕ ph¸p lý, mét ®Þa vÞ ph¸p lý míi cña c«ng
d©n.
Trong bÊt kú nhµ níc nµo còng vËy, ®Þa vÞ ph¸p lý
cña c«ng d©n ®îc h×nh thµnh bëi tæng thÓ c¸c quy
ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh mèi quan hÖ gi÷a mét bªn lµ
x· héi, nhµ níc víi mét bªn kh¸c lµ c«ng d©n. Néi
dung nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt t¹o nªn ®Þa vÞ ph¸p lý
cña c«ng d©n ë nh÷ng níc kh¸c nhau th× cã nh÷ng nÐt
kh¸c nhau, bëi v× ®Þa vÞ ph¸p lý cña c«ng d©n phô thuéc
vµo c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cña mçi nhµ
níc. Tuy nhiªn còng ph¶i thÊy r»ng ®Þa vÞ ph¸p lý cña
c«ng d©n c¸c nhµ níc trªn thÕ giíi ngµy nay còng cã
nhiÒu nÐt gièng nhau:
1 M¸c- Engen, tuyÓn tËp, tËp II, Nxb. “Sù thËt”, Hµ Néi 1971, tr. 54
271 272
- ë hÇu hÕt c¸c nhµ níc, ®Þa vÞ ph¸p lý cña c«ng
d©n vÒ c¬ b¶n ®îc quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p - luËt c¬
b¶n cña nhµ níc - v¨n b¶n ph¸p lý cã hiÖu lùc cao nhÊt
cña nhµ níc.
- §Þa vÞ ph¸p lý cña c«ng d©n ®îc quy ®Þnh chñ
yÕu lµ c¸c quyÒn, tù do vµ nghÜa vô cña c«ng d©n.
- ë c¸c nhµ níc thùc sù d©n chñ c¸c quyÒn vµ
nghÜa vô ®îc quy ®Þnh g¾n liÒn víi c¸c biÖn ph¸p b¶o
®¶m thùc hiÖn. V× ph¸p luËt lµ mét bé phËn cña kiÕn
tróc thîng tÇng do ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi quyÕt ®Þnh,
v× vËy ®Þa vÞ ph¸p lý cña c«ng d©n cña mçi níc bÞ chi
phèi bëi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña nhµ níc. NÕu
mét níc l¹c hËu c¬ së kinh tÕ nghÌo nµn, nh©n d©n
kh«ng ®ñ c¬m ¨n ¸o mÆc th× c¸c quyÒn vÒ chÝnh trÞ,
kinh tÕ, v¨n ho¸ x· héi kh«ng cã ®iÒu kiÖn vËt chÊt ®Ó
thùc hiÖn ®Çy ®ñ ®îc. Ngîc l¹i nÕu c¬ së kinh tÕ giµu
cã, nh©n d©n cã møc sèng cao th× hä cã ®Çy ®ñ ®iÒu kiÖn
vËt chÊt ®Ó thùc hiÖn c¸c quyÒn mµ hiÕn ph¸p vµ ph¸p
luËt ghi nhËn.
Ph©n tÝch quy chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n ta thÊy nã
bao gåm nhiÒu chÕ ®Þnh kh¸c nhau: quèc tÞch, n¨ng lùc
ph¸p luËt vµ n¨ng lùc hµnh vi cña c«ng d©n, c¸c nguyªn
t¾c hiÕn ph¸p cña quy chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n, c¸c
quyÒn, tù do vµ nghÜa vô ph¸p lý cña c«ng d©n, c¸c biÖn
ph¸p ®¶m b¶o thùc hiÖn quy chÕ c«ng d©n. Mçi chÕ ®Þnh
®iÒu chØnh mét mÆt trong ®Þa vÞ ph¸p lý cña c«ng d©n.
TÊt c¶ c¸c chÕ ®Þnh ®ã hîp l¹i thµnh quy chÕ ph¸p lý
cña c«ng d©n.
3.2. Kh¸i niÖm quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña
c«ng d©n
Nh chóng ta ®· biÕt, quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng
d©n kh«ng nh÷ng ®îc quy ®Þnh trong hiÕn ph¸p - ®¹o
luËt c¬ b¶n cña nhµ níc mµ cßn ®îc cô thÓ ho¸ trong
c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c. Tæng thÓ c¸c quy ph¹m
ph¸p luËt quy ®Þnh vÒ quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n
t¹o nªn quy chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n. Tuy nhiªn chóng
ta còng ph¶i thÊy r»ng trong viÖc h×nh thµnh quy chÕ
ph¸p lý cña c«ng d©n, nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n
cña c«ng d©n ®îc quy ®Þnh trong hiÕn ph¸p ®ãng vai
trß quan träng nhÊt. VËy kh¸c víi c¸c quyÒn vµ nghÜa
vô cña c«ng d©n khi tham gia vµo c¸c quan hÖ ph¸p luËt
cô thÓ quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n cã nh÷ng
®Æc ®iÓm g×?
Ph©n tÝch nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng
d©n ta thÊy chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau ®©y:
- QuyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n thêng
®îc quy ®Þnh trong hiÕn ph¸p - v¨n b¶n ph¸p luËt cã
hiÖu lùc ph¸p lý cao nhÊt.
- QuyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n ®îc ghi
nhËn trong hiÕn ph¸p lµ c¬ së chñ yÕu ®Ó x¸c ®Þnh ®Þa vÞ
ph¸p lý cña c«ng d©n. C¸c quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n
quy ®Þnh trong hiÕn ph¸p lµ c¬ së ®Çu tiªn cho mäi
quyÒn vµ nghÜa vô kh¸c cña c«ng d©n ®îc c¸c ngµnh
luËt trong hÖ thèng ph¸p luËt níc ta ghi nhËn. VÝ dô:
c¸c quyÒn vÒ lao ®éng cña c«ng d©n do luËt lao ®éng quy
®Þnh ®Òu dùa trªn c¬ së quyÒn lao ®éng cña c«ng d©n
273 274
®îc ghi nhËn trong hiÕn ph¸p. TÊt c¶ mäi quyÒn vµ
nghÜa vô kh¸c cña c«ng d©n ®Òu b¾t nguån tõ quyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n ®îc ghi trong ®¹o luËt
chÝnh cña nhµ níc. §ã lµ c¬ së, nÒn t¶ng cña mäi
quyÒn vµ nghÜa vô kh¸c cña c«ng d©n.
- C¸c quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n lµ
nguån gèc ph¸t sinh c¸c quyÒn vµ nghÜa vô kh¸c cña
c«ng d©n. C¬ së ph¸t sinh duy nhÊt cña c¸c quyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n lµ quyÒn c«ng d©n - nghÜa
lµ ngêi cã Quèc tÞch ViÖt Nam; cßn c¬ së ph¸t sinh c¸c
quyÒn vµ nghÜa vô kh¸c cña c«ng d©n lµ sù tham gia
cña hä vµo c¸c quan hÖ ph¸p luËt, lµ c¸c sù kiÖn ph¸p lý
v.v...
- C¸c quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n thÓ
hiÖn tÝnh chÊt d©n chñ, nh©n ®¹o vµ tiÕn bé cña nhµ
níc.
4. Nh÷ng nguyªn t¾c hiÕn ph¸p cña chÕ ®Þnh
con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng
d©n ViÖt Nam
Gièng nh bÊt cø mét níc d©n chñ nµo kh¸c, khi
quy ®Þnh quyÒn nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n, nhµ níc
ta tu©n theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh xuÊt ph¸t tõ
quyÒn vµ nghÜa vô con ngêi. HiÕn ph¸p ta kh«ng
nh÷ng quy ®Þnh c¸c quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n mµ cßn
quy ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña quy chÕ c«ng
d©n. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña quy chÕ ph¸p lý cña
c«ng d©n lµ nh÷ng t tëng chÝnh trÞ - ph¸p lý chñ ®¹o,
lµm c¬ së nÒn t¶ng, ph¬ng híng ®óng ®¾n ®Ó x©y
dùng quy chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n.
Theo HiÕn ph¸p n¨m 1992, nhµ níc ta x©y dùng
chÕ ®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n, quy
chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n dùa trªn c¸c nguyªn t¾c c¬
b¶n (c¸c nguyªn t¾c HiÕn ph¸p) sau ®©y:
4.1. Nguyªn t¾c t«n träng c¸c quyÒn con ngêi
vÒ chÝnh trÞ, d©n sù, kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ x· héi (
®iÒu 50)
Nhµ níc ta tõ khi thµnh lËp cho ®Õn ngµy nay
lu«n lu«n t«n träng c¸c quyÒn con ngêi, lu«n lu«n coi
®ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c x©y dùng ph¸p luËt
cña nhµ níc. Tuy nhiªn, nguyªn t¾c nµy cha ®îc thÓ
chÕ ho¸ trong c¸c HiÕn ph¸p tríc ®©y. Víi HiÕn ph¸p
1992, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö lËp hiÕn níc ta,
nguyªn t¾c t«n träng c¸c quyÒn con ngêi ®îc thÓ chÕ
ho¸ trong ®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc. §©y lµ mét
bíc ph¸t triÓn quan träng cña chÕ ®Þnh quyÒn vµ nghÜa
vô c¬ b¶n cña c«ng d©n trong HiÕn ph¸p.
4.2. Nguyªn t¾c quyÒn cña c«ng d©n kh«ng
t¸ch rêi nghÜa vô cña c«ng d©n (§iÒu 51).
QuyÒn vµ nghÜa vô lµ hai mÆt cña quyÒn lµm chñ
cña c«ng d©n. Nhµ níc ®¶m b¶o cho c«ng d©n nh÷ng
quyÒn lîi hîp ph¸p nhng mÆt kh¸c còng ®ßi hái mäi
c«ng d©n ph¶i thùc hiÖn nghiªm chØnh c¸c nghÜa vô cña
m×nh.
275 276
Trong thùc tÕ ta thêng thÊy quyÒn cña mét ngêi
g¾n liÒn víi nghÜa vô cña mét ngêi kh¸c vµ ngîc l¹i
nghÜa vô cña ngêi nµy chÝnh lµ quyÒn lîi cña ngêi
kia. V× vËy khi mçi ngêi thùc hiÖn trän vÑn nghÜa vô
cña m×nh tøc lµ ®¶m b¶o cho ngêi kh¸c thùc hiÖn
quyÒn lîi cña hä. §èi víi mèi quan hÖ gi÷a nhµ níc vµ
c«ng d©n còng vËy. Nhµ níc chØ cã thÓ ®¶m b¶o cho c¸c
c«ng d©n quyÒn lîi hîp ph¸p cña hä chõng nµo mµ c¸c
c«ng d©n vµ c¸c tæ chøc cña hä thùc hiÖn nghiªm chØnh
nghÜa vô ®èi víi nhµ níc.
4.3. Nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu b×nh ®¼ng
tríc ph¸p luËt (§iÒu 52).
Nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu b×nh ®¼ng tríc ph¸p
luËt lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña chÕ ®Þnh
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n. Sù b×nh ®¼ng
vÒ quyÒn vµ nghÜa vô ®îc HiÕn ph¸p n¨m 1992 cña
níc ta quy ®Þnh mét c¸ch toµn diÖn vµ ®Çy ®ñ. §iÒu 54
HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh: "C«ng d©n kh«ng ph©n biÖt
d©n téc, nam n÷, thµnh phÇn x· héi, tÝn ngìng, t«n
gi¸o, tr×nh ®é v¨n ho¸, nghÒ nghiÖp, thêi h¹n c tró, ®ñ
18 tuæi trë lªn ®Òu cã quyÒn bÇu cö vµ ®ñ 21 tuæi trë lªn
®Òu cã quyÒn øng cö vµo Quèc héi, Héi ®ång nh©n d©n
theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. §iÒu 63 HiÕn ph¸p míi
x¸c ®Þnh quyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ vµ nam giíi vÒ
mäi mÆt chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸ x· héi vµ gia ®×nh.
