ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯Énli.gov.mn/gariinavlaga/zahirgaanii...

Óëààíáààòàð õîò 2013 îí

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É

Ãàðûí àâëàãà

Çîõèîã÷: À.Ýðäýíýöîãò (Ph.D)

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé

Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

“ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ

¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ” ÒªÑªËÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ßÀÌ

2

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

Õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëñàí áàã: Çîõèîã÷ À.Ýðäýíýöîãò (Ph.D)

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 15.8Öààñíû õýìæýý: Â5Õýâëýñýí òîî: 1200Õýâëýñýí ãàçàð: “BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíè

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÃàðûí àâëàãà

DDC342.06Ç-325

ISBN 978-99962-56-70-7

© Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí òóë çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýæ îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

3

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÎÞÓÒÀÍ, ÁÀÃØ ÍÀÐÒ

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ñàëáàðàà øèíý÷ëýõ ñàíàà÷ëàãûã àíõëàí äýìæñýí õàíäèâëàã÷äûí òîîíä Äýëõèéí áàíê ç¿é ¸ñîîð îðäîã áèëýý. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ 2002-2008 îíóóäàä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ÷àíàðûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Òóõàéëáàë, “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûí àíõíû õóâèëáàð, ò¿¿íèé äàãóó 31 õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºð, ýäãýýðýýñ 14 õè÷ýýëèéí îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà çýðãèéã áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã øèíý÷ëýõýä

÷èãëýñýí àæëóóä õèéãäñýí. Ýäãýýð õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã 2007-2008 îíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí õ¿ðòýýë áîëãîñîí.2009 îíîîñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àæëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéò 20 ãàðóé õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý àæëûã õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé, òóðøëàãàòàé ýðäýìòýä, áàãø íàð áîëîí èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí íèéò 60 îð÷èì õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Òºñëèéí Çîõèöóóëàã÷ Áîëüõîðëîîãèéí Ñàðàíòóÿà

¯Ð Ä¯ÍÄ ×ÈÃËÝÑÝÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

Áîëîâñðîë ñóäëàà÷èä áîëîí áàãø íàð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõäàà õî¸ð ÿíçûí õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Íýã äýõ íü èë¿¿ óëàìæëàëò õýëáýðèéíõ áºãººä àãóóëãàä ÷èãëýñýí áàðèìòëàëûã äàãàäàã áàéõàä õî¸ð äàõü íü ¿ð ä¿íä àíõààðäàã. Àãóóëãàä ÷èãëýñýí õàíäëàãààð áîë ñóðãàëòûí àãóóëãûã òóõàéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îéëãîëò òîäîðõîéëäîã. Õàðèí ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí õàíäëàãà íü ìýäëýãò àíõààðàõààñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äûí óð ÷àäâàð, õàíäëàãà ¿íýò ç¿éëñèéí õºãæèëä àíõààðäàã. 1990-ýýä îíîîñ õèéñýí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò íü õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà, àðãà ç¿éã øèíý÷ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü

ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí “Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ” äýä òºñëèéí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûí øèíýëýã òàë íü:

• Àãóóëãàä ñóóðèëñàí õºòºëáºðººñ àãóóëãà, ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.

• Çîðèëãî, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîé áîëãîñîí.• Îíîëûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõîîñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ÷àäâàð

ýçýìø¿¿ëýõ, ¿íýò ç¿éëñèéí òºëºâøèëä íü íºëººëºõ çîðèëãî òàâüñàíä îðøèíî.

Òºñëèéí çºâëºõ Óõíààãèéí Òóÿà (Ph.D)

4


Àäèëáèøèéí ÝÐÄÝÍÝÖÎÃÒ

Õóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð (Ph.D)ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí Òºð-çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõìèéí ýðõëýã÷

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é, Íóòãèéí ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ñóðãàëò, ñóäàëãààíû àæèë ýðõýëäýã

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñíèé ñóðàõ áè÷ãèéã àíõëàí áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí. Ìºí Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã àíõ áîëîâñðóóëñàí. 2010 îíä Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ÓÈÕ-ûí àæëûí õýñýãò îðæ àæèëëàâ. Ìºí ø¿¿õèéí øèíýòãýëèéí áàãö õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä Ø¿¿õèéí çàõèðãààíû òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí

õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæ àæèëëàâ.

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéã Ìîíãîëä àíõ áàéãóóëàãäàõ ¿åýñ ýõëýí ºíººã õ¿ðòýë óã ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èä íýð äýâøèã÷äèéã áýëòãýõ, ø¿¿ã÷, ºìãººëºã÷, õóóëü÷äûí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîí ÇÕØ-èéí ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷ëàõ çýðýã ÷èãëýëýýð ñóðãàëò, ñóäàëãàà, ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýæ èðýâ.

5

ªÌÍªÕ ¯Ã

Ìîíãîë Óëñàä òºð íü èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ýðõ ç¿éò òºðèéí øààðäëàãà, ýðõ ìýäëèéí õàðèëöàí òýíöâýðòýé áàéõ ñóóðü çàð÷èì, íýí ÿëàíãóÿà ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ç¿ãýýñ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëä õÿíàëò òàâèõ àðãà çàì èðãýíèé ñóáúåêòèâ ýðõèéí áàòàëãààãààð äàìæèí õýðýãæäýã áàéäàë íü Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õýìýýõ øèíý ñàëáàð ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðýëä¿¿ëæýý.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðóóäûí çààã ÿëãàà, òýäãýýðèéí óÿëäàà õîëáîîã òîäîðõîé áîëãîõîä íýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áîëîõ íü óã ýðõ ç¿é ¿¿ñ÷ õºãæñºí øèíýõýí ò¿¿õ íîòëîí õàðóóëæ áàéíà.

Èéìä ýðõ ç¿éä ýõëýí ñóðàëöàæ áóé îþóòíóóäûí ýçýìøâýë çîõèõ ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéí íýã ñàëáàð íü Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é þì.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò, ò¿¿íèéã òàíèí ìýäýõ îíîë, ýðõ ç¿éí àðãà, çàð÷èì, õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã àëü áîëîõ á¿ðýí ã¿éöýä òóñãàõûã ýðìýëçëýý.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éä ñóðàëöñàíààð îþóòàí òà á¿õýí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí ãýõ øèíý îéëãîëòòîé òàíèëöàæ, óëìààð óã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã á¿õèé Çàõèðãààíû ø¿¿õ õýìýýõ öîî øèíý èíñòèòóòûí ¿éë àæèëëàãààã òàíèí ìýäýæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëîõîä øààðäàãäàõ îíîë, ýðõ ç¿éí àðãà, çàð÷èìä ñóðàëöàæ, ýíý òàëààðõ àíõíû ïðàêòèê ÷àäâàðûã ýçýìøèõ þì.

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü çàõèðãààíû äóð çîðãîîñ èðãýíèé ¿íäñýí ýðõèéã õàìãààëàõ ýðìýëçýë, ÷àäâàð á¿õèé ýðõ ç¿é÷äèéã áýëòãýõýä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîí ãàðûí àâëàãûí Çîõèîã÷ À.Ýðäýíýöîãò (Ph.D), äýä ïðîôåññîð

6


ÃÀÐ×ÈÃ

ªìíºõ ¿ã............................................................................................................................5

I. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

1. Õè÷ýýëèéí çàëãàìæ õîëáîî ...................................................................................82. Õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý øààðäëàãà ...............................................................83. Õè÷ýýëèéí çîðèëãî .................................................................................................94. Õè÷ýýëèéí çîðèëò ...................................................................................................95. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí àãóóëãà, öàãèéí õóâààðèëàëò ..11

II. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

Íýã. ¯íäñýí îéëãîëò

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò .................................................................15

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì .................................................................18 Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöàíõàìààðàë ..........................................................................................................................20 Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà çàõèðãààíû õýðýã .....................................................23

Õî¸ð. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îíöëîã àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, îíöëîã .........25

Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà ......................................28Ãîìäëûí ¿íäýñëýë .........................................................................................................30

Ãóðàâ. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí îðîëöîã÷ áà ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò

Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ýðõèéã õàíãàõ àñóóäàë ....................32Áóñàä îðîëöîã÷ .............................................................................................................35Íýõýìæëýëèéí îéëãîëò, òºðºë ...................................................................................38ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë......................................................................41Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë ..............................................................................................43Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ \çàãâàð õè÷ýýë\ ..............................................44 Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ...........................................................46

7

Äºðºâ. Íîòëîõ áàðèìò

Çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìò ..........................................................................48Íîòîëãîî .........................................................................................................................52

Òàâ. Çàõèðãààíû õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãàà ...................................................54Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í, ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ ......................................................57Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý ....................................................................................................59Ø¿¿õèéí çàðäàë áà óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ .....................................................61Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí .....................................................................................66Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé òºðºë ..........................................70ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà ..................................................................74Äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð ÇÕÕØÀ .....................................................................77Õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð ÇÕÕØÀ ............................................................................81Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõàæèëëàãàà ........................................................................................................................84

III. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

1. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí àãóóëãà ...............882. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí àðãà ç¿é ............1073. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí ¿íýëãýý .....................................117

ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÛÍ ÍÎÌ Ç¯É ..................................................................................122

8


I. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Õè÷ýýëèéí íýð: “Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é”

Êðåäèò: 2 ¿¿íýýñ: ëåêö - 16

Íèéò öàã: 48 áóñàä õýëáýð - 32

Õè÷ýýëèéí çàëãàìæ õîëáîî

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéã ¿çýõèéí ºìíº îþóòàí ̄ íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é, Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí åðºíõèé àíãè, Ãàçðûí ýðõ ç¿é, Òàòâàðûí ýðõ ç¿é çýðýã çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òóñãàé àíãèéã ñóäëàñàí áàéâàë çîõèíî. Ò¿¿í÷ëýí ëîãèêèéí ãàðãàëãàà õèéõ ÷àäâàðûã ýçýìøèæ, ìýðãýæëèéí ãàäààä õýëíèé çîõèõ ìýäëýãòýé áàéõ øààðäëàãàòàé.

Ýíý õè÷ýýëòýé ¯íäñýí õóóëèéí, Èðãýíèé áîëîí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çýðýã ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýë¿¿äèéã çýðãýìæýý ñóäëóóëâàë òýäãýýðèéí àäèëñàõ, îíäîîñîõ òàëûã îíîë-ýðõ ç¿éí ò¿âøèíä õàðüöóóëàí ìýäýæ ìýðãýæëèéí çºâ õàíäëàãà òºëºâøèõºä íýí òóñòàé áàéõ áîëíî.

Õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý øààäëàãà

Íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãà

Ìîíãîëä íî¸ðõîæ áàéñàí òîòàëèòàðè äýãëýìèéí ãîë àðãà áîëîõ çàõèðãààäàëòààñ ýõ ¿íäýñòýé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äóð çîðãûí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà ºíººã õ¿ðòýë àìü áºõòýé õýâýýð áàéæ øèíý ¯íäñýí õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàòàëãààæóóëñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õýðýã äýýð íü õýðýãæèõ íºõöëèéã àëäàãäóóëàõ, çºð÷èõºä õ¿ðãýæ áàéãàà íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí ñóäàëãààãààð òîäîðõîé áàéãàà áèëýý1. Ýíý íü íèéòèéí çàõèðãààíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíä ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷ìóóäûã íýâòð¿¿ëæ, ç¿é çîõèñò ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Ìýðãýæëèéí õýðýãöýý, øààðäëàãà

Íèéãìèéí øààðäëàãà íü ìýðãýæëèéí õýðýãöýý, øààðäëàãûã òºð¿¿ëíý. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü èðãýíèé áîëîí õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã íèéòèéí çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíààñ

1 Ìîíãîë óëñ äàõü Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí òóõàé èëòãýë., ÓÁ õîò. 2001, 2002, 2003, 2004 îí.

