european expression - issue 62

Διε

ύθυν

ση ε

πιστ

ροφ

ής: Ο

μήρο

υ 54

- Α

θήνα

- 10

6 72

Πού πάει η Ευρώπη σήμερα;

Φάκελος: θρησκεία και Ευρώπη

Ανθρώπινα Δικαιώματα

S e c t i o n 0�

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ • τ. 62 • 3ο ΤΡΙΜΗΝΟ 2006

Εκδοτικό Σημείωμα ...............................................................................................5Νίκος Γιαννής

ΦΑΚΕΛΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΕΥΡΩΠΗ

Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και η Σχέση της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της Ορθοδοξίας ................................................................................................7του Γεωργίου ΚουκουδάκηΘρησκεία και ανεκτικότητα .................................................................................13του Διονύση ΓουσέτηΠρόταση Νόμου για τη ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας ..................15Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του ΠολίτηΟι Οικονομικές Σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας ..............................................22του Γιάννη Κτιστάκη

ΑΚΟΜΗ ΕΝΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Ευρωπαϊκή Επιστολή ...........................................................................................24Publius (Ομάδα Ιταλών Φεντεραλιστών)Χτίζοντας την Ευρώπη ή Γράφοντας ένα «Σύνταγμα;» ......................................26του Francesco Rossolillo. Μετάφραση Έλενα ΦάκαΕυρωπαϊκό Σύνταγμα. Σχέδια για την αναβίωσή του ..........................................29Εργαστήρι Ευρωπαϊκής ΟλοκλήρωσηςΗ σημασία της ένταξης Ρουμανίας και Βουλγαρίας ............................................31του Π.Κ. ΙωακειμίδηTo μέλλον της Συνθήκης Θέσπισης Συντάγματος για την Ευρώπη – μια στρατηγική για την Πολωνία .........................................................................32Krzysztof Bobiński (PISM), Jacek Kucharczyk (ISP), Tadeusz Chabiera (PISM), Piotr Kaczyński(ISP) & Maciej Krzysztofowicz (PISM). Μετάφραση: Ντένια ΜόρφηΣυμπεράσματα της συζήτησης «Πού πάει η Ευρώπη σήμερα»; ..........................37του Τάσου ΓιαννίτσηΗ Συνταγματική Απορία και το «Κοινόν των Ευρωπαίων» ................................39των Κώστα Α. Λάβδα και Δημήτρη Ν. Χρυσοχόου

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών τιμά την Διεθνή Αμνηστία ............................44Ομιλία της Γ.Γ. Αϊρίν Χαν στην Παλαιά Βουλή

ΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ

Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων ...................................................48

Τα νέα της «Έκφρασης» ......................................................................................49


Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α �

EΥΡΩΠΑΪΚΗ EΚΦΡΑΣΗ Τ Ρ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Ο Υ Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Ι Σ Μ Ο Υ

έΤΟΣ ΙδΡΥΣΗΣ: 1989 • ISSN: 1105-8137 • 5 ΕΥΡΩ • ΧΡΟΝΟΣ 17 • ΤΕΥΧΟΣ 62 • ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2006

ΙδΙΟΚΤΗΤΗΣ - ΕΚδΟΤΗΣ:

"ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ-ΠΟΛΙ-

ΤΙΚΗ-ΕΚΦΡΑΣΗ-ΘΕΣΜΟΙ", Μη

Κερδοσκοπικό Σωματείο

Ομήρου 54 - Αθήνα - 106 72

Τηλ.: +30 210 3643224

Fax: +30 210 3646953

E-mail: [email protected]

http://www.ekfrasi.gr

ΚΩδΙΚόΣ ΕΝΤύΠΟΥ: 1413

ΕΚδΟΤΗΣ- ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ:

Νίκος Γιαννής

ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΞΙΑ:

Ντένια Μόρφη

δΙΕΥΘΥΝΣΗ:

Κατερίνα Ανδρωνά

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ:

διονύσης Γουσέτης

Π.Κ. Ιωακειμίδης

Γεώργιος Κουκουδάκης

Γιάννης Κτιστάκης

Κώστας Α. Λαβδάς

Ντένια Μόρφη

έλενα Φακά

δημήτρης Ν. Χρυσοχόου

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚδΟΣΗΣ:

«ΗΛΙΑΙΑ»

�


c o N t E N t S

EvropaIkI EkFraSSI q u a r t E r l y E d I t I o N o N E u r o p E a N I S S u E S

First published: 1989 • ISSN: 1105-8137 • Euro 5 • yEar 17 • vol. 62 • July - auGuSt - SEptEMBEr 2006

proprIEtor - EdItIoN:

"European Society, politics,

Expression, Institutions",

non profit Making company

54 omirou St., athens 106 72

tel.: +30 210 3643224

Fax: +30 210 3646953

E-mail: [email protected]

http://www.ekfrasi.gr

EdItor - puBlISHEr By laW:

Nicos yannis

puBlISHING dIrEctor:

denia Morfi

dIrEctIoN:

katerina androna

coNtrIButorS

in this issue:

dionysis Gousetis

p.k. Ioakeimides

George koukoudakis

yannis ktistakis

denia Morfi

Elena Faka

dimitris N. chrysochoou

tEcHNIcal advISor:

Hilieha

Editorial ..................................................................................................................5Nicos Yannis

MAIN STORY: RELIGION & EUROPEAN INTEGRATION

The Clash of Civilisations and the Relation between European Integration and Orthodoxy .......................................................................................................7by George KoukoudakisReligion and Tolerance ........................................................................................13by Dionysis GousetisΤhe Law Proposal for “Regulating the Relations between the State and The Church, the religious associations and for ensuring religious freedom” Greek Association for Human and Citizen’s Rights ...........................................15Financial Relations between the State and the Church ........................................22by Yannis Ktistakis

ANOTHER TRIBUTE TO THE FUTURE OF EUROPE

European Letter ....................................................................................................24by Publius (Group of Italian Federalists)Building Europe or Writing a Constitution ..........................................................26by Francesco Rossolillo. Translation in greek by Elena FakaEuropean Constitution – Plans for its revival.......................................................29European Integration WorkshopThe relevance of Rumania’s and Bulgaria’s European integration ......................31by P.K. Ioakimides The future of the Constitutional Treaty- a strategy for Poland’ ..........................32by Krzysztof Bobiński (PISM) Jacek Kucharczyk (ISP), Tadeusz Chabiera (PISM), Piotr Kaczyńsk (ISP) & Maciej Krzysztofowicz (PISM). Translation in greek by Denia MorfiConclusions on the debate “Where Europe is heading at”? ................................37by Tassos Yannitsis The European Query and “Europeans' common (ground)” .................................39by Kostas A. Lavdas and Dimitris N. Chrysochoou

HUMAN RIGHTS

Speech by the General Secretary of “Amnesty International”, Irene Khan, when be-ing awarded on an event organised by The Athenian Lawyers Association ........44

NON GOVERNMENTAL ORGANISATIONS

European Forum of Voluntary Organisations ......................................................48European Expression news ..................................................................................49

Ε Κ δ Ο Τ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α �


Η καινοτομίαδεν είναιβλασφημία

Το 2007 συμπληρώνονται 50 χρόνια από την ίδρυση της ΕΟΚ. Από τότε πολ-λά άλλαξαν στην Ευρώπη ως προς τη διατήρηση της ειρήνης, την ισορροπημέ-

νη ευημερία και την πρόοδο των ατομικών δικαιωμάτων και της ελευθερίας. Χρωστά-με πολλά οι σημερινοί Ευρωπαίοι στην τόλ-μη και το καινοτομικό πνεύμα των ιδρυτών. Θέλησαν και πέτυχαν παρά τις δυσκολίες η ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων να τεθεί ως ένας βασικός σκοπός της ευρωπαϊκής ενοποίη-σης. Η ελεύθερη οικονομία οδήγησε στην οικονομική ανάπτυξη, στην οποία βασίστη-κε η ευδοκίμηση του κράτους – πρόνοια, το οποίο «σκέπασε» ολόκληρη σχεδόν την ευ-ρωπαϊκή κοινωνία.

δυστυχώς σήμερα οι τέσσερις αυ-τές μορφές ελεύθερης κυκλοφο-ρίας απειλούνται, ενώ απουσι-άζουν οι ηγέτες, μέχρι στιγμής,

που θα πάρουν στην πλάτη τους την Ευρώ-πη. Κατ’ επέκταση, ενώ η Ευρώπη τα τελευ-ταία 3 χρόνια σχεδόν διπλασιάζεται, από 15 σε 27 κράτη-μέλη και ο διεθνής ανταγωνι-σμός εντείνεται, λείπει η αποφασιστικότητα λαού και ηγεσίας να συμφωνηθεί το απαραί-τητο πλέον ποιοτικό άλμα προς την πολιτική ένωση και το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα ψυχορ-ραγεί. Αριστεροί και δεξιοί δημαγωγοί επι-δίδονται σε άκοπες και απλουστευτικές επι-

χειρήσεις πολιτικής κερδοσκοπίας, καλλιερ-γώντας την εσφαλμένη προκατάληψη ότι όχι μόνο η παγκοσμιοποίηση αλλά και η ΕΕ είναι πηγή οικονομικής ανασφάλειας. Οι υπόλοι-ποι πολιτικοί, χάριν αυτοσυντήρησης σιω-πούν. Λίγοι, λεξιπλάστες, ψελλίζουν συμβι-βαστικές λέξεις όπως flexicurity, ως ασφαλ-ευελιξία θα το αποδίδαμε στα ελληνικά, γι-ατί όχι ασφυξία!

έτσι οι παλαιές χώρες της ΕΕ θέ-τουν περιορισμούς στην ελεύθε-ρη κυκλοφορία των εργαζομένων υπό το σύνδρομο του «Πολωνού

υδραυλικού». Αντιθέτως, οι μελέτες δεί-χνουν ότι το Ην.Βασίλειο, η Σουηδία και η Ιρλανδία που άνοιξαν τα σύνορα τους, εμ-φάνισαν ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη και μείωση της ανεργίας! Με καθυστέρηση αρ-κετές άλλες χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελ-λάδα, άνοιξαν τα σύνορα τον Μάιο του 2006, όχι όμως και για τους Βούλγαρους και Ρου-μάνους που προσχωρούν στην ΕΕ από την 1.1.2007. Ενώ πάνω από το 20% των Αμε-ρικανών μετακινείται σε άλλη πολιτεία για αναζήτηση εργασίας, το 98,5% των Ευρω-παίων, πολύ πιο συντηρητικοί, στερούν τον εαυτό τους από τις ευκαιρίες και εμπειρίες σε μια άλλη χώρα, που θα τους βοηθούσαν να σταματήσουν να καταρώνται την ελευθε-ρία του σύγχρονου κόσμου, που πρώτοι αυ-τοί εισήγαγαν γευόμενοι τους καρπούς της, ως αιτία της υστέρησης που εμφανίζουμε. Αν και σε γενικές γραμμές η ελεύθερη κυκλο-

“Το μόνο πράγμα που πρέ-πει να φοβόμαστε είναι ο ίδιος ο φόβος”u Franklin Roosevelt

Ε Κ δ Ο Τ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α�


φορία αγαθών λειτουργεί, το χαμηλό ευρω-παϊκό ηθικό στα βαθειά νερά της παγκόσμι-ας αγοράς, κάνει τις εθνικές γραφειοκρατίες, να σκαρφίζονται πλειάδα διοικητικών μικρο-εμποδίων, καθιστώντας την ελευθερία αυτή σε αρκετές ακόμη περιπτώσεις στην πράξη περίπλοκη. Παρότι το 70% της ευρωπαϊκής οικονομίας προέρχεται από τον τομέα των υπηρεσιών, το πνεύμα του προστατευτισμού αποθάρρυνε επί δεκαετίες την πρόοδο στην πράξη της ελευθερίας αυτής, με τελικό απο-τέλεσμα να υιοθετηθεί τελικώς η περιβόητη οδηγία Μπολκενστάιν σε μια περιοριστική του δικαιώματος κατεύθυνση μάλλον, παρά σε μια κατεύθυνση ανοίγματος της αγοράς. Τέλος και η ελεύθερη κυκλοφορία των κεφα-λαίων αμφισβητείται: η Γαλλία ανακοίνωσε ότι θα προστατεύσει 11 βιομηχανίες της από την εξαγορά τους με ξένα κεφάλαια, οι Πο-λωνοί δυσχεραίνουν τις διασυνοριακές εξα-γορές επικαλούμενοι εθνικό-προστατευτι-κά επιχειρήματα, ακόμη και οι φιλελεύθεροι Γερμανοί προσβλέπουν στην προστασία της κραταιάς Φολκσβάγκεν.

Η στρατηγική της Λισαβώνας που αποφασίστηκε το 2000 δεν κα-ταφέρνει να ευοδωθεί. Ο Πα-λαιός Κόσμος, κάθε άλλο όμως

παρά παλιόκοσμος (!), υποχωρεί στην αντα-γωνιστικότητα, την εκπαίδευση, την τεχνο-λογία, την καινοτομία. Οι Κινέζοι και άλλοι Ασιάτες επιτίθενται στη βιομηχανία και τη μεταποίηση και οι ΗΠΑ κυριαρχούν στην έρευνα και ανάπτυξη (r&d) καθώς και στο μάρκετινγκ. Αντιθέτως οι Ευρωπαίοι διστά-ζουν να δεχθούν την αλλαγή. Το Ευρωπαϊ-κό κοινωνικό μοντέλο δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες συνθήκες, όμως δεν τολμού-με να το θίξουμε. Παραβλέπουμε ότι καινο-τομία χωρίς κίνδυνο δεν υπάρχει. Μια επι-τροπή σοφών υπό τον πρώην Φιλανδό Πρω-θυπουργό έσκο Άχο, παρέδωσε πρόσφατα μια έκθεση με τίτλο «Να δημιουργήσουμε μια καινοτομική Ευρώπη». Εντοπίστηκαν 7 τομείς όπου η Ευρώπη μπορεί να αποτελέ-σει την παγκόσμια πρωτοπορία: ηλεκτρονι-

κή υγεία, φαρμακευτικός κλάδος, ασφάλεια, ενέργεια, ψηφιακή τεχνολογία, περιβάλλον, μεταφορές και διαμετακομιστικά κέντρα. Τέ-λος μεγαλύτερη ακαδημαϊκή κινητικότητα αναμφίβολα θα βοηθούσε.

Ενώ η καινοτομία είναι λέξη – κλει-δί για τον σημερινό κόσμο, όποιος σκέπτεται, ομιλεί ή πράττει καινο-τομικά είναι καταδικασμένος στην

αφάνεια. Αν επιμείνει στοχοθετείται. Οτιδή-ποτε αποκλίνει από το μέσο όρο κινδυνεύει με τιμωρία. «Αριστείς» είναι οι νικητές των διαγωνισμών μετριότητας, κάθε είδους με-τριότητας. Η πραγματική αριστεία λιδωρεί-ται. Στην Ελλάδα επιπλέον αποστρεφόμα-στε την ανεξάρτητη, την ελεύθερη πορεία των ανθρώπων. Την ατομική πρόοδο που δεν οφείλεται σε σχέσεις πατρωνίας, ευγνωμο-σύνης και ολοκληρωτικής υποταγής, σε δι-ορισμένες δημόσιες θέσεις, αλλά σε σκλη-ρή και συστηματική δουλειά με ακεραιότη-τα, με μακροπρόθεσμη ενόραση, αρχές και εσωτερική συνέπεια, φαντασία και σύγχρονο πνεύμα και, βέβαια, την ευλογία του Θεού. Μόνο τα παιδιά μας δικαιούνται την «αξιο-κρατική» εξέλιξη. Γι’ αυτό η καινοτομία πα-ραμένει άγνωστη λέξη και ο καινοτομικός λόγος βλάσφημος λόγος. «Πρέπει να αναζη-τούμε την ελευθερία και όχι μόνο την ασφά-λεια αν όχι για κανέναν άλλο λόγο παρά γι-ατί μόνο η ελευθερία μπορεί να κάνει την ασφάλεια ασφαλή» (karl popper). Τα σύνο-ρα, κάθε είδους σύνορα, χρειάζεται να πέ-σουν κι άλλο και όχι να ορθώνονται νέα. Η Φινλανδία διακρίθηκε με επιτυχία στην και-νοτομία τη δεκαετία του ’90, λαμπρό πα-ράδειγμα η ΝΟΚΙΑ. Η φινλανδική Προε-δρία θέλησε να ξυπνήσει την Ευρώπη το τε-λευταίο εξάμηνο βάζοντας την καινοτομία στην ατζέντα. Ας την αποχαιρετήσουμε κρα-τώντας ότι η μόλις 33χρονη Υπουργός Ευρ. Υποθέσων της Φινλανδίας Π.Λεχτόμακι και οι Φιλανδοί ίσως κάτι να ξέρουν που πρέπει κι εμείς να ανακαλύψουμε.

Νίκος Γιαννής

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η �


Ορισμοί

Οπως διαπιστώνει ο Μιχάλης Τσινισιζέλης, καθηγητής Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης

στο πανεπιστήμιο Αθηνών, «η έννοια της ολοκλήρωσης (ενοποίησης) αυτή καθ’ εαυτή είναι αρκετά ασαφής. Στη διεθνή βιβλιογραφία δύο κυρίως κα-τευθύνσεις έχουν αναπτυχθεί: η πρώ-

τη αναφέρεται στην ενοποίηση ως δι-αδικασία διαδοχικών σταδίων προς τον τελικό στόχο της δημιουργίας ενός υπερεθνικού κράτους και η δεύ-τερη ορίζει την ολοκλήρωση αποκλει-στικά σε όρους του τελικού στόχου» (1998:30). Οι ορισμοί που παραθέτουν ο Ernst Haas και ο karl deutch είναι αντιπροσωπευτικοί των δύο αυτών κατευθύνσεων.

Ο Ernst Haas, ένας από τους βα-σικότερους εκπρόσωπους του Νεο-λειτουργισμού, όρισε την ενοποίηση ως «τη διαδικασία κατά την οποία οι πολιτικοί δρώντες από διάφορα εθνι-κά κέντρα πείθονται να μεταφέρουν τη νομιμοφροσύνη τους και τις προσ-δοκίες τους προς ένα μεγαλύτερο κέ-ντρο αποφάσεων, του οποίου οι θε-σμοί έχουν ή απαιτούν δικαιοδοσία

Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και η Σχέσητης Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της Ορθοδοξίας

του Γεωργίου ΚουκουδάκηΥποψήφιου διδάκτορα του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών,

υπότροφος του ΙΚΥ.

Η ιδιαίτερα δημοφιλής θεωρία του Samuel Huntington περί σύγκρου-σης των πολιτισμών δεν επιφυλάσ-σει ευνοϊκή μεταχείριση και για τους

ορθόδοξους έλληνες. Μάλιστα, οι απόψεις του Huntington είναι αρκετά δυσοίωνες όσο αναφο-ρά τη σχέση μεταξύ της Ορθοδοξίας και της Ευ-ρωπαϊκής ολοκλήρωσης ή όπως διαφορετικά έχει επικρατήσει να λέγεται της διαδικασίας της Ευ-ρωπαϊκής Ενοποίησης. δύο είναι οι σκοποί αυτού του άρθρου. Πρώτον, να δείξει ότι η σχέση της δι-αδικασίας της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της Ορθοδοξίας, η οποία εκλαμβάνεται ως η Ορθό-δοξη Εκκλησία της Ελλάδος και το σύνολο των πιστών της, είναι μια σχέση δημοκρατικής συνύ-παρξης, αμοιβαίου σεβασμού και ταύτισης ηθικών αξιών, και δεύτερον ότι μέσω αυτής της σχέσης η Ορθοδοξία μπορεί να διατηρήσει την ιδιαιτερό-τητα της αλλά και ταυτόχρονα να ενισχύσει το κοινωνικό και πολιτιστικό της έργο συμβάλλο-

ντας έτσι και στη προστασία των θρησκευτικών μνημείων του Ελληνισμού για τα οποία έχει τεθεί θεματοφύλακας.

Στα πλαίσια επίτευξης αυτού του στόχου αρ-χικά θα γίνει μια εννοιολογική προσέγγιση του όρου ολοκλήρωση. Στη συνέχεια, κάνοντας ανα-φορά στα άρθρα των συνθηκών της ΕΕ αλλά και στη συνθήκη του Ευρωσυντάγματος θα παρατε-θούν τα στοιχεία εκείνα που αποδεικνύουν την αμοιβαίως εποικοδομητική σχέση που υπάρχει και μπορεί ακόμα περισσότερο να αναπτυχθεί μεταξύ αυτής της ενοποιητικής διαδικασίας και της Ορ-θοδοξίας. Με αυτόν τον τρόπο θα απορριφθεί η αντίθετη άποψη που εξέφρασε ο Huntington. Τέ-λος, πριν αυτή η μελέτη οδηγηθεί στο συμπέρα-σμά της, επισημαίνοντας την ηθική αξία της Ευ-ρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, θα δειχθεί ότι υπάρχει ταύτιση μεταξύ αυτής και των ηθικών διδαγμά-των της Ορθοδοξίας και του Χριστιανισμού γε-νικότερα.

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η�


πάνω από τα προϋπάρχοντα εθνικά κράτη»(1964:29).

Ο karl deutch από την άλλη μεριά (1966) βασικός εκπρόσωπος της σχο-λής της πολιτικής επικοινωνίας στις δι-εθνείς σχέσεις όρισε τη (πολιτική) ολο-κλήρωση ως «την ύπαρξη μιας αντίλη-ψης κοινότητας» καθώς επίσης και την ύπαρξη ορθολογικών προσδοκιών για ειρηνική πολιτική αλλαγή μεταξύ των πληθυσμών μιας περιφέρειας»1.

Η Γηραιά Ήπειρος ως Πεδίο Σύγκρουσης Πολιτισμών;

Στον Ευρωπαϊκό χώρο η διαδι-κασία της ολοκλήρωσης ξεκί-νησε το 1951 με την υπογραφή

της Συνθήκης του Παρισιού που καθι-έρωσε την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άν-θρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ). Η συνθή-κη αυτή προέβλεπε, μέσω της καθιέ-ρωσης μιας Ανώτατης και Ανεξάρτη-της Αρχής που σήμερα είναι γνωστή ως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη δημι-ουργία μιας κοινής αγοράς γύρω από τη παραγωγή και διάθεση άνθρακα και χάλυβα. Το σκεπτικό γύρω από τη δημιουργία της ΕΚΑΧ ήταν ότι η με-ταφορά κρατικών αρμοδιοτήτων σε μια Ανώτατη και ανεξάρτητη αρχή θα μπορούσε να αποφύγει τα συγκρουό-μενα εθνικά συμφέροντα και κατά συ-νέπεια τον πόλεμο δημιουργώντας έτσι τις κατάλληλες συνθήκες για οικονο-μική ανάπτυξη και ευημερία.

Από τότε, η διαδικασία της Ευρω-παϊκής Ολοκλήρωσης διήλθε πολλά στάδια εμβάθυνσης και διεύρυνσης. 52 χρόνια μετά την ίδρυση της ΕΚΑΧ αυτή η διαδικασία αφορά 25 εθνικά κράτη και 455 εκατομμύρια κατοίκους με 20 διαφορετικές επίσημες γλώσσες ενώ βρίσκεται πολύ κοντά στη υιοθέ-τηση ενώ κοινού Ευρωπαϊκού Συντάγ-ματος.

Το ερώτημα επομένως που εύλογα τίθεται, ιδιαίτερα μάλιστα μετά τη τε-

λευταία διεύρυνση είναι κατά πόσο η διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ολοκλή-ρωσης σέβεται την εθνική ταυτότητα των κρατών μελών ή προσπαθεί να δη-μιουργήσει μια δική της ταυτότητα βα-σισμένη σε κοινές πολιτικές αξίες και αρχές εις βάρος της Ευρωπαϊκής πολι-πολιτισμικότητας.

όσο αφορά τους Ορθόδοξους έλ-ληνες, μετά την ένταξη της Κύπρου αριθμούν 12εκ σε μια στιγμή που όπως ειπώθηκε ο πληθυσμός της ΕΕ ξεπερ-

νά τα 450 εκ. Πολλοί είναι αυτοί που εξέφρασαν ανησυχίες ότι θα αλλοιω-θούν πολλά από τα εθνικά τους χαρα-κτηριστικά και ιδιαίτερα θα καταπολε-μηθεί η ορθόδοξη πίστη τους ύστερα μάλιστα και από την ιστορία που προ-έκυψε με τις αστυνομικές τους ταυτό-τητες. Η Ορθοδοξία για τους έλληνες έχει διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία εθνικής αυτοσυνειδη-σίας και ταυτότητος και κατά συνέ-πεια οποιαδήποτε θεωρητική, επιφαι-νόμενη ή ουσιαστική επιβουλή εναντί-ον της, είναι λογικό ότι θα προκαλέ-σει έντονες αντιδράσεις από το σύνο-λο των Ορθόδοξων Ελλήνων. Ταυτό-χρονα, δημιουργήθηκε και η ανησυ-χία ότι θα αναγκαστούν να υιοθετή-σουν επικυρίαρχα πολιτισμικά προϊό-ντα αλλοιώνοντας έτσι ακόμη περισ-σότερο την εθνική τους ιδιαιτερότη-τα και εγκαταλείποντας τα ήθη και τις παραδόσεις τους.

Ως συνέπεια, αυτών των ανησυχι-ών δόθηκε το δικαίωμα σε ορισμένους να ισχυριστούν ότι η σχέση των ορ-θόδοξων Ελλήνων και της Ευρωπαϊ-κής Ολοκλήρωσης θα είναι προβλη-ματική. o Samuel Huntigton καθηγη-τής στο πανεπιστήμιο Harvard, στην διατύπωση της θεωρίας του περί σύ-γκρουσης των πολιτισμών, ισχυρίζεται ότι οι έλληνες μαζί με τους Σλάβους και τους Ρώσους ανήκουν στο ορθό-δοξο πολιτισμικό τόξο και κατά συνέ-πεια η σχέση τους με το δυτικοχριστι-ανικό τόξο που αποτελείται από Ρω-μαιοκαθολικούς και Προτεστάντες, των κρατών δηλαδή που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία της ΕΕ, θα εί-ναι, υποβοηθούμενη μάλιστα από την εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ολοκλή-ρωσης και της παγκοσμιοποίησης, συ-γκρουσιακή. Χαρακτηριστική είναι η απάντηση που δίνει ο Huntington στο ερώτημα που τελειώνει η Ευρώπη? «Η Ευρώπη, διατείνεται ο Huntington, τελειώνει εκεί που τελειώνει η δυτι-κή χριστιανοσύνη και εκεί που αρχίζει

“O Samuel Huntigton καθηγητής στο πανεπι-στήμιο Harvard, στην διατύπωση της θεωρί-ας του περί σύγκρουσης των πολιτισμών, ισχυρί-ζεται ότι οι Έλληνες μαζί με τους Σλάβους και τους Ρώσους ανήκουν στο ορ-θόδοξο πολιτισμικό τό-ξο και κατά συνέπεια η σχέση τους με το Δυτι-κοχριστιανικό τόξο που αποτελείται από Ρωμαι-οκαθολικούς και Προτε-στάντες, των κρατών δη-λαδή που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία της ΕΕ, θα είναι, υποβο-ηθούμενη μάλιστα από την εμβάθυνση της Ευ-ρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και της παγκοσμιοποίη-σης, συγκρουσιακή.”

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η �


το Ισλάμ και η Ορθοδοξία»(2001:18), και συνεχίζει λέγοντας ότι με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου η συμμετοχή της Ορθόδοξης Ελλάδας σε δυτικο-χριαστιανικούς οργανισμούς όπως το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση (ΕΕ) θα γίνεται όλο και πιο προβληματική (2001:222-224).

Το Λάθος του Huntington

Είναι άραγε βάσιμες οι διαπι-στώσεις και προβλέψεις του Huntington; Υπάρχουν στοι-

χεία δηλαδή που να συνηγορούν με την άποψη ότι η παρουσία των Ορθο-δόξων Ελλήνων στη ΕΕ θα προκαλού-σε σύγκρουση πολιτισμών και θα έθετε σε κίνδυνο το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης; Με άλλα λόγια η Ορ-θοδοξία και η ενοποιητική Ευρωπαϊκή διαδικασία είναι δύο έννοιες διαμετρι-κά αντίθετες μιας και αφορούν δύο δι-αφορετικά πολιτισμικά τόξα;

όπως αποδεικνύεται από τα κεί-μενα των Συνθηκών της ΕΕ καθώς και από τη Συνθήκη για την θέσπιση Συ-ντάγματος της Ευρώπης που υπογρά-φτηκε από το ΕΣ στις Βρυξέλες τον Ιού-νιο του 2003, η άποψη του Huntington δεν ευσταθεί και ούτε μπορεί να επα-ληθευτεί στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης. Αντιθέτως, αυτή η δι-αδικασία αποτελεί ίσως το πιο λαμπρό παράδειγμα ειρηνικής συνύπαρξης, αμοιβαίου σεβασμού και εποικοδομη-τικής συνεργασίας μεταξύ διαφορετι-κών πολιτισμών, θρησκειών και ατό-μων. Είναι αυτά τα στοιχεία άλλωστε που αποτελούν το μυστικό της επιτυχί-ας του Ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο έξι παράγρα-φος τρία της Συνθήκης του Μάαστριχ αναφέρει: « Η ένωση σέβεται την Εθνι-κή Ταυτότητα των Κρατών-Μελών (Κ-Μ)» ενώ το άρθρο 151 της ίδιας συν-θήκης λέει ότι «η κοινότητα πρέπει να λαμβάνει (εθνικά και περιφερειακά)

πολιτιστικά στοιχεία υπόψη της για τη διαμόρφωση της πολιτικής της, με σκοπό να σεβαστεί και να προάγει τη πολυπολιτισμικότητα της αλλά και την κοινή πολιτιστική της κληρονομιά». ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα απο-τελεί η αρνητική απάντηση που έδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο αίτημα δύο μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ) (την Ελληνίδα κ. Καραμάνου και του Άγγλου κ. Glin Ford) για την άρση του άβατου του Αγίου όρους. Το ιδι-κό καθεστώς που επικρατεί στο Άγιο όρος έχει γίνει αποδεκτό από την ΕΕ με την υπογραφή της Συνθήκης προσχώ-ρησης της Ελλάδας το 1981. Με άλλα λόγια η ΕΕ έκανε δεκτούς τους ορθό-δοξους έλληνες σεβόμενη πλήρως τις

θρησκευτικές τους παραδόσεις.Αυτές οι διατάξεις έχουν υιοθετη-

θεί και από τη συνθήκη για τη θέσπι-ση Συντάγματος της Ευρώπης. Το άρ-θρο δύο του Ευρωσυντάγματος δηλώ-νει ότι: «Η ένωση βασίζεται στις αξί-ες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισό-τητας, του κράτους δικαίου καθώς και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαι-ωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανή-κουν σε μειονότητες. Οι αξίες αυτές εί-ναι κοινές στα Κ-Μ, σε μια κοινωνία πλουραλισμού, απαγόρευσης των δι-ακρίσεων, ανοχής δικαιοσύνης, αλλη-λεγγύης και ισότητας μεταξύ γυναι-κών και ανδρών». Επίσης, το άρθρο τρία παράγραφος τρία αναφέρει ότι: «η ένωση σέβεται τον πλούτο της πο-λιτιστικής και γλωσσικής πολυμορφί-ας και μεριμνά για την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομι-άς»2.

όσο αφορά το καθεστώς των εκ-κλησιών το άρθρο 51 παράγραφος ένα του Ευρωσυντάγματος αναφέρει: «Η ένωση σέβεται και δεν θίγει το καθε-στώς που έχουν σύμφωνα με το εθνι-κό δίκαιο οι εκκλησίες και οι θρησκευ-τικές ενώσεις ή κοινότητες στα Κ-Μ». Ενώ, στη παράγραφο τρία του ίδιου άρθρου αναφέρεται ότι: «Η ένωση δι-ατηρεί ανοικτό, διαφανή και τακτικό διάλογο με τις εκκλησίες και τις οργα-νώσεις αυτές, αναγνωρίζοντας την ιδι-αίτερη ταυτότητα και συμβολή τους»3. δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε ότι η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελ-λάδος έχει θεσπίσει την Ειδική Συνο-δική Επιτροπή Παρακολουθήσεως των Ευρωπαϊκών Θεμάτων και έχει ιδρύσει Γραφείο της Αντιπροσωπείας της Εκ-κλησίας της Ελλάδος στις Βρυξέλες. Χαρακτηριστικό είναι επίσης το πα-ράδειγμα της συμφωνίας συνεργασί-ας που υπογράφτηκε στη Βενετία το 2002 μεταξύ της Ρ. Καθολικής και της Ελληνικής Ορθόδοξης εκκλησίας για

“Η Ένωση βασίζεται στις αξίες της ανθρώπι-νης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημο-κρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου κα-θώς και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαι-ωμάτων, συμπεριλαμβα-νομένων των δικαιωμά-των των προσώπων που ανήκουν σε μειονότη-τες. Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα Κ-Μ, σε μια κοινωνία πλουραλισμού, απαγόρευσης των δια-κρίσεων, ανοχής δικαι-οσύνης, αλληλεγγύης και ισότητας μεταξύ γυ-ναικών και ανδρών.”

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η10


συνεργασία γύρω από θέματα ανά-πτυξης και περιβάλλοντος στα πλαί-σια της Ευρωμεσογειακής Συνεργασί-ας (ΕΜΣ).

όλες αυτές οι διατάξεις των συνθη-κών έχουν συμπεριληφθεί και στο χάρ-τη θεμελιωδών δικαιωμάτων που έχει ενσωματωθεί στη συνθήκη συντάγμα-τος. Με άλλα λόγια, οι πολίτες της ΕΕ κατοχυρώνουν ακόμα περισσότερο τα ατομικά τους δικαιώματα. Πιο συγκε-κριμένα, στο άρθρο 10 παράγραφο 1 του δεύτερου μέρους του προτεινό-μενου Ευρωσυντάγματος αναφέρε-ται ότι «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίω-μα στην ελευθερία σκέψης, συνείδη-σης και θρησκείας. Το δικαίωμα αυτό συνεπάγεται την ελευθερία μεταβο-λής θρησκεύματος ή πεποιθήσεων κα-θώς και την ελευθερία εκδήλωσης του θρησκεύματος ή των πεποιθήσεων του ατομικά ή συλλογικά, δημόσια ή κατ’ ιδίαν, με τη λατρεία, την εκπαίδευση, την άσκηση των θρησκευτικών καθη-κόντων και τις τελετές»4. Ενώ, το άρ-θρο 14 παράγραφος τρία δηλώνει ότι: «Η ελευθερία ίδρυσης εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με σεβασμό των δημοκρα-τικών αρχών καθώς και το δικαίωμα των γονέων να εξασφαλίζουν την εκ-παίδευση και τη μόρφωση των τέκνων τους σύμφωνα με τις θρησκευτικές, φι-λοσοφικές και παιδαγωγικές πεποιθή-σεις τους, γίνονται σεβαστά σύμφωνα με τις εθνικές νομοθεσίες που διέπουν την άσκησή τους»5. Επίσης το άρθρο 21 απαγορεύει ρητά κάθε διάκριση, συμπεριλαμβανομένης και αυτής της θρησκείας. Τέλος, το άρθρο 22 δηλώ-νει ότι: « Η ένωση σέβεται την πολιτι-στική, θρησκευτική και γλωσσική πο-λυμορφία»6.