Kh¶ n¨ng thùc sù ®Ó thùc hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng cña
phô n÷ ®èi víi nam giíi ®îc nhµ níc ®¶m b¶o kh«ng
nh÷ng b»ng c¸ch t¹o ®iÒu kiÖn cho phô n÷ ®îc hëng
quyÒn b×nh ®¼ng trong lÜnh vùc tham gia qu¶n lý c«ng
viÖc cña nhµ níc vµ x· héi, trong lÜnh vùc lao ®éng,
tiÒn l¬ng, nghØ ng¬i häc hµnh mµ cßn b×nh ®¼ng b»ng
sù b¶o hé ®Æc biÖt cña nhµ níc ®èi víi bµ mÑ vµ trÎ em,
b»ng c¸ch quy ®Þnh ngêi phô n÷ cã quyÒn nghØ tríc
vµ sau khi sinh ®Î mµ vÉn ®îc hëng nguyªn l¬ng,
b»ng viÖc t¨ng cêng x©y dùng hÖ thèng nhµ hé sinh,
nhµ trÎ, mÉu gi¸o, t¨ng cêng gi¸o dôc chÝnh s¸ch d©n
sè vµ sinh ®Î cã kÕ ho¹ch v.v... VÒ quyÒn b×nh ®¼ng
HiÕn ph¸p ta cßn quy ®Þnh sù b×nh ®¼ng vÒ quyÒn vµ
nghÜa vô cña c¸c d©n téc cïng sinh sèng trªn ®Êt níc
ViÖt Nam (®iÒu 5). Nhµ níc b¶o vÖ, t¨ng cêng vµ cñng
cè khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc, nghiªm cÊm mäi hµnh vi
miÖt thÞ chia rÏ d©n téc. C¸c d©n téc cã quyÒn dïng
tiÕng nãi, ch÷ viÕt, gi÷ g×n vµ ph¸t huy truyÒn thèng
v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña m×nh. Nhµ níc thùc hiÖn chÝnh
s¸ch ph¸t triÓn vÒ mäi mÆt tõng bíc n©ng cao ®êi sèng
vËt chÊt vµ tinh thÇn cña ®ång bµo thiÓu sè (§iÒu 5).
Nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt
lµ mét nguyªn t¾c cùc kú quan träng. Nguyªn t¾c nµy
®îc ®¶m b¶o th× x· héi míi cã c«ng b»ng, ph¸p luËt
míi ®îc thi hµnh nghiªm chØnh. Nh÷ng hiÖn tîng ®Æc
quyÒn ®Æc lîi vµ sù tham nhòng cña mét sè c¸n bé cã
chøc cã quyÒn vµ sù xö lý kh«ng nghiªm minh nh÷ng
c¸n bé ®ã lµ sù vi ph¹m nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu
b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt. Nã g©y ra nh÷ng bÊt b×nh
trong x· héi. Chõng nµo cßn cã hiÖn tîng bÊt b×nh
®¼ng tríc ph¸p luËt th× chõng ®ã chóng ta cha thÓ
277 278
x©y dùng mét trËt tù x· héi, trËt tù ph¸p luËt, x· héi
cha cã mét nÒn ph¸p chÕ thùc thô.
4.4. Nguyªn t¾c nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa
Nguyªn t¾c nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa cña chÕ ®Þnh
con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n ®ã lµ nguyªn
t¾c thÓ hiÖn mèi quan hÖ cña nhµ níc, x· héi víi c«ng
d©n, víi sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña hä. Phï hîp víi
nguyªn t¾c nµy nh÷ng quy ®Þnh vÒ quyÒn vµ nghÜa vô
cña c«ng d©n ph¶i ®¶m b¶o nhu cÇu cuéc sèng vËt chÊt
vµ tinh thÇn cña hä, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c c¸ nh©n trong
x· héi ph¸t triÓn mét c¸ch toµn diÖn vÒ søc khoÎ, tµi
n¨ng, ®øc h¹nh cña m×nh. Néi dung chñ yÕu cña
nguyªn t¾c nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa lµ sù c«ng b»ng
x· héi lµ sù quan t©m cña nhµ níc ®èi víi tõng con
ngêi trong x· héi. Nhµ níc ph¶i lu t©m ®Õn ®Þa vÞ
ph¸p lý cña tõng c¸ nh©n, cña tõng thµnh viªn trong x·
héi, chó ý ®Õn hoµn c¶nh ®Æc biÖt cña mét sè c«ng d©n
trong x· héi, cã ®iÒu kiÖn sèng, søc khoÎ kÐm vµ kinh tÕ
khã kh¨n. Nguyªn t¾c nµy coi sù ph¸t triÓn tù do cña
tõng ngêi, h¹nh phóc cña tõng ngêi lµ ®iÒu kiÖn ph¸t
triÓn tù do vµ h¹nh phóc cho tÊt c¶ mäi ngêi. Nã thÓ
hiÖn t tëng "chiÕn lîc con ngêi" cña §¶ng vµ Nhµ
níc ta, chiÕn lîc "lÊy d©n lµm gèc", nhµ níc cña d©n,
do d©n vµ v× d©n. ChiÕn lîc tÊt c¶ v× h¹nh phóc cña
con ngêi, con ngêi lµm chñ ®Êt níc, lµm chñ x· héi
vµ cã ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn thÞnh vîng. Dùa
trªn nguyªn t¾c nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa HiÕn ph¸p
n¨m 1992 quy ®Þnh "Th¬ng binh, bÖnh binh, gia ®×nh
liÖt sÜ ®îc hëng c¸c chÝnh s¸ch u ®·i cña nhµ níc.
Th¬ng binh ®îc t¹o ®iÒu kiÖn phôc håi chøc n¨ng lao
®éng, cã viÖc lµm phï hîp víi søc khoÎ vµ cã ®êi sèng æn
®Þnh. Nh÷ng ngêi vµ gia ®×nh cã c«ng víi níc ®îc
khen thëng, ch¨m sãc. Ngêi giµ, ngêi tµn tËt, trÎ må
c«i kh«ng n¬i n¬ng tùa ®îc nhµ níc vµ x· héi gióp
®ì" (§iÒu 67) còng trªn tinh thÇn nh©n ®¹o, HiÕn ph¸p
n¨m 1992 quy ®Þnh: "Ngêi níc ngoµi ®Êu tranh v× tù
do vµ ®éc lËp d©n téc, v× chñ nghÜa x· héi, d©n chñ vµ
hoµ b×nh hoÆc v× sù nghiÖp khoa häc mµ bÞ bøc h¹i th×
®îc nhµ níc céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam xem
xÐt viÖc cho c tró" (§iÒu 82).
4.5. Nguyªn t¾c tÝnh hiÖn thùc cña quyÒn con
ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n.
Mét trong nh÷ng nguyªn t¾c quan träng cña chÕ
®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña
c«ng d©n lµ nguyªn t¾c tÝnh hiÖn thùc cña con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n. Nguyªn t¾c nµy
®ßi hái c¸c quyÒn vµ nghÜa vô ghi nhËn trong HiÕn ph¸p
vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c ph¶i lµ quyÒn vµ nghÜa
vô cã c¬ së, ®iÒu kiÖn thùc hiÖn ®îc trong thùc tÕ cuéc
sèng. NÕu nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô ®îc ghi nhËn
trong ®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc kh«ng thùc hiÖn
®îc trong thùc tiÔn th× chóng ch¼ng cã gi¸ trÞ tÝch cùc
nµo c¶. Ngîc l¹i chóng cã t¸c dông tiªu cùc. Nh÷ng
quy ®Þnh vÒ quyÒn vµ nghÜa vô "viÔn tëng" ®ã t¹o ra sù
nghi ngê cña c«ng d©n ®èi víi nhµ níc. Khi c«ng d©n
mÊt lßng tin víi ph¸p luËt, víi nhµ níc hä sÏ kh«ng t«n
279 280
träng nhµ níc vµ ph¸p luËt, tõ ®ã cã thÓ hä kh«ng thùc
hiÖn ph¸p luËt mét c¸ch nghiªm chØnh hoÆc cè t×nh vi
ph¹m ®Ó "tr¶ ®òa nhµ níc". HiÕn ph¸p n¨m 1980 ®îc
x©y dùng trong giai ®o¹n cßn tån t¹i chÕ ®é quan liªu,
bao cÊp vµ chñ nghÜa chñ quan duy ý chÝ, v× vËy cã
nh÷ng ®iÒu quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p vÒ quyÒn cña
c«ng d©n kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ x· héi. VÝ
dô: ®iÒu 60 quy ®Þnh chÕ ®é häc kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn;
®iÒu 61 quy ®Þnh: "nhµ níc kh¸m bÖnh vµ ch÷a bÖnh
kh«ng ph¶i mÊt tiÒn". HiÕn ph¸p míi n¨m 1992 ®· kh¾c
phôc nh÷ng nhîc ®iÓm cña HiÕn ph¸p n¨m 1980, b¶o
®¶m tÝnh hiÖn thùc cña quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n
b»ng nh÷ng quy ®Þnh míi phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ
x· héi cña ®Êt níc. Söa ®æi ®iÒu 60 HiÕn ph¸p 1980,
®iÒu 59 HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh: "Häc tËp lµ quyÒn vµ
nghÜa vô cña c«ng d©n. BËc tiÓu häc lµ b¾t buéc, kh«ng
ph¶i tr¶ häc phÝ, c«ng d©n cã quyÒn häc v¨n ho¸ vµ häc
nghÒ b»ng nhiÒu h×nh thøc. Häc sinh cã n¨ng khiÕu
®îc nhµ níc vµ x· héi t¹o ®iÒu kiÖn häc tËp ®Ó ph¸t
triÓn tµi n¨ng. Nhµ níc cã chÝnh s¸ch häc phÝ, häc
bæng. Nhµ níc vµ x· héi t¹o ®iÒu kiÖn cho trÎ em
khuyÕt tËt, trÎ em cã hoµn c¶nh ®Æc biÖt khã kh¨n kh¸c
®îc häc v¨n ho¸ vµ häc nghÒ phï hîp". VÒ chÕ ®é b¶o
vÖ søc khoÎ, HiÕn ph¸p n¨m 1992 ®· quy ®Þnh phï hîp
h¬n víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña ®Êt níc. Söa ®æi
®iÒu 61 HiÕn ph¸p 1980, HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh
"C«ng d©n cã quyÒn ®îc hëng chÕ ®é b¶o vÖ søc khoÎ,
nhµ níc quy ®Þnh chÕ ®é viÖn phÝ, chÕ ®é miÔn, gi¶m
viÖn phÝ..." (§iÒu 61).
5. Sù ph¸t triÓn chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n qua c¸c
hiÕn ph¸p n¨m 1946, 1959, 1980 vµ 1992 (söa ®æi
n¨m 2001).
Cho ®Õn nay, lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam míi h¬n 6
thËp kû - mét kho¶ng thêi gian kh«ng dµi so víi lÞch sö
lËp hiÕn h¬n hai tr¨m n¨m cña níc Mü, nhng lÞch sö
lËp hiÕn níc ta ®· cã 4 HiÕn ph¸p ®¸nh dÊu bèn giai
®o¹n ph¸t triÓn quan träng cña nhµ níc ViÖt Nam.
Cïng víi sù ph¸t triÓn cña c¸c chÕ ®Þnh kh¸c nh chÕ
®Þnh nguyªn thñ quèc gia, chÕ ®Þnh vÒ ChÝnh phñ, Quèc
héi, Toµ ¸n nh©n d©n v.v... ChÕ ®Þnh quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n còng ph¸t triÓn
vµ ngµy cµng hoµn thiÖn vµ phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc
tÕ cña ®Êt níc.
5.1. HiÕn ph¸p 1946 - HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña
nhµ níc ta rÊt chó träng quyÒn con ngêi vµ quy
chÕ c«ng d©n. B»ng chøng lµ trong sè b¶y ch¬ng cña
HiÕn ph¸p th× ch¬ng vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô c«ng d©n
®îc xÕp thø hai. Mét trong ba nguyªn t¾c x©y dùng
HiÕn ph¸p lµ nguyªn t¾c ®¶m b¶o c¸c quyÒn tù do, d©n
chñ cña c«ng d©n. Víi HiÕn ph¸p 1946 lÇn ®Çu tiªn
trong lÞch sö ViÖt Nam, nh©n d©n ViÖt Nam ®îc ®¶m
b¶o c¸c quyÒn tù do, d©n chñ. §iÒu 10 HiÕn ph¸p quy
®Þnh: "C«ng d©n ViÖt Nam cã quyÒn tù do ng«n luËn, tù
do xuÊt b¶n, tù do tæ chøc vµ héi häp, tù do tÝn ngìng,
tù do c tró, ®i l¹i trong níc vµ ra níc ngoµi". LÇn
®Çu tiªn trong lÞch sö ViÖt Nam quyÒn b×nh ®¼ng cña
281 282
mäi ngêi c«ng d©n tríc ph¸p luËt ®îc ghi nhËn trong
®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc. Vµ còng lÇn ®Çu tiªn
trong lÞch sö d©n téc phô n÷ ®îc ngang quyÒn víi nam
giíi vÒ mäi ph¬ng diÖn. Víi b¶n HiÕn ph¸p ®Çu tiªn,
c«ng d©n ViÖt Nam ®îc hëng quyÒn bÇu cö, øng cö,
nh©n d©n cã quyÒn b·i miÔn c¸c ®¹i biÓu m×nh ®· bÇu
ra khi hä tá ra kh«ng xøng ®¸ng víi danh hiÖu ®ã.
HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña níc ta kh¸c víi HiÕn ph¸p
®Çu tiªn cña níc Nga X« viÕt 1918 ë chç nã b¶o vÖ
quyÒn t h÷u tµi s¶n cña mäi c«ng d©n ViÖt Nam.
ChÝnh ®iÒu nµy ®· ®¸p øng ®îc nguyÖn väng cña c¸c
tÇng líp n«ng d©n, thî thñ c«ng, th¬ng nh©n, t s¶n
d©n téc, ®Þa chñ kh¸ng chiÕn, thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®oµn
kÕt réng r·i toµn d©n, thªm b¹n, bít thï trong ®iÒu kiÖn
nhµ níc c¸ch m¹ng cßn non trÎ ®ang gÆp nhiÒu khã
kh¨n. Tõ nh÷ng ®iÒu ®· ph©n tÝch trªn cã thÓ nãi r»ng
chÕ ®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n trong HiÕn
ph¸p 1946 lµ mét chÕ ®Þnh quy ®Þnh chÕ ®é d©n chñ
réng r·i.
5.2. Víi HiÕn ph¸p 1959 chÕ ®Þnh quyÒn con
ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n
®îc ph¸t triÓn thªm mét bíc míi.
HiÕn ph¸p 1959 më réng quyÒn cña c«ng d©n, ®ång
thêi quy ®Þnh c¬ chÕ ®¶m b¶o viÖc thùc hiÖn c¸c quyÒn
®ã. Ngoµi nh÷ng quyÒn vµ tù do ®· ®îc ghi nhËn trong
HiÕn ph¸p 1946, HiÕn ph¸p 1959 ghi nhËn nh÷ng thµnh
tùu míi cña nhµ níc d©n chñ nh©n d©n trong viÖc h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn quan hÖ lao ®éng míi. §¹o luËt c¬
b¶n cña nhµ níc kh«ng nh÷ng quy ®Þnh lao ®éng lµ c¬
së ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt níc, c¬ së n©ng cao ®êi
sèng v¨n ho¸ cña nh©n d©n, mµ cßn quy ®Þnh ®ã lµ
nghÜa vô vµ danh dù cña c«ng d©n (®iÒu 21 vµ 32). B»ng
quy ®Þnh ®ã, HiÕn ph¸p 1959 ®· x¸c ®Þnh mét quan
®iÓm míi vÒ lao ®éng, víi quan ®iÓm nµy nh©n d©n ViÖt
Nam vèn dÜ cÇn cï, s¸ng t¹o ph¸t triÓn thªm t chÊt
®¹o ®øc tèt ®Ñp cña m×nh, coi lao ®éng kh«ng nh÷ng lµ
nguån gèc cña c¶i x· héi, mµ cßn lµ nhu cÇu cña ®êi
sèng tinh thÇn cña nh©n d©n. §iÒu 30 HiÕn ph¸p 1959
quy ®Þnh: "C«ng d©n níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ
cã quyÒn lµm viÖc. Nhµ níc dùa vµo sù ph¸t triÓn cã kÕ
ho¹ch cña nÒn kinh tÕ quèc d©n, dÇn dÇn më réng viÖc
lµm, c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ l¬ng bæng ®Ó ®¶m
b¶o cho c«ng d©n ®îc hëng c¸c quyÒn ®ã". §a vµo
HiÕn ph¸p quyÒn lµm viÖc vµ ®¶m b¶o cho c«ng d©n
thùc hiÖn quyÒn ®ã lµ mét thµnh tùu lín cña nhµ níc
ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ. Cïng víi quyÒn lµm viÖc
HiÕn ph¸p cßn quy ®Þnh quyÒn nghØ ng¬i. §iÒu 31 cña
HiÕn ph¸p ghi nhËn: "Ngêi lao ®éng cã quyÒn nghØ
ng¬i. Nhµ níc quy ®Þnh thêi gian lµm viÖc vµ chÕ ®é
nghØ ng¬i cña c«ng nh©n, viªn chøc, më réng dÇn nh÷ng
®iÒu kiÖn vËt chÊt vÒ nghØ ng¬i vµ an dìng, ®Ó ®¶m b¶o
cho ngêi lao ®éng hëng c¸c quyÒn ®ã". Ngoµi nh÷ng
quyÒn mµ HiÕn ph¸p 1946 ®· ghi nhËn, HiÕn ph¸p 1959
cßn quy ®Þnh thªm quyÒn cña ngêi lao ®éng ®îc gióp
®ì vÒ vËt chÊt khi giµ yÕu, bÖnh tËt, hoÆc mÊt søc lao
®éng (§iÒu 32), quyÒn tù do nghiªn cøu khoa häc, s¸ng
t¸c v¨n häc nghÖ thuËt vµ tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng v¨n
283 284
ho¸ kh¸c (§iÒu 34), quyÒn khiÕu n¹i, tè c¸o víi bÊt cø c¬
quan nhµ níc nµo vÒ nh÷ng hµnh vi ph¹m ph¸p cña
nh©n viªn c¬ quan Nhµ níc (§iÒu 29). VÒ quyÒn b×nh
®¼ng cña phô n÷ ®èi víi nam giíi, HiÕn ph¸p 1959 ®·
ph¸t triÓn thªm mét bíc míi. HiÕn ph¸p 1959 quy
®Þnh râ rµng h¬n, cô thÓ h¬n. §iÒu 24 HiÕn ph¸p 1959
quy ®Þnh: "... cïng lµm viÖc nh nhau, phô n÷ ®îc
hëng l¬ng ngang víi nam giíi. Nhµ níc ®¶m b¶o cho
phô n÷ c«ng nh©n vµ phô n÷ viªn chøc ®îc nghØ tríc
vµ sau khi ®Î mµ vÉn ®îc hëng nguyªn l¬ng. Nhµ
níc b¶o hé quyÒn lîi cña ngêi mÑ vµ cña trÎ em b¶o
®¶m ph¸t triÓn c¸c nhµ ®ì ®Î, nhµ gi÷ trÎ vµ vên trÎ".
Cïng víi viÖc quy ®Þnh nh÷ng quyÒn míi, HiÕn ph¸p
1959 còng quy ®Þnh nh÷ng nghÜa vô míi mµ trong HiÕn
ph¸p 1946 cha ®îc ghi nhËn. LÇn ®Çu tiªn trong HiÕn
ph¸p quy ®Þnh c«ng d©n cã nghÜa vô t«n träng vµ b¶o vÖ
tµi s¶n c«ng céng (§iÒu 46).
5.3. HiÕn ph¸p 1980 ra ®êi ®¸nh dÊu mét bíc
ph¸t triÓn míi cña nÒn lËp hiÕn ViÖt Nam nãi
chung vµ chÕ ®Þnh quyÒn con ngê,i quyÒn vµ
nghÜa vô cña c«ng d©n nãi riªng.
KÕ tôc vµ ph¸t triÓn HiÕn ph¸p 1946, 1959, HiÕn
ph¸p 1980 mét mÆt ghi nhËn l¹i quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n ®· quy ®Þnh trong hai HiÕn
ph¸p tríc, mÆt kh¸c quy ®Þnh thªm mét sè quyÒn vµ
nghÜa vô míi phï hîp víi t×nh h×nh míi, giai ®o¹n míi
cña nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa. So víi HiÕn ph¸p
1959, HiÕn ph¸p 1980 ®· quy ®Þnh thªm mét sè quyÒn
míi cña c«ng d©n nh quyÒn tham gia qu¶n lý c«ng viÖc
cña nhµ níc vµ x· héi (§iÒu 56), quyÒn ®îc kh¸m vµ
ch÷a bÖnh kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn (§iÒu 61), quyÒn cã nhµ ë
(§iÒu 62), quyÒn ®îc häc tËp kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn (§iÒu
60), quyÒn cña c¸c x· viªn hîp t¸c x· ®îc hëng phô
cÊp sinh ®Î (§iÒu 63). HiÕn ph¸p còng x¸c ®Þnh thªm
mét sè nghÜa vô míi cña c«ng d©n: c«ng d©n ph¶i trung
thµnh víi Tæ quèc (§iÒu 76), ngoµi bæn phËn lµm nghÜa
vô qu©n sù c«ng d©n ph¶i tham gia x©y dùng quèc
phßng toµn d©n; ngoµi nghÜa vô tu©n theo HiÕn ph¸p,
ph¸p luËt, kû luËt lao ®éng, t«n träng nh÷ng quy t¾c
sinh ho¹t x· héi, c«ng d©n cßn ph¶i b¶o vÖ an ninh
chÝnh trÞ vµ trËt tù an toµn x· héi, gi÷ g×n bÝ mËt nhµ
níc; ngoµi nghÜa vô ®ãng thuÕ c«ng d©n cßn ph¶i tham
gia lao ®éng c«ng Ých theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. Tuy
nhiªn, mét sè quyÒn míi quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p
1980 kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña ®Êt níc.
Nh ®· ph©n tÝch ë phÇn nguyªn t¾c hiÕn ph¸p cña chÕ
®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n. ViÖc quy ®Þnh
"chÕ ®é häc kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn" (§iÒu 60) kh«ng phï
hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña chóng ta. Nhµ níc
ta cßn nghÌo, viÖc thùc hiÖn chÕ ®é häc kh«ng ph¶i tr¶
tiÒn lµ thiÕu c¬ së thùc tiÔn. Còng nh quy ®Þnh ë ®iÒu
60, viÖc quy ®Þnh chÕ ®é kh¸m bÖnh vµ ch÷a bÖnh
kh«ng ph¶i mÊt tiÒn (§iÒu 61) mang tÝnh chñ quan duy
ý chÝ, kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ níc nhµ,
g©y nhiÒu hËu qu¶ tiªu cùc trong x· héi. QuyÒn cã nhµ
ë, trªn thùc tÕ, cha cã ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn mét c¸ch
285 286
®Çy ®ñ. V× vËy ®iÒu 62 HiÕn ph¸p 1980 nãi vÒ quyÒn cã
nhµ ë cña c«ng d©n còng chØ mang tÝnh chÊt c¬ng lÜnh.
Nh×n nhËn kh¸ch quan, chóng ta ph¶i thÊy r»ng cã
mét sè quyÒn cña c«ng d©n ®îc quy ®Þnh trong HiÕn
ph¸p 1946 nhng vÒ sau do hoµn c¶nh lÞch sö mµ chóng
ta ph¶i h¹n chÕ, kh«ng quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p 1959
vµ HiÕn ph¸p 1980. VÝ dô: quyÒn tù do xuÊt b¶n, quyÒn
tù do ®i ra níc ngoµi (§iÒu 10 HiÕn ph¸p 1946), quyÒn
t h÷u tµi s¶n cña c«ng d©n ViÖt Nam theo HiÕn ph¸p
1946 ®îc nhµ níc b¶o ®¶m (§iÒu 12 HiÕn ph¸p 1946)
cßn hai HiÕn ph¸p vÒ sau (1959, 1980) c¸c quyÒn ®ã
kh«ng ®îc ghi nhËn.
MÆc dï cã nh÷ng h¹n chÕ ®· nãi trªn nhng so víi
HiÕn ph¸p 1946 vµ 1959, chÕ ®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô c¬
b¶n cña c«ng d©n theo HiÕn ph¸p 1980 vÉn lµ mét bíc
ph¸t triÓn míi phong phó h¬n, cô thÓ h¬n, râ nÐt h¬n.
5.4. Víi HiÕn ph¸p 1992 chÕ ®Þnh quyÒn con
ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n
ViÖt Nam ®· tiÕn mét bíc dµi trªn con ®êng
ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn.
Còng nh c¸c chÕ ®Þnh kh¸c nh chÕ ®é chÝnh trÞ,
chÕ ®é kinh tÕ, c¸c chÕ ®Þnh vÒ bé m¸y nhµ níc..., chÕ
®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n trong HiÕn
ph¸p 1992 ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi trong
lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam. Bªn c¹nh viÖc HiÕn ph¸p
míi më réng quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n, cßn tÝnh ®Õn
kh¶ n¨ng thùc thi cña c¸c quy ®Þnh vÒ quyÒn vµ nghÜa
vô c¬ b¶n cña c«ng d©n.
6. Ph©n lo¹i c¸c quyÒn con ngêi, quyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n theo HiÕn ph¸p
1992 (söa ®æi 2001).