9

õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí, ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëæ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäýë õîîðîíäûí õàðèëöàí òýíöëèéã õàíãàõ çîðèóëàëò á¿õèé ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí áèå äààñàí ñàëáàð þì.

Íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû àêò áóþó õóóëü áóñ àæèëëàãàà (¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é)-òàé õîëáîîòîé ãîìäîë, íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé äýýä øàòíû çàõèðãàà, ÇÕØ-èéí ¿éë àæèëëàãààã ñóäëàí çîõèõ ñóóðü ìýäëýã, äàäëàãà ýçýìøèõ ÿâäàë õóóëü ç¿éí áîëîí çàõèðãàà, óäèðäëàãûí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíû ìýðãýæèëä òàâèãäàõ øèíý øààðäëàãà áîëîâ. Ó÷èð íü Ìîíãîëä àíõ óäàà Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü áàòëàãäàí ãàð÷ äàãíàñàí ø¿¿õèéí òîãòîëöîî á¿ðýëäýæ áóé íü çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, ýíý ÷èãëýëèéí ºìãººëºã÷, õóóëèéí çºâëºã÷, ò¿¿í÷ëýí çàñàã çàõèðãààíû ìýðãýøñýí àæèëòàí áýëòãýõ “çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý” áèé áîëñîí áºãººä ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàõûí òóëä ººðèéãºº íýýí õàðóóëàõ áîëîìæ îëãîõóéö ìýðãýæëèéí èðýýä¿éòýé íýã ÷èãëýë ýíä áàéõ áîëíî.

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî

Íèéòèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîí ¿¿ññýí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîí óã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òóõàé îíîëûí ¿íäýñ, ýðõ ç¿éí æóðìûã ñóäàëæ òàíèí ìýäýõ, ãîìäîë, íýõýìæëýëèéí ç¿éë áîëîõ çàõèðãààíû àêò íü çîðèëãîäîî íèéöñýí õèéãýýä õóóëü ¸ñíû ýñýõèéã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä çàäëàí øèíæèëæ çàõèðãààíû óðüä÷èëñàí áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëòýé ãàðãàí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõàä øààðäàãäàõ îíîë, ýðõ ç¿éí àðãà õýðýãë¿¿ð, ò¿¿íèéã õàíãàõ íýí àíõíû ïðàêòèê ÷àäâàðûã ýçýìøèõ; çàõèðãààíû äóð çîðãîîñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ýðìýëçýëòýé áîëîõîä ÷èãëýñýí õàíäëàãà òºëºâøèõºä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò

Äýýðõ çîðèëãûã õàíãàõûí òóëä äàðààõ çîðèëòóóäûã òàâüæ õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò, çàð÷èì, ¿å øàòóóäûã íèéòèéí ìàòåðèàëëàã áîëîí ïðîöåññûí ýðõ ç¿éòýé õàðüöóóëàí ñóäàëæ, àäèëñàõ òàë õèéãýýä îíöëîãèéã òàíèí ìýäíý.

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà çàõèðãààíû õýðãèéí îéëãîëòûã õàðüöóóëàí ñóäàëæ òýäãýýðèéí àãóóëãà áàãòààìæèéã òîäîðõîéëíî.

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, îíöëîã, äîòîîä á¿òýö, òºðºë ç¿éëèéí òàëààð ëîãèê óÿëäàà á¿õèé öîãö ìýäëýã á¿òýýíý.

Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îíöëîã, çîðèëãî, çîðèëò, à÷ õîëáîãäëûã ìýäýæ çàõèðãààíû àêòûí çîðèëãîäîî íèéöñýí

•

•

•

•

10


õèéãýýä õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã øàëãàí òîãòîîæ ¿íäýñëýë á¿õèé øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

ÇÕÕØ àæèëëàãààíû çîõèõ ¿å øàòàí äàõü ø¿¿õèéí øàòëàë òóñ á¿ð (àíõàí, äàâàõ, õÿíàëòûí ø¿¿õ)-èéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, àæèëëàãààíû îíöëîã, ýðõ ç¿éí æóðàì, õóóëèéí øààðäëàãûí òàëààð òîãòîëöîîæñîí (ýðýìáýòýé) ìýäëýã á¿òýýíý.

Çàõèðãààíû õýðãèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã òàë á¿ðýýñ íü ñóäàëæ, ò¿¿íèéã øèéäâýðèéí õóóëü ¸ñíû áîëîí áîäèò ¿íäýñëýëèéã îëæ òîãòîîõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë, îíöëîãòîé òàíèëöàæ, óã àæèëëàãààíä ó÷ðàõ õ¿íäðýë áýðõøýýë, ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàìûã îëîõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý.

ÇÕØ-ýýñ ãàðàõ áàðèìò áè÷ãèéã àãóóëãà, á¿òýö, ñî¸ë, òåõíèêèéí òàëààð ¿íäýñëýëòýé áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðûã çîõèõ ò¿âøèíä ýçýìøèíý.

ÇÕØ-èéí øèéäâýðò ìàðãàõ õýðýãñëèéí òàëààð öýãöòýé ìýäëýã àâ÷, õóâèéí áà íèéòèéí /òºðèéí/ àøèã ñîíèðõëûã ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õàìãààëàõ ÷àäâàðòàé, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé õóóëü ç¿éí áàòàëãààã õàíãàõ õàíäëàãà á¿õèé ìýðãýæèëòýí áîëæ òºëºâøèõºä íü òóñëàíà.

•

•

•

•

•

11

“Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é” õè÷ýýëèéí àãóóëãà, öàãèéí õóâààðèëàëò

ä\ä Õè÷ýýëèéí ñýäýâ ÖàãÕè÷ýýëèéíñàíàë áîëãîæ áóé àðãà

Õè÷ýýëèéí òîâ÷ àãóóëãà

1Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò

1 Ëåêö

- Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò

- Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí øèíæ

- Õóóëü ç¿éí áóñàä ïðîöåññîîñ çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ÿëãàðàõ îíöëîã

2Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

1

- Ëåêö - Æèæèã á¿ëãýýð àæèëëàõ- Èäýâõòýé ÿðèëöëàãà

- Ýðõ ç¿éí çàð÷ìûí òóõàé îéëãîëò, òîãòîëöîî ò¿¿íèé øèíýòãýë

- Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìóóä, òýäãýýðèéí èëðýë, îíöëîã

- Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷ìûã áàðèìòëàõ íü

- Ýðõ ç¿éí õèéäýë, äàâõàðäàë óòãà, òîäîðõîéã¿é áàéäàë ¿¿ññýí ¿åä ýðõ ç¿éí çàð÷ìûã õýðýãëýõ íü

3

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöàí õàìààðàë

1

- Ëåêö - Æèæèã á¿ëãýýð àæèëëàõ- Èäýâõòýé ÿðèëöëàãà

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éòýé õàðèëöàí õàìààðàõ áàéäàë, òýäãýýðèéí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ øàëãóóðûã ñóäëàõ

4

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà çàõèðãààíû õýðýã

1 Ëåêö

- Íèéòèéí ýðõ ç¿éí áîëîí õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû àäèëñàõ, îíäîîñîõ òàëóóä

- Çàõèðãààíû “ìàðãààí”, “õýðýã” ãýõ îéëãîëò, îíöëîã

- Çàõèðãààíû õýðãèéã àíãèëàõ íü

5

Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò îíöëîã

1 Ëåêö

- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òºðºë, ç¿éë

- Óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, õî¸ðäìîë øèíæ

- Óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàðãàõ øèéäâýð, ÷èã ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë

12


6Íýõýìæëýëèéí îéëãîëò, òºðºë

2- Ëåêö- Õ¿í á¿ð áàãø

- Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýë

- Òîãòîîõ íýõýìæëýë- Äààëãàõ íýõýìæëýë- Õîõèðëîî àðèëãóóëàõ òóõàé

íýõýìæëýë

7

Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ýðõèéã õàíãàõ àñóóäàë

2- Ëåêö- Õ¿í á¿ð áàãø

- Îðîëöîã÷ \íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä\-ûí ýðõ, ¿¿ðýã

- Áóñàä îðîëöîã÷ òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã

8 Íîòîëãîî 1 Ëåêö

- Íîòîëãîîíû ¿¿ðýã- ÇÕØ-èéí íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ

àðãàØ¿¿õ íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ, áîäèò á¿ðäëèéã õàíãàõ

9Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý

1 Ëåêö Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ àðãà, àæèëëàãààíä ñóðàëöàõ

10

Ø¿¿õèéí çàðäàë áà óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ

1 - Ëåêö- Ø¿¿õèéí çàðäàë áà óëñûí

òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òîäîðõîéëîõ

11

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé òºðºë

2Ëåêö

- Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òºðºë, òýäãýýðèéí ó÷èð õîëáîãäîë \çàõèðàìæ, òîãòîîë øèéäâýð ã.ì\

- Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí á¿òýö

12

ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà

2Ëåêö

- ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà, ò¿¿íèé îíöëîã

- Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõ íü

- Àëáàäàí ã¿éöýòãýõ îíöëîãÁ¿ãä 16 Ëåêö

13

Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ \çàãâàð õè÷ýýë\

3Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà\case study\

- Çàõèðãààíû áîäëîãî áîäîõ àðãà÷ëàë

- Õóóëü òîãòîîìæèéí ëàâëàìæ \ìýäýýëëèéí ñàí\ àíãèëëààð õàéõ

- Ø¿¿õèéí ïðàêòèê àøèãëàõ

14

Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

2

- Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà- Ýâë¿¿ëãèéí àðãà

Ãîìäëûã êàòàëîãèéí äàãóó øàëãàõ

13

15Ãîìäëûí ¿íäýñëýë

2Òîõèîëäîëøèíæëýõ àðãà

- Çàõèðãààíû àêò çîðèëãîäîî íèéöñýí ýñýõèéã øàëãàõ îíöëîã

- Çàõèðãààíû àêò õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã øàëãàõ îíöëîã

16 ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë, íýõýìæëýë ãàðãàõàä òóñëàõ àæèëëàãàà

2

-Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà-Áè÷èë áàãààð àæèëëàõ àðãà

- ÇÕØ-èéí õýðãèéí õàðúÿàëëûã òîäîðõîéëîõ

- ªºðèéíõ íü ýðõ çºð÷èãäñºí ýñýõ ã.ì

- “Äóòóó” \á¿ðäýëã¿é\ íýõýìæëýë, ø¿¿õýä õàíäàõ, íýõýìæëýã÷èä òóñëàõ ¿éëäýë

17

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãàà

2

-Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà-Áè÷èë áàãààð àæèëëàõ àðãà

- Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí æèøèã àæèëëàãàà

- Øààðäëàãàòàé áóñàä àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõ, ÿâóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèõ

18

Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ

2

-Òîõèîëäîë øèíæëýõÌàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àðãà

Ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõ íºõöºë áàéäàë áîëîí ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é íºõöºë áàéäëóóäûã õîëáîñîí êàçóñ áîäîõ

19 Áóñàä îðîëöîã÷ 2Õ¿í á¿ð áàãøÝâë¿¿ëãèéí àðãà

Îþóòàí áóñàä îðîëöîã÷ áîëæ “òîãëîí”ººðñäèéí ýçýìøñýí ìýäëýãèéã øàëãàõ, áóñäàä áîãèíî õóãàöààíä ò¿ãýýõ

20Çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìò

2Ýâë¿¿ëãèéí àðãà

Îþóòàí “ìýðãýæèëòýí” áîëæ áîãèíî õóãàöààíä íîòëîõ áàðèìò áîëîí íîòîëãîîíû õýðýãñëèéí òàëààð ìýäýýëýë îëæ àâ÷ õàðèëöàí ñîëèëöîíî

21Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë

2Öîìõîí áàãààð àæèëëàõ

Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã öîìõîí áàãààð ñóäëàí, õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ

22

Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í, ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ

2 Õ¿í á¿ð áàãø

Îþóòàí á¿ð ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ ¿íäýñëýëèéã ñóäàëæ ìýäýýëýë ò¿ãýýõ

23Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí

4

- Ä¿ðä òîãëîõ- Ø¿¿õ õóðàëäààíä ñóóæ ä¿ãíýæ ÿðèëöàõ

Òîäîðõîé òîõèîëäîë ñîíãîí îþóòàí ä¿ðä õóâèëæ òóõàéí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõ æ¿æèã÷èëñýí òîãëîëòûã ÿâóóëæ ä¿ãíýõ

14


24Äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð ÇÕÕØÀ

2Ýâë¿¿ëãèéí àðãà

Îþóòàí “ìýðãýæèëòýí” áîëæ áîãèíî õóãàöààíä ÄÇØ-íû òàëààð ìýäýýëýë îëæ àâàí ìýäýýëëýý õàðèëöàí ñîëèëöîíî

25Õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð ÇÕÕØÀ 3

Ýâë¿¿ëãèéíàðãà

Îþóòàí “ìýðãýæèëòýí” áîëæ áîãèíî õóãàöààíä õÿíàëòûí øàòíû òàëààð ìýäýýëýë îëæ àâàí ìýäýýëëýý õàðèëöàí ñîëèëöîíî

26

Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ àæèëëàãàà

2Öîìõîí áàãààð àæèëëàõ

Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí ¿íäýñëýëèéã öîìõîí áàãààð ñóäëàí, õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ

Á¿ãä 32 Ñåìèíàð

Íèéò öàã 48Ëåêö ñåìèíàð

15

II. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

ÍÝÃ. ¯ÍÄÑÝÍ ÎÉËÃÎËÒ

ÑÝÄÝÂ 1. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã ñàëáàð ýðõ ç¿éí ¿íäñýí

øàëãóóðààð àâ÷ ¿çñýíýýð áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ, óã ýðõ ç¿éí ñóóðü àñóóäëààð ººðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðàà áàòàòãàí, ýðõ ç¿éí õàðèëöààí äàõü àñóóäàëä ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð

Ïðîöåññ- ¯ðãýëæëýë, ÿâö ãýñýí óòãàòàé ëàòèí íýð òîìú¸î. Íýã ¿å øàòíààñ íºãºº ¿å øàòûã çààâàë äàìæèõ çàìààð ýöñèéí òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä ÷èãëýñýí õàðèëöàí óÿëäààòàé õýðýãæèõ ¿éë ÿâöûã õýëíý

Õóóëü ç¿éí ïðîöåññ- Ýðõ ç¿éí ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö

Ïðîöåññûí ýðõ ç¿é- Õ¿íèé àìü íàñ, ýðõ ýðõ ÷ºëºº, ºì÷òýé õîëáîãäîí ¿¿ññýí ìàðãààíûã ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýýñ õÿíàí øèéäâýðëýõ õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, çàð÷ìóóäûí íèéëáýð

Àæèëëàãàà- Òîäîðõîé òºðëèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿å øàòíû íèéëáýð. Ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü äîòîîä á¿òöèéí õóâüä õàðüöàíãóé áèå äààñàí àæèëëàãààíóóäààñ á¿ðäýíý.

Ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿é- Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêò¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðýã áîëîí òýäãýýðèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëîí çîõèöóóëæ áóé õýì õýìæýý, çàð÷ìóóäûí íèéëáýð

Ïðîöåäóð- Ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýýñ ìàòåðèàëëàã õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ, ¿¿ðãýý òîäîðõîé ¿å øàòààð, áèå äààí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà

•

•

•

•

•

•

ªÐÃªÍ ßÂÖÓÓ

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

Îíîëûí óòãààð Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é ãýäýã íü íèéòèéí çàõèðãààíû çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä òºäèéã¿é èðãýí, çàõèðãààíû õîîðîíäûí ýðõ òýãø õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí áºãººä ¯ÕÖ, åðäèéí ø¿¿õýä õàðúÿàëàãäàõààñ áóñàä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã äýýä øàòíû çàõèðãàà áîëîí ÇÕØ-ýýñ åðºíõèé çààëòûí çàð÷ìûí äàãóó õ¿ëýýí àâ÷ õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö ìºí.

Õóóëü÷ëàãäñàí óòãààðàà çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü íèéòèéí çàõèðãààíû çºâõºí çàõèðàìæèëñàí øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà “çàõèðãààíû àêò”-íû óëìààñ òóõàéí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí òàëààðõ íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã äýýä øàòíû çàõèðãàà áîëîí ÇÕØ-ýýñ æàãñààëòûí çàð÷ìûí äàãóó õ¿ëýýí àâ÷ õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä ¿¿ññýí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, çàð÷ìóóäûí íèéëáýð þì.

16


Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü íýã òàëààñ ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëäàãààðàà ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éòýé òºñººòýé øèíæòýé áîë íºãºº òàëààð íýãýí çýðýã äèñïîçèòèâ çàð÷ìûã áàðèìòàëäàãààðàà èðãýíèé ïðîöåññûí ýðõ ç¿éòýé íèéòëýã øèíæòýé áºãººä ýíý áàéäàë íü çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã õîñîëìîë øèíæòýé ãýæ íýðëýõýä õ¿ðãýæ áóé þì. Ìºí çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýäýã áàéäëààðàà ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí íèéòëýã øèíæèéã ººðòºº àãóóëäàã áºãººä ýíý øèíæ áîëîí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêòûí ãóðâàëñàí øèíæýýðýý çàõèðãààíû ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éãýýñ çààãëàãäàí ÿëãàãääàã îíöëîãòîé.

Äýýðõ ¿íäñýí øèíæ îíöëîãîîñ ¿¿äýí äàðààõü òºðëèéí àæèëëàãàà áóþó õàðèëöàà çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éä õàìààðàõã¿é. ¯¿íä:

Õîñîëìîë

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí

ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ

Ñóáüåêòèéí ãóðâàëñàí

øèíæ

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ

ç¿éí ¿íäñýí øèíæ

Çàõ

èðãà

àíû

ïðî

öåññ

ûí

ýðõ

ç¿éä

¿ë

õàì

ààðà

õ õà

ðèëö

àà

Çàõèðãààíû ýðõ á¿òýýõ àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû ýðõ îëãîõ àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû áà ñàõèëãûí çºð÷ëèéã õÿíàí

øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

17

Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ 3 òºðëèéí àæèëëàãàà áóþó õàðèëöàà íü çàõèðãààíû çàõèðãààíû àêò ãàðãàõàä ÷èãëýãäñýí ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí àæèëëàãàà áóþó õàðèëöàà þì.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü íèéòëýã øèíæ á¿õèé áèå äààñàí àæèëëàãààíààñ á¿ðäýõ áºãººä ¿¿íèéã çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ãýæ íýðëýíý.

ÇÕÕØÀ íü õýðýãæèõ ¿å øàò, æóðàì, ýðõëýí ÿâóóëàõ ñóáúåêòûí îíöëîãîîñ õàìààðàí äàðààõü õî¸ð òºðºëä õóâààãäàíà. ¯¿íä:

- çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

- çàõèðãààíû õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Õÿíàëòûí àñóóëò:

Ïðîöåññûí õóóëü ç¿éí óòãà íü þó âý? Ò¿¿íèéã ïðîöåññûí òàëààðõ ýíãèéí ò¿¿í÷ëýí áóñàä øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò àâ÷ ¿çäýã îéëãîëòîîñ õýðõýí çààãëàæ àâ÷ ¿çýõ âý?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã çàõèðãààíû ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éãýýñ çààãëàõ ãîë øàëãóóðûã íýðëýíý ¿¿?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü áóñàä ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ñàëáàðóóäààñ ÿëãàðàõ îíöëîã, øàëãóóðûã òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1.Ìîíãîë óëñûí ÇÏÝÇ-í íýã ¿íäñýí øèíæ

à. Ýðõ á¿òýýõ øèíæ

á. Çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí

â. Ýðõ ç¿éí ìàðãààí

2. ÈÏÝÇ áà ÇÏÝÇ-í íèéòëýã òàë

à. Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëäãýýðýý

á. Èõýíõäýý áîëîí çàðèì òîõèîëäîëä ÓØÀ õýðýãæ¿¿ëýõèéã øààðääàãààðàà

â. Ìàðãààíä îðîëöîõûí ºìíº òàëóóä “àäèë çýâñýãòýé” áàéäãààðàà

3. ÝÁØÝÇ áà ÇÏÝÇ- í ÿëãàà

à. Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì õýðýãæ¿¿ëäýãýýð

á. Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì òºãñ õýðýãæèõ ýñýõýýð

â. ÓØÀ õèéãääýãýýð

Ýõ ñóðâàëæ

1. À.Ýðäýíýöîãò “Ìîíãîë Óëñûí Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é”. Õî¸ð äàõü õýâëýëò. ÓÁ., 2012 îí

2. Friedhelm Hufen. Verwaltungsprozeβrecht. 3. Auflage. München 1998

•

•

•

18


3. Ballentine`s law Dictionary. Calif. 1969. P-1001

4. Duden, Deutsches Universalwörterbuch. 1996. S-1191

5. “Ìîíãîëûí Òºð, ýðõ ç¿é” ñýòã¿¿ë. 2005 îí. №4

6. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2003, №3

Ñýäýâ 2. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èìòàé òàíèëöàæ, òýäãýýðèéã õýðýãëýõ îíîë, àðãà ç¿éí ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.

Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð:

Ýðõ ç¿éí çàð÷èì- Ýðõ ç¿éí ìºí ÷àíàð, ò¿¿íèé ãîë øèíæèéã èëýðõèéëñýí áºãººä ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýýñ ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîâîë çîõèõ ¿çýë áàðèìòëàë

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äîä àäèë òýãø ýðõòýéãýýð îðîëöîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîí óã ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ÿâöàä ¿¿ññýí áýðõøýýë, òºâºãòýé àñóóäëûã äàâàí òóóëàõàä óäèðäëàãà áîëãîâîë çîõèõ ¿çýë áàðèìòëàë.

Ìýäýãäýõ áà ñîíñãîõ çàð÷èì: “Audi alteram partem” áóþó “íºãºº òàëàà ñîíñîõ” ãýñýí çàð÷èì ýðòíèé Ðèìèéí ¿åýñ ýõòýé áºãººä ºíºº ¿åä ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí íýã ãîë çàð÷èì áîëîí òîãòæýý. Ìýäýãäýõ ãýäýã íü ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ïðîöåññûí îðîëöîã÷äûã ÇÕÕØÀ-íä óðüæ îðîëöóóëàõààð óðüä÷èëàí ìýäýãäýõèéã õýëíý. Ñîíñãîõ ãýäýã íü õýðãýý ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ, íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ, ø¿¿õýä õ¿ñýëò ãàðãàõ, õàìãèéí ãîë íü ø¿¿õ õóðàëäààíä ¿ã õýëýõ áàéäëààð èëýðíý.

Òýãø áàéäëûí çàð÷èì: Ìýäýãäýõ áà ñîíñãîõ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õýðýãæèíý. Òýãø áàéäëûí çàð÷èì íü àæèëëàãààíä òàëóóäûí ýðõèéã òýíöâýðæ¿¿ëýõ áîëîí ø¿¿õ òºâèéã ñàõèõ, øóäàðãààð õàíäàõ ¿¿ðãýýð èëðýëýý îëíî.

Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì: Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõ, íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ ¿¿ðãèéã ÇÕØ ã¿éöýòãýõýýð õóóëüä çààñàí íü ýíý çàð÷ìûí èëðýë þì. Ýíý íü õýðãèéí îðîëöîã÷äûí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîñ ¿¿äýëòýé. Ó÷èð íü çàõèðãààíû õýðýã áîë ¿íäñýíäýý èðãýí, çàõèðãààíû õîîðîíäûí çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí áàéäàã. Ýíý çàð÷ìûí ãîë àãóóëãà íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õ àëáàíû øóãàìààð á¿ðä¿¿ëýõ áºãººä õýðãèéí îðîëöîã÷äîîñ èð¿¿ëñýí íîòëîõ áàðèìò íü óã õýðýãò õàìààðàëã¿é, õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîëã¿é ãýæ ø¿¿õ ¿çâýë ò¿¿íèéã ¿ã¿éñãýõ, õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ, èéì áàðèìòûã õýðãèéí áàðèìòààñ õàñàõ ýðõ á¿õèé áàéäàãò îðøèíî.

Äèñïîçèòèâ çàð÷èì: Ýíý çàð÷èì íü ÇÕØ ìàðãààíûã òàëóóäûí òàâüñàí øààðäëàãûí õ¿ðýýíä ë øèéäâýðëýõ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëíý. Ýíý íü

•

•

•

•

•

•

19

íýõýìæëýë ãàðãàõ, íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýý ººð÷ëºõ, ò¿¿íèé øààðäëàãûí õýìæýýã èõýñãýõ áóþó áàãàñãàõ, íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ ýâëýðýõ çýðýã íü çºâõºí õýðãèéí îðîëöîã÷äûí ýðõýä áàéäãààð òàéëáàðëàãäàíà.

Ø¿¿õ õóðàëäààíûã àìààð, øóóä ÿâóóëàõ çàð÷èì: Ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýõ, èðö òàíèëöóóëàõ, ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàæ ºãºõ, íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñîíñãîõ çýðýã íü çºâõºí àìààð ÿâàãäàíà. Øóóä ÿâóóëàõ ãýäýã íü ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åýð õèéãäýõ íîòîëãîîíû àæèëëàãààã áàãòààñàí îéëãîëò þì.

Ø¿¿õ õóðàëäààíûã òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ: Ø¿¿õ õóðàëäààíûã òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõ çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîë íü ø¿¿õèéí àíõààðëûã íýã õýðýãò òºâëºð¿¿ëæ, ø¿¿ã÷èéí äîòîîä èòãýë á¿ðäýõýä íºëººëºõ á¿õ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèíî.

Ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýëòòýé ÿâóóëàõ: Õóóëüä òóñãàéëàí çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýëòòýé ÿâóóëíà.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì íü íýã íü íºãººòýéãýý óÿëäñàí öîãö øèéäýë òºäèéã¿é áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýñ çààãëàõ íýã ãîë øàëãóóð áîëäîã îíöëîãòîé.


Ïðîöåññûí çàð÷èì õýíä çîðèóëàãääàã âý?

Çàð÷èì çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâðûã õýí õàðèóöàõ âý?

Çàõèðãààíû ïðîöåññò ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì òºãñ õýðýãæèõ ¿¿?

Çàõèðãààíû õýðãèéí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä äèñïîçèòèâ çàð÷èì õàìààðàõ óó?

Ñîðèë

1. Ìýäýãäýõ áà ñîíñãîõ çàð÷èì

à.Íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõèéã ø¿¿õýýñ øààðäàõ

á.Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýð õàíãàõ áîëîìæèéã íýõýìæëýã÷èä îëãîõ

â.Õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ ø¿¿ã÷ àñóóæ òîäðóóëàõ

2. Äèñïîçèòèâ çàð÷ìûí ãîë îíöëîã

à. Ìàðãààíûã òàëóóäûí òàâüñàí øààðäëàãûí õ¿ðýýíä ë øèéäâýðëýõ

á. Íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ

â. Òàëóóä ýâëýðýõ

•

•

•

•

•

•

•

20


3. Òýãø áàéäëûí çàð÷èì

à. Íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõèéã ø¿¿õýýñ øààðäàõ

á. Ø¿¿õ àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ

â. Ø¿¿ã÷ òàòãàëçàí ãàðàõ

Äàñãàë

1. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õóðàëäààíû òàíõèìä äýã ñàõèóëàã÷ ýõíèé 30 õ¿íèéã îðóóëààä äàðààãèéí 15 õ¿íèéã òàíõèìûí áàãòààìæ õ¿ðýëöýõã¿é òóë îðóóëààã¿é áàéíà. Ýíý íü òýãø áàéäëûí çàð÷ìûã çºð÷èõ ¿¿?

2. ÇÏÝÇ-í õàìãèéí ãîë çàð÷ìûã ¿íäýñ áîëãîí ÝÁØÝÇ áà ÈÏÝÇ-òýé õàðüöóóëñàíû ¿íäñýí äýýð ÇÏÝÇ íü óã õî¸ð ýðõ ç¿éí õààíà, õýðõýí áàéðëàõûã çóðæ ¿ç¿¿ëíý ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ



3. “Ìîíãîëûí Òºð, ýðõ ç¿é” ñýòã¿¿ë. 2004 îí. №2

4. “Ãîñóäàðñòâî è ïðàâî”, 2001, №3

5. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2003, №3, íýìýëò ººð÷ëºëò- ÒÌ ýìõòãýë, 2010, №45

ÑÝÄÝÂ 3. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöàí õàìààðàë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éòýé óÿëäàõ áàéäëûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã òàíèí ìýäýõ, ìýðãýøëèéí çºâ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð

Ýðõ ç¿éò òºð- Òºð íü çºâõºí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áóþó ò¿¿íä çºâõºí õóóëü íî¸ðõîõ ¸ñòîé ãýñýí îéëãîëò. Òºðèéí ýðõ ìýäýë çîõèõ ¸ñîîð õóâààðèëàãäñàí áàéõ, õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ íü ýðõ ç¿éò òºðèéí ãîë ýëåìåíò¿¿ä þì.

Àðä÷èëàë- Àðä ò¿ìíèé çàñàã ãýñýí óòãàòàé. Àðä÷èëñàí ¸ñíû çàéëøã¿é ÷óõàë ýëåìåíòèéí íýã áîëîõ öººíõèéã õàìãààëàõ íü õóóëü ç¿éä òýð äóíäàà ïðîöåññûí ýðõ ç¿éä øóóä õàìààðàëòàé îéëãîëò áîëîõ þì.

¯íäñýí ýðõèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëò- Ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí

•

•

•

21

õ¿ðýýíä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí õóâüä ¿íäñýí ýðõèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áóé ýñýõ íü ÷óõëààð òàâèãääàã. Èéìä ¿íäñýí ýðõèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëòòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ áóñ Çàõèðãààíû ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëäýã.

Çàõèðãààíû àêò- Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éä õàìãèéí îéð áàéæ, ò¿¿íä òîãòìîë íºëººëæ èðñýí çàõèðãààíû ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éí ¿íäñýí ýëåìåíò áîë çàõèðãààíû àêòûí òóõàé ñîíãîäîã îéëãîëò þì. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàæ, òîäîðõîé íýã òîõèîëäîëòîé õîëáîîòîé áºãººä ò¿¿íèéã çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéõ çýðýã øèíæ¿¿ä íü îð÷èí ¿åèéí çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíä õàìãèéí èõýýð íºëººëºã÷ ýëåìåíò ãýæ ¿çäýã.

Îáúåêòèâ ýðõ ç¿éí õÿíàëò- Îáúåêòèâ ýðõ ç¿é áîë òóõàéí íýã õóâü õ¿íä õàìààðàëã¿é áºãººä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé íèéëáýð þì. Îáúåêòèâ ýðõ ç¿éí õÿíàëòûã ¯ÕÖ õýì õýìæýýíèé õèéñâýð õÿíàëòûí õýëáýðýýð òàâüæ áàéíà.

Ñóáúåêòèâ ýðõ ç¿éí õàìãààëàë- Ñóáúåêòèâ ýðõ ãýäýã áîë õóâü õ¿íä õàìààòàé áºãººä òîäîðõîé íýã òîõèîëäîëä õýðýãëýæ áîëîõ ýðõèéã õýëíý. Õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä õýðýãëýæ áîëîõîîð áîë ò¿¿íèéã ñóáúåêòèâ ýðõòýé ãýæ ¿çíý. Ñóáúåêòèâ ýðõ ç¿éí õàìãààëëûã ÇÕØ õýðýãæ¿¿ëäýã.

Øàëãàëòûí õýìæ¿¿ð- Ø¿¿õ, ýðõ á¿õèé ñóáúåêò òóõàéí õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõýä õýìæ¿¿ð áîëãîí õýðýãëýæ áóé ìàòåðèàëëàã õóóëü þì.

Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðýã- Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí äîòîãø ¿éë÷ëýë á¿õèé àêò áîëîí ýðõ ç¿éí øóóä ¿ð äàãàâàðã¿é ¿éëäýëòýé òóñ òóñ õîëáîãäîí ¿¿ññýí ìàðãààí

Õÿíàëòûí àñóóëò

1. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü ìàòåðèàëëàã ̄ íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éòýé õýðõýí õîëáîãäîõ âý? Ò¿¿íèé àãóóëãûã òàéëáàðëàíà óó?

2. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ¯íäñýí õóóëèéí ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã çààãëàæ áóé øàëãóóðûã òîäîðõîéëíî óó?

3. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áîëîí Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é õî¸ðûã õîëáîã÷ ñýæèì íü þó âý?

4. Õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîí õºãæèõ ç¿é òîãòîë áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîé æèøýý òàòàí òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1. Àðä÷èëàë íü õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ:

à. Õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõ

á. Æàãñààë öóãëààí õèéõ ýðõ

â. Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ þì.

•

•

•

•

•

22


2. Äàðààõü ºãºãäëèéí àëü íü ¿íäñýí ýðõèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëòýä õàìààðàõ âý?

à. ªºðèéí ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ

á. Õóóëèéí õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîõ

â. Àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà

3. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ¯íäñýí õóóëèéí ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã çààãëàæ áóé øàëãóóð àëü íü âý?

à. Øàëãàëòûí õýìæ¿¿ð

á. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ

â. ¯íäñýí ýðõèéã õàìãààëàõ áàéäëààð

4. Äàðààõü òîõèîëäëîîñ àëü íü çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà èðãýíèé ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí óÿëäàà õîëáîîã èëýðõèéëæ áàéíà âý?

à. Òºð áà õóâèéí õýâøëèéí õàìòðàí àæèëëàõ ¿éë àæèëëàãàà

á. Òºðèéí àëáàí õààã÷èä ñàíóóëàõ àðãà õýìæýý àâñàí ¿éëäýë

â. Òåíäåðûí äàãóó òºðèéí áàéãóóëëàãûí õóäàëäàí àâàõ àæèëëàãàà

Äàñãàë

1. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíýýñ ¿¿ññýí ìàðãààí íü Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ººð àëü ñàëáàð ýðõ ç¿éí óÿëäàà õîëáîîã èë¿¿òýé èëýðõèéëýõ âý?

2. Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷ òåëåâèçýýð ãàäààäààñ èìïîðòîëæ áóé ãîéìîí õàäãàëàëòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãààã àíõààðóóëæ, èìïîðòûí ãîéìîí õóäàëäàæ àâàõã¿é áàéõ ñýðýìæë¿¿ëýã õèéâ. Ýíý àñóóäàëòàé õîëáîîòîé ìàðãààí ¿¿ñâýë Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ººð àëü ñàëáàð ýðõ ç¿éí õîîðîíäûí óÿëäààã èë¿¿òýé èëýðõèéëæ áàéíà âý?

3. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä ñàíóóëàõ ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëæýý. Óã àñóóäëààñ ìàðãààí ¿¿ññýí ãýæ ¿çâýë Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ººð àëü ñàëáàð ýðõ ç¿éí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã èë¿¿òýé èëýðõèéëæ áàéíà âý?

Ýõ ñóðâàëæ



3. Ö.Ñàðàíòóÿà. “Òºðèéí åðºíõèé îíîë”, ÓÁ, 1998

4. Í.Ë¿íäýíäîðæ “Òºðèéí îíîë”, ÓÁ, 2008

23

ÑÝÄÝÂ 4. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà çàõèðãààíû õýðýã

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû îéëãîëò, àãóóëãàòàé òàíèëöàæ, ò¿¿íèéã ïðàêòèêò õýðýãëýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýãäýíý.


Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí- Ìàòåðèàëëàã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ÿâöàä ¿¿ññýí ìàðãààí.

Çàõèðãààíû õýðýã- ªðãºí áóþó îíîëûí óòãààð ÇÕØ-ä õàìààð÷ áàéãàà òºäèéã¿é, ò¿¿íä õàðúÿàëàãäâàë çîõèõ íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí þì. ßâöóó áóþó õóóëü÷ëàãäñàí óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë èðãýí, çàõèðãààíû õîîðîíäûí çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã õýëíý.

Àøèã ñîíèðõëûí îíîë (Interessentheorie) - Óã îíîë ¸ñîîð íèéòèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöýæ, óã àøèã ñîíèðõëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààã íèéòèéí ýðõ ç¿é ãýæ ¿çýõ áºãººä ò¿¿íýýñ ¿¿ñýí ãàð÷ áóé ìàðãààíûã íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí ãýíý. Õàðèí õóâèéí ñîíèðõëûã èëýðõèéëæ, ò¿¿íä íèéöýæ áàéâàë õóâèéí ýðõ ç¿éä õàìààðóóëàõ áºãººä óã ìàðãààí íü õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëíî.

Çàõèðàãäàõ ¸ñíû îíîë (Subordinationstheorie) - Çàõèðãàà, èðãýíèé õîîðîíä çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ øèíæòýé õàðèëöàà ¿¿ñ÷ áàéâàë íèéòèéí ýðõ ç¿éä õàìààðóóëàõ áºãººä óã õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîõ þì.

Ñóáúåêòûí îíîë (Subjekttheorie) - Óã îíîë íü õóó÷èí ñóáúåêòûí îíîë áîëîí òóñãàé ýðõèéí îíîë ãýæ õóâààãäàíà. Õóó÷èí ñóáúåêòûí îíîë ¸ñîîð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íýã òàëä íü çàõèðãààíû ýðõ á¿õèé ýðõ á¿õèé ñóáúåêò îðîëöîæ ò¿¿íèéã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ãýæ ¿çýõ áºãººä ýíý íü èðãýí, çàõèðãààíû õîîðîíäîõ çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ õàðèëöàà òºäèéã¿é, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí ýðõ òýãø õàðèëöàà ÷ íèéòèéí ýðõ ç¿éä õàìààðíà ãýñýí àãóóëãàòàé þì.

Òóñãàé ýðõèéí îíîë íü óã õàðèëöàà “õýí á¿ðò” õàìààðàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé þó, ýñõ¿ë íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õýðýãæ¿¿ëýõýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãòýé õîëáîîòîé þó ãýäãýýñ õàìààðíà. Õýðýâ òóõàéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü “õýí á¿ðò” õàìààòàé áîë õóâèéí ýðõ ç¿éä, õàðèí òºð ò¿¿íèéã òºëººëñºí ñóáúåêòûí ¿éë àæèëëàãààã òóñãàéëàí òîãòîîæ ºãñºí õýì õýìæýý áàéâàë íèéòèéí ýðõ ç¿éä õàìààðíà ãýæ ¿çäýã.

ªíººãèéí ñóäëàà÷äûí äèéëýíõ íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã òîäîðõîéëîõûí òóëä äýýðõ îíîëóóäûã õîñëóóëàí õýðýãëýõèéã çºâëºæ áàéíà. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ÿëãàõàä áýðõøýýëòýé ¿åä ýäãýýð îíîëûã äýñ äàðààëàí õýðýãëýõèéã çîõèñòîé ãýæ ¿çäýã. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ çààãëàõäàà ìºí ñàëáàð ýðõ ç¿éí áîëîí ø¿¿õèéí ïðàêòèê ãýñýí øàëãóóðààð óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæýý.

•

•

•

•

•

24



1. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ çààãëàõ øàëãóóðóóäûã íýðëýíý ¿¿?

2. Àøèã ñîíèðõëûí îíîëûí ãîë àãóóëãûã òàéëáàðëàíà óó?

3. Òóñãàé ýðõèéí îíîëûí àãóóëãà þó âý?

4. Çàõèðãààíû õýðãèéí îéëãîëòûí îíîëûí ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàíà óó?

5. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé ìàðãààí íü çàõèðãààíû ìàðãààí ìºí ¿¿?

Ñîðèë

1. Ìîíãîë Óëñûí Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é äýõ çàõèðãààíû õýðãèéí îéëãîëò

à. Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí çàõèðàõ çàõèðàãäàõ õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí

á. Ýðõ òýãø õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí

â. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí

2. Çàõèðãààíû õýðýã ãýäýã íü

à. Àæèëëàãàà

á. Àæèë õýðýã

â. Ìàðãààí

3. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ïðàêòèêààð ¿¿ññýí îíîë

à. Àøèã ñîíèðõëûí îíîë

á. Õî¸ð øàòíû îíîë

â. Òóñãàé ýðõèéí îíîë

Äàñãàë

Õ¿¿õýä íýðòýé áàéõ íü õýíèé àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõ âý? Ýíý øààðäëàãûã õààíààñ òàâüäàã âý? Ýíý òîõèîëäîëä óã õàðèëöàà àëü ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ âý?

Õ¿¿õýä õýí ãýäýã íýðòýé áàéõ íü õýíèé àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõ âý? Ìàðãààí ¿¿ñâýë ò¿¿íèéã àëü ýðõ ç¿éä õàìààðóóëàõ âý?

Ýõ ñóðâàëæ



•

•

25

ÕÎ¨Ð. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÍÖËÎÃ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

ÑÝÄÝÂ 5. Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, ÷èã ¿¿ðýã

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû õýðýã ÓØÀ-íû îéëãîëò, îíöëîãèéã òàíèí ìýäýæ ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëíî.


Óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà- Çàõèðãààíû àêòûã õóóëü áóñ ãýæ ¿çýæ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõààð èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí ãîìäëûã òóõàéí øèéäâýð ãàðãàñàí çàõèðãààã øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãàà íü ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé äàãóó õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãàà.

Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ- Ýíý íü ¿íäñýí ýðõ áºãººä èðãýíèé ãîìäëîî ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõ, ò¿¿íèéã òºðèéí áàéãóóëëàãà õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðãýýð àãóóëãà íü òîäîðõîéëîãäîíî.

Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäîë- Èðãýí çàõèðãààíû àêòòàé õîëáîîòîé ãîìäëîî óã øèéäâýðèéã ãàðãàñàí çàõèðãààíû øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãàà áîëîí ýñõ¿ë õºíäëºíãèéí õàðààò áóñ áàéãóóëëàãàä õàíäàí ãàðãàæ áàéãàà ýñýðã¿¿öýë.

Øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãàà- Òóõàéí àêò ãàðãàñàí çàõèðãààíû äýýä øàòíû áóþó õî¸ð äàõü øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíûã õýëíý. Àãóóëãààð íü àâ÷ ¿çâýë óã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ, àëáàí òóøààëòíûã ñîíãîõ, òîìèëîõ, òýäíèé ãàðãàñàí òóøààë, øèéäâýð, òîãòîîë, çàõèðàìæèéã ººð÷ëºõ áóþó õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýðõ á¿õèé óäèðäàõ áàéãóóëëàãà þì. Õºíäëºíãèéí õàðààò áóñ àãåíòëàãèéã øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãààòàé àäèëòãàí ¿çíý.

•

•

•

•

Óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îíöëîã øèíæ

Õî¸ðäìîëøèíæ

Áèå äààñàíøèíæ

Íýã ë óäàà õÿíóóëàõ

Øèéäâýð íü ýöñèéíõ áàéäàãã¿é

26


Çàõèðãààíû õýðýã ÓØÀ íü “õî¸ðäìîë” øèíæòýé àæèëëàãàà þì. Íýã òàëààñ óã àæèëëàãàà íü ïðîöåññûí áóþó õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà þì. Ýíý íü ÓØÀ íü çàõèðãààíû õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé ÷èã ¿¿ðãèéí óÿëäàà õîëáîîòîé þì. Òóõàéëáàë, õýðãèéí õàðúÿàëàë, ãîìäîë áà íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí àãóóëãà, òýäãýýðèéí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë çýðýã íü äàâõöàõ øèíæòýé áºãººä íýã íü óðüä÷èëñàí íºãºº íü ýöñèéí áàéäëààð ÿâàãäàõ ïðîöåññûí àæèëëàãààíóóäûí íèéëáýð þì.

ÓØÀ íü ïðîöåññûí áèå äààñàí øèíæèéã ººðòºº àãóóëíà. Ýíý íü ÓØÀ-íû õ¿ðýýíä äýýä øàòíû çàõèðãààíààñ áèå äààñàí øèéäâýð ãàðãàäàã áºãººä óã øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãààã¿é òîõèîëäîëä òýð íü ýöñèéí øèéäâýð áîëîõ áîëîìæèéã àãóóëæ áàéäãààð òàéëáàðëàãäàíà.

ÓØÀ-íû õ¿ðýýíä ãîìäëûã çºâõºí íýã ë øàòààð õÿíóóëàõ îíöëîã áèé. Ýíý íü ãîìäëûã çàõèðãààíû á¿õ øàòûã äàìæóóëæ, ãîìäîë ãàðãàã÷èéã ÷èðýãä¿¿ëýõã¿é ãýñýí õóóëü òîãòîîãèéí øèéäýë. Òýðõ¿¿ íýã øàò íü òóõàéí çàõèðãààã øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãàà þì.

Øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãààíààñ õýðãèéã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýýä ãàðãàñàí øèéäâýð íü ýöñèéí øèéäâýð áèø áàéäàã îíöëîãòîé.

Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ èðãýíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí òóõàé ãîìäëûã ¿íäýñëýí èðãýíä ýðõ ç¿éí õàìãààëàë ¿ç¿¿ëýõ íü ÓØÀ-íû ýõíèé çîðèóëàëò þì.

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ãàðãàñàí àëäààãàà ýõëýýä ººðèéí òîãòîëöîîíäîî çàñàõ áîëîìæèéã îëãîõ íü ÓØÀ-íû õî¸ðäàõü çîðèóëàëò áîëíî.

Èðãýí ÇÕØ-ä õàíäàí íýõýìæëýë ãàðãàõààñ ºìíº ãîìäëîî äýýä øàòíû çàõèðãààãààð õÿíóóëàõ íü ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõàä ÷èãëýñýí ò¿¿íèé ãóðàâäàõü çîðèóëàëò áîëíî.

1.

2.

3.

4.

1.

2.

3.

Ýðõ ç¿éí õàìãààëàë

¿ç¿¿ëýõ

ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ

ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ

ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ

×ÈÃ ¯¯ÐÝÃ

Äîòîîä õÿíàëòûí

Ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ

27


ÓØÀ íü áóñàä ïðîöåññûí ýðõ ç¿éãýýñ çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ÿëãàðàõ íýã îíöëîã ìºí ¿¿?