Με όλα αυτά τα στοιχεία συμφω-νούν και οι απόψεις του προκαθημέ-νου της Ελλαδικής Εκκλησίας Αρχιε-πισκόπου Χριστόδουλου. Σε μια ομι-λία του στο καθεδρικό Ναό Αθηνών στις 19/05/02 μεταξύ άλλων είπε: «Η ιδιότητά μας ως Ευρωπαίων δεν αναι-

ρεί, ούτε πρέπει να αναιρεί, την ιδιότη-τα μας ως Ελλήνων»7. Με άλλα λόγια, ο Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος, ανα-γνωρίζει ότι η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρω-ση δεν απειλεί την Ορθοδοξία και τη εθνική ταυτότητα των Ελλήνων, αντι-θέτως όπως αφήνει να εννοηθεί ενα-πόκειται στους Ορθόδοξους έλληνες αλλά και σε όλους τους Χριστιανούς της Ευρώπης να διατηρήσουν την ιδι-αιτερότητα τους. «Κηρύσσουμε, λέει στην προαναφερθείσα ομιλία Του, ότι η ενοποίηση της Ευρώπης δεν σημαί-νει και ισεπέδωση των πολιτισμών της, και την κατάργηση των ιδιαιτεροτήτων κάθε λαού. Το Ευρωπαϊκό ψηφιδωτό λαών και πολιτισμών θα μετατραπεί σε ένα μονόχρωμο και άμορφο κατασκεύ-ασμα, εάν επικρατήσει η μορφή εκεί-νη της παγκοσμιοποίησης που επιτάσ-σει την ομογενοποίηση λαών και πο-λιτισμών»8. «Εμείς, δηλώνει ο Προ-καθήμενος της Ελλαδικής Εκκλησίας στο βιβλίο του που τιτλοφορεί «Λόγος Ευθύνης», επιθυμούμε να πορευθού-με στην Ευρώπη με τις ιστορικές μας

αποσκευές, που είναι ο Ελληνισμός και η Ορθοδοξία» (2000:79-80).

Στο ίδιο βιβλίο ο Αρχιεπίσκοπος γράφει και τ’ ακόλουθα «Η Αγία Ορ-θόδοξη Εκκλησία μας δεν έχει τίπο-τε να φοβηθεί από τη σχέση της με τη δύση, ούτε μπορεί να απομονωθεί εγείροντας τείχη διαχωρισμού με αυ-τήν, πράγμα που θα την εκθέσει ανε-πανόρθωτα. Το πρόβλημα για μας δεν πρέπει να είναι εάν θα διαλεγόμεθα ή θα επικοινωνούμε με τους Ευρωπαίους αλλά αν θα μπορούμε, διαλεγόμενοι με αυτούς, να εκπροσωπούμε σωστά, δη-λαδή χωρίς φανατισμούς και μισαλ-λοδοξίες, αλλά με αδιάσειστα επιχει-ρήματα την Πίστη και την Παράδοσή μας» (2000:79-80).

Αμοιβαιότητα Σχέσεων Μεταξύ Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και Ορθοδοξίας

Ουσιαστικά, αυτή είναι η πραγ-ματικότητα, η θεσμική και ιδεολογική δομή της ΕΕ, σε

καμία περίπτωση δεν απειλεί τους Ορ-θόδοξους έλληνες. Αντιθέτως, τους δέχεται όπως ακριβώς είναι, τους πα-ρέχει τις συνθήκες ειρηνικής συνύπαρ-ξης με τους άλλους λαούς ενώ ταυτό-χρονα τους επιτρέπει να έρθουν σε δι-άλογο μαζί με τα θεσμικά όργανα της ένωσης και να γίνουν συνδιαμορφωτές ενός κοινού μέλλοντος χωρίς να αλ-λοιώνουν τα ιδιαίτερα τους χαρακτηρι-στικά. Μια σειρά από Ευρωπαϊκά προ-γράμματα αποδεικνύουν ότι η ΕΕ θέλει την διατήρηση των πολιτιστικών χα-ρακτηριστικών όλων ανεξαιρέτως των λαών που την απαρτίζουν. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι κατά προσέγγιση, το 60% της χρηματοδότησης για πολιτι-στικές δράσεις που έχει δαπανήσει ή πρόκειται να δαπανήσει το Ελληνικό κράτος από τις αρχές του 2000 μέχρι το τέλος του 2006 προέρχεται από κοινο-τικά κονδύλια και συγκεκριμένα από

“Η Ένωση σέβεται και δεν θίγει το καθεστώς που έχουν σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο οι εκκλη-σίες και οι θρησκευτικές ενώσεις ή κοινότητες στα Κ-Μ». Διατηρεί ανοικτό, διαφανή και τακτικό δι-άλογο με τις εκκλησί-ες και τις οργανώσεις αυτές, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα και συμβολή τους.”

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η 11


το «Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Πολι-τισμός 2000-2006» το οποίο εντάσσε-ται στο Τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στή-ριξης (ΚΠΣ). Το ποσό αυτό ανέρχεται στα 605 εκ. Ευρώ9.

όσο αναφορά τη βοήθεια που πα-ρέχει στους ορθόδοξους έλληνες η ΕΕ για να προβάλουν τη θρησκευτική τους παράδοση χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πρωτοβουλίας της διεύθυνσης Μορφωτικών Σχέσεων του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού να εκδώσει το 1999 τρεις πολιτιστικούς –τουριστικούς οδηγούς με τίτλο «δρό-μοι Ορθόδοξου Μοναχισμού- Μονα-στήρια της Εγνατίας Οδού». Οι οδηγοί αυτοί παρουσιάζουν την ιστορία Ορ-θόδοξων Ιερών Μονών από τη Κρήτη μέχρι και τη Νότια Βουλγαρία. Η πρω-τοβουλία αυτή χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του προγράμματος INtErrEG II.

Γίνεται εμφανές, επομένως, ότι όχι μόνο η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση σέβε-ται την Ορθοδοξία αλλά και την βοη-θάει, όταν της ζητηθεί, να διατηρήσει τα ιδιαίτερα της χαρακτηριστικά και να προστατεύσει τα εθνικά μνημεία για τα οποία έχει τεθεί θεματοφύλακας. Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε Μητρόπολη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας μπορεί σε συνεργασία με την ειδική συνοδική επιτροπή παρακολουθήσεως των Ευρωπαϊκών θεμάτων, την Ανώνυ-μη Εταιρία διαχείρισης των ΚΠΣ της εκκλησίας της Ελλάδος και μέσω του Γραφείου της Αντιπροσωπείας της Ελ-ληνικής Εκκλησίας στις Βρυξέλες να ζητήσει τη συνδρομή της Ευρωπαϊκής. Επιτροπής για τη υλοποίηση προγραμ-μάτων που θα έχουν ως στόχο την ενί-σχυση του κοινωνικού και πολιτιστι-κού έργου της αλλά και τη συντήρη-ση μοναστηριών, εκκλησιών και άλλων θρησκευτικών μνημείων που ανήκουν στη διοικητική της περιφέρεια .

Από την παραπάνω ανάλυση απο-δεικνύεται ότι η διαδικασία της Ευρω-παϊκής Ολοκλήρωσης δεν απειλεί την

Ορθοδοξία ούτε απειλείται από αυτή, η σχέση τους είναι αμοιβαίως ενισχυτι-κή. Ταυτόχρονα, η ηθική αξία και προ-σφορά της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι επίσης σύμφωνη με τις αρχές όχι μόνο της Ορθοδοξίας αλλά και ολό-κληρης της Χριστιανοσύνης. Η Ενο-ποιητική αυτή διαδικασία έχει τερά-στια προσφορά στην διατήρηση της Ειρήνης και της σταθερότητας στην Ευρώπη. Η διαδικασία αυτή, όπως δι-ατείνεται στα απομνημονεύματά του ο εμπνευστής της Jean Monnet, δεν ξεκίνησε «ως μία ένωση, παραγω-

γών άνθρακα και χάλυβα. Η ΕΚΑΧ , ο Monnet συνεχίζει, ήταν η αρχή της Ευρώπης. Πάνω από όλα η Ευρωπαϊ-κή Ολοκλήρωση ήταν μια ηθική ιδέα» (1978:392). Αυτό διαφαίνεται ξεκά-θαρα και στο προοίμιο της συνθήκης του Παρισιού το οποίο μεταξύ άλλων αναφέρει: «Σκοπός της Συνθήκης εί-ναι να δημιουργήσει μέσω της καθιέ-ρωσης μιας οικονομικής κοινότητας τη βάση για μια μεγαλύτερη κοινότη-τα ανθρώπων χωρισμένων για χρόνια από αιματηρές συγκρούσεις και να θέ-σει έτσι τα θεμέλια για θεσμούς που θα δώσουν την κατεύθυνση για ένα κοινό μέλλον»10.

Η επίτευξη αυτού του στόχου, εί-ναι ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση έχει αποδει-χτεί ως ο πιο επιτυχημένος μηχανισμός και στρατηγική για τη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας που έχει δοκιμαστεί ποτέ στον ταλαιπωρημένο από αιματηρούς πολέμους Ευρωπαϊ-κό χώρο. Η όλη διαδικασία έχει οδη-γήσει στη δημιουργία μιας κοινότητας ασφάλειας όχι μόνο μεταξύ κρατών αλλά και ανθρώπων οι οποίοι κοινωνι-κοποιούνται καθημερινά εντός αυτού του ιδεολογικού, πολιτικού αλλά και ηθικού πλαισίου11. Ποιος Χριστιανός Ορθόδοξος Καθολικός ή Προτεστά-ντης, σήμερα θα μπορέσει να μιλήσει αρνητικά για μια διαδικασία η οποία πάνω από όλα προστατεύει την αν-θρώπινη ύπαρξη και αξιοπρέπεια και εμποδίζει την εκδήλωση ή ακόμα την επανάληψη της ακραίας και απάνθρω-πης πολιτισμικής έκφρασης του πολέ-μου; Μια επίσκεψη στο Συμμαχικό και Γερμανικό νεκροταφείο στη Νορμαν-δία είναι αρκετή για να πείσει κάθε χρι-στιανό για κάτι τέτοιο. Το καθένα έχει 15-16000 νεκρούς ο μέσος όρος ηλικί-ας των οποίων δεν είναι πάνω από εί-κοσι χρόνια.

Η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση δίνει τη δυνατότητα στους Ορθόδοξους έλ-ληνες να χτίσουν μια κοινή Ευρωπαϊκή

“Η Αγία Ορθόδοξη Εκκλησία μας δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από τη σχέση της με τη Δύση, ού-τε μπορεί να απομονωθεί εγείροντας τείχη διαχω-ρισμού με αυτήν, πράγμα που θα την εκθέσει ανε-πανόρθωτα. Το πρόβλη-μα για μας δεν πρέπει να είναι εάν θα διαλεγόμεθα ή θα επικοινωνούμε με τους Ευρωπαίους αλλά αν θα μπορούμε, διαλε-γόμενοι με αυτούς, να εκπροσωπούμε σωστά, δηλαδή χωρίς φανατι-σμούς και μισαλλοδοξίες, αλλά με αδιάσειστα επι-χειρήματα την Πίστη και την Παράδοσή μας.”u Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος

στο βιβλίο του «Λόγος Ευθύνης»

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η1�


Πατρίδα που δεν θα αναιρεί την εθνι-κή τους καταγωγή και παράδοση αλλά ταυτόχρονα θα τους προστατεύει από υπερβολές και αλόγιστες θυσίες. Η ΕΕ είναι μια ένωση δημοκρατικών εθνι-κών κρατών, και ως γνωστόν από τη θεωρία διεθνών σχέσεων οι δημοκρα-τίες δεν πολεμούν μεταξύ τους12. όσο αυτή η ένωση διευρύνεται τόσο θα ενι-σχύεται η διεθνής ειρήνη και ο σεβα-σμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΕ, αρχίζει και τελειώνει εκεί που αρ-χίζει και τελειώνει ο σεβασμός της αν-θρώπινης ζωής και των ατομικών ελευ-θεριών. Εκεί που αρχίζει και τελειώνει η δημοκρατία. Μέσα σε αυτό το πλαί-σιο η Ορθοδοξία έχει το δικαίωμα και μπορεί να συνεχίσει αταλάντευτη, την ιστορική της πορεία χωρίς να φοβάται και ν’ απειλείται.

Συμπέρασμα

Εν κατακλείδι, η σχέση μετα-ξύ Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης και Ορθοδοξίας είναι μια σχέ-

ση αμοιβαίας εποικοδομητικής συ-νύπαρξης και ταύτισης ηθικών αξιών. Στα πλαίσια αυτής της σχέσης από-ψεις για σύγκρουση πολιτισμών δεν ευσταθούν. Η ιδεολογική και θεσμι-κή δομή της ΕΕ είναι τέτοια που δεν αφήνει περιθώρια ανάπτυξης τέτοιων φαινομένων. Αντιθέτως η Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση αναδεικνύεται σε πεδίο συνάντησης συνεργασίας και ειρηνι-κής συνύπαρξης πολιτισμών και αν-θρώπων.

Σημειώσεις1 karl deutch, et.al, political

community and the North atlantic area”, princeton university press, 1957

2 Βλ. Σχετικά Συνθήκη για τη Θέ-σπιση Συντάγματος της Ευρώπης, http://ue.eu.int/cms3

3 Οπ.πρ4 Οπ.πρ

5 Οπ.πρ.6 Οπ.πρ.7 Αρχ. Χρυσόστομος Παπαθανασί-

ου (Επιμ) Ο Αρχιεπίσκοπος Ομι-λεί για την Ευρώπη, Μακαριότα-τος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, Ομιλία στο Καθεδρικό Ναό Αθη-νών στις 19/05/02/, με τίτλο «Η Κληρονομιά της Ευρώπης Είναι Χριστιανική», εκδόσεις Ιερά Αρ-χιεπισκοπή Αθηνών, Αθήνα 2002, σ.5

8 Το ίδιο, σσ.5-69 Ελληνική δημοκρατία, Υπουρ-

γείο Οικονομίας και Οικονομι-κών, Γραφείο Υφυπουργού, Πί-νακας Εξέλιξης δεσμεύσεων και Εισροών Κοινοτικής Συμμετοχής Επιχειρησιακών Προγραμμάτων ΚΠΣ 2000-2006 (31, Μαΐου 2003).Παρατίθεται στην εργασία του δουλγερίδη δημήτρη και Κουκού-λη Θεώδορου με τίτλο «Η Πολιτι-στική Πολιτική της Ελλάδας στις Χώρες της Νοτιοανατολικής Ευ-ρώπης στους Τομείς: Θρησκεία-Παιδεία-Βιβλίο-ΜΜΕ-Τηλεπικοι-νωνίες-Τουρισμός».

10 Προοίμιο της Συνθήκης Καθιέ-ρωσης της ΕΚΑΧ, Συνθήκη Παρι-σιού 18/04/1951

11 Για τη θεωρία των Κοινο-τήτων Ασφάλειας βλ. σχε-τικά karl W. deutsch et.al, political community and the North atlantic area, princeton university press, 1957

12 Βλέπε, Michael doyle, “liberalism and World politics”, in american political Science review, vol.80, No 4, pp. 1151-1169, december, 1986

Βιβλιογραφικές Αναφορές deutch, Κ, et.al,(1957) political

community and the North atlantic area”, princeton university press

Jean Monnet, J. (1978), Memoirs, (translation) r. Mayne, doubleday and company, New york.

Αρχ. Χρυσόστομος Παπαθανασίου

(Επιμ) (2002), Ο Αρχιεπίσκοπος Ομιλεί για την Ευρώπη, Μακαριό-τατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, Ομιλία στο Καθεδρικό Ναό Αθη-νών στις 19/05/02/, με τίτλο «Η Κληρονομιά της Ευρώπης Είναι Χριστιανική», εκδόσεις Ιερά Αρχι-επισκοπή Αθηνών

Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, (2000), Λόγος Ευθύνης, εκδ. Αποστολική διακονία

Ναπολέων Μαραβέλιας N. Και Τσινι-σιζέλης M. (Επιμ),(1998), Η Ολο-κλήρωση της ΕΕ, Εκδόσεις Θεμέ-λιο.

Χαντιγκτον, Σ. (2001), Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και ο Ανασχημα-τισμός της Παγκόσμιας Τάξης, Τέ-ταρτη έκδοση, terzo Books

English Summary

this article challenges the point made by Samuel Huntington in his “clash

of civilizations” theory that the Greek-orthodoxs will constitute a civilizational obstacle to the further deepening of European Integration. on the contrary, by making references to the recently signed constitutional treaty and older treaties of the European In-tegration it presents the relation-ship between European Integra-tion and the religious faith of the Greeks as a mutual reinforcing one. Furthermore, this paper ar-gues that both conceptions have been developed on the same an-thropocentric ethical base and therefore a conflictual relation-ship between them is not the most possible scenario.

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η 1�


Στην παρουσίαση του βιβλίου «Η μάστιγα του θεού», του Μανώλη Βασιλάκη (εκδόσεις «γνώ-σεις»), στις 6/6, ακούστηκαν από τους πέντε δι-ακεκριμένους ομιλητές πολλά ενδιαφέροντα θέ-

ματα, που συμβάλ-λουν στον προβλη-ματισμό του καθε-νός μας. Θα σταθώ σε μια διαφωνία, γόνιμη για προ-βληματισμό. Αφο-ρά το θέμα «θρη-σκεία και ανεκτι-κότητα».

Ο Στέφανος Μάνος είπε: «Βα-σικό χαρακτηρι-στικό της ελευθε-ρίας είναι η ανε-κτικότητα. Την ανεκτικότητα για το διαφορετικό, από τη φύση της, δεν μπορεί να επι-δείξει η Εκκλησία. όχι μόνο η δική μας αλλά και οποι-αδήποτε άλλη θρη-σκευτική οργάνωση. διότι είναι αδύνατο να συνυπάρξουν το θρησκευτικό δόγμα και η ανεκτικότητα».

Ο Μιχάλης Σταθόπουλος είπε το αντίθετο: «διαφω-

νώ με τον κ. Μάνο. yπάρχουν πολλοί φωτισμένοι Ιεράρχες που, σε αντίθεση με τον Προκαθήμενο, πιστεύουν στην ανε-κτικότητα, στα ανθρώπινα δικαιώματα, που αγαπούν και αυτούς με τους οποίους διαφωνούν, που έχουν δημοκρατι-

κή συνείδηση».Είναι λοιπόν

ή όχι ανεκτική η θρησκεία; Υπάρ-χουν ή όχι ανεκτι-κοί ιεράρχες;

Ο Θανάσης Τριαρίδης, στο βι-βλίο του «Σημειώ-σεις για ένα τρεμά-μενο σώμα», εξη-γεί με ποια διαδι-κασία ακόμα και η πιο ουμανιστική διδασκαλία μπο-ρεί να γεννήσει μι-σαλλοδοξία: όταν διδάσκει αλήθειες που τις θεωρεί μο-ναδικές και αιώνι-ες. Είναι ανθρώπι-νο οι πιστοί να θέ-λουν να τις διαφυ-λάξουν ατόφιες. Είναι ανθρώπινο

να θέλουν να τις προστατεύσουν με όλα τα μέσα από πα-ρεκκλίσεις, διαστρεβλώσεις, αντίθετες απόψεις κλπ. Από τη στιγμή εκείνη, η διδασκαλία μετατρέπεται σε δόγμα. Στην

Θρησκεία και ανεκτικότητατου Διονύση Γουσέτη

“Βασικό χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι η ανεκτικότητα. Την ανεκτικότητα για το διαφορετικό, από τη φύση της, δεν μπορεί να επιδείξει η Εκκλησία. Όχι μόνο η δική μας αλλά και οποιαδήποτε άλλη θρη-σκευτική οργάνωση. Διότι είναι αδύνατο να συνυπάρ-ξουν το θρησκευτικό δόγμα και η ανεκτικότητα”u Στέφανος Μάνος

“Yπάρχουν πολλοί φωτισμένοι Ιεράρχες που, σε αντίθεση με τον Προκαθήμενο, πιστεύουν στην ανεκτικότητα, στα ανθρώπινα δικαιώμα-τα, που αγαπούν και αυτούς με τους οποίους δια-φωνούν, που έχουν δημοκρατική συνείδηση”u Μιχάλης Σταθόπουλος



αρχή το δόγμα έχει υπόσταση. Με τον καιρό όμως, όλες οι διδασκαλίες ξεπερνιούνται. Ωστόσο, οι οπαδοί του δόγμα-τος αμύνονται: δεν ανέχονται καμία καινοτομία. Η μη ανο-χή τους αυτή ορίζεται ως μισαλλοδοξία.

«Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός σου, ουκ έσονταί σοι θεοί έτε-ροι πλην εμού», διατάζει αυτάρεσκα, αλαζονικά και μισαλ-λόδοξα, δηλαδή ρατσιστικά, ο θεός των Εβραίων -που είναι και των χριστιανών και των μουσουλμάνων- διδάσκοντας τις αιώνιες αλήθειες του. tο αντίθετο ακριβώς συμβαίνει με τους θεούς των αρχαίων Αθηναίων. Αφ’ ενός ήσαν πολλοί και κανένας δεν μπορούσε να έχει το μονοπώλιο του Για-χβέ. Αφ’ ετέρου κανένας απ’ αυτούς δεν δίδασκε μοναδικές και αιώνιες αλήθειες, ώστε να κινδυνεύουν να εξελιχθούν σε δόγμα. Για τους λόγους αυτούς, οι θεοί ήσαν αρκετά ανεκτι-κοί για να δεχτούν την ύπαρξη, κοντά στους βωμούς τους, και ενός βωμού για τον «άγνωστο θεό».

Ο κ. Μάνος έχει δίκιο εν μέρει. Η μισαλλοδο-ξία περιορίζεται στις μονοθεϊστικές θρησκεί-ες. Μιλώντας ωστόσο για μισαλλόδοξες θρη-σκείες, θα πρέπει να περιλάβουμε σ’ αυτές και

άλλες θεωρίες, που δεν ξεκίνησαν με θρησκευτικές φιλοδο-ξίες, αλλά στην πορεία τους «θρησκειοποιήθηκαν», δηλα-δή μετατράπηκαν σε πάγιες αλήθειες. Μια τέτοια αλήθεια -θρησκεία είναι το «έθνος». Πόσες σφαγές δεν έγιναν για την υπεράσπιση της πάγιας αλήθειας του; Άλλο χαρακτη-ριστικό παράδειγμα είναι η μισαλλόδοξη πίστη του ΚΚΕ στην αλήθεια –θρησκεία του. δεν αφίσταται ρούπι από τη μισαλλοδοξία των άλλων θρησκειών.

Και οι φωτισμένοι χριστιανοί ιεράρχες που πιστεύουν στην ανεκτικότητα, στα ανθρώπινα δικαιώματα; έχει άδι-κο ο Μιχάλης Σταθόπουλος; όχι εντελώς. Υπάρχουν πράγ-ματι κι αυτοί, αν και όχι τόσο «πολλοί». Η συνείδηση ανε-κτικότητας που διαθέτουν δεν εξηγείται, παρά μόνο μέσα από την παρατήρηση του Μαρξ, ότι η πραγματικότητα -η

θέση στην παραγωγή και στην κοινωνία- είναι που διαμορ-φώνει τη συνείδηση του καθενός. Θα το πω διαφορετικά: η συνείδηση διαμορφώνεται έτσι ώστε να εξυπηρετεί την ανάγκη της επιβίωσης.

Ιστορικά, η ανεκτικότητα στους κόλπους του χριστι-ανισμού διαμορφώθηκε από μιαν ανάγκη, με τον τρόπο που μας εξήγησε ο Σάββας Αγουρίδης. Στην Αμερική της πρώιμης εποίκησης βρέθηκαν αιρετι-

κοί που διώχτηκαν από την Ευρώπη: Καλβινιστές, Αναβα-πτιστές, Ουνιταριανοί, Independents, Κουάκεροι, Σοκινι-ανοί, οι plymouth Fathers και άλλοι αμέτρητοι. όλοι αυτοί έπρεπε να συνυπάρξουν. Η ανάγκη αυτή -ισχυρότερη από την ανάγκη υπεράσπισης του δόγματός του καθενός- μαζί με την επίδραση του διαφωτισμού, απέδωσε τη συνείδη-ση της ανοχής και της ανεξιθρησκίας, καθώς και το σεβα-σμό των Ανθρώπινων δικαιωμάτων, για πρώτη φορά, στον Νέο Κόσμο. Γρήγορα, το κύμα αυτό ξαπλώθηκε στη Βόρεια και τη δυτική Ευρώπη, κι αναστάτωσε όλο τον κόσμο. Σ’ αυτό ανήκουν και οι ημέτεροι ανεκτικοί χριστιανοί ιεράρ-χες. Μοιραία ολίγοι, αφού τέτοια ανάγκη συμβίωσης στην «ομοιογενή» χώρα μας προκύπτει κατ’ εξαίρεση.

Μπορώ τώρα να καταλήξω στο διπλό συμπέ-ρασμα. Οι θρησκείες, όταν διδάσκουν πά-γιες αλήθειες, δηλαδή δόγματα, εξελίσσο-νται αναγκαστικά σε μισαλλόδοξες ιδεολο-

γίες. Ωστόσο, οι θρησκείες, ακόμα και οι δογματικές, όταν αναγκαστούν να συμβιώσουν με άλλα δόγματα, συμβιβά-ζονται και ανέχονται. Τόσο η μισαλλοδοξία, όσο και η ανε-κτικότητα, είναι προϊόντα της ανάγκης. «Ανάγκα και θεοί πείθονται». δε θα μπορούσε να είναι αλλιώς για τους αδύ-ναμους θνητούς.

e-mail: [email protected]

“Οι θρησκείες, όταν διδάσκουν πάγιες αλήθειες, δηλαδή δόγματα, εξε-λίσσονται αναγκαστικά σε μισαλλόδοξες ιδεολογίες. Ωστόσο, οι θρησκεί-ες, ακόμα και οι δογματικές, όταν αναγκαστούν να συμβιώσουν με άλλα δόγματα, συμβιβάζονται και ανέχονται. Τόσο η μισαλλοδοξία, όσο και η ανεκτικότητα, είναι προϊόντα της ανάγκης. «Ανάγκα και θεοί πείθο-νται». Δε θα μπορούσε να είναι αλλιώς για τους αδύναμους θνητούς.”



Α Ρ Θ Ρ Ο 1

Θρησκευτική ελευθερία και ισότητα

1. Η θρησκευτική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα να εκδηλώνει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ατομικά ή συλλογικά, δημόσια ή κατ’ ιδίαν, με τη λατρεία, τις ιεροτελεστίες, τη διδασκαλία και την πρα-κτική. έχει επίσης το δικαίωμα να αποσιωπά τις θρησκευ-τικές του πεποιθήσεις και να τις μεταβάλλει ελεύθερα και χωρίς τύπους.

2. Το κράτος διασφαλίζει την ακώλυτη άσκηση της θρη-σκευτικής ελευθερίας και σέβεται όλα τα θρησκεύματα. Οι θρησκευτικές ενώσεις και οι λειτουργοί τους έχουν ίσα δι-καιώματα και υποχρεώσεις. Η απόλαυση των ατομικών, πο-λιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός.

Α Ρ Θ Ρ Ο 2

Θρησκευτικές ενώσεις

1. Οι αυτοτελείς θρησκευτικές κοινότητες αποκτούν νο-μική προσωπικότητα με εγγραφή σε ειδικό δημόσιο βιβλίο, που τηρείται στo Εφετείο Αθηνών. Η εγγραφή γίνεται με απόφαση του Εφετείου Αθηνών, που εκδίδεται με την δι-αδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, ύστερα από αίτηση είκοσι (20) τουλάχιστον φυσικών προσώπων, στην οποία επισυνάπτεται η συστατική πράξη και το καταστατικό της ένωσης, υπογεγραμμένα από τους ιδρυτές.

2. Για την διάγνωση του θρησκευτικού χαρακτήρα και

της αυτοτέλειας, λαμβάνονται ιδίως υπ’ όψη η διάρκεια και η ύπαρξη συγκροτημένου θρησκευτικού δόγματος, προσι-τού σε κάθε ενδιαφερόμενο. Αποκλείεται η εγγραφή ενώ-σεων που διακηρύττουν ή ακολουθούν μισαλλόδοξες πρα-κτικές.

3. Η κατά την παράγραφο 1 αίτηση εγγραφής κοινοποι-είται υποχρεωτικά στον Εισαγγελέα Εφετών, ο οποίος πα-ρίσταται κατά την συζήτηση. Κατά της απόφασης του Εφε-τείου μπορούν να ασκήσουν αναίρεση οι αιτούντες και ο Ει-σαγγελεύς Εφετών, μέσα σε προθεσμία τριών (3) μηνών.

4. Οι θρησκευτικές ενώσεις αποφασίζουν ελεύθερα για την εσωτερική οργάνωσή τους. Για την εξυπηρέτηση τοπι-κών ή ειδικών σκοπών, έχουν το δικαίωμα να συγκροτούν αποκεντρωμένες οργανικές μονάδες, με διοικητική και οι-κονομική αυτοτέλεια.

5. Το καταστατικό των θρησκευτικών ενώσεων και κάθε μεταγενέστερη τροποποίησή του κατατίθενται στη Γραμ-ματεία του Εφετείου Αθηνών και είναι προσιτά στον καθέ-να. Ρυθμίσεις μη κατατεθειμένες ουδέποτε κατισχύουν των προσιτών. Οι σχετικές διαφορές υπάγονται στην αρμοδιό-τητα των δικαστηρίων των Αθηνών.

6. Οι χώροι λατρείας των θρησκευτικών ενώσεων είναι πράγματα εκτός συναλλαγής, με την έννοια του άρθρου 966 ΑΚ. Οι συναθροίσεις τους προστατεύονται κατ’ άρ-θρο 200 ΠΚ.

7. Με αίτηση του Εισαγγελέα Εφετών, το Εφετείο Αθη-νών μπορεί να διατάξει την διαγραφή θρησκευτικής ένω-σης από το ειδικό δημόσιο βιβλίο της παραγράφου 1 του παρόντος άρθρου, είτε διότι εξέλιπαν οι προϋποθέσεις για την εγγραφή της, είτε διότι η ένωση δεν συμμορφώθηκε με την κατά την παράγραφο 4 του παρόντος υποχρέωσή της.

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Ε Ν Ω Σ Η Γ Ι Α Τ Α Δ Ι Κ Α Ι Ω Μ Α Τ Α Τ Ο Υ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Υ Κ Α Ι Τ Ο Υ Π Ο Λ Ι Τ Η

Π Ρ Ο Τ Α Σ Η Ν Ο Μ Ο Υ

Ρύθμιση σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίαςθρησκευτικές ενώσεις και κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας

Η πρόταση νόμου κατατέθηκε από τους βουλευτές Ανδρέα Ανδριανόπουλο και Στέφανο Μάνο και υι-οθετήθηκε με επουσιώδεις αλλαγές από το ΚΚΕ και τον ΣΥΝ. Ωστόσο, δεν έγινε δεκτή από τη Βουλή. Δημοσιεύεται για πρώτη φορά εξ ολοκλήρου δεδομένου ότι μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για περαι-τέρω διάλογο και πρωτοβουλίες αναφορικά με το συγκεκριμένο ζήτημα.



Κατά της απόφασης του Εφετείου μπορούν να ασκήσουν αναίρεση η ένωση και ο Εισαγγελεύς Εφετών, μέσα σε προ-θεσμία τριών (3) μηνών.

8. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρό-ταση του Υπουργού δικαιοσύνης ρυθμίζονται οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου.

Α Ρ Θ Ρ Ο 3

Φορολογική μεταχείριση θρησκευτικών ενώσεων

1. Οι κάθε είδους δωρεές, εν ζωή ή αιτία θανάτου, κα-θώς και οι κληροδοσίες προς θρησκευτικές ενώσεις, απαλ-λάσσονται από κάθε φόρο.

2. Οι θρησκευτικές ενώσεις απαλλάσσονται από κάθε φόρο για τα εισοδήματα και τα κάθε είδους έσοδα που πραγ-ματοποιούν κατά την επιδίωξη των θρησκευτικών σκοπών τους. δεν υπάγονται στην απαλλαγή αυτή εισοδήματα από εμπορικές δραστηριότητες, από χρεόγραφα και από εκμε-τάλλευση ακινήτων.

3. Οι θρησκευτικές ενώσεις δημοσιεύουν κάθε χρόνο τον ισολογισμό τους. Για την οικονομική διαχείρισή τους συντάσσεται κάθε χρόνο έκθεση από μέλη του Σώματος Ορκωτών Ελεγκτών, περίληψη της οποίας δημοσιεύεται με τον ισολογισμό. Την ίδια υποχρέωση υπέχουν και οι κατά την παράγραφο 4 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου απο-κεντρωμένες οργανικές μονάδες.

4. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Οικονομίας και Οικονομικών κα-θορίζονται το λογιστικό πρότυπο που θα πρέπει να ακο-λουθούν οι θρησκευτικές ενώσεις και η κατηγορία των βι-βλίων που αυτές θα πρέπει να τηρούν. Με το ίδιο διάταγμα ρυθμίζονται και οι λεπτομέρειες για την εφαρμογή των δι-ατάξεων του παρόντος άρθρου.

Α Ρ Θ Ρ Ο 4

Εκκλησία της Ελλάδος και λοιπά εκκλησιαστικά ν.π.δ.δ.

1. Η Εκκλησία της Ελλάδος, και τα κάθε είδους νομι-κά πρόσωπα δημόσιου δικαίου που εξαρτώνται από αυτήν, μετατρέπονται σε νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. έως ότου υπαχθεί στο καθεστώς των θρησκευτικών ενώσεων των άρθρων 2 και 3, η οργάνωσή της διέπεται από τις ρυθ-μίσεις που ήταν σε ισχύ κατά την έναρξη της ισχύος του πα-

ρόντος νόμου. Οι ρυθμίσεις αυτές, με εξαίρεση εκείνες που αναγνωρίζουν αρμοδιότητα σε όργανα της ελληνικής Πολι-τείας και οι οποίες καταργούνται, επέχουν θέση καταστατι-κού και εξακολουθούν να εφαρμόζονται για την εσωτερική λειτουργία της Εκκλησίας της Ελλάδος, καθώς και των κάθε είδους νομικών προσώπων που εξαρτώνται από αυτήν.