§Ó hiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn chÕ ®Þnh
quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng
d©n ViÖt Nam theo HiÕn ph¸p 1992 ta cã thÓ ph©n chia
c¸c quyÒn con ngêi, quyÒn c«ng d©n thµnh c¸c quyÒn
vÒ chÝnh trÞ, c¸c quyÒn vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, c¸c
quyÒn vÒ tù do d©n chñ vµ tù do c¸ nh©n vµ cuèi cïng ta
xem xÐt c¸c nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n.
a) C¸c quyÒn vÒ chÝnh trÞ bao gåm:
- QuyÒn tham gia qu¶n lý nhµ níc vµ x· héi, tham
gia th¶o luËn c¸c vÊn ®Ò chung cña c¶ níc vµ ®Þa
ph¬ng, kiÕn nghÞ víi c¬ quan nhµ níc, biÓu quyÕt khi
nhµ níc tæ chøc trng cÇu ý d©n (§iÒu 53). QuyÒn
tham gia qu¶n lý nhµ níc vµ x· héi lµ mét trong
nh÷ng quyÒn chÝnh trÞ quan träng nhÊt cña c«ng d©n,
®¶m b¶o cho c«ng d©n thùc hiÖn quyÒn lµm chñ nhµ
níc, lµm chñ x· héi, thùc hiÖn ph¬ng ch©m mäi c«ng
viÖc cña nhµ níc, cña x· héi "d©n biÕt, d©n bµn, d©n
lµm, d©n kiÓm tra". QuyÒn tham gia qu¶n lý nhµ níc
vµ x· héi cña c«ng d©n ®îc thÓ hiÖn b»ng nhiÒu h×nh
thøc kh¸c nhau: c«ng d©n cã quyÒn bÇu cö, øng cö vµo
c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc, ®ãng gãp ý kiÕn x©y
dùng ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, gi¸o dôc v.v...
cña ®Êt níc, tham gia ®ãng gãp ý kiÕn x©y dùng HiÕn
ph¸p vµ ph¸p luËt, tham gia kiÓm tra, gi¸m s¸t ho¹t
®éng cña c¸c c¬ quan nhµ níc, c¸c tæ chøc x· héi...
287 288
- QuyÒn bÇu cö vµ øng cö vµo c¸c c¬ quan quyÒn lùc
nhµ níc (§iÒu 54). QuyÒn bÇu cö vµ øng cö vµo c¸c c¬
quan quyÒn lùc nhµ níc lµ mét quyÒn chÝnh trÞ cùc kú
quan träng cña c«ng d©n. Nhê quyÒn bÇu cö mµ c¸c
c«ng d©n cã thÓ lùa chän nh÷ng ngêi u tó nhÊt, ®¹i
diÖn cho ý chÝ, nguyÖn väng, vµ quyÒn lîi cña m×nh vµo
c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò quan träng nhÊt cña ®Êt níc. ChÝnh ë quyÒn nµy
nh©n d©n lao ®éng thùc hiÖn quyÒn lùc cña m×nh, thùc
hiÖn quyÒn lµm chñ ®Êt níc, lµm chñ x· héi cña m×nh.
Theo ®iÒu 54 HiÕn ph¸p 1992 mäi c«ng d©n kh«ng ph©n
biÖt d©n téc, nam n÷, thµnh phÇn x· héi, tÝn ngìng,
t«n gi¸o tr×nh ®é v¨n ho¸, nghÒ nghiÖp, thêi h¹n c tró,
®ñ 18 tuæi trë lªn ®Òu cã quyÒn bÇu cö, ®ñ 21 tuæi trë
lªn ®Òu cã quyÒn øng cö vµo Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n
d©n c¸c cÊp theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. Cô thÓ ho¸
®iÒu 54 HiÕn ph¸p 1992 nhµ níc ta ®· ban hµnh LuËt
bÇu cö ®¹i biÓu quèc héi ngµy 18/4/1992 (th«ng qua t¹i
kú häp thø 11 Quèc héi kho¸ VII) thay thÕ cho LuËt bÇu
cö Quèc héi ngµy 18/12/1980. Sau ®ã luËt nµy ®îc thay
thÕ b»ng LuËt bÇu cö ®¹i biÓu Quèc héi 15/4/1997 vµ
gÇn ®©y ®îc söa ®æi bæ sung b»ng LuËt söa ®æi, bæ
sung mét sè ®iÒu cña LuËt bÇu cö ®¹i biÓu Quèc héi
25/12/ 2001. Theo LuËt bÇu cö ®¹i biÓu Quèc héi ban
hµnh ngµy 15/4/1997 (söa ®æi 2001), LuËt bÇu cö ®¹i
biÓu Héi ®ång nh©n d©n ngµy 26/11/2003, nh÷ng ngêi
kh«ng cã quyÒn bÇu cö vµ øng cö vµo Quèc héi vµ Héi
®ång nh©n d©n lµ nh÷ng ngêi mÊt trÝ vµ nh÷ng ngêi
bÞ ph¸p luËt hoÆc toµ ¸n tíc quyÒn ®ã.
QuyÒn bÇu cö cña c«ng d©n ®îc thùc hiÖn víi
nguyªn t¾c phæ th«ng, b×nh ®¼ng, trùc tiÕp vµ bá phiÕu
kÝn, thÓ hiÖn chÕ ®é d©n chñ réng r·i cña nhµ níc x·
héi chñ nghÜa, t¹o ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n lao ®éng thùc
hiÖn quyÒn lµm chñ nhµ níc vµ x· héi.
- Mét trong nh÷ng quyÒn chÝnh trÞ quan träng mµ
HiÕn ph¸p x¸c lËp cho c«ng d©n ViÖt Nam lµ quyÒn
khiÕu n¹i, tè c¸o. §iÒu 74 HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh:
"C«ng d©n cã quyÒn khiÕu n¹i, quyÒn tè c¸o víi c¬ quan
nhµ níc cã thÈm quyÒn vÒ nh÷ng viÖc lµm tr¸i ph¸p
luËt cña c¬ quan nhµ níc, tæ chøc kinh tÕ, tæ chøc x·
héi, ®¬n vÞ vò trang nh©n d©n hoÆc bÊt cø c¸ nh©n nµo.
ViÖc khiÕu n¹i, tè c¸o ph¶i ®îc c¬ quan nhµ níc xem
xÐt vµ gi¶i quyÕt trong thêi h¹n ph¸p luËt quy ®Þnh.
Mäi hµnh vi x©m ph¹m lîi Ých cña nhµ níc, quyÒn vµ
lîi Ých hîp ph¸p cña tËp thÓ vµ cña c«ng d©n ph¶i ®îc
kÞp thêi xö lý nghiªm minh. Ngêi bÞ thiÖt h¹i cã quyÒn
®îc båi thêng vÒ vËt chÊt vµ phôc håi danh dù.
Nghiªm cÊm viÖc tr¶ thï ngêi khiÕu n¹i tè c¸o hoÆc lîi
dông quyÒn khiÕu n¹i tè c¸o ®Ó vu khèng, vu c¸o ngêi
kh¸c lµm h¹i ngêi kh¸c". VÒ c¬ b¶n ®iÒu 74 cña HiÕn
ph¸p 1992 lµ sù ghi nhËn l¹i ®iÒu 73 cña HiÕn ph¸p
1980, b»ng quy ph¹m ph¸p luËt cã hiÖu lùc ph¸p lý cao
nhÊt ®¶m b¶o cho c¸c c«ng d©n ®îc thùc hiÖn quyÒn
khiÕu n¹i tè c¸o vµ buéc c¸c c¬ quan nhµ níc, c¸c nhµ
chøc tr¸ch ph¶i xem xÐt vµ gi¶i quyÕt kÞp thêi. HiÕn
ph¸p kh«ng nh÷ng nghiªm cÊm viÖc tr¶ thï ngêi
khiÕu n¹i, tè c¸o mµ ®ång thêi cßn nghiªm cÊm viÖc lîi
289 290
dông quyÒn khiÕu n¹i tè c¸o ®Ó vu khèng, vu c¸o lµm
h¹i ngêi kh¸c. §©y lµ mét ®iÓm ph¸t triÓn míi cña
HiÕn ph¸p 1992. Thùc tÕ cho thÊy r»ng viÖc vu khèng,
vu c¸o ngêi kh¸c lµ mét hµnh vi nguy hiÓm cho x· héi,
lµm tæn thÊt danh dù, nh©n phÈm vµ cuéc sèng b×nh
thêng cña c«ng d©n.
b) C¸c quyÒn vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi bao gåm:
- QuyÒn lao ®éng (§iÒu 55) - lµ mét trong nh÷ng
quyÒn quan träng nhÊt cña c«ng d©n trong lÜnh vùc c¸c
quyÒn vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi . Theo HiÕn ph¸p
1992, lao ®éng lµ quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n. Nhµ
níc vµ x· héi cã kÕ ho¹ch t¹o ngµy cµng nhiÒu viÖc lµm
cho ngêi lao ®éng. Nhµ níc ban hµnh chÝnh s¸ch, chÕ
®é b¶o hé lao ®éng, nhµ níc quy ®Þnh thêi gian lao
®éng, chÕ ®é tiÒn l¬ng, chÕ ®é nghØ ng¬i vµ chÕ ®é b¶o
hiÓm x· héi ®èi víi viªn chøc nhµ níc vµ nh÷ng ngêi
lµm c«ng ¨n l¬ng, khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c¸c h×nh
thøc b¶o hiÓm x· héi kh¸c ®èi víi ngêi lao ®éng (§iÒu
55, 56). Còng nh HiÕn ph¸p 1980, HiÕn ph¸p 1992 x¸c
®Þnh lao ®éng võa lµ quyÒn lîi võa lµ nghÜa vô cña c«ng
d©n. QuyÒn lao ®éng kÕt hîp chÆt chÏ víi nghÜa vô lao
®éng. §ã lµ sù kÕt hîp hµi hoµ nh÷ng yªu cÇu cña cuéc
sèng x· héi víi nhu cÇu cña cuéc sèng c¸ nh©n. Tuy
nhiªn, ph¶i thÊy r»ng so víi HiÕn ph¸p 1980, HiÕn ph¸p
1992 quy ®Þnh chÆt chÏ h¬n, phï hîp h¬n víi ®iÒu kiÖn
kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc. ViÖc quy ®Þnh "quyÒn cã
viÖc lµm” cña c«ng d©n trong HiÕn ph¸p 1980 kh«ng
hoµn toµn phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tiÔn. Thùc tÕ cho
thÊy r»ng viÖc ®¶m b¶o cho mäi c«ng d©n cã viÖc lµm
kh«ng ph¶i lµ mét vÊn ®Ò gi¶n ®¬n. Ngay ë c¸c níc cã
nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn vµ cã thÓ chÕ d©n chñ th× "quyÒn
cã viÖc lµm" cho mäi ngêi vÉn lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i.
V× vËy HiÕn ph¸p 1992 x¸c ®Þnh: "nhµ níc vµ x· héi cã
kÕ ho¹ch ngµy cµng nhiÒu viÖc lµm cho ngêi lao ®éng".
§ã lµ quy ®Þnh ®óng ®¾n nhÊt. Nã phï hîp víi ®êng lèi
kinh tÕ cña nhµ níc ta lµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng
ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n
lý cña nhµ níc, theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, phï
hîp víi c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn víi c¸c h×nh
thøc tæ chøc s¶n xuÊt, kinh doanh ®a d¹ng dùa trªn
nhiÒu h×nh thøc së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt; phï hîp víi
môc ®Ých chÝnh s¸ch kinh tÕ cña nhµ níc ta lµ lµm cho
d©n giµu, níc m¹nh, ®¸p øng ngµy cµng tèt h¬n nhu
cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n trªn c¬ së gi¶i
phãng mäi n¨ng lùc s¶n xuÊt, ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng
cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ.
- QuyÒn tù do kinh doanh theo quy ®Þnh cña ph¸p
luËt (§iÒu 57). So víi c¸c HiÕn ph¸p tríc ®©y, ®©y lµ
mét quy ®Þnh hoµn toµn míi, nã ®îc ghi nhËn trong
®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc g¾n liÒn víi viÖc ghi nhËn
nÒn kinh tÕ hµng ho¸ thÞ trêng vµ sù ph¸t huy mäi
tiÒm n¨ng cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ lµm cho d©n
giµu, níc m¹nh. Theo quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p míi,
c«ng d©n cã quyÒn ®îc kinh doanh s¶n xuÊt, cã quyÒn
së h÷u nh÷ng thu nhËp hîp ph¸p cña c¶i ®Ó dµnh, t
liÖu sinh ho¹t, t liÖu s¶n xuÊt, vèn vµ tµi s¶n kh¸c
291 292
trong doanh nghiÖp hoÆc trong c¸c tæ chøc kinh tÕ kh¸c.