Åðºíõèé ãîìäîë áà óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäëûí ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó?

Ïðîöåññûí ãîìäîë ãýæ þó âý?

ÓØÀ-íû ýðõ ç¿éí õàìãààëàë ¿ç¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã òîäîðõîé æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1. Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäîë íü:

à. Õ¿ñýëò

á. Ýñýðã¿¿öýë

â. ªðãºäºë

2. ªíººãèéí ÇÕÕØòÕ íü ø¿¿õèéí à÷ààëëûã áàãàñãàõ ÷èã ¿¿ðýãò:

à. Á¿ðýí íèéöíý

á. Íèéöýõã¿é

â. Çàðèì òàëààð íèéöýõã¿é

3. Çàõèðãààíû õýðýã ÓØÀ-íû õî¸ðäìîë øèíæ

à. Õýðãèéí õàðúÿàëàë

á. Çàõèðãààíû àêòûí áîäèò ¿íäýñëýë

â. Õºíäëºíãèéí øèíæ

Äàñãàë

1. ªíººãèéí Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëèéí §72.1.3-72.1.4-ò òàòâàð òºëºã÷ íü òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí øèéäâýðòýé õîëáîîòîé ãîìäëîî òóõàéí áàéöààã÷èéí øóóä õàðúÿàëàõ òàòâàðûí àëáàíû äýðãýäýõ Ìàðãààí òàñëàõ çºâëºëä, Ìàðãààí òàñëàõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã ýñ çºâøººðâºë ãîìäëûã äýýä øàòíû òàòâàðûí àëáàíû äýðãýäýõ Ìàðãààí òàñëàõ çºâëºëä òóñ òóñ ãàðãàõààð çààñàí íü ÓØÀ-íû çîðèóëàëòàä íèéöýõ ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ

À.Ýðäýíýöîãò “Ìîíãîë Óëñûí Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é”. Õî¸ð äàõü õýâëýëò. ÓÁ., 2012 îí

Friedhelm Hufen. Verwaltungsprozeβrecht. 3. Auflage. München 1998

1.

2.

3.

4.

1.

2.

28


Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2003, №3, íýìýëò ººð÷ëºëò- ÒÌ ýìõòãýë, 2010, №45

Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë. 2008 îí. №22

ÑÝÄÝÂ 6. Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Äýýä øàòíû çàõèðãààíä ãàðãàñàí ãîìäîëä óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà õèéõ ýñýõèéã øàëãàí øèéäâýðëýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.


Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë- Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä èðãýíä õóóëèàð òàâèãäàæ áóé øààðäëàãûã õýëíý

Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë:

Õóóëèàð òàâèãäàõ

øààðäëàãà Àãóóëãà

Õàðúÿàëàë- Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäëûí õýðãèéí õàðúÿàëàë íü ÇÕØ-èéí õàðúÿàëëûí õ¿ðýýíä áàéíà. Õýðýâ òóõàéí ìàðãààí íü ÇÕØ-ä õàðúÿàëàãäàõã¿é áîë ÓØÀ ÿâóóëàõ øààðäëàãà òàâèãäàõã¿é

Á¿ðä¿¿ëáýð

- Ãîìäëûã áè÷ãýýð ýñõ¿ë öàõèì ñ¿ëæýýãýýð ãàðãàõ- Ãîìäîë ãàðãàã÷èéí îâîã íýð- Îðøèí ñóóãàà ãàçðûí áóþó øóóäàíãèéí õàÿã- Ãàðûí ¿ñýã- Çàéëøã¿é ÷óõàë àãóóëãà

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà

-Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë èðãýí õóóëèéí ýòãýýä õîëáîãäîõ çàõèðãààíû àêòûã õ¿ëýýí àâñíààñ, ýñõ¿ë ìýäñýíýýñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð ãîìäëîî ãàðãàíà

Ñóáúåêòèâ ýðõ

Ãîìäëûã èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ººðèéíõ íü ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí òóõàé àñóóäëààð ãàðãàíà. Õàðèí áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõààð ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ãîìäîë ãàðãàõ íü çàð÷ìûí õóâüä çºâøººðºãäºõã¿é

Ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ Ãîìäëûã ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæ á¿õèé èðãýí ãàðãàíà

Ø¿¿õèéí õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýð

áàéõã¿é áàéõÕýðýâ òóõàéí àñóóäëààð ø¿¿õèéí õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýð áàéãàà áîë ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõã¿é áàéæ áîëíî

Óã àñóóäëààð ºìíº íü ãîìäîë ãàðãàæ øèéäâýðë¿¿ëýýã¿é

áàéõÃîìäîëä äóðäñàí àñóóäëààð ºìíº íü çàõèðãààíä õàíäàæ øèéäâýðë¿¿ëýýã¿é áàéõ

3.

4.

•

29


1. Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë íü á¿õèé ë ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà ìºí ¿¿?

2. Ãîìäëûí õýëáýð, á¿òöýä òàâèãäàõ øààðäëàãûã àëü õóóëüä çààñàí æóðìààð òîäîðõîéëîõ âý?

3. ÓØÀ-íû õýðãèéí õàðúÿàëëûã àëü õóóëüä çààñàí æóðìààð òîäîðõîéëîõ âý?

4. ÓØÀ-íû õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýðõýí òîîëîõ âý?

Ñîðèë

1. Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

à. Ãîìäîë ãàðãàã÷èéí õàðèëöàõ óòàñíû äóãààð

á. Ãîìäîë ãàðãàã÷èéí àæèë, àëáàí òóøààë

â. Áóñàä

2. Çàõèðãààíû õýðýã ÓØÀ-íû õººí õýëýëöýõ åðºíõèé õóãàöàà

à. 30 õîíîã

á. 40 õîíîã

â. 90 õîíîã

3. Çàõèðãààíû õýðýã ÓØÀ-íû õÿíàí õýëýëöýõ ¿å øàò:

à. Çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõèéã øàëãàõ

á. Íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ

â. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã øèíæëýí ñóäëàõ

4. Çàõèðãààíû õýðýã ÓØÀ-íä ÈÒÁÀÒÃªðÃîìØÕ-èéí 13-ð ç¿éëèéã áàðèìòëàõ ýñýõ?

à. Áàðèìòëàíà

á. Áàðèìòëàõã¿é

â. Çàðèì òîõèîëäîëä áàðèìòëàíà.

Äàñãàë

Íýãýí àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí ìýðãýæèëòýí Á-ã ýðõ á¿õèé çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëñàí òóõàé øèéäâýðèéã ýñ çºâøººð÷ òýðýýð ãîìäîë ãàðãàõ áîëîâ.

Äýýðõ òîõèîëäîëä Á ãîìäëîî õààíà ãàðãàõ âý? Ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ íýýãäýõ íºõöëèéã õóóëü õýðýãëýí òîäîðõîéëíî óó?

30


Ýõ ñóðâàëæ

À.Ýðäýíýöîãò “Ìîíãîë Óëñûí Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é”. Õî¸ð äàõü õýâëýëò. ÓÁ., 2012 îí

Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2003, №3, íýìýëò ººð÷ëºëò- ÒÌ ýìõòãýë, 2010, №45

Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë. 1995, №7. íýìýëò, ººð÷ëºëò- ÒÌ ýìõòãýë, 2003, №43, ÒÌ, 2009, №26

ÑÝÄÝÂ 7. Ãîìäëûí ¿íäýñëýë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ãîìäîëä õîëáîãäîæ áóé çàõèðãààíû àêòûí çîðèëãîäîî íèéöñýí õèéãýýä õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.


Èëò õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêò- Çàõèðãààíû àêòûí àëäàà íü èëýðõèé áà íîöòîé òîõèîëäëûã õýëíý. Èëýðõèé áóþó èëò àëäààòàé áîëîõ íü ýíãèéí õ¿íèé í¿äýíä ÷ àæèãëàãäàõààð áàéíà. Íîöòîé àëäàà ãýäýã íü ìàíàé íèéãìèéí õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¿íýò ç¿éë áîëîí ýðõ ç¿éí æóðìûã øóóä çºð÷ñºí òîõèîëäîë þì.

Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò- Çàõèðãààíû àêòûí àëäàà íü ÿëèìã¿é áèø áºãººä ìºí èëò õóóëü áóñ áîëîõîä õ¿ðãýõýýðã¿é ýðõ ç¿éí àëäààòàé àêòûã õýëíý.

Çàõèðãààíû àêò çîðèëãîäîî íèéöñýí ýñýõ- Ýíý íü çàõèðãààíû àêòûí áîäèò ¿íäýñëýë þì. Óã àêòûã ãàðãàõ áîëñîí áîäèò øàëòãààí áóþó ò¿¿íèé çîðèëãûã øàëãàõûã õýëíý.

Ãîìäîë ¿íäýñëýëòýé ýñýõ- Çàõèðãààíû àêò õóóëü áóñ áºãººä óã àêòààð ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ãîìäëûã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çíý.

Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ ãîìäîë äàðààõü òîõèîëäîëä ¿íäýñëýëòýé áàéíà:

Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò õóóëü áóñ áîëîí çîðèëãîäîî íèéöýýã¿é áîë

Ìºí òóõàéí àêòààð ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí áîë

Äààëãàõ ãîìäëûã äàðààõü òîõèîëäîëä ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çíý:

Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõààñ òàòãàëçñàí íü ýñõ¿ë ýñ ¿éëäýõ¿é íü òóñ òóñ õóóëü áóñ áîë

Óã òàòãàëçñàí øèéäâýð áîëîí ýñ ¿éëäýõ¿éí óëìààñ ãîìäîë ãàðãàã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí áîë

1.

2.

3.

•

•

•

•

-

-

-

-

31

Ãîìäîë ãàðãàã÷èä ýíýõ¿¿ äààëãàõ øèéäâýð ãàðãóóëàõ íü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîë

Çàõèðãààíû àêò õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ òóõàé ãîìäîë äàðààõü òîõèîëäîëä ¿íäýñëýëòýé áàéíà:

Ãîìäîëä äóðüäñàí çàõèðãààíû àêò íü ÇÕÕØòÕ-èéí §9-ä çààñàí óòãààð õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëîõ íü òîãòîîãäñîí.


Çàõèðãààíû àêòûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áîëîí çîðèëãîäîî íèéöñýí ýñýõèéí àëèéã ò¿ð¿¿ëæ øàëãàõ âý?

Çàõèðãààíû àêò õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéí øàëãóóð þó âý?

Èëò õóóëü áóñ áîëîí ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûí ãîë ÿëãàà þó âý?

Èëò õóóëü áóñ áîëîí ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûí àëü íü ïðàêòèêò ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã âý? Ó÷ðûã òàéëáàðëàíà óó?

Äàñãàë

Çºâøººðºëã¿é áàðüñàí áàðèëãàà çàõèðãààíû øèéäâýðèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 6 äîëîî õîíîãèéí äîòîð çàéëóóëàõ òóõàé ãàçðûí àëáàíààñ àêò ãàðãàí èðãýíä ¿¿ðýã áîëãîñîí ìýäýãäýëä óã èðãýí ãîìäîë ãàðãàæýý. Òýðýýð ãîìäîëäîî 6 äîëîî õîíîãèéí õóãàöààã 12 äîëîî õîíîã áîëãîæ ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý. ¯¿íèéãýý èðãýí ººðèéí õ¿÷ýýð í¿¿ëãýõ õ¿ñýëòýé áàéãàà òóë 6 äîëîî õîíîãò áàãòàõã¿é ãýæ ¿íäýñëýâ.

Ýíý òîõèîëäîëä óã èðãýíèé ãîìäîë ¿íäýñëýëòýé þó? Àìæèëòàä õ¿ðýõ ¿íäýñëýë áèé þó?