2. Οι διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου ισχύουν επίσης για την Εκκλησία της Κρήτης, τις Μητροπόλεις της δωδεκανήσου, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο και τις ισραηλιτικές κοινότητες, που μετατρέπονται επίσης σε νο-μικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου.

3. Οι Μουφτείες μετατρέπονται σε νομικά πρόσωπα ιδι-ωτικού δικαίου και περιορίζονται στο αμιγώς πνευματικό έργο τους. έως ότου υπαχθούν στο καθεστώς των θρησκευ-τικών ενώσεων των άρθρων 2 και 3, η οργάνωσή της διέπε-ται από τις ρυθμίσεις που ήταν σε ισχύ κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου.

4. Η εγγραφή της Εκκλησίας της Ελλάδος και των λοι-πών νομικών προσώπων του παρόντος άρθρου στο ειδικό δημόσιο βιβλίο της παραγράφου 1 του άρθρου 2 του παρό-ντος νόμου, καθώς και η εν γένει υπαγωγή τους στο καθε-στώς των θρησκευτικών ενώσεων του ίδιου άρθρου, θα γίνει με πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου μέσα σε εύλογο χρό-νο και πάντως, την 31η δεκεμβρίου 2010 αυτοδικαίως.

5. Με την εγγραφή της Εκκλησίας της Ελλάδος στο ει-δικό δημόσιο βιβλίο της παραγράφου 1 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου, τα νομικά πρόσωπα που εξαρτώνται από αυτήν μετατρέπονται αυτοδικαίως σε αποκεντρωμένες ορ-γανικές μονάδες της, υπό την έννοια της παραγράφου 4 του άρθρου 2 του παρόντος νόμου, εκτός εάν αυτά έως τότε επι-λέξουν, με ρητή και ανεπιφύλακτη δήλωσή τους στη Γραμ-ματεία του Εφετείου Αθηνών, να λειτουργήσουν εφεξής ως νομικά πρόσωπα μη υπαγόμενα στις ρυθμίσεις του παρό-ντος νόμου. Το ίδιο ισχύει και για τα νομικά πρόσωπα που εξαρτώνται από την Εκκλησία της Κρήτης, τις Μητροπό-λεις της δωδεκανήσου, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβού-λιο και τις ισραηλιτικές κοινότητες.

Α Ρ Θ Ρ Ο 5

Ναοί και χώροι λατρείας

1. Για την ανέγερση ναού και κάθε είδους χώρου λα-τρείας κάθε θρησκευτικής ένωσης, η αρμόδια πολεοδομική αρχή εκδίδει σχετική άδεια οικοδομής, ύστερα από γνώμη



της οικείας ΕΠ.Α.Ε. Η άδεια εκδίδεται ή αναθεωρείται ύστε-ρα από αίτηση του ιδιοκτήτη και του νόμιμου εκπροσώπου της θρησκευτικής ένωσης και διέπεται από τις γενικές πο-λεοδομικές διατάξεις και τις τυχόν ειδικές που ισχύουν σε κάθε περιοχή. Ίδια άδεια απαιτείται και για κάθε εργασία, κατασκευή ή σχετική εγκατάσταση σε υφιστάμενους ναούς και χώρους λατρείας, ανεξάρτητα από τον χρόνο που εκδό-θηκε η αρχική άδεια και από την υπηρεσία που την εξέδω-σε. Προκειμένου περί ναών που έχουν χαρακτηρισθεί θρη-σκευτικά μνημεία, απαιτείται επί πλέον γνώμη του Κεντρι-κού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων.

2. Προκειμένου περί ναών και χώρων λατρείας κάθε θρησκευτικής ένωσης εφαρμόζονται οι διατάξεις του κτι-ριοδομικού κανονισμού που αφορούν κτίρια της κατηγο-ρίας συνάθροισης κοινού (άρθρο 346 π.δ. 14.7-27.7.1999). Οι σχετικές αρμοδιότητες του Γραφείου Ναοδομίας (Κανο-νισμός 66/1993, Α’ 47) καταργούνται.

Α Ρ Θ Ρ Ο 6

Διδασκαλία των θρησκευτικών

1. Στον ν. 1566/1985 «δομή και λειτουργία της πρωτο-βάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες διατά-ξεις» (Α’ 167) επέρχονται οι ακόλουθες τροποποιήσεις:

α. Από το εδ. α’ της παραγράφου 1 του άρθρου 1 δια-γράφονται οι λέξεις «και τα γνήσια στοιχεία της ορθόδο-ξης χριστιανικής παράδοσης».

β. Από το εδ. β’ της παραγράφου 2 του άρθρου 6 διαγρά-φονται οι λέξεις «του ορθόδοξου χριστιανικού ήθους».

2. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Παιδείας επανακαθορίζεται το ανα-λυτικό πρόγραμμα του μαθήματος των θρησκευτικών, έτσι όπως αυτό διδάσκεται στην στοιχειώδη και την μέση εκπαί-δευση, ώστε η διδασκαλία του να παύσει να έχει ομολογι-ακό χαρακτήρα και η ύλη του να περιλάβει εισαγωγή στην ιστορία, την κοινωνιολογία και την δογματική όλων των θρησκειών. Ειδικά στο λύκειο, το μάθημα των θρησκευτι-κών μετονομάζεται σε θρησκειολογία.

Α Ρ Θ Ρ Ο 7

Εκκλησιαστική εκπαίδευση

1. Οι Ανώτερες Εκκλησιαστικές Σχολές, η Αθωνιάς Εκ-

κλησιαστική Ακαδημία, τα Ενιαία Εκκλησιαστικά Λύκεια, τα Μέσα Εκκλησιαστικά Φροντιστήρια και τα Εκκλησιαστι-κά Γυμνάσια περιέρχονται στην ευθύνη, εποπτεία και οικο-νομική στήριξη της Εκκλησίας της Ελλάδος, της Εκκλησίας της Κρήτης, του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ιερής Κοινότητας του Αγίου όρους, ανάλογα με τον τόπο όπου τα εκπαιδευτήρια αυτά είναι εγκατεστημένα.

2. Τα εκπαιδευτήρια της πρώτης παραγράφου του πα-ρόντος άρθρου λειτουργούν εφεξής ως ιδιωτικά, υπαγόμε-να στις οικείες διατάξεις για την ιδιωτική εκπαίδευση. έως ότου οι εποπτεύοντες φορείς αναμορφώσουν καταλλήλως το θεσμικό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας τους, εξα-κολουθούν να εφαρμόζονται σε αυτά οι ρυθμίσεις που ήταν σε ισχύ κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου, με εξαίρεση εκείνες που αναγνωρίζουν σε όργανα της ελληνι-κής Πολιτείας αρμοδιότητες ευρύτερες της συνήθους επο-πτείας, που ασκείται στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια.

3. όσοι από τους φοιτούντες στα εκπαιδευτήρια της πρώτης παραγράφου του παρόντος άρθρου δεν επιλέξουν να παραμείνουν σε αυτά υπό το νέο νομικό καθεστώς τους, μπορούν να μετεγγραφούν σε δημόσιους εκπαιδευτικούς φορείς αντίστοιχης βαθμίδας της επιλογής τους.

4. όσοι από το προσωπικό των εκπαιδευτηρίων της πρώτης παραγράφου του παρόντος άρθρου δεν επιλέξουν να παραμείνουν σε αυτά υπό το νέο νομικό καθεστώς τους, τοποθετούνται σε ειδικώς συνιστώμενες προσωπικές οργα-νικές θέσεις του Υπουργείου Παιδείας του ίδιου βαθμού.

5. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Παιδείας ρυθμίζονται οι λεπτομέ-ρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρ-θρου.

Α Ρ Θ Ρ Ο 8

Κατάργηση θρησκευτικού όρκου

1. Το άρθρο 408 του Κώδικα Πολιτικής δικονομίας αντι-καθίσταται ως εξής:

Όρκος μάρτυρα« Πριν εξετασθεί, ο μάρτυρας οφείλει να δώσει τον ακό-

λουθο όρκο: ‘δηλώνω στην τιμή και στη συνείδησή μου ότι θα πω όλη την αλήθεια και μόνο την αλήθεια, χωρίς να προ-σθέσω ούτε να κρύψω τίποτε’ ».

2. Το άρθρο 218 του Κώδικα Ποινικής δικονομίας αντι-καθίσταται ως εξής:



Όρκος των μαρτύρων στο ακροατήριο«1. Κάθε μάρτυρας οφείλει, πριν εξετασθεί στο ακρο-

ατήριο, να δώσει δημόσια τον ακόλουθο όρκο: ‘δηλώνω στην τιμή και τη συνείδησή μου ότι θα πω όλη την αλήθεια και μόνο την αλήθεια, χωρίς να προσθέσω ούτε να κρύψω τίποτε’.

2. Ο άλαλος μάρτυρας που γνωρίζει να γράφει ορκίζε-ται, γράφοντας και υπογράφοντας τον όρκο. Αν δεν ξέρει να γράφει, ορκίζεται ή με την βοήθεια του διερμηνέα.

3. Αν δεν τηρηθούν οι διατάξεις των προηγούμενων πα-ραγράφων, η διαδικασία είναι άκυρη».

3. Το άρθρο 220 του Κώδικα Ποινικής δικονομίας κα-ταργείται.


Όρκος πραγματογνώμονα«1. Σε αυτόν που έχει ήδη δώσει όρκο ως πραγματο-

γνώμονας υπενθυμίζεται ο όρκος που έχει δώσει. Οι υπό-λοιποι ορκίζονται ως εξής: ‘δηλώνω στην τιμή και τη συνεί-δησή μου ότι θα διενεργήσω με πλήρη αμεροληψία και επι-μέλεια και με κάθε μυστικότητα την πραγματογνωμοσύνη που μου ανατέθηκε, έχοντας μοναδικό σκοπό την εξακρί-βωση της αλήθειας’.

2. Αν ο πραγματογνώμονας δεν ορκισθεί, σύμφωνα με την προηγούμενη παράγραφο, η πραγματογνωμοσύνη εί-ναι άκυρη».


Όρκος διερμηνέα«Ο διερμηνέας, πριν αναλάβει τα καθήκοντά του, οφείλει

να δηλώσει στην τιμή και τη συνείδησή του, ενώπιον εκείνου που τον διόρισε, ότι θα μεταφράσει με ακρίβεια και πιστότη-τα όλα όσα θα ειπωθούν κατά τη συζήτηση ή, αν πρόκειται για την περίπτωση του άρθρου 237, τα έγγραφα».

6. Οι παράγραφοι 3, 4 και 5 του άρθρου 398 του Κώδικα Ποινικής δικονομίας αντικαθίστανται ως εξής:

Όρκος ενόρκων«3. Ο πρόεδρος του μικτού ορκωτού δικαστηρίου δια-

βάζει στους ενόρκους τον ακόλουθο όρκο: ‘δηλώστε στην τιμή και τη συνείδησή σας και υποσχεθείτε ότι θα θεωρή-σετε με προσοχή και θα εξετάσετε με ευσυνειδησία, στη δι-άρκεια της δικαστικής συζήτησης, την κατηγορία εναντίον του…., καθώς και την υπεράσπισή του, ότι δεν θα συνεννο-ηθείτε με κανέναν σχετικά με την απόφαση που θα εκδο-θεί και ότι, κατά την εκπλήρωση των καθηκόντων που σας

επιβάλλονται, δεν θα ενεργήσετε επηρεασμένοι από φιλία, έχθρα ή χάρη, ούτε για κάποια ιδιαίτερη ωφέλεια ή για άλλη παρόμοια αιτία, αλλά θα έχετε στο νου σας μόνο τη δικαιο-σύνη και την αλήθεια και ότι θα ψηφίσετε κατά συνείδηση και κατά την ελεύθερη πεποίθηση που θα σχηματίσετε απ’ τη συζήτηση, προσφερόμενοι εντελώς πιστά και άδολα’.

4. Αφού διαβάσει τον όρκο, ο πρόεδρος του δικαστηρί-ου καλεί ονομαστικά κάθε ένορκο να σηκώσει το δεξί του χέρι και να προφέρει τη λέξη ‘υπόσχομαι’.

5. Αν, για συνειδησιακούς λόγους, ένας ένορκος κωλύε-ται να δώσει όρκο, δίνει αντίστοιχη διαβεβαίωση στην τιμή και τη συνείδησή του».

7. Η παρ. 1 του άρθρου 14 του ν. 1558/1985 «Κυβέρνηση και κυβερνητικά όργανα» (Α’ 137) αντικαθίσταται ως εξής:

«1. Οι αντιπρόεδροι της Κυβέρνησης, οι υπουργοί και οι υφυπουργοί διορίζονται και παύονται σύμφωνα με τα άρ-θρα 37 παρ. 1 και 81 παρ. 1 του Συντάγματος, με προεδρι-κό διάταγμα, ύστερα από πρόταση του Πρωθυπουργού, και δίνουν ενώπιον του Προέδρου της δημοκρατίας τον ακό-λουθο όρκο: ‘δηλώνω στην τιμή και τη συνείδησή μου ότι θα τηρώ το Σύνταγμα και τους νόμους και θα υπηρετώ το γενικό συμφέρον του ελληνικού λαού’».

8. Στις περιπτώσεις α΄και β’ της παραγράφου 1 του άρ-θρου 19 του Κώδικα Κατάστασης δημόσιων Πολιτικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.δ.δ. (ν. 2683/1999, Α’ 19), οι λέξεις «Ορκίζομαι να φυλάττω…και να εκπληρώ-νω» αντικαθίστανται με τις λέξεις «δηλώνω, επικαλούμε-νος την τιμή και τη συνείδησή μου, ότι θα φυλάττω…. και θα εκπληρώνω». Η περίπτωση γ’ της ίδιας παραγράφου κα-ταργείται.

9. Από την παρ. 1 του άρθρου 3 του Γενικού Κανονισμού Υπηρεσίας στον Στρατό (π.δ. 130/1984, Α’ 42) διαγράφονται οι λέξεις «και το Ιερό Ευαγγέλιο ή στα Ιερά Σύμβολα που πιστεύει ο καθένας» και οι λέξεις «ορκίζομαι να φυλάττω» αντικαθίστανται με τις λέξεις «δηλώνω στην τιμή και τη συ-νείδησή μου ότι θα φυλάττω». Από την παρ. 2 του ιδίου άρ-θρου διαγράφονται οι λέξεις «και θρησκευτικά σύμβολα».

10. Σε ορκωμοσίες που διεξάγονται σε δημόσιες Αρχές και υπηρεσίες, δεν συμμετέχουν θρησκευτικοί λειτουργοί.

Α Ρ Θ Ρ Ο 9

Πολιτικός γάμος1. Το άρθρο 1367 ΑΚ αντικαθίσταται ως εξής:



« Άρθρο 1367Τέλεση του γάμου

Ο γάμος τελείται με την ταυτόχρονη δήλωση των μελ-λονύμφων ότι συμφωνούν σε αυτόν. Η δήλωση γίνεται δη-μόσια, κατά πανηγυρικό τρόπο, ενώπιον δύο μαρτύρων, προς τον δήμαρχο ή τον πρόεδρο της κοινότητας του τό-που όπου τελείται ο γάμος, ή προς τον νόμιμο αναπληρωτή τους, που είναι υποχρεωμένοι να συντάξουν αμέσως σχε-τική πράξη».

2. Από το άρθρο 1368 ΑΚ διαγράφονται οι λέξεις «είτε ως πολιτικός είτε με ιερολογία της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας».

3. Από το άρθρο 1369 ΑΚ διαγράφονται οι λέξεις «με όποιον τύπο και αν αυτός πρόκειται να τελεσθεί».

4. Το άρθρο 1371 ΑΚ καταργείται.5. Στο άρθρο 1372 ΑΚ, οι λέξεις «ένας από τους τύ-

πους που προβλέπονται στο άρθρο 1367 ΑΚ» αντικαθί-στανται με τις λέξεις «ο τύπος που προβλέπεται στο άρ-θρο 1367 ΑΚ».

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 0

Ληξιαρχικές πράξεις

1. Το άρθρο 16 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πρά-ξεων» (Α’ 143) αντικαθίσταται ως εξής:

«1. Ο δήμαρχος ή ο πρόεδρος της κοινότητας που δέ-χθηκε τη δήλωση για την τέλεση του γάμου υποχρεούται να συντάξει και να υπογράψει επί τόπου δήλωση περιέχουσα όλα τα στοιχεία της οικείας ληξιαρχικής πράξης.

2. Τη δήλωση που αναφέρεται στην προηγούμενη πα-ράγραφο υπογράφουν επίσης οι σύζυγοι και οι μάρτυρες. Αν αυτοί είναι αναλφάβητοι, υπογράφουν ως μάρτυρες δύο από αυτούς που παρέστησαν».

2. Στο άρθρο 22 παρ. 1 στοιχ. ε’ του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143), μετά τις λέξεις «τα δημοτο-λόγια των γονέων», προστίθενται οι λέξεις: «Το θρήσκευμα καταγράφεται εφ’ όσον δηλωθεί».

3. Τα άρθρα 26, 27 και 28 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρ-χικών πράξεων» (Α’ 143) καταργούνται.

4. Από το άρθρο 29 παρ. 1 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρ-χικών πράξεων» (Α’ 143) διαγράφονται οι λέξεις «ή ο θρη-σκευτικός λειτουργός που ευλόγησε τον γάμο» και οι λέξεις «ή ο θρησκευτικός λειτουργός που την συνέταξε».

5. Από το άρθρο 31 στοιχ. α’ του ν. 344/1976 «Περί λη-

ξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) διαγράφονται οι λέξεις «το θρήσκευμα και δόγμα».

6. Το στοιχ. δ’ του άρθρου 31 του ν. 344/1976 «Περί λη-ξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) καταργείται.

7. Από το στοιχείο ζ’ του άρθρου 31 του ν. 344/1976 «Περί ληξιαρχικών πράξεων» (Α’ 143) διαγράφονται οι λέ-ξεις «ή ο θρησκευτικός λειτουργός».

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 1

Κατάργηση ειδικής νομικής μεταχείρισης θρησκευτικών λειτουργών

1. Το στοιχείο γ’ του άρθρου 6 του ν. 1763/1988 «Στρα-τολογία των Ελλήνων» (Α’ 57) καταργείται.

2. Το άρθρο 99 του Εισαγωγικού Νόμου Αστικού Κώδι-κα καταργείται. Η κληρονομία κληρικών και μοναχών διέ-πεται από τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα.

3. Από την παράγραφο 7 του άρθρου 111 και από την παράγραφο 2 του άρθρου 112 του Κώδικα Ποινικής δικο-νομίας διαγράφονται οι λέξεις «των Αρχιερέων».

4. Από τον τίτλο του άρθρου 215 του Κώδικα Ποινικής δικονομίας διαγράφεται η λέξη «Αρχιερέων». Από την πα-ράγραφο 1 του ίδιου άρθρου διαγράφονται οι λέξεις «και οι Αρχιερείς».

5. Το στοιχείο δ΄ του άρθρου 1048 του Κώδικα Πολιτι-κής δικονομίας καταργείται.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 2

Απαγόρευση αναγραφής του θρησκεύματος

Απαγορεύεται η αναγραφή του θρησκεύματος σε δη-μόσιο έγγραφο, τίτλο σπουδών ή βεβαίωση δημόσιας αρ-χής, εκτός από τις βεβαιώσεις που εκδίδουν τα ληξιαρχεία ύστερα από αίτηση του ενδιαφερόμενου, εφόσον με την αί-τηση αυτή ζητείται ρητά η αναγραφή του στοιχείου αυτού για συγκεκριμένη κάθε φορά νόμιμη χρήση.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 3

Απαγόρευση προσηλυτισμούΜετά το άρθρο 335 ΠΚ προστίθεται νέο άρθρο 335Α ,

το οποίο έχει ως εξής:«Άρθρο 335Α

Προσηλυτισμός1. όποιος πιέζει πρόσωπο σε βαθμό καταναγκασμού,

με σκοπό να μεταβάλει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η�0


(προσηλυτισμός) τιμωρείται με πρόστιμο. Η ίδια πράξη τι-μωρείται με φυλάκιση μέχρις έξη μηνών όταν επιχειρείται σε βάρος ανηλίκων.

2. Για την ποινική δίωξη απαιτείται έγκληση».

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 4

Διαρρύθμιση κοιμητηρίων

1. Σε κάθε κοιμητήριο διαμορφώνεται, μερίμνη του οι-κείου οργανισμού τοπικής αυτοδιοίκησης, διακεκριμένος χώρος, με προορισμό τον αποχαιρετισμό των νεκρών, που είχαν εκφράσει την επιθυμία να ενταφιασθούν χωρίς τη δι-εξαγωγή θρησκευτικής κηδείας.

2. Στον ίδιο χώρο θα μπορεί να διεξάγεται θρησκευτική κηδεία, εφ’ όσον η θρησκευτική ένωση στην οποία ανήκε ο νεκρός δεν διαθέτει χώρο λατρείας σε εύλογη απόσταση.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 5

Αποτέφρωση νεκρών

1. Για την αποτέφρωση νεκρού χρειάζεται δήλωση του ιδίου του προσώπου όσο ζούσε. Αν τέτοια δήλωση δεν υπάρ-χει, αρκεί δήλωση των πλησιέστερων συγγενών, ότι ο νε-κρός, όσο ζούσε, δεν είχε εκφράσει ρητά σχετική αντίρρη-ση. Σε περίπτωση διαφωνίας μεταξύ συγγενών του ίδιου βαθμού, αποφαίνεται ο εισαγγελέας.

2. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εσωτερικών, Περιβάλλοντος και Υγείας, καθορίζονται οι όροι και προϋποθέσεις για την ίδρυ-ση και λειτουργία αποτεφρωτηρίων από οργανισμούς τοπι-κής αυτοδιοίκησης ή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίoυ.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 6

Καθεστώς θρησκευτικών λειτουργών

1. Η σχέση εργασίας των έμμισθων και των άμισθων λειτουργών των θρησκευτικών ενώσεων διέπεται από τις διατάξεις του ιδιωτικού δικαίου. Οι ανωτέρω υπάγονται στην ασφάλιση του Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων (Ι.Κ.Α.).

2. Οι υπηρετούντες κατά την έναρξη της ισχύος του πα-ρόντος νόμου σε οργανικές θέσεις λειτουργοί και υπάλλη-λοι της Εκκλησίας της Ελλάδος, της Εκκλησίας της Κρή-της, των Μητροπόλεων της δωδεκανήσου και των εξαρ-τώμενων από αυτές νομικών προσώπων διατηρούν το υφι-

στάμενο μισθολογικό, ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό κα-θεστώς τους.

3. Στην ρύθμιση της προηγούμενης παραγράφου υπά-γονται και οι υπηρετούντες κατά την έναρξη της ισχύος του παρόντος νόμου Μουφτήδες.

4. Με προεδρικό διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Οικονομίας, Απασχόλησης και Εσωτερικών ρυθμίζονται οι λεπτομέρειες για την εφαρμο-γή του παρόντος άρθρου.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 7

Επιστροφή ακινήτων

1. Το ελληνικό δημόσιο θα επιστρέψει στην Εκκλησία της Ελλάδος, μέσα σε προθεσμία δέκα (10) ετών από την έναρξη της ισχύος του παρόντος, όσα ακίνητα αυτή του είχε παραχωρήσει από την 1.1.1945 και εφεξής, προκειμέ-νου να αναλάβει την μισθοδοσία των λειτουργών όλων των βαθμών. Με πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου, η προθε-σμία αυτή μπορεί να παραταθεί εφ’ άπαξ για πέντε (5) το πολύ ακόμη έτη.

2. Για τον επακριβή προσδιορισμό των ακινήτων της προηγούμενης παραγράφου, η Εκκλησία της Ελλάδος οφεί-λει να καταθέσει στις κατά τόπους Κτηματικές Υπηρεσίες του δημοσίου τίτλους και άλλα αποδεικτικά στοιχεία.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 8

Υπουργείο Παιδείας

1. Στο άρθρο 23§1 του ν. 1558/1985 «Κυβέρνηση και κυ-βερνητικά όργανα»(Α’ 137), το Υπουργείο Εθνικής Παιδεί-ας και Θρησκευμάτων (ΥΠΕΠΘ) μετονομάζεται σε Υπουρ-γείο Παιδείας.

2. Η Γενική Γραμματεία και η Γενική διεύθυνση Θρη-σκευμάτων του Υπουργείου Παιδείας καταργούνται. Το προσωπικό τους τοποθετείται σε ειδικώς συνιστώμενες προσωπικές οργανικές θέσεις του Υπουργείου Παιδείας του ίδιου βαθμού.

Α Ρ Θ Ρ Ο 1 9

Θρησκευτικές υπηρεσίες Υπουργείων

1. Το Θρησκευτικό Σώμα Ενόπλων δυνάμεων και η δι-εύθυνση Θρησκευτικού του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας καταργούνται.

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η �1


2. Οι κατά την παράγραφο 4 του άρθρου 23 του ν. 1481/1984 «Οργανισμός Υπουργείου δημόσιας Τάξης» (Α’ 152) οργανικές θέσεις ιερέων της Ελληνικής Αστυνομίας καταργούνται.

3. Οι κατά τις παραγράφους 3 και 4 του άρθρου 24 του π.δ. 36/2000 «Οργανισμός Υπουργείου δικαιοσύνης» (Α’ 29) οργανικές θέσεις κλάδου ΠΕ ιερέων του προσωπικού των Καταστημάτων Κράτησης και ΚΑΥΦ, των Υπηρεσιών Επιμελητών Ανηλίκων δικαστηρίων Ανηλίκων και του Ιδρύ-ματος Αγωγής Ανηλίκων Αρρένων Βόλου καταργούνται.

4. Το προσωπικό των υπηρεσιών και οργανικών θέσε-ων, οι οποίες καταργούνται με τις προηγούμενες παραγρά-φους του παρόντος άρθρου, τοποθετείται σε ειδικώς συνι-στώμενες προσωπικές οργανικές θέσεις του ίδιου βαθμού των αντιστοίχων Υπουργείων.

5. Οι στρατιωτικές μονάδες, οι υπηρεσίες της Ελληνι-κής Αστυνομίας και τα Καταστήματα Κράτησης αρμοδιό-τητας Υπουργείου δικαιοσύνης, υποχρεούνται να παρέχουν στους υπηρετούντες και στους κρατουμένους, αντιστοίχως, δυνατότητα απρόσκοπτης ατομικής πρόσβασης σε ναούς και χώρους λατρείας κατόπιν αιτήματος. Σε περιπτώσεις αδυναμίας μετακίνησης ή κατάστασης ανάγκης, οι ανωτέ-ρω υπηρεσίες υποχρεούνται να επιτρέπουν την είσοδο θρη-σκευτικών λειτουργών στους χώρους τους, προκειμένου να παράσχουν υπηρεσίες σε ατομικό επίπεδο και υπό συνθή-κες πλήρους διακριτικότητας.

6. Με προεδρικά διατάγματα που εκδίδονται ύστερα από πρόταση των Υπουργών Εθνικής Άμυνας, δικαιοσύ-νης και δημόσιας Τάξης αντιστοίχως, ρυθμίζονται οι λε-πτομέρειες για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος άρθρου.

Α Ρ Θ Ρ Ο 2 0

Κατάργηση διατάξεων

1. Τα άρθρα 1, 3, 4, 5 και 6 του α.ν. 1363/1938 «περί κα-τοχυρώσεως διατάξεων των άρθρων 1 και 2 του εν ισχύϊ Συ-ντάγματος» (Α’ 305), όπως σήμερα ισχύουν, καταργούνται. Ωσαύτως καταργούνται το άρθρο 41 του α.ν. 1369/1938 «περί ιερών ναών και εφημερίων» (Α’ 317), καθώς και το β.δ. της 20.5/2.6.1939 «περί εκτελέσεως διατάξεων του α.ν. 1672/1939 «περί τροποποιήσεως του α.ν. υπ’ αριθμ. 1363/1938 ‘περί κατοχυρώσεως των άρθρων 1 και 2 του εν ισχύϊ Συντάγματος’ »» (Α’ 220).

2. Τα άρθρα 196 ΠΚ (: «Κατάχρηση εκκλησιαστικού αξι-

ώματος»), 198 Π.Κ. (: «Κακόβουλη βλασφημία») και 199 ΠΚ (: «Καθύβριση θρησκευμάτων») καταργούνται. Από την παράγραφο 2 του άρθρου 175 ΠΚ (: «Αντιποίηση») δι-αγράφονται οι λέξεις «καθώς επίσης και για την αντιποίη-ση άσκησης υπηρεσίας λειτουργού της Ανατολικής Ορθό-δοξης Εκκλησίας του Χριστού ή άλλης θρησκείας γνωστής στην Ελλάδα»), και από το άρθρο 176 ΠΚ οι λέξεις «ή θρη-σκευτικού» και «από εκείνους που αναφέρει η παρ. 2 του άρθρου 175».

3. Ο ν. 590/1977 «περί του Καταστατικού Χάρτου της Εκκλησίας της Ελλάδος» (Α’ 146), όπως ισχύει σήμερα, κα-ταργείται.

4. Ο ν. 5383/1932 «περί των Εκκλησιαστικών δικαστη-ρίων και της προ αυτών διαδικασίας» (Α’ 110), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται.

5. Ο ν. 4149/1961 «περί καταστατικού Νόμου της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας και άλλων τινών διατάξεων» (Α’ 41), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται.

6. Ο ν. 476/76 «περί Εκκλησιαστικής Εκπαιδεύσεως» (Α’308), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται, με την επιφύλα-ξη της προσωρινής εφαρμογής διατάξεών του σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 7 του παρόντος νόμου.

7. Το ν.δ. 90/1973 «περί του Θρησκευτικού Σώματος των Ενόπλων δυνάμεων» (Α’168), όπως ισχύει σήμερα, κα-ταργείται.

8. Ο ν. 1920/1991 «Περί κυρώσεως της από 24ης δεκεμ-βρίου 1990 Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου “περί Μου-σουλμάνων Θρησκευτικών Λειτουργών”» (Α΄ 11), όπως ισχύει σήμερα, καταργείται.

9. Ο ν. 2456/1920 «περί ισραηλιτικών κοινοτήτων» (Α’173) και ο α.ν. 367/1945 «περί ανασυγκροτήσεως ισρα-ηλιτικών κοινοτήτων» (Α’143) όπως ισχύουν σήμερα, κα-ταργούνται.

10. Κάθε διάταξη, γενική ή ειδική, αντίθετη προς τον παρόντα νόμο καταργείται.

Α Ρ Θ Ρ Ο 2 1

Έναρξη ισχύος

Η ισχύς του παρόντος αρχίζει από την δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Αθήνα, δεκεμβρίου 2005

ΟΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΝΤΕΣ ΒΟΥΛΕΥΤΕΣ

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η��


1. Ετοιμάζοντας τη γνωστή πλέον πρότασή της για τη «Ρύθμιση σχέσεων Πολιτεί-

ας και Εκκλησίας, θρησκευτικές ενώ-σεις και κατοχύρωση της θρησκευτι-κής ελευθερίας» (http://www.hlhr.gr) η Ελληνική ένωση για τα δικαιώμα-τα του Ανθρώπου και του Πολίτη είχε δύο επιλογές: είτε να εντείνει σημαντι-κά τον οικονομικό έλεγχο επί της Εκ-κλησίας (βλ. νόμο Τρίτση), διατηρώ-ντας την υψηλή κρατική χρηματοδό-τηση, είτε να προβλέψει ότι η Εκκλη-σία θα καλύψει βαθμιαία μόνη της τις υποχρεώσεις της, εξορθολογίζοντας έτσι τις δαπάνες της και αξιοποιώντας εν πλήρη ελευθερία την περιουσία της. Επέλεξε τη δεύτερη λύση κυρίως διότι ο έλεγχος, όσο εντατικός και να ήταν, δεν θα μπορούσε να είναι αποτελεσμα-τικός και επιπλέον θα κινδύνευε να θε-ωρηθεί ως επέμβαση στα εσωτερικά μίας θρησκευτικής κοινότητας.

2. Η κατάσταση με τα οικονο-μικά της Εκκλησίας της Ελ-λάδος είναι γνωστή σε όλους

μας: αδιαφάνεια, ανεξέλεγκτες εκροές

από το κρατικό ταμείο και ανεκμετάλ-λευτη εκκλησιαστική περιουσία.

Θα ήθελα να δώσω ένα παράδειγ-μα από την μέχρι σήμερα πρακτική.

Το 1945 προβλέφθηκε για πρώ-τη φορά η μισθοδοσία των εφημέρι-ων από το δημόσιο (Α.Ν. 536/1945). Σε αντιστάθμισμα της δαπάνης αυτής επιβλήθηκε με τον ίδιο νόμο (α) η υπο-χρεωτική είσπραξη του 25% των τακτι-κών εσόδων των ενοριακών ναών από το δημόσιο και (β) η υποχρεωτική ετή-σια εισφορά όλων των ορθόδοξων οι-κογενειών στην ενορία τους. Με άλλα λόγια, το κράτος πλήρωνε τον κάθε εφημέριο με τα έσοδα των ναών που σχηματίζονταν από τις υποχρεωτικές εισφορές των πιστών. Το 1956 η κυβέρ-νηση Κ. Καραμανλή επέκτεινε την εί-σπραξη του 25% επί των πάσης φύσε-ως εσόδων των ναών (Ν.δ. 3559/1956). Η εισφορά των πιστών καταργήθηκε το 1962 (Ν.δ. 4242/1962). Στη συνέ-χεια, το 1968, το ποσοστό της είσπρα-ξης από το δημόσιο αυξήθηκε στο 35% (Α.Ν. 469/1968). Το 2004, η κυβέρνηση Σημίτη κατάργησε οριστικώς και αυτό το 35% (άρθρο 15 του Ν. 3220/2004).

Πώς φθάσαμε, όμως, ως εδώ;

3. Οι εκκλησιαστικοί παράγο-ντες βρήκαν τρεις τρόπους για να μην εκπληρώσουν τις

υποχρεώσεις τους. Πρώτον, βάπτισαν δωρεές το μεγα-

λύτερο μέρος των πραγματικών εσό-δων τους. έτσι απέδιδαν το 35% επί των πλασματικών μόνον εσόδων τους. Για παράδειγμα, ο Μητροπολίτης Κα-λαβρύτων ζητούσε από τα ενοριακά συμβούλια να χαρακτηρίζουν ως τα-κτικά έσοδα μόνον το 10% των εσόδων από το παγγάρι και το υπόλοιπο 90% ως δωρεά (Εγκύκλιος 428/3.1.1992 & Απόφαση 190/2004, ΦΕΚ Β΄ 588).