Trªn c¬ së tù nguyÖn d©n chñ vµ cïng cã lîi, ngêi lao
®éng cã thÓ gãp vèn, gãp søc hîp t¸c s¶n xuÊt kinh
doanh trong c¸c tæ chøc kinh tÕ tËp thÓ díi nhiÒu h×nh
thøc víi quy m« vµ møc ®é tËp thÓ ho¸ thÝch hîp. Kinh
tÕ c¸ thÓ ®îc ho¹t ®éng trong c¸c ngµnh nghÒ theo quy
®Þnh cña ph¸p luËt. Kinh tÕ gia ®×nh ®îc khuyÕn khÝch
ph¸t triÓn. Tæ chøc vµ c¸ nh©n cã quyÒn thµnh lËp
doanh nghiÖp kh«ng bÞ h¹n chÕ vÒ quy m« vµ ®Þa bµn
ho¹t ®éng. Kinh tÕ t b¶n t nh©n ®îc phÐp ph¸t triÓn
trong c¸c ngµnh cã lîi cho quèc kÕ d©n sinh do ph¸p
luËt quy ®Þnh, cã thÓ ®îc liªn doanh víi tæ chøc kinh tÕ
doanh nghiÖp nhµ níc díi nhiÒu h×nh thøc. Doanh
nghiÖp thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ cã thÓ liªn doanh
víi c¸ nh©n, tæ chøc kinh tÕ níc ngoµi theo quy ®Þnh
cña ph¸p luËt. Tµi s¶n hîp ph¸p cña c¸c doanh nghiÖp
®îc nhµ níc b¶o hé. C¸c doanh nghiÖp thuéc mäi
thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu b×nh ®¼ng tríc ph¸p luËt.
- Bªn c¹nh quyÒn lao ®éng, HiÕn ph¸p x¸c lËp
quyÒn häc tËp cña c«ng d©n. Còng nh lao ®éng, häc tËp
võa lµ quyÒn võa lµ nghÜa vô cña c«ng d©n. Ngay c¶ khi
níc nhµ míi giµnh ®îc ®éc lËp Chñ tÞch Hå ChÝ Minh
®· quan t©m ®Õn vÊn ®Ò n©ng cao d©n trÝ. Ngêi ®· x¸c
®Þnh r»ng häc tËp lµ quyÒn cña mçi c«ng d©n cña mét
nhµ níc ®éc lËp, ®ång thêi nã còng ph¶i lµ bæn phËn
cña mçi ngêi. Ngêi ®· viÕt: "Muèn gi÷ v÷ng nÒn ®éc
lËp, muèn cho d©n giµu, níc m¹nh; mäi ngêi ViÖt
Nam ph¶i hiÓu biÕt quyÒn lîi cña m×nh, bæn phËn cña
m×nh, ph¶i cã kiÕn thøc míi ®Ó tham gia vµo c«ng cuéc
x©y dùng níc nhµ vµ tríc hÕt ph¶i biÕt ®äc, biÕt viÕt
ch÷ quèc ng÷" (1). C¸c HiÕn ph¸p cña níc ta trong lÞch
sö bao giê còng ghi nhËn quyÒn häc tËp, coi nã lµ mét
trong nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n
(§iÒu 15 HiÕn ph¸p 1946, §iÒu 33 HiÕn ph¸p 1959,
§iÒu 60 HiÕn ph¸p 1980). Nh ®· ph©n tÝch ë phÇn
nh÷ng nguyªn t¾c HiÕn ph¸p cña chÕ ®Þnh quyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n, viÖc quy ®Þnh "chÕ ®é
gi¸o dôc phæ th«ng b¾t buéc" vµ "chÕ ®é häc kh«ng ph¶i
tr¶ tiÒn" trong HiÕn ph¸p 1980 kh«ng phï hîp víi ®iÒu
kiÖn kinh tÕ x· héi. Nhµ níc ta cßn nghÌo viÖc thùc
hiÖn chÕ ®é gi¸o dôc phæ th«ng b¾t buéc kh«ng thÓ thùc
hiÖn ®îc. Vµ nÕu thùc hiÖn chÕ ®é häc kh«ng tr¶ tiÒn
cho tÊt c¶ c¸c cÊp bËc, tr×nh ®é, th× nhµ níc kh«ng ®ñ
kh¶ n¨ng tr¶ l¬ng cho ®éi ngò thÇy c« gi¸o. ChÕ ®é
l¬ng bæng thÊp lµm cho nh÷ng ngêi lµm c«ng t¸c gi¸o
dôc kh«ng cã mét cuéc sèng b×nh thêng lµ mét trong
nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu lµm cho nÒn gi¸o dôc cña
chóng ta xuèng cÊp nhanh chãng. Kh¾c phôc t×nh tr¹ng
nãi trªn, HiÕn ph¸p 1992 ®· söa ®æi HiÕn ph¸p 1980
b»ng nh÷ng quy ®Þnh phï hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh
tÕ níc nhµ. HiÕn ph¸p 1992 ®· x¸c ®Þnh chØ cã "bËc
tiÓu häc lµ b¾t buéc, kh«ng ph¶i tr¶ häc phÝ" vµ "c«ng
d©n cã quyÒn häc v¨n ho¸ vµ häc nghÒ b»ng nhiÒu h×nh
thøc". Ngoµi viÖc häc nghÒ vµ häc v¨n ho¸ ë c¸c trêng
nhµ níc, c«ng d©n cã thÓ häc v¨n ho¸, häc nghÒ ë c¸c
trêng d©n lËp.
293 294
- QuyÒn ®îc b¶o vÖ søc khoÎ (§iÒu 61). Theo HiÕn
ph¸p 1992, c«ng d©n cã quyÒn ®îc hëng chÕ ®é b¶o vÖ
søc khoÎ. Nhµ níc quy ®Þnh chÕ ®é viÖn phÝ, chÕ ®é
miÔn gi¶m viÖn phÝ. Nhµ níc nghiªm cÊm viÖc s¶n
xuÊt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n, tµng tr÷, sö dông tr¸i phÐp
thuèc phiÖn vµ c¸c chÊt ma tuý kh¸c. Nhµ níc quy
®Þnh chÕ ®é b¾t buéc cai nghiÖn vµ ch÷a c¸c bÖnh x· héi
nguy hiÓm.
- QuyÒn x©y dùng nhµ ë (§iÒu 62). Kh¸c víi HiÕn
ph¸p 1980, HiÕn ph¸p 1992 kh«ng quy ®Þnh c«ng d©n
ViÖt Nam cã quyÒn cã nhµ ë theo quy ho¹ch vµ ph¸p
luËt. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay nhµ níc ta kh«ng thÓ
x©y dùng nhµ ë cho mäi c«ng d©n cã nhu cÇu vÒ nhµ ë,
v× vËy, nhµ níc khuyÕn khÝch c«ng d©n x©y dùng nhµ ë
theo quy ho¹ch vµ ph¸p luËt cña nhµ níc. §ång thêi
nhµ níc b¶o hé quyÒn lîi cña ngêi thuª nhµ vµ ngêi
cã nhµ cho thuª.
- QuyÒn b×nh ®¼ng cña phô n÷ ®èi víi nam giíi
(§iÒu 63). Theo HiÕn ph¸p 1992, c«ng d©n n÷ vµ nam cã
quyÒn ngang nhau vÒ mäi mÆt chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n
ho¸ x· héi vµ gia ®×nh. Nhµ níc nghiªm cÊm mäi hµnh
vi ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷, xóc ph¹m nh©n phÈm
phô n÷. Lao ®éng n÷ vµ nam cã viÖc lµm nh nhau th×
hëng l¬ng ngang nhau. Lao ®éng n÷ cã quyÒn hëng
chÕ ®é thai s¶n. Phô n÷ lµ viªn chøc nhµ níc vµ ngêi
lµm c«ng ¨n l¬ng cã quyÒn nghØ tríc vµ sau khi ®Î mµ
vÉn hëng l¬ng, phô cÊp theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.
Nhµ níc vµ x· héi t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó phô n÷ n©ng cao
tr×nh ®é vÒ mäi mÆt, kh«ng ngõng ph¸t huy vai trß cña
m×nh trong x· héi. Nhµ níc ch¨m lo ph¸t triÓn c¸c nhµ
hé sinh, khoa nhi, nhµ trÎ vµ c¸c c¬ së phóc lîi x· héi
kh¸c ®Ó gi¶m nhÑ g¸nh nÆng gia ®×nh t¹o ®iÒu kiÖn cho
phô n÷ s¶n xuÊt, c«ng t¸c, häc tËp, ch÷a bÖnh, nghØ
ng¬i vµ lµm trßn bæn phËn cña ngêi mÑ.
- QuyÒn ®îc b¶o hé vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh (§iÒu
64). Nhµ níc b¶o hé chÕ ®é h«n nh©n theo nguyªn t¾c
tù nguyÖn, tiÕn bé, mét vî mét chång, vî chång b×nh
®¼ng, cha mÑ cã nghÜa vô nu«i d¹y con c¸i thµnh nh÷ng
c«ng d©n tèt. Con ch¸u cã bæn phËn kÝnh träng vµ ch¨m
sãc «ng bµ, cha mÑ. Nhµ níc vµ x· héi kh«ng thõa
nhËn sù ph©n biÖt ®èi xö gi÷a c¸c con. So víi HiÕn ph¸p
1980 th× ®iÓm míi ®©y lµ quy ®Þnh c¶ nghÜa vô "kÝnh
träng vµ ch¨m sãc «ng bµ" cïng víi nghÜa vô kÝnh träng
vµ ch¨m sãc cha mÑ. Quy ®Þnh nµy hoµn toµn phï hîp
víi ®¹o ®øc, truyÒn thèng cña ngêi ViÖt Nam. TruyÒn
thèng ba thÕ hÖ «ng bµ, cha mÑ vµ con ch¸u cïng ®oµn
tô ®Çm Êm trong mét m¸i nhµ. Ngoµi nh÷ng quyÒn ®·
ph©n tÝch ë trªn HiÕn ph¸p 1992 cßn ghi nhËn c¸c
quyÒn kh¸c cña c«ng d©n nh quyÒn nghØ ng¬i, quyÒn
®îc b¶o hiÓm x· héi khi vÒ hu, giµ yÕu bÖnh tËt hoÆc
mÊt søc lao ®éng cña c«ng nh©n, viªn chøc (§iÒu 36),
quyÒn nghiªn cøu khoa häc kü thuËt, ph¸t minh s¸ng
chÕ, s¸ng kiÕn c¶i tiÕn kü thuËt, hîp lý ho¸ s¶n xuÊt,
quyÒn s¸ng t¸c, phª b×nh v¨n häc, nghÖ thuËt vµ tham
gia c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ kh¸c. QuyÒn ®îc nhµ níc
b¶o hé quyÒn t¸c gi¶, quyÒn së h÷u c«ng nghiÖp (§iÒu
295 296
60), quyÒn ®îc nhµ níc vµ x· héi b¶o vÖ vµ ch¨m sãc
cña trÎ em (§iÒu 65); quyÒn ®îc nhµ níc vµ x· héi t¹o
®iÒu kiÖn häc tËp, lao ®éng vµ gi¶i trÝ, ph¸t triÓn thÓ
lùc, trÝ tuÖ, båi dìng vÒ ®¹o ®øc, truyÒn thèng d©n téc,
ý thøc c«ng d©n vµ lý tëng x· héi chñ nghÜa cña thanh
niªn (§iÒu 66); quyÒn ®îc hëng chÝnh s¸ch u ®·i cña
nhµ níc cña th¬ng binh, bÖnh binh vµ gia ®×nh liÖt sÜ,
quyÒn ®îc nhµ níc vµ x· héi gióp ®ì cña ngêi giµ,
ngêi tµn tËt, trÎ må c«i (§iÒu 67).
c) C¸c quyÒn vÒ tù do d©n chñ vµ tù do c¸ nh©n
bao gåm:
- QuyÒn tù do ng«n luËn, tù do b¸o chÝ, quyÒn ®îc
th«ng tin, quyÒn héi häp, lËp héi, biÓu t×nh theo quy
®Þnh cña ph¸p luËt (®iÒu 69). §©y lµ nh÷ng quyÒn tù do
d©n chñ ®ång thêi còng lµ quyÒn chÝnh trÞ cña c«ng d©n.