δεύτερον, αύξησαν του λεγόμενους προσκυνηματικούς ναούς οι οποίοι, αν και έχουν τα μεγαλύτερα έσοδα, δεν υπόκειντο ως μη ενοριακοί, στην ει-σφορά του 35%. Ο Άγιος δημήτριος, η Ροτόντα και η Αγία Σοφία στη Θεσσα-λονίκη, η Αγία Παρασκευή Τεμπών, η Αγία Τριάδα στον Πειραιά, η Αγία Πα-ρασκευή στους Άγιους Ανάργυρους, η Εκαντονταπυλιανή στην Πάρο είναι μερικοί από τους προσκυνηματικούς

ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ & ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

του Γιάννη ΚτιστάκηΔικηγόρου, Δ.Ν., Γενικού Γραμματέα της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη

Φ Α Κ Ε Λ Ο Σ : Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α & Ε Υ Ρ Ω Π Η ��


ναούς τα κάθε είδους έσοδα των οποί-ων εκφεύγαν της εισφοράς. Αντίθετα, οι ναοί αυτοί δεν εκφεύγουν της εισφο-ράς 5% προς την Αρχιεπισκοπή για την κατασκευή Συνοδικού Μεγάρου (Κα-νονισμός 102/1998, ΦΕΚ Α΄ 260).

Τρίτον, αύξησαν υπερβολικά τους μισθοδοτούμενους από το δημόσιο κληρικούς. έτσι, αν και προβλέπεται μισθοδοτούμενοι να είναι μόνον οι τα-κτικοί εφημέριοι, και μάλιστα όχι άνω του αριθμού των 8.000 (Κανονισμός 2/1970, ΦΕΚ Α΄ 193), σε αυτούς προ-στέθηκαν, υπό το καθεστώς των έκτα-κτου εφημέριου, και οι μοναχοί και οι διάκονοι και, τελικώς, ξεπερνούν κατά πολύ το συγκεκριμένο αριθμό (περί-που 11.000 σήμερα).

Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής ήταν το 2003 η κρατική δαπάνη για τους μισθούς και τις συντάξεις των ιε-ρωμένων να ανέρχεται σε περίπου 255 εκατομμύρια ευρώ έναντι μόνον 17,6 εκατομμυρίων ευρώ από την είσπρα-ξη από το κράτος του 35% των εσόδων των ενοριών.

Τις ανωτέρω υπερβάσεις δεν έπια-σε ποτέ ο φακός του Επιθεωρητή δη-μοσίων διαχειρίσεων, ο οποίος σημει-ώνεται ότι από το 1998 και επέκεινα φέρεται να υποκαταστάθηκε από τον Επιθεωρητή Εκκλησιαστικών διαχειρί-σεων, όργανο εσωτερικό της Εκκλησί-ας, υπό την εποπτεία της διαρκούς Ιε-ράς Συνόδου (Κανονισμός 100/1998, ΦΕΚ Α΄ 261).

4. Υποστηρίζεται ότι η κρατι-κή μισθοδοσία των εφημερί-ων αποτελούν αντιστάθμι-

σμα για την παραχώρηση προς το ελ-ληνικό κράτος της ακίνητης περιουσί-ας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τούτο δεν είναι ακριβές. όπως μόλις σημει-ώθηκε, η μισθοδοσία από το δημόσιο δεν συνέπεσε με την παραχώρηση εκ-κλησιαστικής περιουσίας αλλά με την έναρξη σοβαρών πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα. Επιπρόσθετα, η σημα-

ντικότερη μεταβίβαση εκκλησιαστι-κής περιουσίας προς το κράτος υλο-ποιήθηκε το 1952 με σύμβαση η οποία κυρώθηκε με το Ν.δ. 2185/1952 (ΦΕΚ Α΄ 217). Η σύμβαση αυτή ήταν αμφο-τεροβαρής: το κράτος απέκτησε την κυριότητα αγροτεμαχίων και βοσκο-τόπων εκτός Αττικής (αξίας 97 δισε-κατομμυρίων δραχμών, όπως η ίδια η σύμβαση προσδιορίζει) έναντι ίσης αξίας αστικών ακινήτων και μετρητών που απέκτησε η Εκκλησία. Τούτα όλα με αναλυτικούς πίνακες των εκτάσε-ων ή των ακινήτων που άλλαξαν κυ-ριότητα αλλά και εκείνων που διατη-ρούνται στην κυριότητα των Μονών δημοσιεύονται σε άνω των εκατό σε-λίδες στο ΦΕΚ.

5. Περαιτέρω υποστηρίζεται ότι τα μέτρα, που ελήφθη-σαν το 1833-1834 από το ελ-

ληνικό κράτος συνιστούσαν «αρπα-γή» της εκκλησιαστικής περιουσίας. Και τούτο δεν είναι ακριβές. Επρόκει-το για αναγκαστική διαχείριση της εκ-κλησιαστικής περιουσίας από το κρά-τος, η οποία είναι απότοκος των απο-φάσεων της δ΄ εν Άργει Εθνικής Συ-νέλευσης (1829). Η διαχείριση αυτή απέβλεπε πολιτικά στη διάρρηξη των τοπικών συμμαχιών Αρχιερέων και προυχόντων. Οι τελευταίοι μίσθωναν σε εξευτελιστικές τιμές τη μοναστηρι-ακή, κυρίως, περιουσία από τους Αρ-χιερείς, εξασθενώντας έτσι σημαντικά τους εκκλησιαστικούς πόρους. όπως μάλιστα αποκαλύπτουν σε ειδική με-λέτη τους ο κ. Σπ. Τρωιάνος και η κα. Χ. δημακοπούλου «τα σχετικά κονδύ-λια [από τη κρατική διαχείριση] δια-τέθηκαν αποκλειστικά για τις ανάγκες του κλήρου και της εκπαίδευσης και διατηρήθηκαν ως διακεκριμένο κεφά-λαιο του κρατικού Προϋπολογισμού [μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα], ενώ κατά καιρούς έτυχαν και πρόσθετων κρατικών επιδοτήσεων» (Εκκλησία και Πολιτεία. Οι σχέσεις κατά τον 19ο αι-

ώνα (1833-1852), εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1999, σελ. 122).

6. Τέλος, υποστηρίζεται ότι το μεγαλύτερο μέρος της Αθήνας «παραχωρήθηκε

από την Εκκλησία στο Κράτος ή αυτό άρπαξε με διάφορους τρόπους» (Μη-τροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας, to ΒΗΜΑ, 11.10.2005). Ούτε τούτο είναι απολύτως ακριβές. Από ένα δειγματο-ληπτικό έλεγχο που πραγματοποίησα στο Υποθηκοφυλακείο Αθηνών προκύ-πτουν ότι, η μεν έκταση που οικοδο-μήθηκε η Αμερικάνικη Πρεσβεία (ανα-φέρεται ρητώς στο δημοσίευμα) απαλ-λοτριώθηκε νομίμως από το δημόσιο με τον Νόμο 2040/1952 (ΦΕΚ Α΄ 87), σύμφωνα με τα τότε ισχύοντα για τις απαλλοτριώσεις (Α.Ν. 1731/1932), το δε Νοσοκομείο Συγγρού (αναφέρεται ρητώς στο δημοσίευμα) οικοδομήθη-κε από τον δωρητή Ανδρέα Συγγρό σε έκταση του δημοσίου (Β.δ. 109/8-5-1906).

7. Παρά ταύτα, όσον αφορά τη μισθοδοσία, η πρόταση της Ελληνικής ένωσης προβλέ-

πει τη διασφάλιση των μισθών και συ-ντάξεων των ήδη υπηρετούντων λει-τουργών της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τη δαπάνη, όμως, για τους νέους ιερω-μένους, δηλαδή εκείνους που θα χει-ροτονηθούν εφεξής, θα την αναλάβει πλέον η ίδια η Εκκλησία (άρθρο 16 της πρότασης νόμου).

8. όσον αφορά την εκκλησια-στική περιουσία, η πρόταση της ένωσης προβλέπει την

επιστροφή εκείνης της περιουσίας η οποία έχει πραγματικά παραχωρηθεί ή καταληφθεί άνευ ανταλλάγματος. Και τούτο μέσω των Κτηματολογικών Υπηρεσιών και του Εθνικού Κτηματο-λογίου, διαδικασία γνωστή και αξιόπι-στη σε όλους τους πολίτες της χώρας (άρθρο 17 της πρότασης νόμου).

Ε Ν Α Α Κ Ο Μ Η Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Γ Ι Α Τ Ο Μ Ε Λ Λ Ο Ν Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ ��


two trends, in particular, are today working against European unity. The first is a trend towards pro-tectionism, which, now spreading

on a global scale, has been triggered by the growing reluctance of citizens worried about the effects of globalisation to submit meekly to the application of multilateral agreements and other solutions worked out in the ambit of the Wto, the IMF, the G8, and similar or-ganisations. The second is a trend towards a divergence of the policies of the Eu member states in the face of the impasse reached in the process of European integration, which de-nies the European countries a supranational framework of reference for their policies. It is in the light of an interaction between these two regressive trends, one global and the other European (the prelude to new divisions, mis-trust and discord between the states, which can only encourage chacun pour soi and beg-gar thy neighbour policies), that the political, economic and social malaise now present in a great many European countries can be in-terpreted. This malaise is clearly evident and acute also in France, Germany and Italy, that is to say, in the three largest members of the Six, which, when they founded the first Euro-pean communities, had opted for internation-al cooperation and openness of frontiers not as ends in themselves, but as the means by which to build, gradually, a European federation.

In France, opposition to globalisation and to the European market (and to their two corollaries, liberalisation of competition and a slimming down of

the welfare state) is becoming increasingly radical and threatening to make the country ungovernable. This is a protest movement that cannot simply be dismissed as l’exception

française or as an expression of France’s deep resistance to change generally. a global sense of disappointment is rife everywhere. But it is only in France that this sentiment is accompanied by fears of a progressive marginalisation of European society, and of a loss of the role of the state, in this case, a state that, born of a revolution, has contributed, in the course of its difficult and often contradictory journey, to imposing respect for men’s rights, security and prosperity. Faced with the prospect of a weakening Europe, French patriotism, in its various guises, is gaining sway over a pro-European rhetoric that argues for a Europe puissance, but lacks the courage to fight for what this implies: the building of a European state.

In Germany, notwithstanding superficial declarations in support of the role of Europe and its institutions, the government has, for some time, been

working to secure, for the German economy and German foreign policy, a stronger autonomous role on the European and international stage. Thanks to its geographical position and its production capacity, Germany has a growth potential that no other single western European country can match, or even hope to match. as a result of the country’s reunification, and of favourable agreements reached, in the context of infrastructure projects in transportation and communications, as well as in the energy sector, with the countries of eastern Europe and with russia, the German economy continues to outstrip the French and the British ones. This is confirmed by the fact that the prospects of economic recovery in Europe continue to depend not on so-called European plans so much as on the driving force transmitted by

Ευρωπαϊκή ΕπιστολήPublius (Ομάδα Ιταλών Φεντεραλιστών)

EuropeanLetter

by Publius



the German production system to the rest of Europe. In the ambit of foreign and security policy, Germany is clearly tempted to carve out an independent role for itself. With regard to central and eastern Europe, africa, the Middle East, and asia, Germany has strengthened its position as a mediumsized regional power determined to be heard by the uSa, by russia and by china, independently of the other European countries. This political course cannot fail to Under the auspices of the Mario and Valeria Albertini Foundation generate concerns and stir up tensions in Germany’s neighbours and within German society itself. Without a European anchor to steady it, Germany’s need to look for new resources and new ways of resolving the imbalances within its society, and to guarantee its security, now increasingly threatened by the instability of its eastern neighbours and by the resurgence of russia, cannot fail to have increasingly nationalistic implications. In Italy, as ever Europe’s weak link, the results of the recent general election have revealed a country sinking deeper and deeper into a state of crisis and becoming increasingly difficult to govern. The election campaign was dominated by populism, extremism and even, on occasions, by apology of fascism. The new government finds itself immediately forced onto the defensive. First of all, it must deal with the problem of safeguarding the country’s constitutional framework, as a democratic and unitary state, in order to prevent the situation from spiralling out of control. It also faces the difficult task of keeping Italy in the Eurozone. Should it fail in this task, the European union would find itself faced with yet another profound internal crisis, without the instruments at its disposal to resolve it. an Italy in crisis would inevitably have repercussions on the rest of Europe.

at the same time, no country needs to stick to the objective of European federation more than Italy does. For this reason, and given that this objective does not currently appear to be on the

agenda, the country’s politicians and the active forces in its civil society should make it their precise and primary concern to rekindle it, and to pursue it through coherent and credible choices and actions. The support that is growing, in broad sections of public opinion, for certain political movements inspired by chauvinisme or by Realpolitik, as in France and Germany, or by populism, as in Italy, is, in itself, a tangible sign of the degeneration of politics in Europe. to find a way out of this potentially explosive situation, France, Germany and Italy must take as their starting point three facts which cannot be ignored if their genuine intention is to build Europe. First, whereas the creation of a more balanced and more just world order will certainly depend,

among other things, on the contribution of the Europeans (once the foundations have been laid for the creation of a European pole), the building of Europe, which is crucial to this purpose, depends only on the will of a small number of countries to found a European federal state. The second fact, looking beyond the rhetoric of the European institutions (according to which all the countries contribute, in equal measures, to European integration), is that the initiative of founding a new European state must necessarily involve, at least in the initial phase, France and Germany. and this leads us on to the third fact: the building of Europe will remain a possibility only for as long France and Germany continue to show an interest in deepening their bilateral cooperation and in cultivating a project of union in order to form, together, the initial core of the European federal state.

If all this is true, the fatal risk for Europe lies in a possible divergence of the policies and national interests of these two countries. It is a very real risk - one that the existence of the weak institutional framework of the

European union and the single currency does nothing to avert and that cannot be got around through the creation of a pseudo- European government in the fields of the economy or of security, based on the voluntary cooperation of the states, as some fondly imagine. For these reasons, immediate action must be taken. The time has come for the governments, the politicians, and the parliaments of France and Germany to appreciate the huge historical responsibility they bear, whether they decide to promote (through a clear initiative) or to prevent (simply by not acting at all) the creation of a European federal state. It is up to the governments, politicians and parliaments of the other countries, starting with Italy and Europe’s other founder member states, to encourage this awareness and to channel it in the direction of a European federal outcome.

PubliusEditrice EDIF Onlus, via Volta, 5 - I-27100 Pavia - E-mail: [email protected] responsabile Elio Cannillo - Autoriz-zazione Tribunale di Pavia n. 575 del 9 settembre 2002Stampatore PIME SRL, Pavia - Poste Italiane s.p.a., Spedizione in Abbonamento Postale D.L. 353/2003(conv. in L. 27/02/2004 n. 46) art. 1, comma 2, DCB Paviawww.euraction.org



Πολλοί συγχέουν την οι-κοδόμηση της Ευρώπης, που γίνεται κατανοητό από την άποψη της δημι-

ουργίας μιας δύναμης που έχει ελλεί-ψεις, με το γράψιμο μιας σειράς κανό-νων για μια δύναμη που, πραγματικά, υπάρχει.

Αυτή η σύγχυση μπορεί να υπονοή-σει το ένα από δύο πράγματα: σε μερι-κές περιπτώσεις, είναι η συνέπεια μιας ανικανότητας να διακρίνουν μεταξύ των λέξεων (η κατάρτιση του κειμένου ενός «συντάγματος») και των πράξε-ων (η δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής δύ-ναμης)∙ σε άλλες περιπτώσεις, είναι η έκφραση μιας σκόπιμης επιθυμίας να εγκριθεί, επισήμως και οριστικά, η Ευ-ρώπη όπως είναι σήμερα, ή ακόμα και να καταστήσει αδύνατη οποιαδήποτε πραγματική μεταφορά της δύναμης, αφαιρώντας από τις Συνθήκες ακόμη και τους σπόρους της υπερεθνικότη-τας που περιέχουν.

Είναι σημαντικό ότι οι φεντεραλι-στές δεν επιτρέπουν στους εαυτούς τους να πέσουν στην παγίδα αυτής της σύγχυσης ή να ξεχάσουν ότι το Κίνημα γεννήθηκε προκειμένου να προσπαθή-σει για την πολιτική ενοποίηση της Ευ-ρώπης, δηλαδή προκειμένου να έρθει αντιμέτωπο με το τεράστιο πρόβλημα του να δημιουργηθεί ένα νέο κράτος σε μια περιοχή όπου αυτήν την περίοδο υπάρχουν πολυάριθμα κυρίαρχα κρά-τη, και βεβαίως προκειμένου να μην συμμετέχουν στις ακαδημαϊκές δια-φωνίες για τις μικρές βελτιώσεις που είναι δυνατό να κάνει στον ανεπαρκή και δυσκίνητο μηχανισμό που είναι η σημερινή Ευρωπαϊκή ένωση.

Αυτό που όλοι οι φεντεραλιστές πρέπει να κάνουν επομένως, δείχνο-ντας αυτό το κύμα της υπερηφάνειας για το οποίο ο Σπινέλι τόσο συχνά μι-λούσε και έγραφε, είναι να επιστρέ-ψουν στα ιδανικά που τους ενέπνευ-σαν αρχικά. διαφορετικά, θα υπάρξει

αναπόφευκτα μια αυξανόμενη τάση στις τάξεις μας να εγκαταλειφθεί ο ρό-λος μας ως αυτόνομος δράστης στη δι-αδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τη μοναδική με πραγματική συνειδη-τοποίηση της αληθινής φύσης του ση-μείου προορισμού της, και να επιτρα-πεί ο επίσημος Ευρωπαϊσμός των κυ-βερνήσεων και των ευρωπαϊκών οργά-νων να υπαγορεύσει τις θέσεις και τις στρατηγικές κατευθύνσεις μας. Η αυ-τονομία της Μετακίνησης είναι πάντα ένας όρος κρίσιμος για την επιβίωσή της. Αλλά για μας για να χαράξουμε την επίσημη Ευρωπαϊκή γραμμή σή-μερα, μία περίοδο όπου βλέπουμε μια ισχυρή εμπλοκή της διαδικασίας, και όπου ακόμα και οι πιο υπέρ-ευρωπαϊ-κοί των πολιτικών πείθονται ότι ο Ευ-ρωπαϊσμός δεν αποδίδει στις ψηφο-φορίες και έχουν την τάση να επιστρέ-φουν σε διφορούμενες λύσεις, όπως η «Ομοσπονδία των Εθνών- κρατών,» ή να κρύβονται πίσω από την αρχή της

Χτίζοντας την Ευρώπη ήΓράφοντας ένα «Σύνταγμα»; Επιτροπή για το Ευρωπαϊκό Ομοσπονδιακό Κράτος - Έγγραφο Νο 1

του Francesco Rossolillo

Μετάφραση: Έλενα Φάκα, Νεολαία Ευρωπαϊκή Έκφραση



επικουρικότητας για να δικαιολογή-σουν τη συντήρηση, και ακόμη και η ενίσχυση της δύναμης των κρατών, επρόκειτο να δείξει ότι εγκαταλείπου-με, απαράδεκτα, τη θέση μας.

***

Σαφώς, η διαμόρφωση ενός νέου ενωμένου ομοσπονδια-κού κράτους από έναν μεγάλο

αριθμό ανεξάρτητων κρατών υπονοεί, μεταξύ άλλων, τη συμφωνία επάνω σε ορισμένους κανόνες. Η δύναμη είναι η συναίνεση, και η συναίνεση πρέπει να κατευθυνθεί σε μια νέα μορφή ώστε να ζήσουν μαζί, με νέους κανόνες που κα-θιστούν πιθανό και ρυθμίζουν το ίδιο πράγμα. Είναι επομένως αδύνατο να χωριστούν οι κανόνες από τη δύναμη εξ ολοκλήρου. Και από αυτή την άπο-ψη, υπάρχουν δύο σημεία που πρέπει να τονιστούν με σαφήνεια. Κατ’ αρχάς, αυτοί οι κανόνες δεν πρέπει να είναι το προϊόν μιας καθαρώς ακαδημαϊ-κής άσκησης που καταλήγει στο γρά-ψιμο μιας σειράς άρθρων, αλλά μάλ-λον το αποτέλεσμα μιας ισχυρής πρά-ξης θέλησης που αποτελεί την εκδή-λωση της γέννησης νέων ανθρώπων. δεύτερον, οι κανόνες οι οποίοι τεθέ-ντες σε ισχύ χαρακτηρίζουν τη γέννη-ση ενός ομοσπονδιακού κράτους πρέ-πει όλοι να συγχωνευθούν, ουσιαστι-κά, σε μια ενιαία αρχή: η καθιέρωση μιας άμεσης σχέσης μεταξύ των πο-λιτών και της κυβέρνησης, και οι δύο από το κατώτατο σημείο προς τα πάνω (υπό την έννοια ότι η κυβέρνηση πρέ-πει να είναι η έκφραση των ανθρώπων, ανεξάρτητα από το μηχανισμό (κοινο-βουλευτικός, προεδρικός, κλπ...) μέσω του οποίου αυτή η έκφραση φανερώνε-ται), και από την κορυφή προς τα κάτω (υπό την έννοια ότι η κυβέρνηση πρέ-πει να έχει τη δύναμη, μέσα στη σφαί-ρα των ικανοτήτων της, να ενεργήσει άμεσα στους πολίτες και, έχοντας στη διάθεσή της τα όργανα που χρειάζε-ται για να επιβάλει σε άτομα την τήρη-ση των νόμων της ομοσπονδίας, όχι να

περιορίζεται στην απλή διανομή οδη-γιών στα κράτη-μέλη).

Αυτή η ιδέα ήταν, δικαιολογη-μένα, η κύρια ανησυχία των συντακτών του Φεντερα-

λιστή, ειδικότερα του Χάμιλτον. Εί-ναι ουσιαστικό να ληφθεί υπόψη ότι τα Άρθρα της Συνομοσπονδίας, των οποίων η προφανής ανεπάρκεια ωο-τόκησε τη συνειδητοποίηση της ανά-γκης να θεμελιωθεί εκ νέου, και σε νέες βάσεις, η συνύπαρξη των πρώην αμε-ρικανικών αποικιών και των πολιτών τους, είχαν χαράξει από πολλές από-ψεις μια θεσμική δομή πιο προηγμέ-νη από αυτή της παρούσας Ευρωπαϊ-κής ένωσης (ακόμα κι αν είναι σωστό να υπενθυμιστεί η ποικιλομορφία των δύο ιστορικών καταστάσεων). Αναφέ-ροντας μόνο τις δύο σημαντικότερες πτυχές, το Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών όχι μόνο είχε ευθύνη για την εξωτερική πολιτική και άμυνα, αλλά και αποφάσιζε όλα τα ζητήματα (εκτός από τις μεταρρυθμίσεις των Άρθρων της Συνομοσπονδίας) κατά πλειοψη-φία, ακόμα κι αν, στους βασικούς πο-λιτικούς τομείς, η ευνοϊκή ψηφοφορία εννέα εκ των δεκατριών κρατών απαι-τούνταν. Αυτό που παράλυσε τη Συνο-μοσπονδία, επομένως, δεν ήταν ούτε πρόβλημα ικανοτήτων, ούτε ο ίδιος ο μηχανισμός λήψης αποφάσεων, αλλά μάλλον το γεγονός ότι η συνομοσπον-δία ήταν η έκφραση μιας συμφωνίας μεταξύ των κυρίαρχων κρατών∙ και της ίδιας της της ανικανότητας να εφαρ-μόσει τις αποφάσεις της και να επιβά-λει την τήρηση τους στους πολίτες.

Αυτό συνέβη επειδή οι αποφά-σεις που λαμβάνονταν από το Κογκρέσο οδήγησαν τελι-

κά σε τίποτα περισσότερο από μια σει-ρά συστάσεων στα κράτη-μέλη για να τεθούν σε εφαρμογή. Συνεπώς, όποτε φαινόταν πιθανό να διακινδυνεύσουν τα συμφέροντα ενός ή περισσοτέρων

από τα κράτη- μέλη, οι αποφάσεις δεν θα ίσχυαν. Τα κράτη-μέλη αρνούνταν συχνά να παρέχουν στο Κογκρέσο τα τμήματα στρατού που ήταν καθήκον τους να παραχωρήσουν ή τα χρήμα-τα που αντιστοιχούσε να πληρώσουν. Και ήταν σε θέση να το κάνουν αυτό επειδή το Κογκρέσο δεν είχε τη δύνα-μη να στρατολογήσει τα στρατεύμα-τα ή να επιβάλει τους φόρους άμεσα, καθώς αυτοί ήταν οι τομείς που παρέ-μειναν το μόνο δικαίωμα των κρατών-μελών.

Η ανατροπή αυτής της κατάστα-σης, και η συνοδευτική δημιουργία, σε ορισμένους ουσιαστικούς τομείς, ενός άμεσου δεσμού μεταξύ των πολι-τών και της κυβέρνησης, ήταν η επα-ναστατική έκβαση της Συνθήκης της Φιλαδέλφειας. Στη Φιλαδέλφεια, και μέσω των επόμενων επικυρώσεων, μια νέα δύναμη δημιουργήθηκε. Και ήταν αυτή η δύναμη που αφ’ ενός άνοι-ξε τον δρόμο για την εισαγωγή νέων κανόνων, και αφετέρου κατέστησε εφαρμόσιμους κανόνες που υπήρχαν ήδη αλλά, στο παλαιό πλαίσιο δύνα-μης, είχαν αποδειχθεί μη εφαρμόσιμοι ή ικανοί να παράγουν μόνο καταστά-σεις αδιεξόδου.

Η Ευρώπη έχει μαθήματα να διδαχθεί από όλο αυτό. Ας πάρουμε, για παράδειγμα,

το θέμα της επέκτασης της ψηφοφο-ρίας με πλειοψηφία και της κατάργη-σης του δικαιώματος βέτο. Η ψηφοφο-ρία με πλειοψηφία θεωρείται συχνά ως ο από μηχανής θεός που θα επιτρέψει να ληφθεί το οριστικό ομοσπονδιακό βήμα. Τίποτα δεν θα μπορούσε να εί-ναι πιο μακριά από την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, δεν συμβαίνει ότι μέσω της ψηφοφορίας με πλειοψηφία θα δημιουργηθεί ένα ομοσπονδιακό κράτος, μάλλον συμβαίνει ότι μέσω της δημιουργίας ενός ομοσπονδιακού κράτους, η ψηφοφορία με πλειοψηφία θα είναι δυνατή. Στις συνομοσπονδί-



ες, στις οποίες ένα μέτρο της ενότητας είναι εγγυημένο μόνο χάρη στη σιω-πηρή συντήρηση μιας συμφωνίας με-ταξύ των κυρίαρχων κρατών, και στα οποία οι πολίτες αντιλαμβάνονται τα όργανα της ένωσης σαν γραφειο-κρατικά τέρατα που είναι και μακρι-νά και απειλητικά, η λήψη των απο-φάσεων με ομοφωνία στους βασικούς τομείς είναι ένα αποφασιστικό όργα-νο που χρησιμεύει στο να εμποδίζει την πλειοψηφία να συντρίβει επανει-λημμένα τη μειοψηφία, μια περίστα-ση που αναπόφευκτα, μεσοπρόθεσμα, θα οδηγούσε στη διάλυση της συνο-μοσπονδίας. Γι’ αυτό το λόγο μέτρα δεν λαμβάνονται συνήθως, στους βα-σικούς τομείς, για ψηφοφορία με πλει-οψηφία∙ επιπλέον, σε τομείς όπου η ψηφοφορία με πλειοψηφία εισάγε-ται, δεν εφαρμόζεται, επειδή τα κρά-τη τείνουν να επιλέξουν την ομοφω-νία ακόμα και όταν μπορούν θεωρη-τικά να αποφασίσουν με πλειοψηφία∙ και στις περιπτώσεις στις οποίες η ψη-φοφορία με πλειοψηφία εφαρμόζεται πραγματικά, οι αποφάσεις που λαμβά-νονται δεν εκτελούνται από τα κράτη που αποτέλεσαν τη μειοψηφία.

Το αντίθετο ισχύει στις ομο-σπονδίες, στις οποίες η κυρι-αρχία μεταφέρεται στην ένω-

ση υπό αυτήν τη μορφή, και η ισχυρή λαϊκή υποστήριξη γι’αυτήν εγγυάται την αφθαρσία του ομοσπονδιακού δε-σμού. Στις ομοσπονδίες, οι πολίτες νι-ώθουν ότι είναι μέρος της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και γνωρίζουν ότι το τελευταίο οδηγείται από την επιθυ-μία να επιτευχθεί το κοινό καλό. Και οπωσδήποτε, η ομοσπονδιακή κυ-βέρνηση έχει στη διάθεσή της τα όρ-γανα που χρειάζονται για να επιβάλει τις αποφάσεις της στους πολίτες. έτσι, από όλες τις ενώσεις των κρατών, μόνο σε μια ομοσπονδία η δημοκρατία, θε-μελιωμένη στις διαλεκτικές της πλει-οψηφίας και της μειονότητας, μπορεί

αληθινά να λειτουργήσει.

Το επίκεντρο του προβλήματος είναι έτσι η μεταφορά της κυ-ριαρχίας στην ένωση, η οποία

μπορεί να έρθει μόνο ως αποτέλεσμα της εφαρμογής ενός ενιαίου κανόνα (ακόμα κι αν η γενική τάξη της ένω-σης θα πρέπει σαφώς να ρυθμιστεί από ένα σύνταγμα, η επικύρωση του οποί-ου θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί ταυτόχρονα με, πριν ή μετά από την πραγματική μεταφορά της δύναμης). Αυτό τίθεται εξ ολοκλήρου ενάντια στο στόχο του Ευρωπαϊκού Συμβουλί-ου του Λαάκεν, παρουσιάζοντας πάνω από πενήντα ζητήματα, που έθεσε τη Συνθήκη. δεν υπάρχει πράγματι κα-νένας πιο σίγουρος τρόπος αδειάσμα-τος ενός προβλήματος απ’ όλη την έν-νοιά του από το να το διαιρεθεί σε με-γάλο αριθμό μικρότερων προβλημά-των, κατά τέτοιο τρόπο ώστε ακόμη και εκείνοι που επιθυμούν πραγματι-κά να βρουν μια λύση σε αυτό κολλάνε στη λεπτομέρεια και γίνονται ανίκανοι να δουν την αληθινή φύση του στόχου μπροστά τους.

Εν προκειμένω μπορούμε, μέσω των παραδειγμάτων, να εξετά-σουμε μερικά από τα ζητήματα

που προέκυψαν συχνότερα στις συζη-τήσεις σχετικά με το Ευρωπαϊκό «σύ-νταγμα,» προβλήματα όπως η σύνθε-ση της Επιτροπής, το σύστημα εκλο-γής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή επιλογής των μελών του δεύτερου Επιμελητηρίου. Προφανώς, η σημα-σία που λαμβάνεται από κάθε ένα από αυτά τα προβλήματα ποικίλλει ανάλο-γα με το εάν εγείρεται στα πλαίσια της τρέχουσας κατάστασης δύναμης ή σε αυτή της δημιουργίας μιας ομοσπον-διακής δύναμης. Στην πρώτη περίπτω-ση, η υιοθέτηση της μιας ή άλλης λύ-σης θα καθορίσει τις διαδικασίες μέσω των οποίων οι συμβιβασμοί επιτυγχά-νονται μεταξύ των κρατών, καθιερώ-νουν τη δύναμη των μικρών εναντίον

μεγάλων κρατών και, σε μερικές πε-ριπτώσεις, ακόμη και παρατείνουν ή ελαττώνουν τη ζωή της ένωσης. Αυτά τα προβλήματα έτσι λαμβάνουν ζωτι-κή σημασία αλλά είναι, συγχρόνως, εξαιρετικά δύσκολο να λυθούν. Στη δεύτερη περίπτωση, με τη μονιμότη-τα της ένωσης που εγγυάται από την ισχυρή υποστήριξη των πολιτών για τους θεσμούς και από τη δύναμη της κυβέρνησης να επιβάλει άμεσα την τήρηση των νόμων της ομοσπονδίας, αυτά τα ίδια προβλήματα λαμβάνουν αντ’ αυτού μόνο δευτερεύουσα σημα-σία. Πράγματι, σε ένα αληθινό ομο-σπονδιακό κράτος, ακόμη και επιτρέ-ποντας το γεγονός ότι μερικές φορές απέραντα διαφορετικά τοπικά συμφέ-ροντα είναι βέβαιο ότι θα προκύψουν μέσα σε αυτό και θα εκφραστούν στον πολιτικό χώρο του, η ύπαρξη ενιαίων, αν και πλουραλιστικών ανθρώπων, και η συνειδητοποίηση που αυτό προκα-λεί της επικράτησης του κοινού καλού πέρα από τα μεμονωμένα ενδιαφέρο-ντα, σημαίνει ότι ο αριθμός και η προ-έλευση των υπουργών και του τρόπου με τον οποίο τα μέλη εκλέγονται στο πρώτο και δεύτερο Επιμελητήριο, κα-θώς επίσης και πολλά από τα άλλα ζη-τήματα που προκύπτουν σήμερα από τη συζήτηση για το μελλοντικό «σύ-νταγμα» της Ευρωπαϊκής ένωσης, γί-νονται λιγότερο σημαντικά και αρχί-ζουν να θεωρούνται ως μόνες εναλλα-κτικές λύσεις.

Είναι επομένως σωστό ότι πρέ-πει να εξετάσουμε τα χαρακτη-ριστικά με τα οποία το ιδανι-

κό σύνταγμα μιας μελλοντικής Ευρω-παϊκής ένωσης πρέπει να προικιστεί. Αλλά είναι πολύ σημαντικότερο να κάνουμε σαφές τι πραγματικά σημαί-νει η θεμελίωση ενός ομοσπονδιακού κράτους και, βάσει αυτού, να προσπα-θήσουμε να καθορίσουμε μια συνεπή στρατηγική για τους φεντεραλιστές.



Ομάδα κορυφαίων ευρω-παίων πολιτικών με επι-κεφαλής τον Guliano amato πραγματοποίησαν

την πρώτη τους συνάντηση (Ρώμη, 29-30/9/2006). Η ομάδα εμπειρογνωμό-νων Amato αποτελείται από δύο πρώην πρωθυπουργούς (τον paavo lipponen της Φινλανδίας και τον Wim kok της Ολλανδίας), από δύο Ε. Επιτρόπους (την danuta Hubner- περιφερειακή πολιτική- και την Margot Wallstom-επικοινωνία), από το Γερμανό υπουρ-γό εσωτερικών Wolfgang Schauble και τον προκάτοχό του otto Schily, από τον πρώην Γάλλο υπουργό Michel Barnier και τον πρώην Γάλλο υπουργό οικονο-μικών dominique Strauss-kahn καθώς και από τον πρώην Επίτροπο του Η.Β. chris patten. Ο Mendez de vigo (Ισπα-νός ευρωβουλευτής) επίσης μέλος της ομάδας δήλωσε ότι σύντομα θα εντα-χθεί στην ομάδα και ο antonio vitorino (πρώην Ε. Επίτροπος της Πορτογαλίας) καθώς και ένας ακόμη πολιτικός από ένα κράτος της Βαλτικής και ένα κρά-τος της Κεντρικής Ευρώπης. Κατά συ-νέπεια, η ομάδα των εμπειρογνωμόνων θα αριθμεί 14 μέλη. όπως επεσήμανε ο ευρωβουλευτής και μέλος της ομάδας Inigo Mendez de vigo η συνάντηση της Ρώμης έκρινε τις προτάσεις Sarkozy (για μια «mini Συνθήκη» αποτελούμενη από ορισμένα μέρη του υπογεγραμμένου Ε. Συντάγματος) ως μια καλή πρωτοβου-λία. Επισημάνθηκε ότι το κείμενο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος παραμένει ένα σημείο αναφοράς για την ομάδα. Η επόμενη συνάντηση της ομάδας θα πραγματοποιηθεί το δεκέμβριο 2006.

Στόχος της είναι η εκπόνηση μιας έκ-θεσης για το Ε. Σύνταγμα πριν το Ευ-ρωπαϊκό Συμβούλιο του Ιουνίου 2007. Οι συμμετέχοντες υπογραμμίζουν την ανεξαρτησία της ομάδας και την ύπαρ-ξη ενός δικού της προϋπολογισμού της τάξης των €100,000 που παρέχεται από το Γερμανικό Bosch Foundation. Ακό-μη και οι δύο Ε. Επίτροποι (Margot Wallstom και danuta Hubner) συμμε-τέχουν ως ιδιώτες. Το πολιτικό βάρος της ομάδας διαφαίνεται από το γεγο-νός ότι τόσο η Γερμανία και η Γαλλία έχουν δύο μέλη στην ομάδα amato, από την κεντροδεξιά και την κεντροαριστε-ρή παράταξη.

Η Ε. Επιτροπή αρχίζει να διαμορφώνει μια θέση για το Ε. Σύνταγμα

Μετά από ένα σημαντικό χρο-νικό διάστημα, η Ε. Επιτρο-πή αρχίζει να διαμορφώνει

μια θέση στην προσδοκώμενη επανα-διαπραγμάτευση του Συντάγματος της Ε.Ε. Συγκεκριμένα, η Επίτροπος Margot Wallstrom αρμόδια για την επικοινω-νία και μέλος της επιτροπής εμπειρο-γνωμόνων για το Ευρωπαϊκό Σύνταγ-μα (ομάδα amato) δήλωσε (18/10/2006) ότι η Επιτροπή δεν επιθυμεί να απομα-κρυνθεί σημαντικά από τη Συνταγματι-κή Συνθήκη αλλά προτιμά να κρατήσει το κεντρικό μέρος του κειμένου. Πρό-σθεσε ότι τα θέματα που συμφωνήθη-καν ύστερα από δύσκολη διαπραγμά-τευση δε θα πρέπει να γίνουν εκ νέου αντικείμενο συζήτησης. Ανέφερε χα-ρακτηριστικά τον κανόνα της ειδικής

πλειοψηφίας, τον υπουργό εξωτερικών της Ε.Ε., τις ενισχυμένες εξουσίες του ΕΚ, τη δυνατότητα των πολιτών να ζη-τούν δράση από την Ε. Επιτροπή κα-θώς και το χάρτη θεμελιωδών δικαιω-μάτων. Η Ε. Επιτροπή ήταν προσεκτική να μην προσβάλει τα ευαίσθητα ζητή-ματα κανενός κράτους μέλους της Ε.Ε. αλλά ξεκαθάρισε ότι θα μείνει προση-λωμένη στα κεντρικά σημεία του Ευρω-παϊκού Συντάγματος. Επισημαίνεται ότι οι απόψεις της Margot Wallstrom έρ-χονται σε αντίθεση τόσο με τις απόψεις του Πολωνού πρωθυπουργού Jaroslaw kaczynski όσο και με τις απόψεις του Γάλλου υποψήφιου Προέδρου Nicolas Sarkozy. Συγκεκριμένα, υπενθυμίζεται ότι ο Πολωνός πρωθυπουργός επιθυ-μεί την επαναδιαπραγμάτευση του δι-καιώματος ψήφου των κρατών μελών και ο Nicolas Sarkozy επιθυμεί να αφή-σει αυτό το μέρος στην προτεινόμενη «mini-Συνθήκη».

Το Plan B υποστηρίζει τη διατήρηση του πυρήνα του Ε. Συντάγματος

Ο Βρετανός ευρωβουλευτής andrew duff παρουσίασε (18/10/2006) το «plan B: πώς

θα σωθεί το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα». Το plan B αποτελεί μια νέα εκδοχή του Ε. Συντάγματος που υποστηρίζει τον πυ-ρήνα του κειμένου του υπογεγραμμένου Ευρωπαϊκού Συντάγματος, δηλαδή το Μέρος I για τη θεσμική μεταρρύθμιση και το Μέρος ΙΙ για τα θεμελιώδη δικαι-ώματα. Προκειμένου να γίνει το Ευρω-παϊκό Σύνταγμα περισσότερο ενδιαφέ-

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΣχέδια για την αναβίωσή του

Εργαστήρι Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης

Ε Ν Α Α Κ Ο Μ Η Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Γ Ι Α Τ Ο Μ Ε Λ Λ Ο Ν Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ �0


ρον για τους πολίτες, ο Βρετανός ευ-ρωβουλευτής προτείνει τη συμπερίλη-ψη ρυθμίσεων που θα προβάλλουν τις ανησυχίες τους. Προσπαθώντας να κα-τανοήσει τους λόγους για τους οποίους οι πολίτες της Γαλλίας και της Ολλαν-δίας απέρριψαν το Ευρωπαϊκό Σύνταγ-μα κατέληξε ότι πέντε τομείς πολιτικής, η οικονομική διακυβέρνηση, το κοινω-νικό μοντέλο της Ευρώπης, η αειφόρος ανάπτυξη και η πολιτική για τις κλιμα-τολογικές αλλαγές, η πολιτική της δι-εύρυνσης και η μεταρρύθμιση των οι-κονομικών της Ε.Ε. πρέπει να προστε-θούν στο Μέρος ΙΙΙ του Ε. Συντάγματος αφήνοντας τα μέρη Ι και ΙΙ ως έχουν. Ο andrew duff υποστηρίζει ότι δεν αρκεί η απομάκρυνση ολόκληρου ή του με-γαλύτερου μέρους από το Μέρος ΙΙΙ, όπως προτάθηκε από το Γάλλο υπουρ-γό εσωτερικών Nicolas Sarkozy. Οι αλ-λαγές στο κείμενο θα πρέπει να είναι πολιτικές. Το ίδιο υποστήριξε και για τις προτάσεις της ομάδας εμπειρογνω-μόνων του Ιταλού υπουργού εσωτερι-κών Giuliano amato. Επιπλέον, αντιτί-θεται στην ιδέα εγκατάλειψης του ονό-ματος «σύνταγμα» υποστηρίζοντας ότι αυτή η κίνηση θα προκαλούσε την περι-φρόνηση των πολιτών και την επικάλυ-ψη της πραγματικής κλίμακας και του πραγματικού στόχου της ενοποίησης. Ο ευρωβουλευτής τάχθηκε υπέρ της περίληψης του αγώνα κατά της κλιμα-τολογικής αλλαγής στο Σύνταγμα κα-θώς και ενός εθελοντικού «Πρωτοκόλ-λου για μια κοινωνική ένωση», μόνο για τα κράτη μέλη που επιθυμούν την πε-ραιτέρω εναρμόνιση των κοινωνικών τους πολιτικών. Η Ε. Επίτροπος Margot Wallstrom σχολίασε ότι αυτό το Πρωτό-κολλο θα ενίσχυε περισσότερο τη διαί-ρεση παρά θα συνέβαλλε στην ενοποί-ηση. Με σκεπτικισμό αντιμετώπισε η Ε. Επίτροπος και την πρόταση του andrew duff για ένα μεταρρυθμισμένο σύστημα προϋπολογισμού στο πλαίσιο μιας νέας Συνθήκη της Ε.Ε., επισημαίνοντας ότι αυτό θα απαιτούσε έντονες και δύσκο-

λες διαπραγματεύσεις καθιστώντας δύ-σκολη την τήρηση του χρονοδιαγράμ-ματος ολοκλήρωσης μιας νέας Συνθή-κης μέχρι το 2009.

Στόχος της Γερμανικής Προεδρίας εί-ναι να καθορίσει ένα χρονοδιάγραμμα

Η Γερμανίδα καγκελάριος angela Merkel (11/10/2006) δήλω-σε ότι η Γερμανική προεδρία

θα ξεκινήσει τη διαδικασία αναβίωσης του εγγράφου του Ευρωπαϊκού Συντάγ-ματος αλλά δε θα φέρει τη διαδικασία εις πέρας. Στόχος της είναι να καθορί-σει ένα χρονοδιάγραμμα, έναν οδικό χάρτη για το πώς θα προχωρήσει η Ε.Ε. υπογραμμίζοντας ότι θα είναι ιδιαίτερα φιλόδοξη καθώς η Συνθήκη χρειάζεται πριν τις επόμενες εκλογές του ΕΚ. Η Γερμανίδα καγκελάριος είναι αντίθετη σε ενδεχόμενη συρρίκνωση του Ευρω-παϊκού Συντάγματος σε μια πιο εκλο-γικευμένη μορφή που θα είναι πολι-τικά αποδεκτή. Αυτή η θέση της είναι αντίθετη με την προτεινόμενη θέση του Nicolas Sarkozy και της ομάδας εμπει-ρογνωμόνων του Giuliano amato.

Μετά τη συνάντηση της με τον Γάλ-λο Πρόεδρο Jacques chirac (Παρίσι, 12/10/2006), η καγκελάριος της Γερ-μανίας angela Merkel δήλωσε ότι δεν υπάρχουν αξεπέραστες διαφορές με-ταξύ της Γερμανίας και της Γαλλίας αναφορικά με το μέλλον του Συντάγμα-τος της Ε.Ε. Επισημαίνεται ότι ο Γάλλος Πρόεδρος προσπάθησε να κάνει επίδει-ξη ισχύος του παλιού γαλλογερμανικού άξονα δηλώνοντας ότι η Γαλλία είναι αποφασισμένη να εργασθεί μαζί με τη Γερμανία για την επιτυχία της Γερμανι-κής Προεδρίας.

Δεν υπήρξε συμφωνία για το σχέδιο του ELDR

Η Ομάδα της Συμμαχίας Φιλε-λευθέρων και δημοκρατών για την Ευρώπη (Eldr) δεν

κατέληξε σε συμφωνία για μια κοινή φιλελεύθερη αντίληψη για το μέλλον της Ε.Ε. στη συνάντηση του κόμματος (Βουκουρέστι, 12-13/10/2006). Συγκε-κριμένα, το σχέδιο της Προέδρου του Eldr annemie Neyts για ένα «όρα-μα για μια σύγχρονη και ελκυστική Ε.Ε.» απορρίφθηκε και πάγωσε μέχρι το Μάιο του 2007. Επισημαίνεται ότι το κείμενο του andrew duff ήταν σε αντίθεση με το προτεινόμενο σχέδιο του Eldr, σύμφωνα με το οποίο «ένα αναθεωρημένο κείμενο δε θα πρέπει να αποκαλείται Σύνταγμα». Επιπλέ-ον, το σχέδιο του Eldr αμφισβητού-σε το θεσμικό Μέρος Ι του Συντάγμα-τος δηλώνοντας ότι ζητήματα όπως η μείωση του μεγέθους της Ε. Επιτροπής και η δημιουργία της θέσης της Ε.Ε. θα μπορούσαν να απομακρυνθούν από το κείμενο.

Jens-Peter Bonde: «πρέπει να γίνει νέα αρχή»

Οι «ευρωσκεπτικιστές» του ΕΚ ασκούν κριτική κατά του πρόσφατου κύματος σχεδίων

αναβίωσης του Ευρωπαϊκού Συντάγ-ματος με το δανό ευρωβουλευτή Jens-peter Bonde να δηλώνει ότι «αντί να χειραγωγείται ο λαός με την εκπόνη-ση ενός συρρικνωμένου συντάγματος πρέπει να γίνει μια νέα αρχή». Προ-τείνει τη θεσμοθέτηση μιας νέας δια-δικασίας συνέλευσης παρόμοιας με την προηγούμενη αλλά αυτή τη φορά άμεσα εκλεγμένη από το λαό. Το σώμα θα μπορούσε να αποτελείται από 270 μέλη (με 10 αντιπροσώπους από κάθε κράτος μέλος), να εργασθεί για ένα χρόνο και να εκπονήσει δύο προσχέ-δια συνθήκης «ένα σχέδιο Α για ένα κράτος της Ε.Ε. και ένα σχέδιο Β για μια Ευρώπη δημοκρατιών». Στη συνέ-χεια οι ευρωπαίοι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν ένα από τα δύο σχέδια σε δημοψήφισμα που θα δι-εξαγόταν σε επίπεδο Ε.Ε.



Η Βουλγαρία κα η Ρουμανία θα είναι από την 1η Ιανουαρίου 2007 πλήρη μέλη της Ευρωπαϊκής ένωσης (Ε.Ε.),

αν και κάτω από ένα αυστηρό καθεστώς επιτήρησης. Η ένταξη των χωρών αυτών έχει πολλαπλή σημασία για την Ευρώπη συνολικά, την περιοχή των Βαλκανίων και, βεβαίως, την Ελλάδα.

Για τη χώρα μας, η προσχώρηση της Βουλγαρίας και Ρουμανίας σημαίνει ότι για πρώτη φορά αποκτούμε κοινά χερσαία σύνορα με την Ευρωπαϊκή ένωση.

ένα μέρος των συνόρων μας από «εξωτερικά σύνορα» της ένωσης γίνονται «εσωτερικά σύνορα». Ο χώρος έτσι ενιαιοποιείται. Η διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών, ατόμων θα ακολουθήσει ως αναπόφευκτη συνέπεια. ένα μεγάλο κεφάλαιο της Ιστορίας των Βαλκανίων κλείνει οριστικά. Η περιοχή καθίσταται σταδιακά μέρος της ευρύτερης ευρωπαϊκής «ζώνης σταθερότητας, δημοκρατίας και ευημερίας».

Η Ελλάδα «επένδυσε» τα τελευταία χρόνια σ’ αυτόν τον στόχο και επομένως έχει κάθε λόγο να αισθάνεται ικανοποιημένη από την προοπτική ότι θα βρίσκεται σχεδόν καθημερινά στο ίδιο διαπραγματευτικό τραπέζι με τις χώρες αυτές.

Το γεγονός αυτό θα επιτρέψει, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, την ανάπτυξη

διαπραγματευτικών συνασπισμών και στρατηγικών για την προώθηση στόχων που θα εξυπηρετούν τα ευρύτερα και καλώς εννοούμενα συμφέροντα της περιοχής.

Η προσχώρηση, με άλλα λόγια, Βουλγαρίας και Ρουμανίας εμπεδώνει τη «λογική και δυναμική της συνεργασίας» σε μια περιοχή με βεβαρημένο ιστορικό παρελθόν συγκρούσεων, αντιπαλοτήτων, αμφισβητήσεων και καχυποψίας.

Για την περιοχή, τα «σύνορα» θα πάψουν οριστικά να έχουν τη φορτισμένη συμβολική, συναισθηματική και πολιτική σημασία.

δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στα «καλώς εννοούμενα συμφέροντα» είναι η προώθηση της ενταξιακής διαδικασίας και για τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής των δ. Βαλκανίων (ΠΓδΜ, Κροατία, Αλβανία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βοσνία και, τελικά Τουρκία).

όμως είναι ορθόν ότι η ένταξη των χωρών αυτών δεν μπορεί να γίνει πριν από τη «θεσμική ανασυγκρότηση» της ένωσης.

Η διεύρυνση έχει σημασία στο μέτρο που ενισχύει την ένωση, στον βαθμό που δεν οδηγεί στη διάλυση της ένωσης. (Βεβαίως με την ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας η Ελλάδα χάνει το προνόμιο της μόνης βαλκανικής χώρας στην ένωση).

Η σημασία της ένταξηςΡουμανίας & Βουλγαρίας

Για τη χώρα μας,η προσχώρηση

της Βουλγαρίας και Ρουμανίας

σημαίνειότι για πρώτη

φορά αποκτούμε κοινά χερσαίασύνορα με την

ΕυρωπαϊκήΈνωση

του Π. Κ. Ιωακειμίδη,Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλους του Δ.Σ. του ΕΛΙΑΜΕΠ



1. O Διάλογος αναφορικά με την Συνθήκη Θέσπισης Συντάγματος για την Ευρώπη

Στις 29 Μαΐου 2005 οι Γάλλοι εκλογείς, μέσω εθνικού δημο-ψηφίσματος, απέρριψαν την

Συνθήκη για την θέσπιση Συντάγμα-τος για την Ευρώπη (ΣΘΣ). Το ίδιο έκαναν και οι Ολλανδοί, τρεις μέρες αργότερα. Κατά συνέπεια το εκλογι-κό σώμα δυο θεμελιωδών κρατών της Ευρωπαϊκής ένωσης έθεσε ένα μεγά-λο ερωτηματικό σχετικά με το μέλλον της Συνθήκης που είχε συμφωνηθεί και υπογραφεί πανηγυρικά από τους αρ-χηγούς των 25 Κρατών-Μελών, πριν από εφτά μήνες στην Ρώμη.

Για πρώτη φορά στην ιστορία της ΕΕ, τόσα πολλά Κράτη-Μέλη αποφά-σισαν να επικυρώσουν μια κοινοτική Συνθήκη μέσω εθνικού δημοψηφίσμα-τος. Για πρώτη φορά ένα κοινοτικό έγ-γραφο έπρεπε να λάβει την επικύρω-ση των ψηφοφόρων μαζικά, σε όλη την Ευρώπη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ΣΘΣ δεν συντάχθηκε λαμβάνοντας υπ’όψιν τους ψηφοφόρους. Οι συγ-

γραφείς ανέλαβαν το καθήκον να δη-μιουργήσουν ένα νομικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο τα κράτη-μέλη και οι Ευρω-παϊκοί Θεσμοί θα μπορούν να λειτουρ-γούν από κοινού στους κόλπους της δι-ευρυμένης Ευρώπης. Οι αναλυτές επε-σήμαναν ότι οι δομές της ΕΕ βασίζο-νται στην διπλωματία και όχι στην πο-λιτική. Οι διαπραγματεύσεις της Συν-θήκης αποσκοπούν στην σύναψη συμ-φωνίας μεταξύ των κυβερνήσεων των κρατών-μελών. δεν στοχεύουν στην εξασφάλιση της λαϊκής υποστήριξης των κειμένων των διαπραγματευομέ-νων εγγράφων. Φαίνεται ωστόσο ότι τα δημοψηφίσματα έχουν κάνει για τα καλά την εμφάνιση τους στo Ευρωπα-ϊκό προσκήνιο και στο μέλλον θα επι-φέρουν σημαντικές αλλαγές στον τρό-πο με τον οποίο εκπονούνται τα έγ-γραφα των συνθηκών.

Αυτό συνιστά ένα βασικό θέμα το οποίο καλείται ν’ αντιμετωπίσει σήμε-ρα η ΕΕ. Για την πλειοψηφία των κρα-τών-μελών, ο διάλογος δεν αφορά στο περιεχόμενο της ΣΘΣ. Αφορά σε μεγά-λο βαθμό, στην εξασφάλιση της υπο-στήριξης από το κοινό των μεταρρυθ-μίσεων της ΣΘΣ κατά τρόπο δημοκρα-

τικό, πιστευτό και θεμιτό. Οι Ευρωπαί-οι αρχηγοί ήρθαν αντιμέτωποι με αυτή την πρόκληση στο Συμβούλιο της Ευ-ρώπης, τον Ιούνιο του 2005 και απο-φάσισαν να μην ρισκάρουν περαιτέ-ρω αποτυχίες για την ΣΘΣ. Αντ’ αυ-τού ανέβαλαν την λήψη της απόφασης για το μέλλον της ΣΘΣ, θέτοντας μια περίοδο διασκέψεων οποία διήρκησε μέχρι τον Ιούνιο του 2006.

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσμα-τος στη Γαλλία και την Ολλανδία θέ-τει το ερώτημα εάν υπάρχει περίπτω-ση ποτέ να εφαρμοστεί η ΣΘΣ. Σε τε-λική ανάλυση είχε εγκριθεί απ’ όλα τα κράτη-μέλη. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ότι τα 25 Κράτη-Μέλη είχαν επισυνά-ψει μια διακήρυξη στο σχέδιο του Συ-ντάγματος. Αυτή αναφέρει ότι «εφό-σον μετά από δυο χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης που εδραιώ-νει το Σύνταγμα της Ευρώπης, τα τέσ-σερα πέμπτα των Κρατών-Μελών την έχουν εγκρίνει, ενώ ένα ή περισσότερα Κράτη-Μέλη αντιμετωπίζουν δυσκο-λίες στον να προχωρήσουν στην επι-κύρωση της, το θέμα θα τεθεί στο Συμ-βούλιο της Ευρώπης».

Η ΣΘΣ έχει εγκριθεί από 15 Κρά-

To μέλλοντης Συνθήκης Θέσπισης Συντάγματος για την Ευρώπη

μια στρατηγική για την ΠολωνίαΗ έκθεση αυτή εκπονήθηκε από ομάδα εργασίας, που διηύθυναν οι Krzysztof Bobiński (PISM) & Jacek Kucharczyk (ISP)

με την συμμετοχή των: Tadeusz Chabiera (PISM), Piotr Kaczyński(ISP) & Maciej Krzysztofowicz (PISM)

Μετάφραση: Ντένια Μόρφη



τη- Μέλη (Αυστρία, Βέλγιο, Κύπρο, Εσθονία, Ελλάδα, Ισπανία, Λιθουα-νία, Λουξεμβούργο, Λετονία, Μάλτα, Γερμανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ουγ-γαρία και Ιταλία) και από δυο κράτη τα οποία θα ενταχθούν στην ΕΕ το 2007 ή το 2008 – την Βουλγαρία και την Ρου-μανία-. Η ΣΘΣ έχει απορριφθεί από δυο Κράτη-Μέλη: την Γαλλία και την Ολλανδία. Η διαδικασία επικύρωσης δεν έχει ολοκληρωθεί σε οχτώ χώρες. Η Φινλανδία σκοπεύει να την εγκρίνει μέσω του κοινοβουλίου της στο εγγύς μέλλον. Η διαδικασία επικύρωσης έχει αναβληθεί στην Τσεχία, την δανία και την Αγγλία.

Τα Κράτη-Μέλη που έχουν εγκρί-νει την ΣΘΣ, δεν θέλουν να την δουν να εγκαταλείπεται. Υποστηρίζουν ότι η διαδικασία επικύρωσης θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Οι χώρες όπου η ΣΘΣ απορρίφθη-κε δηλώνουν ότι δεν θα επαναλάβουν τη διαδικασία επικύρωσης ακόμη κι αν τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών στην Ολλανδία και των προ-εδρικών εκλογών στην Γαλλία το 2007 υποδείξουν διακυμάνσεις στην συ-γκεκριμένη τοποθέτηση. Τα Κράτη –Μέλη τα οποία έχουν αναβάλει την δι-αδικασία επικύρωσης αντιμετωπίζουν το δίλημμα του να προχωρήσουν ή να ζητήσουν την απόφαση του Συμβουλί-ου της Ευρώπης, το οποίο ενδεχόμενα να προβλέψει την εφαρμογή των θε-σμικών μεταρρυθμίσεων στην ΕΕ μέσω διαφορετικών διαδικασιών.

Στις 10 Μαΐου η Ευρωπαϊκή Επι-τροπή παρουσίασε τις πολιτικές της προτάσεις για το μέλλον του διαλό-γου σχετικά με την ΣΘΣ, μετά από την λήξη της περιόδου περισυλλογής. Η Επιτροπή προτείνει ότι οι εργασίες σχετικά με την Συνθήκη θα πρέπει να ολοκληρωθούν το 2008. Επίσης προ-τείνει την εφαρμογή των συγκεκριμέ-νων μεταρρυθμίσεων που επιτρέπονται από τα πλαίσια των παρόντων συμφω-νιών της Συνθήκης. Αυτές περιλαμβά-

νουν την Παράταση των αποφάσεων που μπορούν να ληφθούν μέσω ειδι-κής πλειοψηφίας και την διάταξη μιας πολιτικής διακήρυξης από τους αρχη-γούς της ΕΕ με αφορμή την 50η επέ-τειο της υπογραφής της Συνθήκης της Ρώμης.

Εν τω μεταξύ η Επιτροπή του Συ-νεδρίου των Επισκόπων της Ευρωπαϊ-κής Κοινότητας δήλωσε στις 5 Μαΐου του 2006 ότι «ο διάλογος για το μέλλον της Ευρώπης θα πρέπει να επικεντρω-θεί στην Συνταγματική Συνθήκη, προ-κειμένου να διευκολύνει την επικύρω-ση της απ’ όλα τα Κράτη-Μέλη».

Στην Πολωνία ο πολιτικός διάλο-γος, έχει ως τώρα, αφιερώσει ελάχι-στη προσοχή στο μέλλον της ΣΘΣ. Το Υπουργείο Εξωτερικών απάντησε σε ερώτηση της Βουλής ότι η Πολωνία δεν σκοπεύει να επαναλάβει την διαδι-κασία επικύρωσης στο άμεσο μέλλον. Σε αυτή την φάση διάφορες κυβερνη-τικές επιτροπές έχουν ξεκινήσει εργα-σίες για την προετοιμασία μιας επί-σημης θέσης για την ΣΘΣ με αφορμή την Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ στις 16-17 Ιουνίου 2006. Ο Πρόεδρος της χώ-ρας, lech kaczyński δήλωσε ότι τίθε-ται υπέρ της προετοιμασίας ενός εξο-λοκλήρου νέου Συντάγματος.

Μια σειρά συνεδρίων τα οποία δι-οργανώθηκαν από κοινού από το Ιν-στιτούτο δημοσίων Υποθέσεων (ISp) και το Πολωνικό Ινστιτούτο Πολωνι-κών Υποθέσεων (pISM) κατά τη διάρ-κεια του πρώτου εξαμήνου του 2006, δημιούργησαν μια πλατφόρμα για την ανταλλαγή απόψεων γύρω από το τι πρέπει να γίνει αναφορικά με την πα-ρούσα κατάσταση από πλευράς της Πολωνική κοινωνίας και των Πολωνι-κών Αρχών. Αυτές οι συναντήσεις απο-τέλεσαν ένα καλό έναυσμα για περε-ταίρω, ουσιώδη διάλογο πάνω στο θέμα των θεσμικών μεταρρυθμίσεων της ΕΕ στην χώρα: στην κυβέρνηση, τα πολιτικά κόμματα και την κοινωνία των πολιτών εν γένει.

Οι πολιτικοί τόσο της κυβέρνη-σης όσο και της αντιπολίτευσης, κατά την διάρκεια των συνομιλιών, δήλω-σαν ότι το κείμενο της ΣΘΣ δεν απο-τελεί πλέον αντικείμενο διαλόγου. «Η ΣΘΣ, στην παρούσα της μορφή, εί-ναι ξεπερασμένη, δεν υφίσταται πλέ-ον και δεν μπορεί ν’ αναβιώσει. Αυτό δεν αποκλείει την επανάληψη ενός ου-σιώδους κοινωνικού διαλόγου με την συμμετοχή των εθνικών αντιπροσώ-πων... όμως το θέμα θα πρέπει να τε-θεί με μεγαλύτερη σύνεση, καθώς τα αποτελέσματα των τελευταίων συνο-μιλιών αποδεικνύουν ότι ο διάλογος μέχρι τώρα δεν αποδείχθηκε ιδιαίτε-ρα ευφυής» ( δήλωση πολιτικού από το κυβερνών κόμμα ‘Νόμος και δικαι-οσύνη’). ένας πολιτικός της αντιπολί-τευσης αναφέρθηκε στο θέμα ως εξής: «Είμαι πεπεισμένος ότι η πλέον ασφα-λής επιλογή για του Ευρωπαίους που επιθυμούν μια ενωμένη Ευρώπη είναι η οριστική και αμετάκλητη λήξη της περιόδου περισυλλογής. Εννοώ ότι η επανάληψη των διασκέψεων σημαίνει την επανάληψη της καταστροφής. Και αυτό είναι που φοβάμαι. Για να είμαι ειλικρινής θα ήθελα να δω την περίο-δο διασκέψεων να καταργείται.». (δή-λωση πολιτικού της Κοινωνικής Πλατ-φόρμας).

2. Πιθανά Σενάρια

Σε αυτή την φάση, οι συνομιλί-ες στην Ευρώπη υποδεικνύουν ότι υπάρχουν τουλάχιστον τέσ-

σερα βασικά σενάρια για το μέλλον.

Π ρ ώ τ ο Σ ε ν ά ρ ι ο :

Διατήρηση της Συνταγματικής Συνθήκης

Αυτό προϋποθέτει την συνέχιση της διαδικασίας επικύρωσης από τα υπολειπόμενα Κράτη-Μέλη, όπου θα



πρέπει να προστεθεί μια νέα απόπειρα έγκρισης από την πλευρά της Γαλλίας και της Ολλανδίας, δεδομένου ότι θα συμπεριληφθούν τα απαραίτητα επι-συνάμματα, όπως παραρτήματα, δια-κηρύξεις ή πρωτόκολλα, τα οποία θα κριθούν απαραίτητα.

Προτερήματα: Η έγκριση της ΣΘΣ από τα Κράτη Μέλη θα προσφέρει μια λύση στην παρού-σα αδιέξοδη κατάσταση, ανοίγο-ντας τον δρόμο για περεταίρω δι-εύρυνση. Η συνέχιση της διαδικα-σίας επικύρωσης σημαίνει το σε-βασμό στις αποφάσεις των πολι-τών των χωρών που έλαβαν θέση σχετικά με την ΣΘΣ.

Απειλές: Τα προβλήματα σχετικά με την επανάληψη των δημοψηφι-σμάτων στην Γαλλία και την Ολ-λανδία και η αντίσταση από κρά-τη όπως η Αγγλία , η Τσεχία ή η Πολωνία που δεν την έχουν ακό-μη επικυρώσει, ενδεχόμενα να υπονομεύσουν αυτή την προο-πτική. Εάν η ΣΘΣ απορριφθεί και από άλλα κράτη , θα υπάρξει πίε-ση για την δημιουργία ενός ‘σκλη-ρού πυρήνα’ ο οποίος θα βασίζε-ται για παράδειγμα στην ομάδα του ευρώ.

Δ ε ύ τ ε ρ ο Σ ε ν ά ρ ι ο :

ένα μίνι-Σύνταγμα”

Αυτό σημαίνει την αφαίρεση από η ΣΘΣ των βασικών θεσμικών μεταρ-ρυθμίσεων και την ένταξή τους σε ένα ‘μινι σύνταγμα’ το οποίο στην συνέ-χεια θα επικυρωθεί από την βουλή της κάθε χώρας.

Προτερήματα: Η αποφυγή της επικύρωσης μέσω δημοψηφίσμα-τος βελτιώνει τις πιθανότητες υλοποίησης των μεταρρυθμίσε-

Ñ

Ñ

Ñ

ων, σε σχέση με το πρώτο σενά-ριο. Το δεύτερο σενάριο ανοίγει τον δρόμο για την εφαρμογή θε-σμικών λύσεων οι οποίες θα είναι ευεργετικές για την Πολωνία, χω-ρίς να προαπαιτούνε μακροσκε-λείς διαπραγματεύσεις με τους ευρωπαίους εταίρους. Στην περί-πτωση που αυτό το σενάριο επιφέ-ρει καρπούς, τότε η επιχειρηματο-λογία περί «σκληρού πυρήνα» θα εκλείψει.

Απειλές: δεν καθίσταται σαφές το γεγονός ότι η μεταφορά των σημείων-κλειδιών της ΣΘΣ σ’ ένα μίνι-Σύνταγμα θα επιτρέψει στις μεταρρυθμίσεις να διατηρή-σουν την εσωτερική τους λογική. Αφήνει περιθώριο άσκησης κριτι-κής ότι αγνοούνται οι δημοκρατι-κές αρχές, εξαιτίας της αποφυγής των δημοψηφισμάτων. Το θέμα της διπλής πλειοψηφίας που κα-τέκριναν οι Πολωνοί πολιτικοί, θα οδηγήσει στην επανεμφάνιση, και επαν- υποστήριξη του συστή-ματος σταθμισμένης ψήφου στο Συμβούλιο, το οποίο αναφέρεται στην Συνθήκη της Νίκαιας.

Τρ ί τ ο Σ ε ν ά ρ ι ο :

Η συνέχιση των μεταρρυθμίσεων χωρίς

την εφαρμογή της ΣΘΣ

Σε αυτό το σενάριο, η εφαρμο-γή των ουσιωδών θεσμικών αλλαγών, όπως είναι το εκλογικό σύστημα στο Συμβούλιο, και η κατανομή των εδρών στους θεσμούς της ΕΕ, προβλέπεται να προκύψουν με την συνθήκη έντα-ξης της 28ης υποψήφιας χώρας. Αυτή η συνθήκη στη συνέχεια θα επικυρω-θεί από την Βουλή του κάθε Κράτους –Μέλους. Άλλες μεταρρυθμίσεις θα προκύψουν μέσω συμφωνιών μεταξύ των Κρατών-Μελών σε μια εκτός συν-

Ñ

θήκης βάση.

Προτερήματα: Το σενάριο αυτό ανοίγει τον δρόμο για δια-κυβερ-νητικές διαπραγματεύσεις πάνω σε διάφορες ουσιώδεις θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Επιπλέον απα-λύνει την διαδικασία για περαιτέ-ρω διεύρυνση της ΕΕ και για ενδυ-νάμωση και εδραίωση των πολιτι-κών της ΕΕ που έχουν να κάνουν, για παράδειγμα με θέματα ενερ-γειακής ασφάλειας, μετανάστευ-σης ή άμυνας, σε μια βάση ‘ενι-σχυμένης συνεργασίας’. Αλλαγές οι οποίες θα μπορούν να επέλ-θουν χωρίς την παραπομπή την ΣΘΣ, θα συμπεριλαμβάνουν την διεύρυνση της ειδικής πλειοψηφί-ας, που θα ψηφίζει σε συγκεκρι-μένους τομείς, τις ομάδες μάχης, την Ευρωπαϊκή Αμυντική Υπηρε-σία, τα κονδύλια για την κοινωνι-κή ένταξη πολιτών τρίτων χωρών και την ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Καταπολέμησης της διαφθοράς.