Nhµ níc ta t«n träng quyÒn tù do d©n chñ cña mäi
c«ng d©n v× “sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ngêi lµ ®iÒu
kiÖn ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ngêi" (1). So víi
HiÕn ph¸p tríc ®©y, HiÕn ph¸p 1992 ghi nhËn thªm
mét sè quyÒn tù do míi cña c«ng d©n. Mét trong nh÷ng
quyÒn míi ®ã lµ quyÒn ®îc th«ng tin. QuyÒn ®îc
th«ng tin ®îc hiÓu lµ quyÒn ®îc nhËn tin vµ truyÒn
tin theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. Ngµy nay khi mµ
th«ng tin ®· trë thµnh mét yÕu tè v« cïng quan träng
trong c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi
th× quyÒn ®îc th«ng tin trë thµnh mét quyÒn quan
träng vµ kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong c¸c quyÒn c¬ b¶n
cña c«ng d©n.
- QuyÒn tù do tÝn ngìng (§iÒu 70). QuyÒn nµy cho
phÐp mçi c«ng d©n ®îc tù do theo hoÆc kh«ng theo mét
t«n gi¸o nµo. C¸c t«n gi¸o ®Òu b×nh ®¼ng tríc ph¸p
luËt. Nh÷ng n¬i thê tù cña c¸c tÝn ngìng, t«n gi¸o ®îc
ph¸p luËt b¶o hé. HiÕn ph¸p mét mÆt quy ®Þnh kh«ng ai
®îc x©m ph¹m tù do tÝn ngìng, mÆt kh¸c quy ®Þnh
kh«ng ai ®îc lîi dông tù do tÝn ngìng, t«n gi¸o ®Ó lµm
tr¸i ph¸p luËt vµ chÝnh s¸ch cña nhµ níc.
- QuyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m vÒ th©n thÓ (§iÒu 71).
Theo quy ®Þnh cña ®iÒu 71 c«ng d©n cã quyÒn bÊt kh¶
x©m ph¹m vÒ th©n thÓ, ®îc ph¸p luËt b¶o hé vÒ tÝnh
m¹ng, søc khoÎ, danh dù vµ nh©n phÈm. Kh«ng ai cã
thÓ bÞ b¾t, nÕu kh«ng cã quyÕt ®Þnh cña Toµ ¸n nh©n
d©n, quyÕt ®Þnh hoÆc phª chuÈn cña ViÖn kiÓm s¸t nh©n
d©n, trõ trêng hîp ph¹m téi qu¶ tang. ViÖc b¾t vµ
giam gi÷ ph¶i ®óng ph¸p luËt. Nghiªm cÊm mäi h×nh
thøc truy bøc, nhôc h×nh, xóc ph¹m danh dù, nh©n
phÈm cña c«ng d©n.
- QuyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m vÒ chç ë (§iÒu 73). Theo
quy ®Þnh cña HiÕn ph¸p 1992, quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m
vÒ chç ë ®îc hiÓu lµ kh«ng ai ®îc tù ý vµo chç ë cña
ngêi kh¸c nÕu kh«ng ®îc ngêi ®ã ®ång ý, trõ trêng
hîp ph¸p luËt cho phÐp. ViÖc kh¸m xÐt ph¶i do ®¹i diÖn
c¬ quan nhµ níc cã thÈm quyÒn tiÕn hµnh theo quy
®Þnh cña ph¸p luËt.
- QuyÒn bÝ mËt th tÝn, ®iÖn tho¹i, ®iÖn tÝn cña
c«ng d©n (§iÒu 73) ®îc hiÓu lµ kh«ng ai ®îc tù ý
kh¸m xÐt, bãc më, thu gi÷, kiÓm so¸t th tÝn, ®iÖn tÝn,
297 298
®iÖn tho¹i cña c«ng d©n. Néi dung th tÝn, ®iÖn tÝn, ®iÖn
tho¹i ®îc gi÷ bÝ mËt. ViÖc bãc më, kiÓm so¸t, thu gi÷
th tÝn, ®iÖn tÝn cña c«ng d©n ph¶i do ngêi cã thÈm
quyÒn tiÕn hµnh theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.
- QuyÒn tù do ®i l¹i vµ c tró (§iÒu 68). Theo quy
®Þnh cña HiÕn ph¸p hiÖn hµnh c«ng d©n ViÖt Nam cã
quyÒn tù do ®i l¹i vµ c tró trong níc, cã quyÒn ra
níc ngoµi vµ tõ níc ngoµi vÒ níc theo quy ®Þnh cña
ph¸p luËt. Nh vËy, còng nh c¸c HiÕn ph¸p tríc ®©y,
HiÕn ph¸p míi cho phÐp c«ng d©n ViÖt Nam cã quyÒn tù
do ®i l¹i vµ lùa chän chç ë cho b¶n th©n vµ gia ®×nh ë
mäi n¬i trªn ®Êt ViÖt Nam. So víi HiÕn ph¸p 1959 vµ
HiÕn ph¸p 1980 quyÒn tù do ®i ra níc ngoµi trong
HiÕn ph¸p 1992 ®îc quy ®Þnh râ rµng h¬n. HiÕn ph¸p
1959 chØ quy ®Þnh "c«ng d©n ViÖt Nam cã quyÒn tù do
c tró vµ ®i l¹i", HiÕn ph¸p 1980 còng quy ®Þnh chung
chung: "QuyÒn tù do c tró vµ ®i l¹i ®îc t«n träng theo
quy ®Þnh cña ph¸p luËt". ChÝnh nh÷ng quy ®Þnh cha
thËt râ rµng ®ã ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh quan liªu cöa
quyÒn, h¸ch dÞch g©y kh«ng Ýt phiÒn nhiÔu cho nh÷ng
ngêi ViÖt Nam muèn ®i ra níc ngoµi víi nh÷ng lý do
chÝnh ®¸ng mµ ph¸p luËt cho phÐp. ViÖc quy ®Þnh trong
®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc quyÒn cña c«ng d©n ®îc
"tù do ®i ra níc ngoµi vµ tõ níc ngoµi trë vÒ theo quy
®Þnh cña ph¸p luËt" ®¸p øng nguyÖn väng chÝnh ®¸ng
cña mäi ngêi, phï hîp víi ®êng lèi ®èi ngo¹i cña nhµ
níc ta lµ më réng giao lu vµ hîp t¸c víi tÊt c¶ c¸c
níc trªn thÕ giíi kh«ng ph©n biÖt chÕ ®é chÝnh trÞ vµ
x· héi kh¸c nhau. §ã còng lµ sù ghi nhËn l¹i §iÒu 10
HiÕn ph¸p 1946 - HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña nhµ níc ta,
trong ®ã ®· tuyªn bè: C«ng d©n ViÖt Nam cã quyÒn tù
do c tró, ®i l¹i trong níc vµ ra níc ngoµi.
- Víi môc ®Ých ®Ò cao h¬n n÷a viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn
tù do d©n chñ vµ tù do c¸ nh©n cho c«ng d©n, c¸c nhµ
lËp ph¸p ®· ®a vµo trong ®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ
níc, v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt cã hiÖu lùc ph¸p lý
cao nhÊt quyÒn "kh«ng ai bÞ coi lµ cã téi vµ ph¶i chÞu
h×nh ph¹t khi cha cã b¶n ¸n kÕt téi cña toµ ¸n ®· cã
hiÖu lùc ph¸p luËt. Ngêi bÞ b¾t, bÞ giam gi÷, bÞ truy tè,
xÐt xö tr¸i ph¸p luËt, cã quyÒn ®îc båi thêng thiÖt
h¹i vÒ vËt chÊt vµ phôc håi danh dù. Ngêi lµm tr¸i
ph¸p luËt trong viÖc b¾t, giam gi÷, truy tè, xÐt xö g©y
thiÖt h¹i cho ngêi kh¸c ph¶i bÞ xö lý nghiªm minh"
(§iÒu 72). §©y lµ mét bíc ph¸t triÓn míi cña HiÕn
ph¸p 1992. Tríc ®©y vÊn ®Ò trªn chØ ®îc thÓ chÕ ho¸
trong Bé luËt h×nh sù níc ta do Quèc héi th«ng qua
ngµy 28/12/1989. T×nh h×nh thùc tÕ cña ®Êt níc cho
thÊy r»ng viÖc buéc téi, b¾t vµ giam gi÷ c«ng d©n tr¸i
ph¸p luËt vÉn cßn tån t¹i. V× vËy chóng ta kh«ng chØ thÓ
chÕ ho¸ nh÷ng quy ®Þnh trªn trong bé luËt h×nh sù mµ
nhÊt thiÕt ph¶i thÓ chÕ ho¸ trong ®¹o luËt c¬ b¶n cña
nhµ níc.
d) C¸c nghÜa vô c¬ b¶n cña con ngêi víi t c¸ch
c«ng d©n
VÒ nghÜa vô c¬ b¶n cña con ngêi víi t c¸ch c«ng
d©n HiÕn ph¸p 1992 thõa kÕ nh÷ng quy ®Þnh cña c¸c
299 300
HiÕn ph¸p tríc ®©y ®ång thêi còng bæ sung hoµn thiÖn
thªm mét bíc. Theo HiÕn ph¸p 1946, c«ng d©n ViÖt
Nam chØ cã c¸c nghÜa vô sau ®©y: “B¶o vÖ Tæ quèc, t«n
träng HiÕn ph¸p, tu©n theo ph¸p luËt vµ nghÜa vô ph¶i
®i lÝnh". HiÕn ph¸p 1959 ®· quy ®Þnh thªm nh÷ng nghÜa
vô míi nh tu©n theo kû luËt lao ®éng, trËt tù c«ng
céng vµ nh÷ng quy t¾c sinh ho¹t x· héi, nghÜa vô t«n
träng vµ b¶o vÖ tµi s¶n c«ng céng, nghÜa vô ®ãng thuÕ
theo ph¸p luËt. HiÕn ph¸p 1980 mét mÆt ghi nhËn l¹i
nh÷ng nghÜa vô ®· quy ®Þnh trong HiÕn ph¸p 1959, mÆt
kh¸c x¸c ®Þnh thªm nh÷ng nghÜa vô míi cña c«ng d©n
nh nghÜa vô ph¶i trung thµnh víi Tæ quèc, nghÜa vô
tham gia x©y dùng quèc phßng toµn d©n, nghÜa vô b¶o
vÖ an ninh chÝnh trÞ vµ trËt tù an toµn x· héi; gi÷ g×n bÝ
mËt nhµ níc; nghÜa vô tham gia lao ®éng c«ng Ých theo
quy ®Þnh cña ph¸p luËt. HiÕn ph¸p 1992 ®· ghi nhËn l¹i
tÊt c¶ c¸c nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n mµ HiÕn ph¸p
1980 ®· quy ®Þnh. §ã lµ nghÜa vô ph¶i trung thµnh víi
Tæ quèc (§iÒu 76), nghÜa vô b¶o vÖ Tæ quèc trong ®ã cã
nghÜa vô qu©n sù vµ tham gia quèc phßng toµn d©n
(§iÒu 77); nghÜa vô tu©n theo HiÕn ph¸p, ph¸p luËt,
tham gia b¶o vÖ an ninh quèc gia vµ trËt tù an toµn x·
héi, gi÷ g×n bÝ mËt quèc gia, chÊp hµnh nh÷ng quy t¾c
sinh ho¹t c«ng céng (§iÒu 79); nghÜa vô ®ãng thuÕ vµ
lao ®éng c«ng Ých theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt (§iÒu 80).
Riªng nghÜa vô c«ng d©n vÒ t«n träng vµ b¶o vÖ tµi s¶n
x· héi chñ nghÜa (quy ®Þnh trong §iÒu 79 HiÕn ph¸p
1980) ®îc thay thÕ b»ng nghÜa vô c«ng d©n vÒ t«n
träng vµ b¶o vÖ tµi s¶n cña nhµ níc vµ lîi Ých c«ng
céng (§iÒu 78 HiÕn ph¸p 1992). Sù thay thÕ nµy lµ hîp
lý v× kh¸i niÖm tµi s¶n x· héi chñ nghÜa lµ mét kh¸i
niÖm cha thËt sù ®îc ®Þnh h×nh, v× thÕ mçi ngêi cã
thÓ hiÓu nã theo mét c¸ch kh¸c nhau. Cßn nãi tµi s¶n
cña nhµ níc th× mäi c«ng d©n ai còng cã thÓ hiÓu r»ng
®ã lµ tµi s¶n thuéc së h÷u nhµ níc, do nhµ níc thùc
hiÖn quyÒn ®Þnh ®o¹t. So víi HiÕn ph¸p 1980, HiÕn
ph¸p 1992 cã thªm mét ®iÒu míi dµnh cho ngêi níc
ngoµi (§iÒu 81). §iÒu nµy quy ®Þnh ngêi níc ngoµi c
tró ë ViÖt Nam ph¶i tu©n theo HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt
ViÖt Nam. §ång thêi víi nghÜa vô nµy hä cã quyÒn ®îc
nhµ níc ViÖt Nam b¶o hé tÝnh m¹ng, tµi s¶n vµ c¸c
quyÒn lîi chÝnh ®¸ng theo ph¸p luËt ViÖt Nam. §©y lµ
mét bíc ph¸t triÓn míi cña chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n. Nã phï hîp víi
tinh thÇn cña luËt ph¸p quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi,
®ång thêi nã còng phï hîp víi nguyªn t¾c hiÕn ph¸p
cña chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô cña
c«ng d©n lµ t«n träng c¸c quyÒn con ngêi vÒ chÝnh trÞ,
d©n sù, kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ x· héi. Quy ®Þnh nµy trong
®¹o luËt c¬ b¶n cña nhµ níc t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho
ngêi níc ngoµi ®Õn ViÖt Nam, phôc vô viÖc më réng
hîp t¸c kinh tÕ, khoa häc kü thuËt vµ giao lu víi thÞ
trêng thÕ giíi.
Tãm l¹i, bèn b¶n HiÕn ph¸p níc ta ®¸nh dÊu bèn
giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n. ChÕ ®Þnh
quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng
301 302
d©n trong HiÕn ph¸p 1992 lµ sù thõa kÕ vµ ph¸t triÓn
cña HiÕn ph¸p 1946, 1959, 1980. Víi sù ra ®êi cña HiÕn
ph¸p 1992, chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa
vô c¬ b¶n cña c«ng d©n ViÖt Nam ®· tiÕn mét bíc dµi
trªn con ®êng ®i ®Õn sù hoµn thiÖn.
7. Ph¬ng híng hoµn thiÖn ph¸p luËt vµ c¬
chÕ thùc hiÖn ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi,
quyÒn c«ng d©n ë ViÖt Nam hiÖn nay
Trong xu thÕ héi nhËp quèc tÕ vµ toµn cÇu ho¸, xu
thÕ ph¸t triÓn ngµy cµng s©u réng c¸c thiÕt chÕ d©n chñ
trong x· héi, c¸c quyÒn con ngêi cïng víi c¸c quyÒn
c«ng d©n ngµy cµng ®îc cñng cè vµ hoµn thiÖn. ViÖc
hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi ë ViÖt Nam
tríc hÕt ph¶i thÓ hiÖn trong hiÕn ph¸p, ®Æc biÖt lµ chÕ
®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n
trong HiÕn ph¸p. Ph¶i ®æi tªn chÕ ®Þnh: “QuyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n” trong HiÕn ph¸p 1992
thµnh chÕ ®Þnh: “QuyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬
b¶n cña c«ng d©n”. VÒ néi dung cô thÓ cña chÕ ®Þnh nµy,
trõ mét sè ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ quyÒn bÇu cö, øng cö
vµo c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc, nghÜa vô qu©n sù
vµ mét Ýt quyÒn kh¸c thuéc ®Æc quyÒn cña c«ng d©n cßn
l¹i tÊt c¶ c¸c ®iÒu quy ®Þnh vÒ c¸c quyÒn ®Òu nªn dïng
thuËt ng÷: “mäi c¸ nh©n” hoÆc “bÊt cø ngêi nµo”. Nªn
bæ sung thªm quy ®Þnh: “Mäi ngêi ®Òu cã quyÒn sèng
trong m«i trêng trong s¹ch vµ cã nghÜa vô b¶o vÖ duy
tr× m«i trêng trong s¹ch”; “mäi ngêi ®Òu cã quyÒn cã
®iÒu kiÖn sèng xøng ®¸ng ®Ó ®¶m b¶o søc khoÎ vµ cuéc
sèng b×nh thêng bao gåm ®iÒu kiÖn nhµ ë, l¬ng thùc,
níc s¹ch”. Nhµ níc cã nghÜa vô tæ chøc trng cÇu d©n
ý ®Ó nh©n d©n quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò träng ®¹i cña ®Êt
níc, tæ chøc t ph¸p ®éc lËp ®Ó ®¶m b¶o ho¹t ®éng xÐt
xö ®îc kh¸ch quan, ®¶m b¶o mäi c«ng d©n ®Òu b×nh
®¼ng tríc ph¸p luËt. Ph¶i cã LuËt vÒ tæ chøc vµ ho¹t
®éng cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam ®Ó nh©n d©n cã thÓ
kiÓm so¸t ®îc quyÒn lùc cña §¶ng; cã LuËt vÒ tiÕp cËn
th«ng tin ®Ó x¸c lËp nghÜa vô cña c¸c c¬ quan c«ng
quyÒn cung cÊp thêng xuyªn vµ ®Çy ®ñ c¸c th«ng tin
cÇn thiÕt cho ngêi d©n. §æi míi LuËt bÇu cö ®Ó t¨ng
cêng kh¶ n¨ng lùa chän trong bÇu cö cña ngêi d©n.
Ph¶i thµnh lËp thiÕt chÕ b¶o hiÕn ®éc lËp víi c¬ quan
ban hµnh luËt ®Ó ®¶m b¶o kh«ng cã luËt vµ c¸c v¨n b¶n
díi luËt vi hiÕn. CÇn thiÕt lËp mét sè thiÕt chÕ hiÕn
®Þnh ®éc lËp nh ñy ban bÇu cö trung ¬ng, ñy ban
phßng chèng tham nhòng, ñy ban nh©n quyÒn, ñy ban
gi¸m s¸t tèi cao ®Ó quyÒn lùc nhµ níc kh«ng bÞ l¹m
dông vµ kiÓm so¸t ®îc quyÒn lùc nhµ níc, ®Æc biÖt lµ
quyÒn lùc cña hÖ thèng c¬ quan hµnh ph¸p. CÇn cã mét
c¬ chÕ h÷u hiÖu ®Ó h¹n chÕ ®Õn møc tèi ®a n¹n b¹o lùc
gia ®×nh, n¹n ma tuý, m¹i d©m, bu«n b¸n phô n÷, trÎ
em, lao ®éng cìng bøc, lao ®éng trÎ em, b¶o vÖ ngêi
giµ kh«ng n¬i n¬ng tùa , b¶o vÖ ngêi tµn tËt, th¬ng
binh, bÖnh binh, gia ®×nh cã c«ng víi níc. Nhµ níc
cÇn cã biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó x©y dùng thªm c¸c bÖnh
viÖn c«ng, t¨ng cêng kh¶ n¨ng ch÷a bÖnh cho ngêi
d©n ®Ó tr¸nh hiÖn tîng hai, ba bÖnh nh©n trªn mét
giêng bÖnh nh hiÖn nay. Nhanh chãng x©y dùng vµ
303 304
c¶i t¹o hÖ thèng giao th«ng thµnh phè, hÖ thèng giao
th«ng ®êng bé quèc gia ®Ó h¹n chÕ n¹n ¸ch t¾c vµ tai
n¹n giao th«ng, ®¶m b¶o m«i trêng sèng an toµn cho
mäi ngêi d©n.
C©u hái th¶o luËn Ch¬ng 4
1. B¹n h·y cho biÕt trong HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt
ViÖt Nam quyÒn con ngêi vµ quyÒn c«ng d©n cã ®îc
ph©n ®Þnh râ rµng hay kh«ng?
2. H·y ph©n tÝch c¸c nguyªn t¾c hiÕn ®Þnh cña chÕ
®Þnh quyÒn con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña
c«ng d©n theo HiÕn ph¸p 1992 ( söa ®æi 2001).
3. Ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña chÕ ®Þnh quyÒn con
ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n qua c¸c
b¶n hiÕn ph¸p ViÖt Nam.
4. B¹n h·y cho biÕt ph¬ng híng hoµn thiÖn ph¸p
luËt vµ c¬ chÕ thùc hiÖn ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n ë ViÖt Nam
hiÖn nay.
Nh÷ng ch÷ viÕt t¾t
UDHR Tuyªn ng«n thÕ giíi vÒ quyÒn con ngêi, 1948
(Universal Declaration of Human Rights)
CAT C«ng íc chèng tra tÊn vµ c¸c h×nh thøc
trõng ph¹t vµ ®èi xö tµn b¹o, v« nh©n ®¹o
hay h¹ nhôc kh¸c (Convention against
Torture and Other Cruel, Inhuman or
Degrading Treatment or Punishment)
CEDAW
C«ng íc vÒ xãa bá tÊt c¶ c¸c h×nh thøc
ph©n biÖt ®èi xö víi phô n÷ (Convention
on the Elimination of All Forms of
Discrimination against Women)
CRC C«ng íc vÒ quyÒn trÎ em (Convention on
the Rights of the Child, CRC)
ICCPR
C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn d©n sù,
chÝnh trÞ (International Covenant on
Civil and Political Rights - ICCPR)
ICESCR
C«ng íc quèc tÕ vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x·
héi vµ v¨n hãa(International Covenant on
Economic, Social and Cultural Rights -
ICESCR)
305 306
ICERD C«ng íc quèc tÕ vÒ xãa bá tÊt c¶ c¸c
h×nh thøc ph©n biÖt ®èi xö vÒ chñng téc
(International Convention on the
Elimination of All Forms of Racial
Discrimination, ICERD)
ICSPCA C«ng íc quèc tÕ vÒ ng¨n ngõa vµ trõng
trÞ téi ¸c a-p¸c-thai (the International
Convention on the Suppression and
Punishment of the Crime of Apartheid -
ICSPCA)
ICRMW C«ng íc quèc tÕ vÒ b¶o vÖ c¸c quyÒn cña
tÊt c¶ ngêi lao ®éng di tró vµ c¸c thµnh
viªn trong gia ®×nh hä (International
Convention on the Protection of the
Rights of All Migrant Workers and
Members of Their Families, ICRMW)
ICRPD C«ng íc vÒ quyÒn cña nh÷ng ngêi
khuyÕt tËt (Convention on the Rights of
Persons with Disabilities, ICRPD)
CPPCG C«ng íc cña Liªn hîp quèc vÒ ng¨n chÆn
vµ trõng trÞ téi diÖt chñng (United
Nations Convention on the Prevention
and Punishment of the Crime of Genocide
- CPPCG)
ICPPED C«ng íc quèc tÕ vÒ b¶o vÖ tÊt c¶ mäi
ngêi khái bÞ ®a ®i mÊt tÝch, 2006
(International Convention for the
Protection of All Persons from Enforced
Disappearance)
ILO Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (International
Labour Organization)
UNESCO
Tæ chøc Gi¸o dôc, khoa häc vµ V¨n hãa
Liªn hîp quèc (United Nations
Educational, Scientific and Cultural
Organization)
UNDP Ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn hîp quèc
(United Nations Development
Programme)
ECOSOC
Héi ®ång Kinh tÕ-X· héi cña Liªn hîp
quèc (The United Nations Economic and
Social Council)
UNICEF Quü Nhi ®ång Liªn hîp quèc (the United
Nations Children's Fund)
FAO
Tæ chøc N«ng nghiÖp vµ L¬ng thùc Liªn
hîp quèc (the United Nations Food and
Agriculture Organization)
WHO Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (World Health
Organization)
ASEAN HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ (the
Association of Southeast Asian Nations)
307 308
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Hái - §¸p vÒ
quyÒn con ngêi, NXB C«ng an Nh©n d©n, 2011.
2. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Gi¸o tr×nh
Lý luËn vµ Ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi, NXB
Lao ®éng-X· héi, 2011.
3. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, LuËt nh©n
quyÒn quèc tÕ - Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n, NXB Lao
®éng-X· héi, 2011.
4. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, LuËt quèc tÕ
vÒ quyÒn cña nh÷ng ngêi dÔ bÞ tæn th¬ng, NXB
Lao ®éng-X· héi, 2011.
5. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Tuyªn ng«n
quèc tÕ nh©n quyÒn 1948- Môc tiªu chung cña
nh©n lo¹i,, NXB Lao ®éng-X· héi, 2011.
6. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, QuyÒn con
ngêi: TËp hîp nh÷ng b×nh luËn, khuyÕn nghÞ
chung cña c¸c ñy ban c«ng íc Liªn hîp quèc,
NXB C«ng an Nh©n d©n, 2010.
7. Khoa LuËt §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, QuyÒn con
ngêi: TËp hîp tµi liÖu chuyªn ®Ò cña Liªn hîp
quèc, NXB C«ng an Nh©n d©n, 2010.
8. Tµi liÖu tËp huÊn vÒ quyÒn trÎ em, UNICEF Hµ
Néi vµ Trung t©m Nghiªn cøu QuyÒn con ngêi
thuéc Häc viÖn ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh,
2002.