Απειλές: Ο βαθμός στον οποίο μπορούν να εφαρμοστούν οι με-ταρρυθμίσεις με βάση τις ισχύου-σες Συνθήκες της ΕΕ, είναι περι-ορισμένος. έχει επισημανθεί ότι είναι αδύνατη η υλοποίηση αλ-λαγών όπως είναι η νομική ταυ-τότητα της ΕΕ, οι οποίες θα ανοί-ξουν το δρόμο προς την επικύρω-ση από την ένωση της Ευρωπα-ϊκής Συνθήκης για τα Ανθρώπι-να δικαιώματα. Επιπλέον η εξά-λειψη του θεμελιώδους συστήμα-τος που έχει να κάνει με τη αλλη-λεγγύη στις διεθνείς σχέσεις κα-θώς και στον χώρο της ελευθερί-ας, της ασφάλειας και της δικαι-οσύνης θα είναι δύσκολο να επι-τευχθεί. Το επιχείρημα της μη-δη-μοκρατικής διαδικασίας θα προ-κύψει, αφού ορισμένοι θα υπο-

Ñ

Ñ



στηρίξουν ότι οι αλλαγές που το κοινό απέρριψε μέσω δημοψηφί-σματος , εισάγονται έτσι ‘από την πίσω πόρτα’. όπως και στο πρώτο και το δεύτερο σενάριο, το πρό-βλημα αποδοχής από την Πολω-νία και πάλι, του συστήματος δι-πλής πλειοψηφίας, παραμένει.

Τέ τ α ρ τ ο Σ ε ν ά ρ ι ο :

Η προετοιμασίακαι η επικύρωση ενός νέου

συντάγματος για την ΕΕ

Το νέα αυτό σύνταγμα θα επανα-λαμβάνει μονάχα εν μέρει τις μεταρ-ρυθμίσεις που προβλέπονται από την παρούσα ΣΘΣ.

Προτερήματα: Κάτι τέτοιο θα ση-μάνει μια νέα αρχή με την πλήρη συμμετοχή των 27 Κρατών-Μελ-λών. Η κατάσταση στους κόλπους της ΕΕ ενδέχεται να σταθεροποι-ηθεί, μέσα στην περίοδο που θα χρειαστεί για την προετοιμασία και την συμφωνία σχετικά με το νέο σύνταγμα, οπότε και η διαδι-κασία επικύρωσής του θα είναι ευ-κολότερη.

Απειλές: Οι διαπραγματεύσεις σχετικά με νέες λύσεις θα διαρκέ-σουν για μεγάλο χρονικό διάστη-μα χωρίς εξασφάλιση ότι θα επι-τευχθεί μια νέα συμφωνία. Σε αυτό το σενάριο η διαδικασία περαιτέ-ρω διεύρυνσης θα διακοπεί μέχρι την σύναψη καινούριας συμφωνί-ας. όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις παραμένει για την Πολωνία το πρόβλημα της επα-νάληψης της συμφωνίας της δι-πλής πλειοψηφίας, η οποία είχε γίνει αποδεκτή από τα 25 Κράτη – Μέλη στην ΣΘΣ.

Ñ

Ñ

Ñ

3. Συμπεράσματα και προτάσεις για την Πολωνία

Η επανάληψη των συνομιλιών σχετικά με την ΣΘΣ και την πε-ρεταίρω διαδοχική επικύρωση της από χώρες όπως είναι το Βέλγιο, η Εσθονία και με την Φινλανδία να ακολουθεί σύντομα, αποδεικνύ-ουν ότι η ΣΘΣ δεν είναι νεκρή. Οι επίσημες δηλώσεις ότι η ΣΘΣ εί-ναι ξεπερασμένη, τοποθετούν την Πολωνία στο περιθώριο των Ευ-ρωπαϊκών συνομιλιών και ελαχι-στοποιούν τις πιθανότητες περαι-τέρω θεσμικών αλλαγών

Πρέπει επίσης να απορρίψουμε κάθετα προτάσεις που στοχεύουν στην απόρριψη από την Πολωνική Βουλή της ΣΘΣ. δεν είναι συμφέ-ρον για την Πολωνία να συνταχθεί με την Γαλλία και την Ολλανδία και με την θέλησή της ν’ αντιμετωπί-σει την αποδοκιμασία ότι αποτελεί μια από τις χώρες που βάζουν φρέ-νο στην ενταξιακή διαδικασία.

δημοσκοπήσεις της Πολωνι-κής Κοινής Γνώμης δείχνουν την έντονη υποστήριξη της Πολωνι-κής συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή ένωση. Το 68% των Πολωνών δη-λώνει ότι η Ευρωπαϊκή ένωση έχει ανάγκη από Σύνταγμα και το 59% πιστεύει ότι η παρούσα ΣΘΣ ‘είναι απαραίτητη για την βελτίωση της λειτουργίας της ΕΕ’. Η εκλεγμένη Βουλή από τις εκλογές του Φθινο-πώρου (2005) έχει αντίθετη γνώ-μη. Μονάχα ένα εθνικό δημοψή-φισμα θα μας επιτρέψει να προσ-διορίσουμε με ακρίβεια τις από-ψεις της Πολωνικής κοινωνίας σ’ αυτό το θέμα. Το αποτέλεσμα ενός τέτοιου δημοψηφίσματος, άσχετα με την έκβασης, θα πρέπει να είναι δεσμευτικό για την βουλή.

Ñ

Ñ

Ñ

Η Πολωνία θα πρέπει να προσ-διορίσει ποιες από τις μεταρρυθ-μίσεις της ΣΘΣ - που θα μπορού-σαν να τεθούν σε λειτουργία με βάση τις ισχύουσες συνθήκες-, είναι έτοιμη να δεχθεί. ένα πα-ράδειγμα αυτών των αλλαγών εί-ναι η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία ‘Άμυ-νας, η οποία έχει ήδη ιδρυθεί. Η Φινλανδική Προεδρία, στο δεύ-τερο εξάμηνο του 2006 στοχεύ-ει να διευρύνει τις δραστηριότη-τες του Συμβουλίου. Παρόλο που αυτό αποτελεί διάταξη της ΣΘΣ, θα μπορούσε να εφαρμοστεί από τις ήδη υπάρχουσες συνθήκες. Θα ήταν επίσης χρήσιμο η θέσπι-ση μέτρων που θα ενισχύουν τον εξωτερικό έλεγχο επί των κοινοτι-κών θεσμών, όπως για παράδειγ-μα η ενδυνάμωση του ρόλου των εθνικών βουλών σε συμφωνία με τις διατάξεις της ΣΘΣ. Αυτό και άλλα μέτρα τα οποία δεν περι-λαμβάνονται στην ΣΘΣ μπορούν να συντελέσουν στην αύξηση της υποστήριξης της ΕΕ από τους πο-λίτες της, και να συνδράμουν στον να πείσουν την κοινή γνώμη ότι η ΕΕ αναπτύσσεται.

Οι συμμετέχοντες στις συνομιλί-ες που οργανώθηκαν από κοινού από το Ινστιτούτο δημόσιων Υπο-θέσεων και το Πολωνικό Ινστιτού-το διεθνών Σχέσεων επεσήμαναν την δυνατότητα άμεσης εφαρμο-γής των σχεδίων της ΕΕ. Κάτι τέ-τοιο αφορά στα θέματα οικονο-μικής, εξωτερικής και εσωτερι-κής ασφαλείας. Ωστόσο απαιτεί-ται πολιτική βούληση. Η Ευρωπα-ϊκή Επιτροπή σκέφτεται σε αυτές τις γραμμές, όταν προτείνει πρω-τοβουλίες στους τομείς της δικαι-οσύνης και των εσωτερικών υπο-θέσεων. Η Επιτροπή επικαλείται την πολιτική η ‘Ευρώπη των απο-τελεσμάτων’. Μια τέτοια πολιτική

Ñ

Ñ



αποσκοπεί στην αύξηση της δη-μόσιας υποστήριξης για τις ουσιώ-δεις θεσμικές αλλαγές. Η Πολωνία θα πρέπει να υποστηρίξει ενεργά αυτές τις πρωτοβουλίες. Η χώρα μας χρειάζεται επίσης να στηρίζει προτάσεις για την διεύρυνση της ψηφοφορίας με ειδική πλειοψη-φία για τους τομείς της δικαιοσύ-νης και των εσωτερικών υποθέσε-ων. Θα πρέπει να ενισχύσουμε την εδραίωση μιας Ευρωπαϊκής συμ-βουλευτικής υπηρεσίας και επίσης να εφαρμόσουμε τις υπάρχουσες δεσμεύσεις μας γύρω από θέματα όπως το Ευρωπαϊκό ένταλμα Σύλ-ληψης, το οποίο απαιτεί την προ-σθήκη σχετικού άρθρου στο Σύ-νταγμά μας.

Η Πολωνική στήριξη των θεσμι-κών μεταρρυθμίσεων που προέκυ-ψαν με βάση τις υπάρχουσες συν-θήκες δεν θα πρέπει να λαμβάνε-ται ως δείγμα απόρριψης της ΣΘΣ. Από εδώ και στο εξής η Πολωνι-κή κυβέρνηση δεσμεύεται από το γεγονός ότι η χώρα υπέγραψε την ΣΘΣ στην Ρώμη. Σε αυτή την φάση η Πολωνία θα πρέπει να δη-λώσει ανοιχτεί σε συνομιλίες εφ’ όλης της ύλης για τις θεσμικές με-ταρρυθμίσεις χωρίς να κλείνει την πόρτα σε κανένα από τα προανα-φερθέντα σενάρια.

Άσχετα από το σενάριο που τελικά θα καθορίσει το μέλλον της ΣΘΣ, η Πολωνία, αργά ή γρήγορα, θα βρεθεί αντιμέτωπη με προβλήμα-τα που προκύπτουν από την άρση της υποστήριξης των τρόπων ψη-φοφορίας της Νίκαιας στο Συμ-βούλιο. Θα πρέπει να σημειωθεί σε αυτό το σημείο ότι η εφαρμο-γή της Συνθήκης της Νίκαιας έχει αποδείξει ότι παρά το γεγονός ότι η Πολωνία διαθέτει περίπου τους ίδιους ψήφους με την Γερμανία και

Ñ

Ñ

τα λοιπά ‘μεγάλα’ Κράτη-Μέλη, φαίνεται ότι το καθοριστικό κρι-τήριο για την ‘λήψη’ αποφάσεων δεν είναι ο αριθμός των ψήφων της κάθε χώρας αλλά η ικανότη-τά της να στο να συνάπτει επιτυ-χείς συμμαχίες.

Επομένως η Πολωνία θα πρέπει να θεωρεί την ‘Νίκαια’ ως χαρτί δια-πραγμάτευσης για περαιτέρω συ-νομιλίες με του εταίρους στην ΕΕ. Αυτό ισχύει κυρίως για την Γερμα-νία η οποία θα αναλάβει την Προ-εδρία της ΕΕ για το πρώτο εξάμη-νο του 2007. Ως αντάλλαγμα για την συμφωνία του συστήματος ‘δι-πλής πλειοψηφίας , η Πολωνία θα πρέπει να αναζητήσει την υπο-στήριξη της Γερμανίας και άλλων Κρατών –Μελών για περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ καθώς και σχε-τικά με άλλα πολωνικά ζητήματα όπως η «ανατολική διάσταση» ή η ενεργειακή ασφάλεια.

Μια φυσική ευκαιρία για την προ-ώθηση θεσμικών μεταρρυθμίσεων που απαιτούν αλλαγές στο Σύ-νταγμα, προκύπτει με την διεύ-ρυνση της ΕΕ στο 28ο Κράτος–Μέλος, το οποίο κατά πάσα πιθα-νότητα θα είναι η Κροατία. Αναμέ-νεται ενδεχόμενα τα Κράτη-Μέλη να θελήσουν να φτάσουν σε συμ-φωνία σχετικά με αυτές τις αλλα-γές προτού συμβεί αυτό. Η Πολω-νία θα πρέπει να είναι έτοιμη με τις δικές της απαιτήσεις προτού προ-κύψει κάτι τέτοιο.

Η εγκατάλειψη της Πολωνικής υποστήριξης του συστήματος σταθμισμένων ψήφων, που συμ-φωνήθηκε στην Νίκαια ακυρώ-νει τον κύριο λόγο για τον οποίο οι Πολωνοί πολιτικοί αντιτάχθη-καν στην ΣΘΣ. Φόβοι ότι η έγκρι-ση της ΣΘΣ θα οδηγήσει στην με-

Ñ

Ñ

Ñ

τατροπή της ΕΕ σ’ ένα ‘υπέρ-κρά-τος’, δεν έχουν στην ουσία καμία βάση. Παρά την ονομασία της η ΣΘΣ παραμένει μια διεθνής συν-θήκη η οποία συμφωνήθηκε από κυρίαρχα κράτη και η επικύρωσή της δεν απειλεί την εθνική κυριαρ-χία της χώρας μας

Το γεγονός ότι οι προτάσεις για την προώθηση θεσμικών μεταρ-ρυθμίσεων εκτός της ΣΘΣ συνε-χίζουν να υφίστανται σημαίνει ότι είναι ανάγκη ν’ αποφασίσου-με σχετικά με το ποιες αλλαγές θα θέλαμε να υλοποιηθούν. Θα πρέ-πει να μην ξεχνάμε όμως, ότι όποι-ος δρόμος και ν’ ακολουθηθεί για την αλλαγή, το σημείο εκκίνησης θα είναι οι μεταρρυθμίσεις που συμφωνήθηκαν στην ΣΘΣ.

Η Πολωνία θα πρέπει σε αυτή την φάση ν’ αναζητήσει ανάμεσα στα Κράτη-Μέλη συμμάχους στο όρα-μα της ‘Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύ-ης’. Αναλογικά η Πολωνική πολιτι-κή θα πρέπει να είναι αλληλεγγύη απέναντι στους ευρωπαίους εταί-ρους της. Επομένως η υποστήριξη της Πολωνίας στην ΣΘΣ θα κάνει πιστευτές τις Πολωνικές προτά-σεις για ενίσχυση της αλληλεγγύ-ης μέσα στους κόλπους της ΕΕ.

The polish Instituteof International affairs

1a Warecka Street00-950 War

tel.: +48 (22) 556 80 00fax: +48 (22) 556 80 99e-mail: [email protected]

www.pism.pl

Institute of public affairs5 Szpitalna Street #22

00-031 Warsawtel.: +48 (22) 556 42 99fax: +48 (22) 556 42 62e-mail: [email protected]

www.isp.org.pl

Ñ

Ñ



1. Η πρόσφατη διεύρυνση που αναμενόταν ότι θα ενισχύ-σει την Ευρωπαϊκή ένωση (ΕΕ) για την ώρα έχει οδη-

γήσει στην αποδυνάμωσή της, τουλάχιστον όσον αφορά τα πολιτικά χαρακτηριστικά και τη συνοχή της. Με την είσο-δο των δέκα νέων χωρών η ΕΕ απόκτησε ένα βάρος. Ωστό-σο, όλες οι διευρύνσεις είχαν έντονο χαρακτήρα και αρκε-τά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΕΕ τα είχε και πριν τη διεύρυνση.

2. Η ΕΕ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 έως σήμερα δυσκολεύτηκε και δυσκολεύεται να διαχει-

ριστεί πολλές σημαντικές αλλαγές που συμβαίνουν γύρω της, όπως οι αστάθειες στα Βαλκάνια, οι συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή και η κρίση στο Ιράκ. Η Ευρώπη σε σχέση με αυτά τα ζητήματα αντιμετωπίζει προσδοκίες για να λει-τουργήσει ως οιονεί υπερδύναμη, χωρίς να έχει όμως τις προϋποθέσεις. Καλείται να παίξει το ρόλο του εναλλακτι-κού πόλου στη διεθνή σκηνή, ενώ τα μέσα που διαθέτει δεν αντιστοιχούν στο ζητούμενο. όλα αυτά τα ζητήματα ανέ-δειξαν μιαν Ευρώπη με ετερόκλητα συμφέροντα και ασυμ-φωνίες μεταξύ των μελών της.

3. Τα διάφορα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετω-πίζει η ΕΕ, όπως η ανεργία, οι ανισότητες, οι μετα-

νάστες, ο ανταγωνισμός με τρίτες χώρες δημιουργούν ένα αίσθημα μιζέριας.

4. Η ΕΕ, παρά τους φιλόδοξους στόχους που έθεσε στο «συμβούλιο της Λισαβόνας» το 2000 για την ανά-

πτυξη, την ανταγωνιστικότητα, την απασχόληση και την κοινωνική συνοχή, παρουσιάζει χαμηλές επιδόσεις. Τα ερωτήματα για τα αίτια και η αντιπαράθεση κυρίως με-ταξύ του αγγλοσαξονικού και του κεντροευρωπαϊκού μο-ντέλου ανάπτυξης βρίσκονται συνεχώς στο προσκήνιο. Ο σκεπτικισμός είναι έντονος. Τα δημοψηφίσματα και οι αρνήσεις των Γάλλων («όχι» στην Ευρώπη που βλέπουμε προοπτικά) και των Ολλανδών («όχι», δε θέλουμε άλλο να πληρώνουμε) έδειξαν ότι η αμφισβήτηση της πολιτικής νο-μιμοποίησης των κοινοτικών αποφάσεων είναι έντονη. Η ΕΕ κινδυνεύει από κόπωση. Χρειάζεται ρεαλισμός, όρα-μα και βούληση ώστε η ΕΕ να διατηρήσει το μετασχηματι-σμό, τις δράσεις και την πολιτική νομιμοποίησή της τόσο προς τα έξω όσο και προς τα μέσα.

5. Η ΕΕ προχωράει προς ένα διακυβερνητικό μοντέλο και απομακρύνεται από ένα μοντέλο «ομοσπονδια-

κής» δομής. έννοιες όπως η συνοχή, η δημιουργία ενός πό-λου αξιών με ισχυρότερο βάρος στο διεθνές πεδίο, η πολιτι-κή και οικονομική αλληλεγγύη μεταξύ των μελών εξασθε-νούν και αναπτύσσονται πιο «ατομιστικές» αντιλήψεις σε επίπεδο κρατών–μελών. Επιπλέον η οικονομική ενίσχυση από την ΕΕ μειώνεται. Αυτό σημαίνει ότι η κάθε χώρα θα προχωράει πιο πολύ με τις δικές της δυνάμεις. Ποια σημασία έχει αυτό για την Ελλάδα; Ορισμένα προβλή-ματα για να λυθούν χρειάζονται υπερεθνικές αποφάσεις. Μεγάλες χώρες, όπως η Γερμανία, θα μπορούν να τα λύσουν ενώ χώρες πιο μικρές όπως η Ελλάδα θα δυσκολευτούν να

10 ΣυμπεράσματαΠού πάει η Ευρώπη σήμερα;*

Η συζήτηση για τη σημερινή κατάσταση της Ευ-ρώπης ήταν ιδιαίτερα γόνιμη. Διαπιστώθηκε ότι το σύστημα της Ευρώπης περνάει σήμερα μια

φάση κρίσης αρκετά έντονη. Μερικά από τα προ-βλήματα και διλήμματα που αντιμετωπίζει σήμε-ρα το ευρωπαϊκό σύστημα είναι τα εξής:

του Τάσου ΓιαννίτσηΚαθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών

*Ομιλία του Τάσου Γιαννίτση, στα πλαίσια 3ημέρου προβληματισμού που διοργάνωσε ο ΟΠΕΚ με τίτλο «Παραθιν Αλος»(‘Ανδρος 30 Ιουνίου – 2 Ιουλίου 2006)



τα λύσουν. όλες οι τοποθετήσεις κινήθηκαν γύρω από αυ-τόν τον προβληματισμό. Ενδεικτικά:

Σημειώθηκε πως ο τρόπος με τον οποίο οι Ευρωπαίοι έκα-ναν τη διεύρυνση οδήγησε σε αδιέξοδο και ότι η ενοποί-ηση φαίνεται να μην προχωράει, με αποτέλεσμα η ΕΕ να μετατρέπεται σε ένα βαρύ και δυσλειτουργικό σύστημα που δεν εμπνέει τους πολίτες πια. Τέθηκαν πολλά ερωτήματα όπως χαρακτηριστικά αν θα έπρεπε να προηγηθεί η διεύρυνση της εμβάθυνσης, τι εν-νοούμε με τον όρο «εμβάθυνση», αν θεωρείται πολιτικά ρεαλιστικό να δημιουργηθεί ένα πρότζεκτ που να εμπνέ-ει τους πολίτες. όπως παρατηρήθηκε και αρχικά, μερικά από τα προβλή-ματα που αντιμετωπίζει η ΕΕ τα είχε και πριν τη διεύ-ρυνση. Η πτώση του σοβιετικού μπλοκ δημιούργησε νέα δεδο-μένα για την ΕΕ, η οποία δεν έπρεπε να χάσει τη δυναμι-κή και τη δυνατότητα να ενισχυθεί και να διαμορφώσει τις πολιτικές που θα αφορούν το μέλλον των σχέσεων της με χώρες που προηγουμένως ήσαν στην «άλλη πλευρά», αλλά και με χώρες όπως η Ρωσία και η Τουρκία.

Το ζητούμενο επομένως είναι πώς η ΕΕ θα διαχειριστεί τη διεύρυνση. Και η διεύρυνση είναι διαχειρίσιμη. Το πολιτικό μάνατζμεντ της ΕΕ μπορεί να καταφέρει να δι-αχειριστεί αυτά που σήμερα μοιάζουν με αδιέξοδα. όσον αφορά την εμβάθυνση, αυτή έγινε σε κάποιους το-μείς, όπως για παράδειγμα στην οικονομία. Η εμβάθυνση και σε άλλους τομείς σημαίνει κοινές πολι-τικές υγείας, εργασιακών σχέσεων, φορολογίας, συμφωνία σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Ωστόσο, το ευρωπαϊκό σύστημα είναι πολύ μακριά από το να επιτελέσει ακόμα και στοιχειωδώς τέτοιες λειτουργίες. Ας μην ξεχνούμε ότι για να επιτευχθεί η συμφωνία για το ενιαίο νόμισμα πέρασαν είκοσι πέντε χρόνια. Ας μην ξεχνούμε επίσης ότι πολλές φορές η εμβάθυνση δε σκοντάφτει στο ευρωπαϊκό σύστημα. Σκοντάφτει στα εθνικά κράτη που δεν εκχωρούν δικαιώμα-τα στο ευρωπαϊκό σύστημα. Από την άλλη πλευρά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι το ευ-ρωπαϊκό σύστημα θα έλυνε καλύτερα προβλήματα, όπως για παράδειγμα το εργασιακό, από τα έθνη κράτη.

6. έγιναν αναφορές στο ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέ-λο, στο διακυβερνητικό μοντέλο, στο υπερεθνικό μο-

ντέλο, και διατυπώθηκαν ερωτήματα σε σχέση με τη θέση της Ελλάδας. διαπιστώθηκε ότι η Ελλάδα πρέπει να είναι έτοιμη να αντι-

Ñ

Ñ

Ñ

Ñ

μετωπίσει με τις δικές της δυνάμεις όποιο μοντέλο κι αν προκύψει καθώς δημιουργείται ένα νέο λιγότερο «υποστη-ρικτικό» περιβάλλον, στο οποίο δεν πρέπει να παραμείνει παθητική. Η ελληνική πολιτική καλείται να επανεξετάζει σε συνεχή βάση τις προεκτάσεις των αλλαγών στην ΕΕ και να σχεδιάζει με προσοχή την πορεία της χώρας.

7. Συζητήθηκε επίσης η κατεύθυνση της ΕΕ. Το πού θα πάει η Ευρώπη παραμένει ένα θέμα ανοι-

χτό. Οι λαοί της Ευρώπης δείχνουν ότι θέλουν να κρατή-σουν τα εθνικά τους χαρακτηριστικά, την ταυτότητα, τη γλώσσα κ.ά. Προς το παρόν οι ευρωπαϊκές χώρες και κοινωνίες δεν έχουν δεχτεί να εναρμονίσουν τις πολιτικές και κοινωνικές προτε-ραιότητες τους προς αυτές άλλων χωρών, παρά μόνο όπου αυτό αποφασίζεται ρητώς. Από την άλλη πλευρά, η ευρωπαϊκή πραγματικότητα δημι-ουργεί συνεχώς νέα δεδομένα. Το ερώτημα πάντως «ποια Ευρώπη στο μέλλον;» δεν έχει βρει ακόμα απάντηση.

8. Σημειώθηκε επίσης πως η ευρωπαϊκή ενοποίηση πά-ντα προχωρούσε με πάρα πολλές διαρροές (οι Αγγλο-

σάξονες με διαρροές προς πέραν του Ατλαντικού, η Γαλλία και άλλες νότιες χώρες με διαρροές προς τις πρώην αποικί-ες) και τέθηκε το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο ο εκσυγ-χρονισμός συνδέθηκε με την ΕΕ. έμφαση δόθηκε στην ιδέα του networking το οποίο μπορεί να συνεισφέρει στην ευρωπαϊκή ενοποίηση.

9. Συζητήθηκε ακόμη και η ιδέα της «ηγεσίας» (leader-ship), που έχει κάποια όρια.

διαπιστώθηκε πως είναι παρακινδυνευμένο να αποδοθεί η μιζέρια που επικρατεί αυτή τη στιγμή στην έλλειψη πολιτι-κών ηγεσιών. Η ύπαρξη ηγεσιών είναι αλληλένδετη με τους παράγοντες που το γεννούν. Θα μπορούσε να αντιστρα-φεί το επιχείρημα: εάν υπάρχουν οι κατάλληλοι παράγοντες αναδεικνύονται και οι κατάλληλες ηγεσίες.

10. Τέλος, έγινε λόγος για τη σχέση Τουρκίας και ΕΕ και για το γεγονός ότι παρόλο που η απόφαση για

να προχωρήσει η Τουρκία στις διαδικασίες ένταξης ήταν απόφαση των Ευρωπαίων, φαίνεται πως η Τουρκία τελικά δε θα μπει στην ΕΕ. Άρα η ΕΕ θα πρέπει να διαχειριστεί μια κρίση. Η κυβέρνηση της Νδ άφησε να φύγει από τα χέρια της Ελ-λάδας η ευκαιρία να επιλύσει τις διαφορές με τη γείτονα χώρα στη Χάγη καθώς επίσης και την ευκαιρία για εξοικο-νόμηση χρημάτων από τις αμυντικές δαπάνες.



Η Γερμανική Προεδρία του 2007 δεν έχει κρύψει τη φιλοδοξία της να απο-τελέσει το εφαλτήριο για

ένα νέο στάδιο στο δημόσιο διάλο-γο για το Μέλλον της Ευρώπης. Πρό-σφατα άλλωστε, στις 12 Μαΐου του 2000, η δημόσια συζήτηση εμπλουτί-στηκε καθοριστικά με την ομιλία του τέως υπουργού των Εξωτερικών της Γερμανίας Fischer στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου, εμπεριέχο-ντας έναν κανονιστικό προσανατολι-σμό προς μια πρωτότυπη ευρωπαϊκή Bundesrepublik. Μέχρι σήμερα, η συ-ζήτηση έχει αναδείξει ότι η πορεία της ενοποίησης αντιμετωπίζει ελλείμματα εκδημοκρατισμού αλλά και αποτελε-σματικότητας. έχει όμως καταστήσει σαφές και ότι η πορεία αυτή δεν προ-χωρά με βάση ένα εξιδανικευμένο πα-ρελθόν, αλλά ενσωματώνει καινοφα-νή πλέγματα ιδεών και διαδικασιών για τη χρηστή οργάνωση μιας συντεταγ-μένης πολλαπλότητας λαών και πολι-τειών, η δυναμική της οποίας εισέρχε-ται σε νέα τροχιά.

Προβλήματα και «απορίες» στη δια-μόρφωση ενός πολιτικού συστήματος

Εξεταζόμενη από μια κρατοκε-ντρική σκοπιά, η Ευρωπαϊκή ένωση (ΕΕ) αποτελεί μια ιδιό-

τυπη μορφή συνομοσπονδίωσης, στη λογική μιας συμπολιτείας (Τσάτσος 2001) ή μιας συναρχίας (Χρυσοχόου 2006). Ωστόσο η νέα διαλεκτική με-ταξύ κυριαρχίας και ενοποίησης δεν κατάφερε να οδηγήσει σε καταστατι-κές δεσμεύσεις για μια κοινή στρατη-γική εκδημοκρατισμού του πολιτικού της συστήματος. Η οργανωτική εξέλι-ξη των πολυεπίπεδων σχέσεων που κα-θορίζουν τη φυσιογνωμία της ΕΕ, υπο-δεικνύει την ανάγκη νέων προσεγγίσε-ων τόσο για την κατανόηση του υπό διαμόρφωση πολιτικού συστήματος της ΕΕ όσο και για τη νομιμοποίηση του. Είναι πλέον αναντίρρητο ότι το πεδίο της ΕΕ ανάγεται στην ανάλυση των σύνθετων πολιτικών συστημάτων, αφορά κατά συνέπεια τόσο τη συγκρι-τική πολιτική ανάλυση όσο και τις διε-θνείς σχέσεις. Το ζητούμενο για το μέλ-λον του νέου αυτού πεδίου αφορά την οργανωτική του μορφή και τους τρό-πους νομιμοποίησής του, προκειμένου να προκύψει ένα ρεύμα «επιστροφής» της πολιτικής και υπεράσπισής της στο εσωτερικό ενός συστήματος που χαρα-κτηρίζεται από επάλληλες δομές δια-κυβέρνησης, ενώ αναζητεί να διαμορ-φώσει ένα χώρο διαβούλευσης, αντλώ-ντας κριτικά από τις ρεπουμπλικανι-κές παραδόσεις του ευρωπαϊκού πο-λιτικού πολιτισμού (lavdas 2001, Λά-βδας 2001).

Παρά τις πολλές και ουσιαστικές

κατακτήσεις της, η ΕΕ χρειάζεται σή-μερα ένα νέο ευρωπαϊκό σχεδίασμα, που θα αναδείξει τις αξίες του ευρωπα-ϊκού δημόσιου χώρου μέσω ενός προ-τύπου διακυβέρνησης που θα βασίζε-ται στην ελεύθερη δημόσια διαβούλευ-ση των πολιτών για το κοινό τους μέλ-λον, στην ανάδειξη νέων πεδίων δημο-κρατικής διεκδίκησης, και στην ανά-δυση μιας νέας αίσθησης προορισμού. Και όλα αυτά, σε ένα σύστημα που δεν θα θυσιάζει την αποτελεσματικότητα εις όφελος του λαϊκισμού. Ωστόσο ο κανονιστικός προσανατολισμός προς μια ευρωπαϊκή πολιτεία απαιτεί στρο-φή προς μια διαβουλευτική αναζήτηση των όρων μιας νέας ευρωπαϊκής πολι-τικότητας. όπως επισημαίνει ο olsen (2000: 175):

Η δημόσια συζήτηση σχετι-κά με την καταλληλότητα ή μη των υπαρχουσών θε-σμικών ρυθμίσεων μπορεί

να είναι μια διαδικασία πολιτικής εκ-παίδευσης, μέσω της οποίας οι ευρω-παίοι πολίτες θα κατανοήσουν τι συ-νιστά χρηστή πολιτεία και χρηστή δι-ακυβέρνηση, δηλαδή τις νόμιμες συ-νταγματικές αρχές της εξουσίας, της ισχύος και της λογοδοσίας, την κανο-νιστική-δεοντολογική βάση της πολι-τείας, και την προσήλωση και την πί-στη της σε αξίες.

Το «όχι» των Γάλλων στο δημοψή-

Η Συνταγματική Απορίακαι το «Κοινόν των Ευρωπαίων»

Των Κώστα Α. Λάβδα και Δημήτρη Ν. ΧρυσοχόουΑναπληρωτών Καθηγητών του Πανεπιστημίου Κρήτης



φισμα για την κύρωση της Συνταγμα-τικής Συνθήκης της 29ης Μαΐου του 2005, ακολουθούμενο από την Ολλαν-δική ετυμηγορία της 1ης Ιουνίου, κλόνι-σαν τα θεμέλια του συνταγματικού εγ-χειρήματος. Αν και αρκετοί είχαν προ-βλέψει το αποτέλεσμα των δημοψηφι-σμάτων, η έντονη δυσφορία που εξέ-φρασαν οι λαοί των δύο αυτών ιδρυτι-κών μελών διαμόρφωσαν το κλίμα για μια συνολική αμφισβήτηση γύρω από το μέλλον της ΕΕ. Παρόλο που τα αίτια που οδήγησαν τα δυο εκλογικά σώμα-τα στην απόρριψη της Συνθήκης δια-φέρουν, και στις δύο περιπτώσεις δεν βοήθησε καθόλου η εσωτερική πολι-τική σκηνή, ενώ στην περίπτωση της Ολλανδίας παρατηρήθηκαν και ξενο-φοβικές τάσεις. Στη Γαλλία, η συζήτη-ση συνδέθηκε με την οικονομική φιλο-σοφία της Συνθήκης περί «ανόθευτου» ανταγωνισμού, χωρίς να επικρατήσει η πιο μετριοπαθής άποψη που ήθελε την αρχή της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, όπως αναφέρει ρητώς η Συνθήκη, να εξισορροπεί τις όποιες νε-οφιλελεύθερες εκφάνσεις της ευρωπα-ϊκής διακυβέρνησης.

Συνολικά, ιδεολογικές παράμετροι, ο φόβος για το μέλλον του κοινωνικού κράτους, το ζήτημα της μετανάστευ-σης, οι διαδοχικές διευρύνσεις, η υπο-βόσκουσα οικονομική κρίση, η διάθε-ση πολιτικής τιμωρίας των εθνικών ηγεσιών, αναφέρονται ανάμεσα στις ποικίλες αιτίες των αρνητικών δημο-ψηφισμάτων. Αξίζει να προσθέσου-με και όσους είχαν την ατυχή έμπνευ-ση να αποκαλέσουν τη νέα Συνθήκη «Σύνταγμα», φορτίζοντας τη σχετι-κή συζήτηση και προφανώς υποτιμώ-ντας τη σημασία και τη φόρτιση του όρου στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ευρώπης. Ευθύνεται όμως και το γεγονός ότι τα δημοψηφίσματα διε-ξήχθησαν σε ένα πλαίσιο περιορισμέ-νης (τόσο χρονικά όσο και ουσιαστικά) ενημέρωσης των πολιτών και κατανό-ησης των διατάξεων της Συνθήκης.

Επιπρόσθετα, τα ευνόητα προβλήμα-τα εκλαΐκευσης ενός σύνθετου κειμέ-νου, οι ατυχείς επικοινωνιακές πολιτι-κές (όπως η χρονική επιλογή προώθη-σης της Οδηγίας Bolkestein), το έκδη-λο πλέον έλλειμμα πολιτικής ηγεσίας (statesmanship) στην ΕΕ, καθώς επίσης και το γεγονός ότι ούτε η ίδια η Συνθή-κη ούτε τα θεσμικά όργανα είχαν προ-βλέψει με σαφήνεια μια δεύτερη γραμ-μή άμυνας, όλες αυτές οι παράμετροι έπαιξαν το ρόλο τους. Το ερώτημα σή-μερα είναι πώς η ΕΕ θα προσεγγίσει τους πολίτες της ώστε να αντιμετωπί-σει τη δημοκρατική διάζευξη ανάμεσα στις εθνικές προτιμήσεις και στρατηγι-κές επιλογές των ηγετικών ομάδων και τις προσδοκίες της ευρωπαϊκής πολι-τικής κοινωνίας.