9. CEDAW - ThiÕt lËp l¹i quyÒn cho phô n÷,
UNIFEM Vietnam, 2006.
10. Mét sè vÊn ®Ò vÒ ngêi thiÓu sè trong luËt quèc
tÕ, UNICEF vµ ñy ban D©n téc MiÒn nói, 2001.
11. United Nations, Human Rights, Questions and
Answers, New York, 1994.
12. United Nations, The Manual on Human Rights
Reporting, New York, 1991.
309 310
Môc lôc
Trang
Lêi tùa cña §¹i sø- trëng ph¸i ®oµn Liªn minh
ch©u ¢u t¹i ViÖt Nam......................................................3
Lêi giíi thiÖu.....................................................................5
Ch¬ng 1 - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n
vÒ quyÒn con ngêi........................................7
Môc ®Ých vµ cÊu tróc cña ch¬ng ....................................7
1.1 Kh¸i niÖm quyÒn con ngêi........................................8
1.1.1. §Þnh nghÜa quyÒn con ngêi..................................8
1.1.2. QuyÒn con ngêi vµ quyÒn c«ng d©n..................11
1.2. Nguån gèc cña quyÒn con ngêi..............................13
1.3. TÝnh chÊt cña quyÒn con ngêi...............................15
1.3.1. TÝnh phæ biÕn .......................................................15
1.3.2. TÝnh kh«ng thÓ chuyÓn nhîng ......................... 16
1.3.3. TÝnh kh«ng thÓ ph©n chia ..................................17
1.3.4. TÝnh liªn hÖ vµ phô thuéc lÉn nhau ...................18
1.4. Ph©n lo¹i quyÒn con ngêi......................................21
1.4.1. Ph©n lo¹i theo c¸c lÜnh vùc ®êi sèng....................21
1.4.2. Ph©n lo¹i theo chñ thÓ cña quyÒn........................27
1.4.3. Ph©n lo¹i theo “thÕ hÖ quyÒn”..............................29
1.5. Chñ thÓ cña quyÒn vµ chñ thÓ cña nghÜa vô..........34
1.6. Mèi quan hÖ gi÷a quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸ nh©n....35
1.7. LÞch sö ph¸t triÓn cña t tëng vÒ quyÒn
con ngêi..................................................................36
1.8. NghÜa vô quèc gia trong viÖc b¶o ®¶m quyÒn
con ngêi .................................................................44
1.8.1. C¸c lo¹i nghÜa vô cña quèc gia.............................44
1.8.2.Yªu cÇu ®èi víi quèc gia trong viÖc giíi h¹n
mét sè quyÒn con ngêi.........................................47
1.8.3. Yªu cÇu ®èi víi quèc gia viÖc t¹m ®×nh chØ
quyÒn trong hoµn c¶nh khÈn cÊp ........................50
1.9. C¸c ®iÒu kiÖn b¶o ®¶m thùc hiÖn quyÒn con ngê.i....55
C©u hái th¶o luËn...........................................................58
Ch¬ng 2 - Ph¸p luËt quèc tÕ vÒ
quyÒn con ngêi......................................61
Môc ®Ých vµ cÊu tróc cña ch¬ng ..................................61
2.1. Liªn Hîp quèc víi viÖc b¶o vÖ quyÒn con ngêi.....62
2.1.1 Vai trß Liªn Hîp quèc trong viÖc b¶o vÖ
quyÒn con ngêi....................................................62
2.1.2. QuyÒn con ngêi trong bèi c¶nh quèc tÕ ngµy nay.......68
2.2. Kh¸i qu¸t vÒ luËt nh©n quyÒn quèc tÕ...................71
311 312
2.2.1. Kh¸i niÖm, ®èi tîng vµ nguån luËt
nh©n quyÒn quèc tÕ..............................................71
2.2.1.1 Kh¸i niÖm............................................................71
2.2.1.2. §èi tîng ®iÒu chØnh.........................................72
2.2.1.3. Nguån luËt.........................................................72
2.2.2. Mèi quan hÖ gi÷a luËt nh©n quyÒn quèc tÕ
vµ ph¸p luËt quèc gia ...........................................74
2.2.3. Chñ quyÒn quèc gia vµ quyÒn con ngêi ............77
2.3. C¸c chuÈn mùc quèc tÕ vÒ quyÒn con ngêi...........79
2.3.1 C¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ .............................81
2.3.1.1. QuyÒn sèng .....................................................83
2.3.1.2. QuyÒn kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö......................88
2.3.1.3. QuyÒn ®îc b¶o vÖ kh«ng bÞ tra tÊn,
®èi xö hoÆc trõng ph¹t tµn b¹o,
v« nh©n ®¹o hoÆc h¹ nhôc.................................92
2.3.1.4. QuyÒn kh«ng bÞ buéc lµm n« lÖ hay n« dÞch.....97
2.3.1.5. QuyÒn kh«ng bÞ b¾t hoÆc giam gi÷ tïy tiÖn.....99
2.3.1.6. QuyÒn ®îc ®èi xö nh©n ®¹o vµ t«n träng
nh©n phÈm cña nh÷ng ngêi bÞ tíc tù do.....102
2.3.1.7. QuyÒn vÒ xÐt xö c«ng b»ng ..........................106
2.3.1.8. QuyÒn tù do ®i l¹i vµ c tró............................110
2.3.1.9. QuyÒn ®îc b¶o vÖ sù riªng t .......................113
2.3.1.10. QuyÒn tù do t tëng, l¬ng t©m
vµ t«n gi¸o.......................................................113
2.3.1.11. QuyÒn tù do quan ®iÓm vµ biÓu ®¹t ...........117
2.3.1.12. QuyÒn tù do lËp héi ......................................119
2.3.1.13. QuyÒn tù do héi häp mét c¸ch hßa b×nh.............120
2.3.1.14. QuyÒn kÕt h«n, lËp gia ®×nh vµ b×nh ®¼ng
trong h«n nh©n ...........................................122
2.3.1.15. QuyÒn tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ.......124
2.3.2. C¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa ..............126
2.3.2.1. QuyÒn ®îc hëng vµ duy tr× tiªu chuÈn
sèng thÝch ®¸ng ...............................................127
2.3.2.2. QuyÒn vÒ lao ®éng .........................................131
2.3.2.3. QuyÒn ®îc hëng an sinh x· héi......................134
2.3.2.4. QuyÒn ®îc hç trî vÒ gia ®×nh............................135
2.3.2.5. QuyÒn vÒ søc kháe...........................................136
2.3.2.6. QuyÒn vÒ gi¸o dôc............................................138
2.3.2.7. QuyÒn tham gia vµo ®êi sèng v¨n hãa
vµ hëng c¸c thµnh tùu khoa häc .................140
2.3.3. QuyÒn cña mét sè nhãm dÔ bÞ tæn th¬ng.........143
2.3.3.1. QuyÒn cña phô n÷ ...........................................144
2.3.3.2. QuyÒn trÎ em ..................................................166
2.3.3.3. QuyÒn cña ngêi khuyÕt tËt ...........................183
2.3.3.4. QuyÒn cña ngêi thiÓu sè ..............................192
C©u hái th¶o luËn.........................................................205
Ch¬ng 3 -C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi......................................209
Môc ®Ých vµ cÊu tróc cña ch¬ng ..................................209
3.1. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy QCN cña Liªn Hîp quèc.. 211
3.1.1.C¬ chÕ theo HiÕn ch¬ng ......................................212
3.1.1.1. §¹i héi ®ång Liªn Hîp quèc ............................212
313 314
3.1.1.2. Héi ®ång B¶o an ..............................................214
3.1.1.3. Héi ®ång Kinh tÕ, X· héi (ECOSOC) ...........214
ñy ban Nh©n quyÒn. .....................................................215
Héi ®ång Nh©n quyÒn ..................................................216
ñy ban vÒ ®Þa vÞ cña phô n÷ .........................................225
3.1.1.4. Ban th ký ....................................................... 226
Cao ñy Nh©n quyÒn ......................................................... 226
3.1.2. C¬ chÕ theo C«ng íc..........................................229
ñy ban Nh©n quyÒn (Human Rights Committee) .........231
ñy ban vÒ c¸c QuyÒn Kinh tÕ, X· héi vµ V¨n hãa .........232
3.1.3. C¬ chÕ theo c¸c thñ tôc ®Æc biÖt ...........................233
Thñ tôc kÝn 1503 ...........................................................234
3.2. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn khu vùc .......235
3.2.1. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn ch©u ¢u....237
3.2.2. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn ch©u Mü ..240
3.2.3. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn ch©u Phi....242
3.3.4. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn ch©u ¸....244
3.3.5. C¬ chÕ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy nh©n quyÒn
§«ng Nam ¸ (ASEAN) ........................................244
3.3. C¸c tæ chøc phi chÝnh phñ quèc tÕ .........................246
3.4. C¬ chÕ quèc gia vÒ b¶o vÖ vµ thóc ®Èy
quyÒn con ngêi.....................................................250
3.4.1. Nguyªn t¾c Pari vÒ c¬ quan nh©n quyÒn
quèc gia...............................................................251
3.4.2. C¸c tæ chøc x· héi tham gia b¶o vÖ
quyÒn con ngêi...................................................256
C©u hái th¶o luËn.........................................................260
Ch¬ng 4 - Ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ
quyÒn con ngêi........................................262
Môc ®Ých vµ cÊu tróc ch¬ng 4................................... 262
1. Kh¸i niÖm quyÒn con ngêi trong HiÕn ph¸p
vµ ph¸p luËt ViÖt Nam............................................ 263
2. ViÖt Nam tÝch cùc tham gia vµ cam kÕt thùc hiÖn
c¸c C«ng íc quèc tÕ quan träng vÒ quyÒn con ngêi.....264
3. Kh¸i qu¸t vÒ quyÒn con ngêi, quyÒn c«ng d©n
trong trong lÞch sö lËp hiÕn ViÖt Nam.....................266
3.1. Kh¸i niÖm c«ng d©n, quyÒn c«ng d©n
vµ quy chÕ ph¸p lý cña c«ng d©n. ........................ 267
3.2. Kh¸i niÖm quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n
cña c«ng d©n.........................................................272
4. Nh÷ng nguyªn t¾c hiÕn ph¸p cña chÕ ®Þnh
con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n
cña c«ng d©n ViÖt Nam.........................................273
4.1. Nguyªn t¾c t«n träng c¸c quyÒn con ngêi
vÒ chÝnh trÞ, d©n sù, kinh tÕ, x· héi
vµ v¨n ho¸ (®iÒu 50) .............................................274
4.2. Nguyªn t¾c quyÒn cña c«ng d©n kh«ng
t¸ch rêi nghÜa vô cña c«ng d©n (§iÒu 51)...........274
4.3. Nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu b×nh ®¼ng
tríc ph¸p luËt (§iÒu 52). ...................................275
315 316
4.4. Nguyªn t¾c nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa................277
4.5. Nguyªn t¾c tÝnh hiÖn thùc cña quyÒn
con ngêi, quyÒn vµ nghÜa vô cña c«ng d©n......... 278
5. Sù ph¸t triÓn chÕ ®Þnh quyÒn con ngêi,
quyÒn vµ nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n
qua c¸c hiÕn ph¸p n¨m 1946, 1959, 1980
vµ 1992 (söa ®æi n¨m 2001). ..................................280
6. Ph©n lo¹i c¸c quyÒn con ngêi, quyÒn vµ
nghÜa vô c¬ b¶n cña c«ng d©n theo
HiÕn ph¸p 1992 (söa ®æi 2001). ..............................286
7. Ph¬ng híng hoµn thiÖn ph¸p luËt vµ
c¬ chÕ thùc hiÖn ph¸p luËt vÒ quyÒn con ngêi,
quyÒn c«ng d©n ë ViÖt Nam hiÖn nay......................301
C©u hái th¶o luËn.........................................................303
V¡N PHßNG TH¦êNG TRùC VÒ NH¢N QUYÒN
VÊN §Ò NH¢N QUYÒN TRONG KHU¤N KHæ
PH¸P LUËT QUèC TÕ Vµ VIÖT NAM
ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung
V¡N PHßNG TH¦êNG TRùC VÒ NH¢N QUYÒN
Biªn tËp : NguyÔn Thanh S¬n Ph¹m V¨n Ba
§ç Anh TuÊn Tr×nh bµy : Ph¹m Hµ VÏ b×a : Phan Quang
_____________________________________________________ Sè ®¨ng ký KHXB: 02-2012/CXB/39-262/TDTT. In 1000 cuèn, khæ 14,5x20,5cm. T¹i C«ng ty CP In Thiªn Kim. In xong vµ nép lu chiÓu n¨m 2012.
317 318