Είναι ίσως παράδοξο το γεγο-νός ότι αυτό που δεν κατά-φερε η Συνέλευση ή η δια-κυβερνητική διάσκεψη του

2004 το πέτυχε το Γαλλικό δημοψήφι-σμα: την αναβίωση μιας δημόσιας συ-ζήτησης με τη συμμετοχή της ευρωπα-ϊκής κοινής γνώμης γύρω από το μέλ-λον της Ευρώπης. Αξίζει εδώ να σκια-γραφήσουμε, με αφορμή τη συζήτηση για τη σχέση μεταξύ εθνικής και Κοι-νοτικής έννομης τάξης, μια διαφορε-τική αντίληψη περί πολιτικού συνταγ-ματισμού, η οποία οδηγεί σε μια δέσμη χρήσιμων συμπερασμάτων γύρω από την φυσιογνωμία της ΕΕ και το ρόλο των εθνικών συνταγματικών τάξεων όπως αυτές αναπτύσσονται σήμερα στην εποχή της ύστερης νεωτερικότη-τας. Ας ξεκινήσουμε με την υπόθεση ότι το πολιτικό σύστημα της ΕΕ, ακόμη και μετά την εν πολλοίς δυσλειτουρ-γική Συνθήκη της Νίκαιας, συμβάλλει στην ανάδειξη μιας πολυαρχικής πο-λιτικής τάξης, όχι πέραν του κράτους, αλλά παράλληλα με αυτό. Αναδεικνύ-ει έτσι την έντονη αλληλεξάρτηση των συστατικών μερών της ΕΕ, ως οργανω-μένου συστήματος - αυτή άλλωστε εί-

ναι η δομική λογική ενός «συστήμα-τος»: η βιώσιμη έκφραση της αλληλε-ξάρτησης των μερών του. Η σύνθετη όμως κοινωνική και πολιτική σύστα-ση του κοινού συστήματος διαπνέεται από τη λογική της συνδιάθεσης, εν-θέτοντας μια σειρά από αρχές, κανό-νες, νόρμες και συμπεριφορικές ιδιότη-τες που επικουρούν στη μετάβασή του από ένα σύστημα δημοκρατιών σε μια σύζευξη αλληλεξαρτώμενων δομών δι-ακυβέρνησης.

Το ερώτημα που τίθεται σήμερα σε όρους θεσμικού σχεδιασμού είναι αν η Συνταγματική Συνθήκη, ανεξάρτητα από την έκβαση των διαδικασιών επι-κύρωσής της, είναι σε θέση να συγκρο-τήσει μια νέα μορφή πολιτικής ενότη-τας, ενισχύοντας παράλληλα μια ακό-μη ιδιότητα του γενικού συστήματος: την ανάδειξη ενός νέου πλέγματος σχέσεων μεταξύ εθνικού και ευρωπα-ϊκού συνταγματισμού. Η σχέση αυτή αποτυπώνεται εύστοχα με τον όρο «πολυεπίπεδος συνταγματισμός», και αναφέρεται σε μια δυναμική ισορροπία μεταξύ διαφορετικών συνταγματικών τάξεων, η διαπλοκή αλλά και συνέρ-γεια των οποίων διαμορφώνουν ένα καινούργιο συνταγματικό τοπίο: μια «συντεταγμένη πολλαπλότητα» κρα-τών και λαών, η οποία θεμελιώνεται σε έναν κοινό δημόσιο πολιτισμό. Ο πο-λυεπίπεδος συνταγματισμός, ως εξελι-κτικό πρότυπο, δεν αναφέρεται σε σχέ-σεις εσωτερικής ιεράρχησης, πολιτικής εξουσίασης ή κεντρικά επιβαλλόμενης συντεταγμένης ενότητας - δηλαδή σε διαδικασίες υποταγής σε μια νέα κυ-ριαρχία - αλλά προτάσσει ένα κοινο-πολιτειακό σύστημα διακυβέρνησης με έμφαση στην κοινωνική σύσταση της πολιτείας και τα πεδία δημοκρα-τικής διεκδίκησης που διαμορφώνει από κοινού με τα μέρη η συνταγμα-τική ύλη της σύνθετης τάξης. Επίσης, δεν ευνοεί, σε κανονιστικούς όρους, καμία από τις επιμέρους συνταγματι-κές δομές, αλλά αντίθετα τις εντάσσει



σε ένα πολυκεντρικό και, άρα, πλου-ραλιστικό πολιτικό σύστημα. Στις αρ-χές του 21ου αιώνα, η πρόκληση του ευρωπαϊκού μετασχηματισμού αφορά την εξάπλωση της δημοκρατίας πέραν του εθνικού κράτους και προτάσσει το αίτημα μιας μεταεθνικής - ή και μετα-κρατικής - δημοκρατίας, προσαρμο-σμένης στις επιταγές της πολυπολιτι-σμικής συμβίωσης και της διαπολιτι-σμικής ανεκτικότητας.

Το «Κοινόν των Ευρωπαίων»

Απέναντι στις προκλή-σεις αυτές, η Συνταγματι-κή Συνθήκη δεν απέτυχε απλώς να διαγράψει ένα

κοινό δημοκρατικό όραμα και στρα-τηγική, φάνηκε ανήμπορη να κατα-δείξει ότι κάτι τέτοιο είναι πραγματο-ποιήσιμο. Κι αυτό γιατί η ΕΕ εξακολου-θεί να κινείται στα όρια ενός ανήσυ-χου συμβιβασμού μεταξύ ετερόκλητων και συχνά αμφίσημων εθνικών προτι-μήσεων, συμφερόντων και προσδοκι-ών, στο πλαίσιο μιας πολιτικής διευθέ-τησης που εξαρτάται πρωτίστως από την οικονομική συγκυρία.

όπως κάθε άλλη πολιτεία που φι-λοδοξεί να έχει δημοκρατικές ιδιότη-τες, έτσι και η ΕΕ οφείλει να αναβαθμί-σει τους όρους για δημόσια διαβούλευ-ση και να ενσωματώσει τις αξίες της ελευθερίας και του πολιτικού συνταγ-ματισμού στην προοπτική ανάδειξης μιας μεταεθνικής res publica. Το ζη-τούμενο για το μέλλον του νέου σχη-ματισμού αφορά τους τρόπους κοινω-νικής νομιμοποίησής του, προκειμένου να προκύψει ένα ισχυρό δημοκρατικό ρεύμα με στόχο την επιστροφή της πο-λιτικής αλλά και την υπεράσπισή της στο εσωτερικό ενός συστήματος που χαρακτηρίζεται από επάλληλες δομές διακυβέρνησης, ενώ παράλληλα ανα-ζητεί να διαμορφώσει ένα χώρο δια-βούλευσης αντλώντας κριτικά από τα

ρεύματα, τις ρεπουμπλικανικές παρα-δόσεις και τα πολιτειακά υποδείγμα-τα του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτι-σμού (βλ. Λάβδας 2001, lavdas 2001). έχουμε αναλυτικά εξηγήσει αλλού ότι το ρεπουμπλικανικό πρότυπο προσεγ-γίζει την ΕΕ ως νέα μορφή πολιτείας και εστιάζεται σε προβλήματα ουσια-στικής (όχι απλώς διαδικαστικής) νο-μιμοποίησης (βλ. Λάβδας και Χρυσο-χόου 2004, lavdas και chryssochoou 2006). Το πρότυπο αυτό επεξεργά-ζεται τη δυνατότητα μιας εμπειρικά ενημερωμένης κανονιστικής θεωρίας, η οποία αναζητά θεσμικούς μηχανι-σμούς που υποβοηθούν τη συνειδητο-ποίηση από τους πολίτες των τρόπων με τους οποίους το πολιτικό σύστημα της ΕΕ τους αφορά και αλληλεπιδρά με τη ζωή τους και τις αξίες τους. Η ση-μερινή συγκυρία, όμως, χαρακτηρίζε-ται τόσο από στοιχεία πολυδιάσπασης όσο και από την ανάδυση επιμέρους ταυτοτήτων και αξιολογικών προσα-νατολισμών. Το επιβεβαιώσαμε πρό-σφατα στην ποικιλία των επιθέσεων που δέχτηκε η Συνταγματική Συνθή-κη. Σε άλλο κείμενο μας (Λάβδας και Χρυσοχόου 2005) έχουμε εξετάσει την παρούσα ευρωπαϊκή συγκυρία μέσα από το πρίσμα τεσσάρων υποδειγμά-των διακυβέρνησης: το συνομοσπον-διακό, το ομοσπονδιακό, το συναινε-τικό και το ρεπουμπλικανικό. Στόχος μας εδώ, έστω και συνοπτικά, είναι η επικέντρωση στο ρεπουμπλικανικό υπόδειγμα και η συζήτηση των ζητη-μάτων οργάνωσης και διαχείρισης της πολιτικής εξουσίας στο εσωτερικό της ΕΕ, με στόχο την αναζήτηση των κα-τάλληλων θεσμικών και αξιακών πλαι-σίων για το δημοκρατικό μετασχημα-τισμό της ευρωπαϊκής τάξης.

Το ρεπουμπλικανικό υπό-δειγμα προσεγγίζει την ΕΕ ως νέα μορφή πολιτι-κού συστήματος και εστι-

άζεται στα προβλήματα ουσιαστικής

(όχι απλώς διαδικαστικής) νομιμοποί-ησης του. Επεξεργάζεται τη δυνατότη-τα μιας εμπειρικά ενημερωμένης κανο-νιστικής προσέγγισης στη μετα-εθνι-κή δημοκρατία από το πρίσμα του ρε-πουμπλικανισμού. Η ρεπουμπλικανι-κή προσέγγιση επιχειρείται όχι από τη σκοπιά μιας λειτουργιστικής θεώρη-σης της δημοκρατίας, αλλά με όρους συμμετοχής των πολιτών σε ένα μο-ντέλο πολιτικής το οποίο ενθαρρύ-νει την πολιτικότητα ακριβώς επειδή εγγυάται συνθήκες εξασφάλισης της ρεπουμπλικανικής ελευθερίας (της έν-νοιας της ελευθερίας ως απουσία δο-μικής εξάρτησης και κυριάρχησης). Ενθαρρύνεται έτσι η αναζήτηση θε-σμικών μηχανισμών, οι οποίοι είναι σε θέση α) να αναδείξουν και να εγγυη-θούν την ελευθερία ως «μη-κυριαρχία» (non-domination) (pettit 1997), και β) να ανταποκριθούν σε μια μετεξελιγμέ-νη αξία της κλασικής ρεπουμπλικανι-κής και ουμανιστικής παράδοσης: να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή αλλά και τη συνειδητοποίηση από τους πολί-τες των τρόπων με τους οποίους το πολιτικό σύστημα της ΕΕ τους αφορά και αλληλεπιδρά με τη ζωή τους και με τις αξίες τους. Ωστόσο, η σημερινή πραγματικότητα χαρακτηρίζεται και από πολυδιάσπαση και από την ανά-δυση επιμέρους ταυτοτήτων και αξιο-λογικών προσανατολισμών. Το διαπι-στώσαμε και πιο πάνω, αναφερόμενοι στην ποικιλία των αιτιάσεων και τη δι-αφορετικότητα των επιθέσεων που δέ-χτηκε η Συνταγματική Συνθήκη. Η φι-λελεύθερη ρεπουμπλικανική προσέγ-γιση της ενοποίησης επισημαίνει ότι, αντί να περιοριζόμαστε στα κληρονο-μημένα εθνικά όρια αναφορικά με τη διαπίστωση των επιμέρους οντοτήτων που συγκροτούν το υπό διαμόρφωση σύστημα διακυβέρνησης, μπορούμε να επιχειρήσουμε την αξιοποίηση της πολυπλοκότητας των νέων συλλογικο-τήτων και ταυτοτήτων: ένας σύνθετος λειτουργικός (αντί του κλασικού εδα-



φικού) ομοσπονδισμού, συμπληρωμέ-νος με την προσθήκη κριτηρίων που αφορούν την πολιτική των ταυτοτή-των και της αναγνώρισης (πολυπολι-τισμικότητα).

Με άλλα λόγια, η ση-μασία του φιλελεύθε-ρου ρεπουμπλικανι-κού υποδείγματος για

την ΕΕ αφορά, α) τη δομική και ποι-οτική προσέγγιση της ελευθερίας ως μη-κυριαρχίας, β) τη συμμετοχική έμ-φαση της ρεπουμπλικανικής παράδο-σης, γ) τη θεωρία των μεικτών τύπων διακυβέρνησης και τις ανάλογες θε-σμικές ρυθμίσεις, και δ) την πλουρα-λιστική και πολυπολιτισμική ποιότη-τα της φιλελεύθερης ρεπουμπλικανι-κής προσέγγισης. Στο πλαίσιο αυτό, ο φιλελεύθερος ρεπουμπλικανισμός δια-μορφώνει ένα πρότυπο που εστιάζεται σε έναν κανονιστικό-αναλυτικό συν-δυασμό. Με την κανονιστική του δι-άσταση, εγκαλεί την πολιτική πράξη αναφορικά με το έλλειμμα που παρου-σιάζεται ως προς τις ρεπουμπλικανικές αξίες της ευρωπαϊκού πολιτικού πολι-τισμού (δομική έννοια της ελευθερίας, έννοιες συμμετοχής) και ως προς τους θεσμούς εγγύησης των αξιών αυτών. Παράλληλα, συνεχίζοντας την ρεπου-μπλικανική παράδοση ανάλυσης και ερμηνείας των μεικτών πολιτευμάτων, επισημαίνει την συνύπαρξη δημοκρα-τικών, τεχνοκρατικών και ολιγαρχικών στοιχείων στο εξελισσόμενο πολιτικό σύστημα της ΕΕ.

Από το πρίσμα που προσεγγίζεται στην παρούσα ανάλυση, η φιλελεύθε-ρη ρεπουμπλικανική προσέγγιση προ-τείνει τη «φυγή προς τα εμπρός»: αντί να περιοριζόμαστε στα κληρονομημέ-να εθνικά όρια αναφορικά με την δι-απίστωση των επιμέρους οντοτήτων που συγκροτούν το σύστημα διακυ-βέρνησης της ΕΕ, μπορούμε να αξι-οποιήσουμε την πολυπλοκότητα των νέων ταυτοτήτων: ένας σύνθετος λει-

τουργικός (και όχι εδαφικός) ομο-σπονδισμός, συμπληρωμένος με την προσθήκη κριτηρίων που αφορούν την πολιτική των ταυτοτήτων και της αναγνώρισης (πολυπολιτισμικότητα). Στο πλαίσιο αυτό, το ρεπουμπλικανικό πρότυπο εστιάζεται σε έναν αξιοπρό-σεκτο κανονιστικό-αναλυτικό συνδυ-ασμό. Με την κανονιστική του διάστα-ση, εγκαλεί την πολιτική πράξη ανα-φορικά με το έλλειμμα που παρουσι-άζεται ως προς τις ρεπουμπλικανικές αξίες του ευρωπαϊκού πολιτικού πολι-τισμού (δομική ελευθερία ως απουσία εξαρτήσεων, διευρυμένη συμμετοχή) και ως προς τους θεσμούς εγγύησης των αξιών αυτών. Παράλληλα, συνε-χίζοντας την παράδοση των μεικτών πολιτευμάτων, επισημαίνει την συνύ-παρξη δημοκρατικών, τεχνοκρατικών και ολιγαρχικών στοιχείων στην εξε-λισσόμενη ευρωπαϊκή πολιτεία. Η ΕΕ αποτελεί ήδη έναν καινοφανή - «με-ταεθνικό» κατά Habermas - αστερι-σμό, συμπολιτειακής και, άρα, πολυ-αρχικής, φύσης, κινούμενο εκτός των παραδοσιακών μορφών κρατικής ορ-γάνωσης, αλλά διαθέτοντας αρκετές από τις ιδιότητες ενός σύγχρονου κρά-τους (Χρυσοχόου 2005). Αυτή η απει-κόνιση του ευρωπαϊκού μορφώματος επισημαίνει ότι έχει ήδη αποκτήσει όλα τα βασικά στοιχεία ενός νέου πο-λιτικού συστήματος χωρίς να ταυτίζε-ται με τα γνώριμα κρατικά μορφώμα-τα (Λάβδας 2006). Πρόκειται για ένα «πολιτικό σύστημα χωρίς κράτος» (quermonne 2005) ή για μια μορφή πολιτικού συστήματος που «σηματο-δοτεί τις απαρχές μιας νέας ιστορικής περιόδου στην εξέλιξη των πολιτικών θεσμών» (Λάβδας, Μενδρινού και Χα-τζηγιάννη 2006).

Η γεφύρωση ανάμεσα σε διαφορε-τικά ρεύματα σκέψης υποβοηθά τη βα-θύτερη διερεύνηση του υβριδικού χα-ρακτήρα της ΕΕ. Αλλά σε τι συνίστα-ται το θεσμικό περιεχόμενο, το πολιτι-κό υλικό της νέας ευρωπαϊκής πολιτεί-

ας; Μπορούμε να αξιοποιήσουμε την προσέγγιση του Habermas (1996) περί «συνταγματικού πατριωτισμού» (η ανάδυση μιας μορφής πολιτικής ενό-τητας συγκροτούμενης, όχι στη βάση ενός Volksnation ή Staatsnation, αλλά ενός Buergernation, ως συντεταγμένης κοινότητας πολιτών υπερήφανων για τους θεσμούς και τις αξίες του δημο-κρατικού πολιτικού πολιτισμού που τους ενώνει) χωρίς να δεσμευτούμε ως προς την πιθανότητα διαμόρφωσης μιας ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας και επιφυλασσόμενοι ως προς το πε-ριεχόμενο (πολιτικό ή άλλο) των κοι-νών «τόπων» που συγκροτούν μια ευ-ρωπαϊκή πολιτικότητα. Παρατηρούμε σήμερα τη συνύπαρξη μιας ποικιλίας δημόσιων σφαιρών που μετεξελίσσο-νται, μέσα από σύνθετες αλληλεπι-δράσεις των υλικών και ιδεατών πα-ραγόντων που διαμορφώνουν την ευ-ρωπαϊκή πολιτική. Μπορούμε να προ-σεγγίσουμε τον ευρωπαϊκό πολιτικό χώρο ως σύνολο διαφορετικών σφαι-ρών, στο οποίο τα στοιχεία «πολυσφαι-ρικότητας» συνδυάζονται με στοιχεία κοινών σημείων αναφοράς (lavdas και chryssochoou 2006). Αυτές ακρι-βώς τις κοινές αναφορές σε ζητήματα που αφορούν τόσο τη ζωή και εργασία όσο και την άμεση πολιτικότητα (προ-διάθεση για και δυνατότητα εμπλοκής στα κοινά) επιχειρούν να ενισχύσουν οι ρεπουμπλικανικές προσεγγίσεις σε επίπεδο πολιτικής κουλτούρας και θε-σμικού σχεδιασμού. Μέσω αυτών των κοινών αναφορών διαμορφώνεται, αν και διστακτικά, μια νέα μορφή μεταε-θνικής πολιτικής ένωσης, ενός «Κοι-νού των Ευρωπαίων». Μιας διακριτής αλλά και πολυσήμαντης ευρωπαϊκής πολιτικότητας, η οποία μορφοποιεί-ται σε ένα μεικτό πολιτειακό μόρφω-μα, οικοδομείται επάνω στα κοινά ση-μεία αναφοράς των ευρωπαίων πολι-τών και των συλλογικοτήτων τους, και αναπτύσσεται σε ένα περιβάλλον ποι-κιλομορφίας και αλληλεπιδράσεων.



Συμπερασματικές σκέψεις

Χωρίς να συγκροτεί μια κυ-ρίαρχη πολιτεία, η ΕΕ ανα-δεικνύει μια νέα μορφή ενότητας, που όμως χρει-

άζεται διεύρυνση της δημόσιας συμμε-τοχής. Στο επίπεδο της πολιτικής θε-ωρίας, η νέα πραγματικότητα (που εν μέρει διαπιστώνεται, εν μέρει κυοφο-ρείται) αξιώνει νέες προσεγγίσεις για την ανάλυση των όρων και των στοι-χείων νομιμοποίησής της. Άλλωστε, μια από τις βασικές λειτουργίες της πολιτικής θεωρίας υπήρξε πάντα και αυτή της νομιμοποίησης των πολιτι-κών συστημάτων. Με άλλα λόγια, οδη-γούμαστε σήμερα σε μια πραγματικά ριζική αναδιάρθρωση της θεωρητικής συζήτησης για την προσέγγιση της ΕΕ ως σύνθετης πολιτείας. Υπό αυτό το πρίσμα, η διεργασία συγκρότησης ενός «Κοινού των Ευρωπαίων» θα συ-νεχίσει να αποτελεί ένα από τα κρίσιμα ζητούμενα για την ποιοτική μετάβαση της ΕΕ από ένα κρατοκεντρικό πολιτι-κό σχεδίασμα σε μια συμμετοχική, δια-βουλευτική και δημοκεντρική πολιτική συγκρότηση. Με άλλα λόγια, σε μια δι-ακριτή πολλαπλότητα κοινών τόπων.

Στο επίπεδο της πολιτικής θεωρί-ας, η νέα πραγματικότητα (που εν μέ-ρει διαπιστώνεται, εν μέρει κυοφο-ρείται) αξιώνει νέες προσεγγίσεις για την ανάλυση των όρων και των στοι-χείων της νομιμοποίησής της: άλλω-στε, η πολιτική θεωρία είχε πάντα ως βασική λειτουργία της (και) αυτή της πολιτικο-συστημικής νομιμοποίησης (Habermas 1979: 178-205). Αυτή η αξίωση οδηγεί σε μια ανασύνθεση της θεωρητικής συζήτησης γύρω από την προσέγγιση της ΕΕ ως σύνθετης πολι-τείας - συζήτησης, η οποία δεν μπορεί στις μέρες μας να αγνοήσει την πραγ-ματικότητα (αλλά και τα όρια) του επι-στημολογικού σκεπτικισμού που τείνει να κυριαρχήσει στην πολιτική επιστή-μη (Bevir 2006). Οφείλει, όμως, να δι-

ατηρήσει σταθερή την προσήλωση της στην αρχή της διεπιστημονικότητας στο επίπεδο της έρευνας και, στο επί-πεδο της θεωρίας, να παραμείνει ανοι-κτή τόσο στην αναζήτηση αναστοχα-στικών θέσεων όσο και στη διατύπω-ση a priori θεμελιακών υποθέσεων ή «πρώτων αρχών» για την περαιτέρω συστηματική κατανόηση της σύνθε-της ευρωπαϊκής πολιτείας.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bevir, M. (2006), «political Studies as Narrative and Science, 1880-2000», Political Studies, 54(3).

Habermas, J. (1979), «legitimation problems in the Modern State», στο J. Habermas, Communication and the Evolution of Society, Boston: Beacon press.

Habermas, J. (1996), «The European Nation State - Its achievements and Its limits.

on the past and Future of Sovereignty and citizenship», στο G. Balakrishnan και B. anderson (επιμ.), Mapping the Nation, london: verso.

Λάβδας, Κ. Α. (2001), «Η Ελευθε-ρία ως Μη-Κυριαρχία και η Υπερά-σπιση της Πολιτικής: Η Νέο-Ρεπου-μπλικανική Προοπτική», Επιστήμη και Κοινωνία, 5/6.

lavdas, k. a. (2001), «republican Europe and Multicultural citizenship», Politics, 21(1).

Λάβδας, Κ. Α. (2006), «Νόρμες και διάχυτη αμοιβαιότητα στην πολιτική κουλτούρα των διεθνών σχέσεων: Μα-θήματα από την ευρωπαϊκή πολιτική», στο δ. Κ.

Ξενάκης και Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Δι-εθνείς Διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα: Ι. Σιδέρης.

Λάβδας, Κ. Α., Μενδρινού, Μ. και Χατζηγιάννη, Ε. (2006), «Παραγωγή Πολιτικής και Ομάδες Συμφερόντων

στην Ευρωπαϊκή ένωση», στο Κ. Α. Στεφάνου, Μ. Ι. Τσινισιζέλης (επιμ.), Εισαγωγή στις Ευρωπαϊκές Σπουδές: Ενοποιητική Δυναμική, Δικαιοταξία και διακυβέρνηση, 2η έκδοση, Αθήνα: Ι. Σιδέρης.

Λάβδας, Κ. Α. και Χρυσοχόου, δ. Ν. (επιμ.) (2004), Ευρωπαϊκή Ενοποί-ηση και Πολιτική Θεωρία: Η Πρόκλη-ση του Ρεπουμπλικανισμού. Αθήνα: Ι. Σιδέρης.

Λάβδας, Κ. Α. και Χρυσοχόου, δ. Ν. (2005), «Το Μέλλον της Ευρωπα-ϊκής δημοκρατίας: Ευρωπαϊκή Πολι-τική και Πρότυπα δημοκρατίας», Πο-λιτική Επιστήμη, 1.

lavdas, k. a. και chryssochoou, d. N. (2006), «public Spheres and civic Competence in the European Polity: A Case of Liberal Republicanism?», στο I. Honohan και J. Jennings (επιμ.), Republicanism in Theory and Practice. London: Routledge.

Olsen, J. P. (2000), «How Then Does One Get There?», στο C. Joerges, Y. Mény και J. H. H. Weiler (επιμ.), What Kind of Constitution for What Kind of Polity?, Badia Fiesolana, FI: European University Institute.

pettit, p. (1997), Republicanism: A Theory of Freedom and Government, oxford: oxford university press.

quermonne, J. l. (2005), Το Πολι-τικό Σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένω-σης, Πρόλογος Γ. Κοντογιώργη, Αθή-να: Παπαζήσης.

Τσάτσος, δ. Θ. (2001), Ευρωπαϊ-κή Συμπολιτεία: Για μια ένωση λαών με ισχυρές πατρίδες, Αθήνα: Καστα-νιώτης.

Χρυσοχόου, δ. Ν. (2005), Για μια ευρωπαϊκή res publica, Αθήνα: Παπα-ζήσης.

Χρυσοχόου, δ. Ν. (2006), Δοκί-μιο για τη Διεθνή Θεωρία: Νέες Μορ-φές Κυριαρχίας και Συναρχίας, Αθήνα: Παπαζήσης.

Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Α δ Ι Κ Α Ι Ω Μ Α Τ Α��


Αισθάνομαι ιδιαίτερη τιμή που παραλαμβάνω αυτό το Βραβείο εκ μέρους της διεθνούς Αμνηστίας και όλων των μελών της σε ολόκληρο τον κόσμο. Αποτελεί αναγνώριση των προσπαθειών που κα-

ταβάλλουν οι ακτιβιστές μας – φοιτητές, δικηγόροι, δημοσι-ογράφοι, δάσκαλοι, νοικοκυρές, απλοί άνθρωποι ανεξαρτή-τως επαγγέλματος ή κοινωνικής θέσης. Χαίρομαι ιδιαίτερα που κάποια μέλη και επαγγελματικά στελέχη του Ελληνικού Τμήματος της οργάνωσής μας βρίσκονται εδώ για να μοιρα-στούν μαζί μου αυτή τη στιγμή. Αυτό το Βραβείο αποτελεί φόρο τιμής και για τις δικές τους προσπάθειες.

Το γεγονός, ότι το Βραβείο προέρχεται από τον Ελλη-νικό δικηγορικό Σύλλογο, αντανακλά τη θεμελιώδη σχέση ανάμεσα στο κράτος δικαίου και τον σεβασμό των δικαιω-μάτων του ανθρώπου. Ως δικηγόρος, άλλωστε, θεωρώ αυτό το Βραβείο ιδιαίτερα πολύτιμο.

Για τη διεθνή Αμνηστία το Βραβείο έχει ξεχωριστή σημα-σία, επειδή η οργάνωσή μας έχει παλαιούς και ισχυρούς δε-σμούς με την Ελλάδα. όπως ίσως κάποιοι από εσάς ήδη γνω-ρίζουν, η διεθνής Αμνηστία ιδρύθηκε το 1961 όταν ο Βρε-τανός δικηγόρος Πίτερ Μπένενσον απηύθυνε, μέσω εφημε-ρίδας, έκκληση για την απελευθέρωση έξι κρατουμένων συ-νείδησης. ένας εξ αυτών ήταν ο Αντώνης Αμπατιέλος, επι-κεφαλής ελληνικού εργατικού συνδικάτου.

έκτοτε έχουν αλλάξει πολλά. Σήμερα, η Ελλάδα είναι μια ακμάζουσα δημοκρατία, και μέλος της Ευρωπαϊκής ένωσης. Μετέχει σε όλες τις βασικές συνθήκες για τα ανθρώπινα δι-καιώματα. Επιπλέον, είναι σημαντικό μέλος του ΟΗΕ – και αυτόν τον μήνα έχει αναλάβει την προεδρία του Συμβουλί-ου Ασφαλείας του ΟΗΕ.

Πολλά έχουν αλλάξει και για τη δΑ. Σήμερα, είναι μια παγκόσμια οργάνωση στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων με σχεδόν 2 εκατομμύρια μέλη σε περισσότερες από εκατό χώρες, σε όλες τις ηπείρους.

Τέλος, πολλά έχουν αλλάξει και για τα ανθρώπινα δικαι-ώματα. Σήμερα, υπάρχει ένα σύνθετο σύστημα συνθηκών

και διακηρύξεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που καθιε-ρώνουν ένα φάσμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, από την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της θανατικής ποινής ως την αναγνώριση της ισότητας των γυναικών και των δι-καιωμάτων του παιδιού. Σε διεθνές και περιφερειακό επίπε-δο, υπάρχουν μηχανισμοί και διαδικασίες που εξετάζουν εν-δελεχώς τη συμπεριφορά των κρατών, όργανα που έχουν συ-σταθεί βάσει των συνθηκών και ειδικοί εισηγητές· το διεθνές Ποινικό δικαστήριο, το Γραφείο του ύπατου Αρμοστή για τα Ανθρώπινα δικαιώματα. Σε εθνικό επίπεδο, υπάρχουν συ-νταγματικές διατάξεις, νόμοι και πολιτικές, καθώς και εθνι-κοί θεσμοί για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Το σημαντικότερο είναι ότι σήμερα τα ανθρώπινα δικαι-ώματα δεν αποτελούν απλώς μια πρωτοβουλία κρατών, αλλά μια προσπάθεια των ίδιων των λαών. Ενδεικτική αυτής της εξέλιξης είναι η εμφάνιση πολυάριθμων ΜΚΟ για τα ανθρώ-πινα δικαιώματα, σε διεθνές, εθνικό και τοπικό επίπεδο· πρό-κειται για μικρές τοπικές ομάδες αλλά και μεγάλες διεθνείς οργανώσεις όπως η διεθνής Αμνηστία.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα ενσωματώνονται επίσης όλο και περισσότερο στη φρασεολογία άλλων κι-νημάτων. Στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Βιέννης, οι γυναικείες οργανώσεις ασπάστηκαν την ατζέ-

ντα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι αναπτυξιακές οργα-νώσεις έχουν αρχίσει να μιλούν για μια προσέγγιση στην ανάπτυξη με βάση τα δικαιώματα. Οι αυτόχθονες πληθυ-σμοί, οι ακτήμονες χωρικοί, οι άνθρωποι με αναπηρίες, όλοι προσπαθούν να κατακτήσουν τη δική τους θέση στο τοπίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Αυτό το βραβείο, επομένως, αποτελεί αναγνώριση όλων των ακτιβιστών που αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώ-ματα, όχι μόνο αυτών της διεθνούς Αμνηστίας.

Καθώς όμως παραλαμβάνω αυτό το βραβείο, έχω βαθιά επίγνωση της μεγάλης απόστασης που χωρίζει τις ρητορείες από την πραγματικότητα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι

Ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνώντιμά την Διεθνή ΑμνηστίαΟμίλια της Γ.Γ. Αϊρίν Χαν στην Παλαιά Βουλή

Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Α δ Ι Κ Α Ι Ω Μ Α Τ Α ��


μια ανεκπλήρωτη υπόσχεση, μια υπόσχεση που οι κυβερνή-σεις δεν έχουν τηρήσει.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα περικλείουν τις κοινές αρχές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ευπρέπειας, της ισότητας και της δικαιοσύνης. Ως εκ τούτου συνιστούν τη βάση της κοινής μας ασφάλειας. Ωστόσο, στο όνομα της ασφάλειας, οι ίδιες αυτές αρχές έχουν δεχθεί σήμερα ισχυρά πλήγματα.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα θεμελιώνονται σε καθολικούς κανόνες και νομικά δεσμευτικές συνθήκες, οι οποίες σήμερα περιφρονούνται με ατιμωρησία και θράσος.

Αυτή την εβδομάδα, στη Νέα Υόρκη, η Ελλάδα προε-δρεύει στη συνέλευση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η ατζέντα της συνέλευσης περιλαμβάνει το Νταρφούρ – στο μακρινό δυτικό Σουδάν, όπου αυτή τη στιγμή η σουδανική κυβέρνηση έχει εξαπολύσει επίθεση με την υποστήριξη της πολιτοφυλακής καταστρέφοντας σπίτια, και σκοτώνοντας ή εκτοπίζοντας ανθρώπους. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση του Σουδάν αρνείται να δεχτεί την παρουσία ειρηνευτικής δύνα-μης του ΟΗΕ για την προστασία των πολιτών. Πριν από δύο χρόνια βρισκόμουν στο Νταρφούρ, είδα τα χωριά που κα-ταστρέφονταν, συνάντησα έφηβες κοπέλες που είχαν πέσει θύματα βιασμού από άνδρες της πολιτοφυλακής και λόγω αυτού είχαν εκδιωχθεί από την ίδια την κοινότητά τους. Συ-νάντησα μια ηλικιωμένη γυναίκα που μου αφηγήθηκε πώς σκοτώθηκε η οικογένειά της και πώς εκείνη αναγκάστηκε να θάψει τους άνδρες, αφού δεν υπήρχαν πλέον άνδρες για να βοηθήσουν. δεν ξέρω τι απέγιναν εκείνες οι κοπέλες και η γυναίκα – αυτό που ξέρω είναι ότι σήμερα πολλές ακόμη γυναίκες και κοπέλες χρειάζονται προστασία, και ο κόσμος τις έχει προδώσει.

Η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν συμβαί-νει μόνο σε μακρινούς τόπους, όπως το Νταρφούρ, αλλά και πολύ πιο κοντά μας. Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμ-βρίου 2001, οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκίνησαν τον επονο-μαζόμενο «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», ο οποίος υπο-νομεύει τις παγκόσμιες αξίες, τους διεθνείς κανόνες και τα θεσμικά όργανα που έχουν συσταθεί για να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές δίκαιο.

Ακόμη και η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και της κακομεταχείρισης δεν είναι πια ιερή και απαραβία-στη – όπως μαρτυρούν οι ανατριχιαστικές εικόνες από το Άμπου Γκράιμπ και οι ιστορίες από το Γουαντάναμο και άλλα κέντρα κράτησης. Εκατοντάδες άνθρωποι έχουν φυλακιστεί χωρίς κατηγορία ή δίκη στο Γουαντάναμο, και πολλοί από αυτούς είναι τόσο απελπισμένοι που έχουν επανειλημμένα αποπειραθεί να αφαιρέσουν τη ζωή τους. Το Γουαντάναμο είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου – ο ίδιος ο πρόεδρος Μπους επιβεβαίωσε το γεγονός αυτό την περασμένη εβδο-μάδα όταν παραδέχτηκε την ύπαρξη μυστικών κέντρων κρά-

τησης υπό τον έλεγχο της cIa. Ως δικηγόρος που έχω κάνει την πρακτική μου στις ΗΠΑ,

αισθάνομαι συγκλονισμένη από τις προσπάθειες της αμερι-

κανικής κυβέρνησης να θέσει εαυτόν υπεράνω νόμου, και να κρατά τους κρατούμενους έξω από τις νόμιμες διαδικα-σίες. Οι ίδιες οι αρχές της δέουσας νομικής διαδικασίας και της λογοδοσίας έχουν παραβιαστεί, σε βαθμό που σήμερα ο πρόεδρος Μπους ζητά να εγκριθεί νομοθεσία που θα εξαιρεί τους αξιωματούχους των ΗΠΑ από τη θεμελιώδη αρχή της ανθρώπινης μεταχείρισης που περιλαμβάνεται στη Συνθή-κη της Γενεύης (άρθρο 3).

δυστυχώς, η Ευρώπη έχει γίνει συνένοχος των ΗΠΑ στην προσπάθειά τους να υπονομεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώ-ματα στο όνομα της καταπολέμησης της τρομοκρατίας. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αφενός ενέκριναν νόμους που απο-δυναμώνουν τους κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και αφετέρου έχουν συμμετάσχει στην «απόδοση» ή την επι-

“Για τη Διεθνή Αμνηστία το Βραβείο έχει ξεχωριστή σημασία, επειδή η οργάνω-σή μας έχει παλαιούς και ισχυρούς δεσμούς με την Ελλάδα. Όπως ίσως κάποιοι από εσάς ήδη γνωρίζουν, η Διεθνής Αμνηστία ιδρύθηκε το 1961 όταν ο Βρετανός δικηγό-ρος Πίτερ Μπένενσον απηύθυνε, μέσω εφη-μερίδας, έκκληση για την απελευθέρωση έξι κρατουμένων συνείδησης. Ένας εξ αυ-τών ήταν ο Αντώνης Αμπατιέλος, επικεφα-λής ελληνικού εργατικού συνδικάτου. ”

Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Α δ Ι Κ Α Ι Ω Μ Α Τ Α��


στροφή κρατουμένων σε χώρες όπου κινδυνεύουν να υπο-στούν βασανιστήρια. Η δΑ δημοσίευσε φέτος αρκετές εκθέ-σεις για τον τρόπο με τον οποίο οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συνεργάζονται με τις ΗΠΑ σε αυτόν τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», κάνοντας τα στραβά μάτια στη μεταγωγή κρατουμένων από τις ΗΠΑ, μέσω ευρωπαϊκών αεροδρομίων, προς χώρες όπου κινδυνεύουν να υποστούν βασανιστήρια. Η έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης, τον Ιούνιο, ανέφερε την Ελλάδα ως μια από τις πολλές χώρες που επέδειξαν αδι-αφορία και ανέχτηκαν τέτοιες μυστικές μεταγωγές.

Χάρη στο έργο ακτιβιστών, δικηγόρων, δικαστών, δημοσιογράφων και άλλων, η παραβίαση των αν-θρωπίνων δικαιωμάτων συναντά ολοένα και με-γαλύτερες αντιδράσεις. Το Συμβούλιο της Ευρώ-

πης ζήτησε τη θέσπιση κανόνων που θα ελέγχουν τις δρα-στηριότητες των ξένων και των εγχώριων υπηρεσιών πλη-ροφόρησης. Τα δικαστήρια στις ΗΠΑ και σε αρκετές ευρω-παϊκές χώρες απέρριψαν τις προσπάθειες των κυβερνήσεων να αποδυναμώσουν τους κανόνες για τα ανθρώπινα δικαιώ-ματα, όσον αφορά τα βασανιστήρια, την αυθαίρετη κράτη-ση και τη δίκαιη δίκη. Εκφράστηκαν έντονες διαμαρτυρίες. Τέθηκαν όρια. Και αυτό μας δίνει ελπίδα.

Ωστόσο, παρά τα ενθαρρυντικά δείγματα, οι παράπλευ-ρες απώλειες για τα ανθρώπινα δικαιώματα ήταν τεράστιες. Πρώτον, ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» έχει αποδυ-ναμώσει το ηθικό οπλοστάσιο της δύσης ώστε να μπορεί να μιλά για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πιστεύω ότι, γι’ αυτόν τον λόγο οι δυτικές κυβερνήσεις, αν και επέδειξαν ομοθυ-μία στο θέμα του Νταρφούρ, στάθηκαν ανίκανες να επηρε-άσουν τη σουδανική κυβέρνηση. Επιπλέον, η συμπεριφορά τους επέτρεψε στα αυταρχικά καθεστώτα να κάνουν πλέον πιο ελεύθερα αυτό που έκαναν στο παρελθόν υπό τον φόβο της κριτικής. Σε κάθε είδους χώρες, από την Αμερική ως την Ωκεανία, βλέπουμε κυβερνήσεις να σκληρύνουν τη νομοθε-σία και τις πολιτικές που περιορίζουν τις θεμελιώδεις ελευ-θερίες. Παντού, τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ακτιβιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υφίστανται μεγάλες πιέσεις.

δεύτερον, ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» ενθάρ-ρυνε ένα περιβάλλον όπου ανθεί ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η Ισλαμοφοβία, ο αντιαμερικανισμός και ο αντισημιτισμός. Βάζοντας στο στόχαστρο τους Μουσουλμάνους, τους Άρα-βες και τους Ασιάτες, τους αποξένωσε και τους απομάκρυνε σε μια εποχή όπου η συνεργασία και η δέσμευσή τους είναι περισσότερο απαραίτητες από ποτέ. Σε μια ατμόσφαιρα φό-βου και καχυποψίας, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία ανθούν. Οι εντεινόμενες ανησυχίες για την ασφάλεια και ο αυξανό-μενος ρατσισμός δυσχεραίνουν την κατάσταση για τους πρό-σφυγες, τους αιτούντες άσυλο και τους μετανάστες. Η ρη-

τορική για « το καλό και το καλό», για «εκείνους και εμάς», για τη «Τζιχάντ» και τη «Σταυροφορία» το μόνο που έκανε ήταν να επιτείνει τον θυμό και την καχυποψία ανάμεσα στις διαφορετικές κοινότητες. Αυτές οι εντάσεις χειραγωγούνται εύκολα και φτάνουν στη βία, για παράδειγμα πέρυσι μετά τη δημοσίευση των γελοιογραφιών στη δανέζικη εφημερί-δα, και την περασμένη εβδομάδα μετά τον λόγο που εκφώ-νησε ο πάπας στη Γερμανία.

Και τρίτον, η επιδίωξη μιας ατζέντας για την ασφάλεια προσανατολισμένης στα συμφέροντα των πλούσιων και των ευνοούμενων αγνοεί τις πραγματικές πηγές ανασφά-λειας για τους φτωχούς και τους περιθωριοποιημένους. Η πείνα, οι ασθένειες, οι διακρίσεις, η διαφθορά, η αστυνομική βία, το aIdS, η ένοπλη βία, η βία κατά των γυναικών, απει-λούν περισσότερους ανθρώπους απ’ ότι οι βόμβες των τρο-μοκρατών.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το θέμα της βίας σε βάρος γυναικών και κοριτσιών, από τη στιγμή της σύλληψής τους μέχρι τα γεράματα, που εκ-φράζεται με αμβλώσεις επιλεκτικές ως προς το

φύλο, παιδοκτονίες θηλυκών βρεφών, ακρωτηριασμούς γυ-ναικείων γεννητικών οργάνων, ενδοοικογενειακή βία, φό-νους τιμής, βιασμούς, αιμομιξία και σεξουαλική κακοποίη-ση. όλα αυτά δεν είναι μόνο προβλήματα των μακρινών χω-ρών. Η Ελλάδα πρόκειται να ψηφίσει ένα νόμο για την ενδο-οικογενειακή βία και, παρότι πρόκειται για σημαντικό βήμα, υπάρχουν πολλά ακόμη που πρέπει να γίνουν για να αντιμε-τωπιστεί το πρόβλημα, σύμφωνα με τις γυναίκες ακτιβίστρι-ες που γνώρισα εδώ.

Η βία κατά των γυναικών είναι ανεξέλεγκτη σε υπερβο-λικά πολλές χώρες, οι νόμοι, οι πολιτικές και οι πρακτικές ασκούν διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, τοποθετώντας τις σε υποδεέστερη θέση με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να πέ-σουν θύματα βίας. Σε πάρα πολλές κοινωνίες, οι παραδόσεις και τα έθιμα υποδουλώνουν τις γυναίκες, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου η βία είναι πλέον κανόνας. Πάρα πολλές κυβερνήσεις εθελοτυφλούν, και δεν δικάζουν ούτε τιμωρούν τους δράστες. Πάρα πολύ συχνά, η κοινωνία ανέχεται τη βία σε βάρος των γυναικών.

Για μένα, ο πραγματικός πόλεμος κατά της τρομοκρατί-ας είναι η καταπολέμηση της βίας σε βάρος των γυναικών που πλήττει εκατομμύρια γυναίκες.

Πιστεύω πως ο πραγματικός πόλεμος που πρέπει να κά-νουμε είναι κατά της φτώχειας, που πλήττει δισεκατομμύ-ρια ανθρώπους. Πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα – στην Ευρώ-πη η συντήρηση μιας οικόσιτης αγελάδας κοστίζει δύο δο-λάρια την ημέρα!

Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Α δ Ι Κ Α Ι Ω Μ Α Τ Α ��


Πιστεύω ότι πρέπει να πραγματοποιηθεί μια θεμελιώδης μεταστροφή στον τομέα της ασφάλειας που θα τοποθετεί τα ανθρώπινα όντα και τα ανθρώπινα δικαιώματα στην καρδιά της διεθνούς ατζέντας. Είναι αδύνατον να υπάρξει πραγμα-τική, διαρκής ασφάλεια, χωρίς σεβασμό των ανθρωπίνων δι-καιωμάτων και του κράτους δικαίου.

Η ενίσχυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οδηγεί στην ενίσχυση της ασφάλειας. όπως είπε ο Γενικός Γραμματείας του ΟΗΕ, Κόφι Ανάν: «Μακροπρόθεσμα θα ανακαλύψου-με ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα, μαζί με τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη, είναι η καλύτερη προστασία ενά-ντια στην τρομοκρατία».

Γι’ αυτόν τον λόγο, δεν πρέπει να μειώνουμε τις απαιτή-σεις μας όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι άνθρω-ποι πρέπει να είναι ασφαλείς από τη βία, και οι κυβερνήσεις φέρουν την ευθύνη για τη διατήρηση αυτής της ασφάλει-ας. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να απαντούν στην τρομοκρατία με τρομοκρατία. Το δικαίωμα στην ασφάλεια – όπως τόσα άλλα – δεν είναι απόλυτο.

όσοι επιτίθενται σε αθώους πολίτες πρέπει να δικάζονται – αυτό όμως πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους διεθνείς κα-νόνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αν δεν είμαστε έτοιμοι να προασπίσουμε τα δικαιώματα αυτών που θεωρούμε ενό-χους, θέτουμε σε κίνδυνο και τα δικαιώματα των αθώων.

Θα παραθέσω και πάλι τα λόγια του Κόφι Ανάν: «Η ηθι-κή θεώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ένα από τα ισχυρότερα όπλα μας ενάντια στην τρομοκρατία. Αν συμβι-βαστούμε στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, θα εί-ναι σαν να παραχωρούμε στους τρομοκράτες μια νίκη, που μόνοι τους δεν μπορούν να επιτύχουν».

Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν έχουν να κάνουν απλώς με νόμους και συνθήκες. έχουν να κάνουν με τις αξίες μας, με τα ήθη μας. έχουν να κάνουν με τη δικαιοσύνη. έχουν να κάνουν με το είδος της κοινωνίας, που θέλουμε να παραδώ-σουμε στα παιδιά μας και στα παιδιά των παιδιών μας.

Η διεθνής Αμνηστία δεν φοβήθηκε ποτέ να ορθώσει το ανάστημά της για να προασπίσει αυτά, στα οποία πιστεύου-με. Ξεκινήσαμε την εκστρατεία μας για την κατάργηση της θανατικής ποινής παρ’ όλο που το διεθνές δίκαιο την αποδε-χόταν. Το πράξαμε επειδή πιστεύαμε ότι ήταν ηθικά εσφαλ-μένο να αφαιρεί το κράτος ζωές.

Η απόλυτη απαγόρευση των βασανιστηρίων και της σκληρής, απάνθρωπης και ταπεινωτικής μεταχείρισης βα-σίζεται και αυτή σε ηθικούς λόγους. Τα βασανιστήρια είναι εσφαλμένα, όχι απλώς επειδή παραβιάζουν το διεθνές δί-καιο – είναι εσφαλμένα επειδή καταστρέφουν την ανθρώ-πινη υπόσταση. Τα βασανιστήρια αποτελούν την υπέρτατη διαφθορά της ανθρώπινης υπόστασης. δεν μπορούν ποτέ να είναι δικαιολογημένα.

Θα ήθελα να τελειώσω την ομιλία μου διαβά-ζοντας μια επιστολή από τον Λουίς, ο οποίος ήταν δημοσιογράφος στη Χιλή και έχει βασα-νιστεί από το καθεστώς του Πινοσέτ. Η σύζυ-

γός του εξαφανίστηκε – ήταν 23, και εκείνος 26. Υιοθετή-θηκε ως κρατούμενος συνείδησης από τη διεθνή Αμνη-στία. Πολλά χρόνια αργότερα, μετά την απελευθέρωσή του, μας έγραψε: «όταν βρίσκεσαι γυμνός πάνω σε ένα μεταλλικό κρεβάτι, σου κάνουν ηλεκτροσόκ και η γυναί-κα σου πρόκειται να πεθάνει όπως και το παιδί που κουβα-λάει μέσα της, και ο διπλανός σου δολοφονείται, εύχεσαι να υπάρχει μια διεθνής κοινότητα, μια ανθρωπότητα, κά-ποιος που θα πει ότι αυτό πρέπει να σταματήσει, ότι είναι άσκοπο, ότι διαφθείρει τα πάντα, ότι διαφθείρει την ίδια τη ζωή. ότι αυτό δεν πρέπει να είναι δυνατό».

Σήμερα, υπάρχει μια διεθνής κοινότητα που λέει το ίδιο: ότι αυτό δεν πρέπει να είναι δυνατό, ότι πρέπει να σταμα-τήσει. Αυτή η διεθνής κοινότητα δεν είναι οι ισχυρές κυ-βερνήσεις που συνεδριάζουν στη Νέα Υόρκη – είναι οι φω-νές και το όραμα των καθημερινών ανδρών και γυναικών που μεταλαμπαδεύουν το μήνυμα των ανθρωπίνων δικαι-ωμάτων.

Και πιστεύω ότι έχουμε αρχίσει να μεταστρέφουμε το ρεύμα.

Χάρη στο έργο των ακτιβιστών των ανθρωπίνων δικαι-ωμάτων, των δημοσιογράφων, των δικηγόρων και των δι-καστών, αυξάνεται η αντίσταση στον λεγόμενο «Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας». δικαστήρια στις ΗΠΑ και σε δι-άφορες ευρωπαϊκές χώρες έχουν απορρίψει τις προσπάθει-ες των κυβερνήσεών τους να αποδυναμώσουν τα θεσμικά κείμενα για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε ό,τι αφορά τα βα-σανιστήρια, την αυθαίρετη κράτηση και τη δίκαιη δίκη. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει ζητήσει να θεσπιστούν θεσμι-κά κείμενα που θα ελέγχουν τις δραστηριότητες των ξένων και εγχώριων μυστικών υπηρεσιών.

Υψώνονται φωνές, τίθενται όρια και αυτό δημιουργεί ελπίδα.

Πιστεύω ότι πετυχαίνουμε και θα πετύχουμε χάρη στην πίστη μας, το πάθος μας, την οργή μας και την αφοσίωσή μας στα ανθρώπινα δικαιώματα και, πάνω απ’ όλα, χάρη στην ελπίδα μας. Είμαστε αιώνιοι εραστές της ελπίδας. Ποτέ δεν θα το βάλουμε κάτω, γιατί γνωρίζουμε ότι η ελ-πίδα είναι ισχυρότερη από τον φόβο.

Το κερί της διεθνούς Αμνηστίας έχει δυνατή φλόγα. Το κερί μας κάποτε έκαιγε για τους κρατουμένους συνεί-δησης. Σήμερα καίει επίσης για τον κρατούμενο της βίας, τον κρατούμενο της προκατάληψης, τον κρατούμενο της φτώχειας.

Σας ευχαριστώ που τιμήσατε τη διεθνή Αμνηστία.

Μ Η Κ Υ Β Ε Ρ Ν Η Τ Ι Κ Ε Σ Ο Ρ Γ Α Ν Ω Σ Ε Ι Σ��


Διοργάνωση Παιδικών πάρτι σε παιδότοπους για παιδιά με αναπηρία.

Τo Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων σε συ-νεργασία με συλλόγους και οργανώσεις αναπήρων διοργα-νώνουν παιδικά πάρτι σε διάφορες περιοχές της Αττικής δί-νοντας την ευκαιρία σε δεκάδες παιδιά με αναπηρία να παί-ξουν σε παιδότοπους.

Εκπαιδευτές, γονείς και ειδικοί επιστήμονες συμφώνη-σαν και διαπίστωσαν πόσο ευεργετικό είναι το παιχνίδι σε παιδότοπους ιδιαίτερα για αυτά τα παιδιά.

Δημιουργία Παιδικού CDδημιουργία και παρουσίαση παιδικού cd με τίτλο “Κάθε

μέρα μια γιορτή” στο Ωδείο Αθηνών με τη συνεργασία 11 παιδικών χορωδιών.Τα έσοδα του cd θα δοθούν στο Κέ-ντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών για τους σκοπούς του.

Ñ

Ñ

Κομπανία «Οι ΜΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΨΥΡΡΗ»Η καλλιτεχνική έκφραση του Forum, μία 11 μελής Μου-

σική Κομπανία χωρίς Αποκλεισμούς που προωθεί ανερχό-μενους νέους καλλιτέχνες και καλλιτέχνες με αναπηρία. Τραγουδούν κυρίως έντεχνο, λαϊκό και ρεμπέτικο τραγού-δι.

Η πρώτη τους δισκογραφική δουλειά περιλαμβάνει 17 τραγούδια και πούλησε πάνω από 3.000 cd.

έως σήμερα έχουν δώσει συναυλίες στη Λυρική Σκη-νή, στο δήμο Αθηναίων και σε άλλους 20 δήμους.

Από 29 Οκτωβρίου έως 29 Απριλίου θα εμφανίζονται κάθε Κυριακή μεσημέρι 14:00 – 18:00 στο μουσικό Μεζε-δοπωλείο «Στου Κορρέ», Αγίων Αναργύρων 20-22, Ψυρ-ρή.

www.magkespsiri.gr

Ñ

Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων

Το Ευρωπαϊκό Forum Εθελοντικών Οργανώσεων συνεργάζεται και στηρίζει με δωρεάν υπηρεσίες εθελοντικές οργανώσεις στην Ελλάδα όπως: συ-νεργασίες Ελληνικών και ξένων ΜΚΟ, διοργά-

νωση εκδηλώσεων και σεμιναρίων, παροχές υπηρεσιών δια-δικτύου στα μέλη, προβολή και διαφήμιση στα media κτλ.

έχει πάνω από 150 μέλη εθελοντικές οργανώσεις που πρεσβεύουν όλο το φάσμα του εθελοντισμού.

Στην Ελλάδα ως φορέας είναι μέλος στις Μη Κυβερ-νητικές Οργανώσεις του Υπουργείου Εξωτερικών. Επί-σης είναι μέλος και στο European council for non-profit

organizations – cEdaG (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο μη κυβερ-νητικών οργανώσεων) με έδρα τις Βρυξέλλες.

Αποστέλλεται εβδομαδιαίως η πρώτη ηλεκτρονική εφη-μερίδα με νέα του εθελοντισμού και των εθελοντικών οργα-νώσεων σε 30.000 παραλήπτες μέσω της ηλεκτρονική διεύ-θυνσης: www.olimazi.eu

διοργανώνει καλλιτεχνικές εκδηλώσεις με καλλιτέχνες, άτομα με αναπηρία και μη, δίνοντας την δυνατότητα της αυτοχρηματοδότηση στις Εθελοντικές Οργανώσεις διαθέ-τοντας εισιτήρια.

Δράσεις του 2006

Ν Ε Α Τ Η Σ Ε Κ Φ Ρ Α Σ Η Σ ��


REVOS

Η Ευρωπαϊκή έκ-φραση συμμετέ-χει στο πρόγραμ-

μα rEvoS, ένα πρόγραμμα με συντονιστή τη Νομαρχία Ανατολικής Αττικής.

Το πρόγραμμα rEvoS αποτελεί μια πρωτοβουλία που ανέλαβαν 15 εταίροι από διαφορετικές ευρωπαϊ-κές χώρες. Ο κύριος στόχος του προγράμματος είναι να παρέχουν σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο για τις συμμετέχουσες χώρες, μεθο-δολογία και εργαλεία ώστε να συνεργάζονται αποτελε-σματικά με τις εθελοντικές οργανώσεις κοινωνικού χα-ρακτήρα, να ανταλλάξουν εμπειρίες και πηγές μέσα από το διαδίκτυο όπως και να αποτελέσουν ένα σημείο αναφοράς και πηγή άντλη-σης καλών πρακτικών στο χώρο του εθελοντισμού.

Για περισσότερες πλη-ροφορίες επισκεφτείτε την ιστοσελίδα:http://www.eu-voluntariado.org

ÂÂÂ

ΔΙΚΤΥΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Η Ευρωπαϊκή έκφρα-ση- Ανατολική Ατ-τική συμμετέχει

στο Πρόγραμμα «ΑΝΟΙ-ΧΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ – Πολι-τιστικές διαδρομές με Πο-δήλατο», το οποίο πρόκει-ται να υλοποιηθεί από ένα δίκτυο ΜΚΟ σε 15 δήμους σε όλη την Ελλάδα, παρέχο-ντας ομαδικές διαδρομές με ποδήλατο, προκειμένου οι δημότες της περιοχής αλλά

και οι επισκέπτες κάθε πό-λης να γνωρίσουν τα πολι-τιστικά και περιβαλλοντικά σημεία των πόλεων.

Το πρόγραμμα αποσκο-πεί στο να ευαισθητοποιήσει τους δημότες κάθε περιοχής, αλλά και των γύρω περιο-χών, περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς συλλόγους, όπως επίσης και το ευρύ κοι-νό σε σχέση με τις βιώσιμες μορφές μετακίνησης (χρήση δημόσιων μέσων μεταφοράς και ποδηλάτων) μέσα στην πόλη αλλά και στη γνωριμία με περιβαλλοντικά και πο-λιτιστικά σημεία της περιο-χής τους αλλά και γειτονι-κών περιοχών μέσα από ξε-ναγήσεις με ποδήλατα.

Για την υλοποίηση του προγράμματος αναζητού-με νέους και νέες εθελοντές οι οποίοι θα κάθε Σάββατο και Κυριακή, 10:00 π.μ. – 15:00 μ.μ., με απαρχή ένα κεντρικό σημείο κάθε πόλης να ξεναγήσουν με ποδήλα-το τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα.

Για περισσότερες πλη-ροφορίες και για δηλώσεις συμμετοχής επικοινωνήστε στο τηλ.210-3643224 ή στο [email protected]

ÂÂÂ

ΕΡΓΟ ΑΛΚΗΣΤΙΣ

Στο πλαίσιο του έρ-γου ΑΛΚΗΣΤΙΣ, η Ευρωπαϊκή έκφρα-

ση υλοποίησε τον Οδηγό Προσέγγισης Εθελοντών, ένα χρήσιμο εργαλείο για το ρόλο του εθελοντή, την

προσέγγιση και τη διατή-ρηση του, προς όφελος του ιδίου και του οργανισμού που τον χρειάζεται. Ο Οδη-γός Προσέγγισης Εθελο-ντών αποτελεί προϊόν της δράσης 14 του Υποέργου ΙΙ του έργου ΑΛΚΗΣΤΙΣ, που υλοποιεί το δίκτυο για την άρση του κοινωνικού απο-κλεισμού των γυναικών, στο πλαίσιο της Κ.Π. Equal και είναι αποτέλεσμα συλλο-γικής δουλειάς της ομάδας εργασίας του ΕΚΠΕΘΕ: Ευ-ρωπαϊκή έκφραση (που έχει την ευθύνη της δράσης) με επικεφαλής την Βάσω Βεγι-άζη και υπό την επίβλεψη της Αδαμαντίας Μπαμπού-λα, επιστημονικά υπεύθυ-νης του φορέα στο εν λόγω έργο. Τον οδηγό μπορείτε να τον βρείτε αναρτημένο στην ιστοσελίδα του έργου www.alkistis-equal.gr

ÂÂÂ

Με την Ευρωπαϊκή Έκφρα-ση στο 1ο Ειδικό Ευρωπαϊ-κό Φεστιβάλ Τραγουδιού

Η Ευρωπαϊκή έκφρα-ση συμμετέχει στο Eυρωπαικό Forum

Εθελοντικών Οργανώσεων το οποίο, στο πλαίσιο των πολιτιστικών και κοινωνι-κών του δραστηριοτήτων, δι-οργανώνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα το “1o Ευρω-παϊκό Φεστιβάλ Τραγουδι-ού Νέων Καλλιτεχνών και Καλλιτεχνών με Αναπη-ρία” που θα πραγματοποιη-θεί την tρίτη 5 δεκεμβρίου

2006 (Παγκόσμια ημέρα του εθελοντισμού).

Στο Φεστιβάλ αυτό συμμετέχουν 16 χώρες, ενώ θα διαγωνιστούν μαζί για πρώτη φορά νέοι καλλι-τέχνες και καλλιτέχνες με αναπηρία. Θα βραβευτούν οι 6 πρώτοι.

Την πρωτοβουλία αυτή υποστηρίζουν οι:

-Πέντε (5) Μικτά Εμπο-ρικά Επιμελητήρια (Ελ-ληνοιταλικό, Ελληνογερ-μανικό, Ελληνογαλλικό, Ελληνοαγγλικό, Ελληνο-τουρκικό) στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής τους Ευθύνης

- Εκατό (100) εθελο-ντικές οργανώσεις - μέλη και φίλοι του Ευρωπαϊκού Forum Εθελοντικών Οργα-νώσεων

-Πανελλήνια Οργάνωση Γυναικών Ελλάδος «Πανα-θηναϊκή»

Η τιμή του εισιτηρίου θα ανέρχεται στα 15 ευρώ και μπορείτε να τα προμηθευ-τείτε από τα γραφεία μας Ομήρου 54 (3ος όροφος) και ώρες 09.00-17.00

Σκοπός του Festival: να δοθεί διεθνώς το μήνυμα ότι μέσα από την τέχνη, τη συμ-μετοχή και τη συνεργασία, όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να συμβιώνουμε αρμονικά σε μια πιο δίκαιη κοινωνία για όλους

Ελάτενα στηρίξουμεμια ελληνικήπρωτοβουλία

που αξίζει!

Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Η Ε Κ Φ Ρ Α Σ Η�0

Σκοπός της έκδοσης είναι η παρουσίαση διαφο-ρετικών απόψεων –αρκεί να μην εκφέρονται αυθαίρετα– και η δημιουργία κατάλληλου πλαισίου διαλόγου και ανταλλαγής ιδεών με

επίκεντρο την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και την ελληνική συμμετοχή σ’ αυτήν. Οι απόψεις που εκφράζο-νται δεν δεσμεύουν αποκλειστικά την ιδιοκτησία, τον εκ-δότη ή την σύνταξη.

Τα άρθρα τα οποία δημοσιεύονται στην Ευρω-παϊκή έκφραση, επιλέγονται από τη σύνταξη με κριτήρια την επιστημονική εγκυρότητα,

την ποιότητα, τη θεματική κάθε τεύχους, την πρωτοτυπία και επικαιρότητα. Μπορεί να δημοσιευθεί κείμενο και σε ξένη γλώσσα (κυρίως αγγλικά ή γαλλικά) κατόπιν συνεννόησης. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερη από 900 λέξεις.

όσον αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, υποβάλλονται οποτεδήποτε, σε τρία αντίτυ-πα, υπακούουν στις διεθνείς προδιαγραφές επιστημονικής μεθοδολογίας, δεν έχουν δημο-

σιευθεί ούτε με παραπλήσια μορφή ή περιεχόμενο σε άλ-λα έντυπα, κρίνονται από μέλη της Επιστημονικής Επι-τροπής της Ευρωπαϊκής έκφρασης, με πλήρη διασφάλιση της αντικειμενικής κρίσης (ανωνυμία του κρινομένου και

των κρινόντων, ο κρινόμενος πληροφορείται βέβαια ολό-κληρη την κρίση) και η έκτασή τους κυμαίνεται μεταξύ 2000 - 3000 λέξεων. Ο υποψήφιος αποστέλλει σύντομο βιογραφικό σημείωμα.

Σε όλες τις περιπτώσεις μαζί με κάθε υποβολή κειμένου συμπεριλαμβάνεται και περίληψη στα γαλλικά ή στα αγγλικά (100-200 λέξεις).

Το κείμενο θα πρέπει να αποστέλλεται και σε δισκέτα pc ώστε να αποφεύγονται οι αδυναμίες της δακτυλογράφησης και γενικά να επιτυγχάνεται η έκδο-ση. Καλό είναι επίσης να αποστέλλεται φωτογραφία του συγγραφέα. Χειρόγραφα, δισκέτες και άλλα πρωτότυπα δεν επιστρέφονται.

Απαγορεύεται αυστηρά η μερική ή ολική ανα-δημοσίευση ή αναδιανομή με οποιονδήποτε τρόπο, εκτός αν υπάρχει έγγραφη άδεια του εκδότη. Οι συγγραφείς, μετά την ανακοίνωση

σ’ αυτούς της θετικής κρίσης για μελλοντική δημοσίευση του άρθρου στην Ευρωπαϊκή έκφραση, δεσμεύονται αυτό να μην δημοσιευθεί οπουδήποτε αλλού. Οι συγγραφείς λαμβάνουν δωρεάν δύο αντίτυπα του οικείου τεύχους. Η ιδιοκτησία διατηρεί το αποκλειστικό δικαίωμα να διανέμει με οποιουσδήποτε όρους, άρθρα, περιλήψεις και ολόκληρη την Ευρωπαϊκή έκφραση διαμέσου του δικτύου Ίντερνετ.

1

2

3

4

Επιθυμώ να γραφτώ συνδρομητής στο περιοδικό “Ευρωπαϊκή έκφραση” Ετήσια διετής

Τακτικός Συνδρομητής 20 Ευρώ 35 Ευρώδημόσιοι Οργανισμοί,Τράπεζες, Βιβλιοθήκες,ΑΕΙ, ΝΠδδ, ΝΠΙδ, Εταιρείες,Σύλλογοι 50 Ευρώ 100 ΕυρώΕυρώπη 25 Ευρώ 45 ΕυρώΆλλες ήπειροι 30 Ευρώ 55 ΕυρώΦοιτητής, σπουδαστής,στρατιώτης 15 Ευρώ 25 ΕυρώΣυνδρομή ενίσχυσης-υποστήριξης 50 Ευρώ 90 Ευρώ

δΕΛΤIΟ ΣΥΝδΡΟΜΗΤΟΥ

όνομα........................................................................................

Επώνυμο ...................................................................................

διεύθυνση .................................................................................

Ταχ. Κώδικας ............................................................................

Πόλη ..........................................................................................

Τηλέφωνο: ................................................................................

E-mail: .......................................................................................

Επάγγελμα: ..............................................................................

Ημερομηνία Υπογραφή

έτος ίδρυσης: 1989 Ομήρου 54, 106 72, Αθήνα,τηλ: 210 3643224, fax: 210 3646953, e-mail: [email protected]

✂

5

δΗΜΟΣΙΕύΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚή ΕΚΦΡΑΣΗ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΕΚΦΡΑΣΗ

Οι συνδρομές καταβάλλονται στα γραφεία της Έκφρασης 9 π.μ. - 5 μ.μ.,με ταχυδρομική επιταγή, ή τέλος στην Εθνική Τράπεζα (αρ. λογαριασμού 701/29600287)

Πέμπτη

14Δεκεμβρίου 2006

Ο χριστουγεννιάτικος χορόςτου Ομίλου Ευρωπαϊκή Έκφραση

Θα χαρούμε να είστε όλοι κοντά μας!Προσκλήσεις για την εκδήλωση μπορείτε να προμηθευτείτε από τα γραφεία μας Ομήρου 54 (3ος όροφος) και ώρες 09.00 -17.00, καθώς επίσης να κάνετε κρατήσεις στο τηλ. 210-3643224

Kitchen BarΛ. Ποσειδώνος 3, Καλαμάκι

Στο πλαίσιο της εκστρατείας ενημέρωσης που έχει ήδη ξεκινήσει ο Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλά-

δος (ΟΣΕ Α.Ε) προκειμένου να ευαισθητοποιήσει όλους τους οδηγούς και πολίτες για την προτεραι-

ότητα των αμαξοστοιχιών έναντι των υπολοίπων οχημάτων διένειμε ειδικό ενημερωτικό έντυπο σε

διάφορα σημεία της Αθήνας και Θεσσαλονίκης καθώς στους σταθμούς διοδίων των Αφιδνών, της

Ελευσίνας και των Μαλγάρων.

δΩΣΤΕ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΤΡΕΝΟ !Στο ειδικό έντυπο ο ΟΣΕ υπενθυμίζει στους οδηγούς τις διατάξεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας που αφορούν στη διάβαση των οχημάτων από φυλασσόμε-νες και αφύλακτες σιδηροδρομικές διαβάσεις αποσκο-πώντας στην καλύτερη ενημέρωση τους.Σε κάθε περίπτωση λοιπόν πρέπει όλοι να θυμόμαστε ότι η τήρηση των διατάξεων του ΚΟΚ εξασφαλίζει την ακίνδυνη συνύπαρξη με το τρένο καθώς και ότι το τρέ-νο έχει πάντα προτεραιότητα.

european expression - issue 62

Documents