Ýõ ñóðâàëæ



-

-

1.

2.

3.

4.

32


ÃÓÐÀÂ. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÎÐÎËÖÎÃ× ÁÀ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒ

ÑÝÄÝÂ 8. Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ýðõèéã õàíãàõ àñóóäàë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí îíöëîã, òýäãýýðèéí àøèã ñîíèðõëûí çààã ÿëãààã òàë á¿ðýýñ íü ñóäàëæ, òýäãýýð àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ áîëîí õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ, õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàíãàõ äàäàë ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.


Õýðãèéí îðîëöîã÷- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäºæ áóé áºãººä ìàðãààíû ýöñèéí ¿ð ä¿íã ñîíèðõîæ áóé ýòãýýä þì

Íýõýìæëýã÷ èðãýí- Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í íýõýìæëýã÷ áàéíà

Íýõýìæëýã÷ õóóëèéí ýòãýýä- Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí õóâèéí ýðõ ç¿éí áîëîí íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä íýõýìæëýã÷ áîëíî

Õàìòðàí íýõýìæëýã÷- Íýã çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ 20 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ýòãýýäèéí ýðõ õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çýðýã õºíäºãäñºí áîë õàìòðàí íýõýìæëýã÷ ãýæ ¿çíý

Õàðèóöàã÷- Òóõàéí çàõèðãààíû àêòûã ãàðãàñàí áºãººä ÇÕÕØòÕ-èéí §4.1-èéí æàãñààëòàä áóé çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí

Õàìòðàí õàðèóöàã÷- Õàìòðàí íýã çàõèðãààíû àêò áàòëàí ãàðãàñàí õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýä- Òóõàéí çàõèðãààíû àêòûí òàëààð áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí, ýñõ¿ë óã àêòûí óëìààñ ýðõ, õóóëü ̧ ñíû àøèã ñîíèðõîë íü õºíäºãäñºí áóþó õºíäºãäºæ áîëçîøã¿é áàéãàà áºãººä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ÇÕØ øèéäâýðëýñýí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý.

Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàíãàõ- Ø¿¿õ õóðàëäààíä áèåýð îðîëöîõ áîëîìæèéã õàíãàõ, íîòëîõ áàðèìòòàé òàíèëöàõ ýðõèéã íü õàíãàõ, ø¿¿õýä õàíäàæ õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõèéã íü õàíãàõ ãýõ ìýò.

Õýðãèéí îðîëöîã÷ áîëîõ íýõýìæëýã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä òàâèãäàõ õóóëü ç¿éí ãîë øààðäëàãà áîë ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ þì. Ø¿¿õýä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çààãäñàí ýðõýý ººðºº õýðýãæ¿¿ëæ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áóþó òºëººëºã÷ººðºº ã¿éöýòã¿¿ëýõ ÷àäâàðûã èðãýíèé ýðõ ç¿éí

•

•

•

•

•

•

•

•

33

á¿ðýí ÷àäàìæòàé ýòãýýä ýäýëíý ÇÕÕØòÕ-§18.1 . Õàðèí 16 íàñ õ¿ðñýí èðãýí ººðºº õ¿ñâýë ò¿¿íèé ýöýã, ýõ, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººðëººð ÇÕØ-ýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé èðãýíèé íýãýí àäèë áèå÷ëýí îðîëöîõ ýðõòýé ÇÕÕØòÕ-§18.3.

Áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîë íýõýìæëýã÷ áîëîí õàðèóöàã÷èéí øààðäëàãààñ àãóóëãûí õóâüä ººð øààðäëàãà òàâüæ áàéãàà ýòãýýäèéã õýëíý.

Áèå äààñàí øààðäëàãà ãàðãààã¿é ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîë õýðãèéí îðîëöîã÷èéí õýí íýãòýé íýãýí àäèë øààðäëàãàòàé áàéãàà ãóðàâäàã÷ ýòãýýä áîëíî.

Çààâàë òàòàí îðîëöóóëàõ øààðäëàãàòàé ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íü ø¿¿õýýñ ãàðãàõ øèéäâýð ò¿¿íèé õóâüä ýðõ ç¿éí øóóä ¿ð äàãàâàðòàé áàéäàã. Õàðèí ø¿¿õ öýãíýí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð îðîëöóóëàõ ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí òóõàéä ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë õºíäºãäºíº ãýæ ¿çâýë õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëíà.

•

•

•

ÃÓÐÀÂÄÀÃ×ÝÒÃÝÝÄ

ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

ÃÀÐÃÀÑÀÍ ÃÓÐÀÂÄÀÃ×

ÝÒÃÝÝÄ

ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ØÀÀÐÄËÀÃÀÃÀÐÃÀÀÃ¯É ÃÓÐÀÂÄÀÃ×

ÝÒÃÝÝÄ

Ýðõ ¿¿ðãýýñ íü õàìààðóóëàí

ÃÓÐÀÂÄÀÃ×ÝÒÃÝÝÄ

ÇÀÀÂÀË ÒÀÒÀÍ ÎÐÎËÖÓÓËÀÕ

ØÀÀÐÄËÀÃÀÒÀÉ ÃÓÐÀÂÄÀÃ×

ÝÒÃÝÝÄ

Ø¯¯Õ ÖÝÃÍÝÍ ¯ÇÑÝÍÈÉ ¯ÍÄÑÝÍ ÄÝÝÐ ÎÐÎËÖÓÓËÀÕ

ÃÓÐÀÂÄÀÃ× ÝÒÃÝÝÄ

Ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë õºíäºãäºæ áóé

ýñýõèéã íü¿íäýñ

áîëãîí

34



1. Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷èéã òîäîðõîéëîõ ãîë øàëãóóð þó âý?

2. Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷ íü èðãýíèé õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ þóãààðàà ÿëãààòàé âý?

3. Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ãîë øàëãóóð þó âý?

4. Õàðèóöàã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëîõ ãîë øàëãóóð þó âý?

5. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí øàëãóóð þó âý?

6. Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã ø¿¿õýýñ õàíãàõ ãýäýãò ÿìàð îéëãîëòûã õàìààðóóëæ ¿çýõ âý?

7. Õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èéí ýðõèéã ø¿¿õýýñ õàíãàõäàà ÿëãàìæòàé õàíäàõ óó?

8. Ø¿¿õ äýýðõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõäýý ººðèéí ¿çýìæýýð õàíäàõ óó?

Ñîðèë

1. Íýõýìæëýã÷ èðãýí

à. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí

á. Óëñûí áàéöààã÷

â. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý íü õ¿÷èíã¿é áîëñîí èðãýí

2. Íýõýìæëýã÷ õóóëèéí ýòãýýä

à. Òºðèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí ãàçàð

á. Îëîí íèéòèéí ðàäèî òåëåâèç

â. Îþóíû ºì÷èéí ãàçàð

3. Õàðèóöàã÷

à. Õóâèéí ºì÷èéí äýýä ñóðãóóëü

á. Òºðèéí ºì÷èéí äýýä ñóðãóóëü

â. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð íèéòëýã ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ýìíýëýã

4. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýä

à. Óëñûí áàéöààã÷

á. Èðãýí

â. Òºðèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí ãàçàð

35

Äàñãàë

1. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ Á íü ÒÒ êîìïàíèä òàòâàðûí àêòààð òîðãóóëü, íºõºí òºëáºð íîãäóóëæýý. Ýíý àêòûã ÒÒ êîìïàíè ýñ çºâøººð÷ Òàòâàðûí ìàðãààí òàñëàõ çºâëºëä ãîìäîë ãàðãàâ. Òàòâàðûí ìàðãààí òàñëàõ çºâëºë óã ãîìäëûã õÿíàí ¿çýýä ÒÒ êîìïàíèéí ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ óëñûí áàéöààã÷ Á-èéí òàâüñàí òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øèéäâýð ãàðãàâ. Òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ Á íü Òàòâàðûí ìàðãààí òàñëàõ çºâëºëèéí ýë øèéäâýðèéã ýñ çºâøººð÷ Íèéñëýëèéí ÇÕØ-ä õàíäàí óã øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýë ãàðãàæýý.

Ýíý ìàðãààíû òóõàéä çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëíî óó?

2. Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí íèéòëýã ýðõ áîëîí òýäãýýðèéí ÿëãààòàé ýðõ, ò¿¿í÷ëýí òýäãýýðèéí íèéòëýã ¿¿ðýã áîëîí ÿëãààòàé ¿¿ðãèéã òóñ òóñ òîäîðõîéëíî óó?

3. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýãòýé õàðüöóóëàí òîäîðõîéëíî óó?

Ýõ ñóðâàëæ



ÑÝÄÝÂ 9. Áóñàä îðîëöîã÷

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû áóñàä îðîëöîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã ñóäàëæ, áóñäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ áîëîí õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.


ªìãººëºã÷- Õóóëü÷èéí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðºëòýé áºãººä ø¿¿õýä òºëººëºõ ýðõòýé õóóëü÷

Èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷- Òºëººëºã÷ íü 18 íàñàíä õ¿ðñýí, ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé èðãýí áàéíà. Òºëººëºã÷ íü òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ áè÷ãýýð îëãîñîí èòãýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèé ýðõ, õóóëü ̧ ñíû àøèã ñîíèðõëûã ø¿¿õýä òºëººëºí õàìãààëíà. Õóóëèéí ýòãýýäèéã õóóëü, ýðõ ç¿éí áóñàä àêò áîëîí ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷ãèéí äàãóó îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷, ýñõ¿ë ò¿¿íèé èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ íü òºëººëíº.

Èðãýäèéí òºëººëºã÷- Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé, 25 íàñ õ¿ðñýí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ø¿¿õèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷ áàéíà

•

•

•

36


Øèíæýý÷- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä øèíæëýõ óõààí, òîîöîî, òîî á¿ðòãýë, óðëàã, óòãà çîõèîë, òåõíèêèéí çýðýã òóñãàéëàí ýçýìøñýí ìýäëýãòýé, óã õýðãèéí òàëààð õóâèéí áîëîí àëáàíû ñîíèðõîëã¿é, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó ÇÕØ-ýýñ òîìèëîãäñîí ýòãýýäèéã õýëíý

Îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷- Õýðãèéí îðîëöîã÷ ìîíãîë õýë ìýääýãã¿é, ýñõ¿ë õýëã¿é, ä¿ëèé áîë ò¿¿íèé õ¿ñýëòýýð îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàí òîìèëíî

Ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà- Ø¿¿õèéí çàõèðãààíû àæèëòàí. Á¿õ øàòíû ø¿¿õýä ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà àæèëëàíà.

Áóñàä îðîëöîã÷ ãýäýã íü òóõàéí õýðýãò õóâèéí ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ áóñ, õàðèí áóñàä ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, ýñõ¿ë àëáàí ¿¿ðãèéí äàãóó îðîëöîæ áàéãàà ýòãýýä þì.

Õàðèí àëáàí ¿¿ðãèéí äàãóó îðîëöîã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà íü õºíäëºíãèéí øèíæòýé áàéíà.

•

•

•

Àëáàí¿¿ðãèéí

äàãóóîðîëöîã÷

Áóñäûí ýðõ,õóóëü ¸ñíû

àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàíîðîëöîã÷

ÁÓÑÀÄ ÎÐÎËÖÎÃ×

ªÌÃªªËªÃ× ÈÒÃÝÌÆËÝÃÄÑÝÍÒªËªªËªÃ×

ÁÓÑÄÛÍ ÝÐÕ, ÕÓÓËÜ ¨ÑÍÛ ÀØÈÃ ÑÎÍÈÐÕËÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÍ ÎÐÎËÖÎÃ×

37


1. Áóñàä îðîëöîã÷èéí õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ ÿëãàãäàõ îíöëîã þó âý?

2. Èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí îðîëöîîíû çîðèëãî þó âý?

Ñîðèë

1. Áóñàä îðîëöîã÷

à. Ïðîêóðîð

á. Ãýð÷

â. Õýëìýð÷

2. Èðãýäèéí òºëººëºã÷

à. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîíî

á. Á¿õ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîíî

â. Çºâõºí àíõàí øàòàíä õýðãèéã õàìòûí çàð÷ìààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöîíî.

3. Áóñàä îðîëöîã÷ ÇÕÕØÀ-íä îðîëöîõ íü

à. Çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëàõûí òóëä

á. Áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõûí òóëä

â. Ìàðãààíû ýöñèéí ¿ð ä¿íã ñîíèðõäîã

4. ÇÕÕØÀ-íä àëáàí ¿¿ðãèéí äàãóó îðîëöîã÷

à. ªìãººëºã÷

á. Èðãýäèéí òºëººëºã÷

â. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýä

ÀËÁÀÍ ¯¯ÐÃÈÉÍÄÀÃÓÓ ÎÐÎËÖÎÃ×

Èðãýäèéí òºëººëºã÷ Øèíæýý÷

Îð÷óóëàã÷

Ø¿¿õ õóðàëäààíû

íàðèéí áè÷ãèéí

äàðãà

Õýëìýð÷ Ïðîêóðîð

38


Äàñãàë

1. Àíõàí øàòíû ÇÕØ íýõýìæëýã÷èéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õýðýãñýõã¿é áîëãîí øèéäâýðëýæýý. ¯¿íèéã ýñ çºâøººð÷ íýõýìæëýã÷èéí ºìãººëºã÷ äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàâ. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí òîâëîí çàðëàãäñàíû äàðàà íýõýìæëýã÷ ãîìäîëã¿é ãýäãýý äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä áè÷ãýýð ãàðãàæýý. Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷èéí ºìãººëºã÷èéí ãîìäëûí äàãóó äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð õýðãèéã õÿíàí õýëýëöýõ ¿¿?

2. Áóñàä îðîëöîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéã íýã á¿ð÷ëýí òîäîðõîéëíî óó?

3. Ïðîêóðîð ÇÕÕØÀ-íä îðîëöîõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã ø¿¿í õýëýëöýíý ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ



3. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëü. ÒÌ, 2010, №02

4. Õóóëü÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü. ÒÌ, 2012, №11

5. Ø¿¿õèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü. ÒÌ, 2012, №24

6. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü. ÒÌ, 2012, №11

ÑÝÄÝÂ 10. Íýõýìæëýëèéí îéëãîëò, òºðºë

Ñýäâèéí çîðèëãî: ÇÕØ-ä ãàðãàõ íýõýìæëýëèéí àãóóëãà, îíöëîãèéã òàíèí ìýäýæ, áóñàä ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ãàðãàäàã íýõýìæëýëýýñ ÇÕØ-èéí íýõýìæëýëèéã ÿëãàõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý.


Íýõýìæëýë- Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòàä õîëáîãäóóëàí ººðèéí çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëàõààð ÇÕØ-ä õàíäàí ãàðãàñàí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð á¿õèé øààðäëàãà

Íýõýìæëýëèéí ç¿éë- Õýðãèéí õàðúÿàëëûã çààæ áóé øàëãóóð øèíæèéã õýëíý

Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýë- Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä äàðàìò ó÷ðóóëñàí çàõèðãààíû àêòûí ýñðýã ÷èãëýñýí øààðäëàãà

Èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íýõýìæëýë- Èëò õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêòûí ýñðýã ÷èãëýñýí øààðäëàãà

•

•

•

•

39

Äààëãàõ íýõýìæëýë- Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõã¿é áàéãàà áîëîí ýñ ¿éëäýõ¿éí ýñðýã ÷èãëýñýí øààðäëàãà

Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîõ íýõýìæëýë- Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áàéãàà áîëîí ýñõ¿ë áàéõã¿é ôàêòûã òîãòîîëãîõ øààðäëàãà

Õîõèðëîî àðèëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýë- Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ººðò ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõààð òàâüæ áóé øààðäëàãà

Íýõýìæëýëèéí ç¿éë Çàõèðãààíû àêò

Çàõèðãààíû àêòûí ¿íäñýí øèíæ Ýñðýã òàâàí øèíæ

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä áàéõ Õóâèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýý

Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí Ïàðëàìåíò, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí

áàéãóóëëàãà

Òîäîðõîé íýã òîõèîëäîë Õèéñâýð- åðºíõèé çîõèöóóëàëò = õýì

õýìæýý

Çîõèöóóëàëò Áîäèò ¿éë àæèëëàãàà

Ãàäàãø ÷èãëýñýí áàéõ Äîòîãø ÷èãëýñýí áàéõ



1. Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýëèéã àëü çàõèðãààíû àêòàä õîëáîãäóóëàí ãàðãàõ âý?

2. Äààëãàõ íýõýìæëýëèéã àëü çàõèðãààíû àêòòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàäàã âý?

3. Çàõèðãààíû àêòûí ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ó÷èð õîëáîãäëûã òàéëáàðëàíà óó?

4. Çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõûí çýðýãöýý äààëãàõ íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëîõ óó? Ó÷ðûã òàéëáàðëàíà óó?

•

•

•

ÇÕØ-Ä ÃÀÐÃÀÆ ÁÓÉ ÍÝÕÝÌÆËÝËÈÉÍ ÎÍÖËÎÃ

Íýõýìæëýëèéí àãóóëãà íü çàõèðãààíû õóóëü áóñ àêòòàé õîëáîîòîé áàéíà.

Øààðäëàãà íü çºâõºí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ýñðýã

÷èãëýñýí.

Íýõýìæëýë íü çàõèðãààíû àêòûã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çýðýã ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð á¿õèé õàìãààëàëòûí öîãö øèíæèéã àãóóëæ áàéäàã.

Íýõýìæëýë íü á¿ðä¿¿ëáýð õàíãààã¿é ¿íäýñëýëýýð áóöààãääàãã¿é

40


Ñîðèë

1. Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ íýõýìæëýëèéã äàðààõ ç¿éëä õîëáîãäóóëàí ãàðãàíà:

à. Õóóëü áóñ ýñ ¿éëäýõ¿éä

á. Áèåëýãäñýí çàõèðãààíû àêòàä

â. Áóñàä

2. Òîãòîîõ íýõýìæëýëèéã äàðààõ ç¿éëä õîëáîãäóóëàí ãàðãàíà:

à. Èðãýí À òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí òîäîðõîé õýì õýìæýýã õýðõýí îéëãîõ òàëààð ìýäýõèéã õ¿ññýí òîõèîëäîëä

á. Èðãýí Á íü çàí ÷àíàðûí õóâüä áàãøëàõ áîëîìæòîé ãýäãèéã òîäîðõîéëóóëàõààð

â. Áóñàä

3. Íýõýìæëýëèéí ç¿éëèéí ãîë ÿëãàà

à. Õóóëü ç¿éí õ¿÷èí òºãºëäºð øèíæýýðýý

á. Õóóëü áóñ øèíæýýðýý

â. Ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýýðýý

Äàñãàë

1. Èðãýí Á-èéí õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðëèéã òºëáºðºº õóãàöààíä íü òºëººã¿é ¿íäýñëýëýýð ýðõ á¿õèé çàõèðãàà õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý. Èðãýí Á ýíý øèéäâýðèéã ýñ çºâøººð÷ çîõèõ æóðìûí äàãóó õàðúÿàëàõ ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàæýý.

Ýíý òîõèîëäîëä èðãýí Á ÇÕØ-ä àëü òºðëèéí íýõýìæëýëèéã ãàðãàõ âý?

2. Èðãýí À õàéãóóëûí òóñãàé çºâøººðºë àâàõààð õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëæ ýðõ á¿õèé çàõèðãààíä õàíäñàí áîëîâ÷ òàòãàëçñàí õàðèó àâ÷ýý. Òýðýýð òóñãàé çºâøººðºë îëãîõîîñ òàòãàëçñàí ¿íäýñëýëèéã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é òóë õàðúÿàëàí ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàõ áîëîâ. Ýíý òîõèîëäîëä èðãýí À ÿìàð òºðëèéí íýõýìæëýë ãàðãàâàë çîõèñòîé âý?

Ýõ ñóðâàëæ



41

ÑÝÄÝÂ 11. ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë

Ñýäâèéí çîðèëãî: ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ ¿íäýñëýë, íºõöëèéã õýðýã äýýð íü òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðûã ýçýìøèíý.


Íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë- Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ÇÕØ-ä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä ò¿¿íä ººðò íü õóóëèàð òàâèãäàæ áóé øààðäëàãûã õýëíý.

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿íäýñëýë (àãóóëãà)- Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí àãóóëãàä òàâèõ õàìãèéí äýýä õÿçãààð.

Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýð- Õóóëüä çààñàí áºãººä íýõýìæëýëä íýãá¿ð÷ëýí çàéëøã¿é òóñãàâàë çîõèõ ìýäýýëýë.

ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë

Õýðãèéí õàðúÿàëàë(ìºí íóòàã äýâñãýðèéí áà

ø¿¿õèéí õàðúÿàëàë)

Íýõýìæëýëä äóðüäñàí çàõèðãààíû øèéäâýð íü çàõèðãààíû àêò ìºí áîë ÇÕØ-ä õàðúÿàëàãäàíà. Õýðãèéí õàðúÿàëëûã øàëãàñíû äàðàà íóòàã äýâñãýðèéí õàðúÿàëàë çºâ ýñýõèéã øàëãàíà. Íóòàã äýâñãýðèéí õàðúÿàëàë áîë òóõàéí çàõèðãààíû õýðãèéã àëü çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèä áóé ÇÕØ õàðúÿàëàí øèéäâýðëýõ ýðõòýé áîëîõûã çààæ áóé îéëãîëò þì. Õàðèí ø¿¿õèéí õàðúÿàëàë ãýäýã íü óã çàõèðãààíû õýðãèéã àëü øàòíû ÇÕØ õàðúÿàëàí øèéäâýðëýõ ýðõòýé âý ãýäãèéã õóóëèàð òîäîðõîéëñíûã õýëíý

Ãîìäëûã óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ

Òóõàéí ìàðãààíûã õóóëèàð óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèãäñàí áîë óã øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõûã øààðäàíà

Ñóáúåêòèâ ýðõ õºíäºãäñºí áàéõ

Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ íèéò èðãýäèéí áîëîí àëü íýã ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí áóñ õàðèí íýõýìæëýã÷èéí ººðèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë õºíäºãäñºí áàéõ íü ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íýãýí íºõöºë áîëíî

Ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæòàé áàéõ

Íýõýìæëýã÷ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ÷àäàìæòàé áàéíà. Ýðõ ç¿éí çàðèì ÷àäàìæòàé, ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæã¿é áîë òºëººëºí õàìãààëàëò òîãòîîñíû ¿íäñýí äýýð òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëîî õàìãààëóóëíà

Óã ìàðãààíû òàëààð õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ø¿¿õèéí

øèéäâýð, òîãòîîë, çàõèðàìæ áàéõã¿é áàéõ

Íýõýìæëýëä äóðüäñàí ¿éë áàðèìò, õàðèóöàã÷èéí ãýì áóðóóãèéí òàëààð, ýñõ¿ë óã íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí, ò¿¿í÷ëýí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ø¿¿õèéí øèéäâýð áóþó ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ áàéãàà áîë íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõã¿é

•

•

•

42


Ýðõ çàëãàìæëàãäñàí áàéõ

Íýõýìæëýã÷ áîëîõ èðãýí íàñ áàðñàí, õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàí áîëîâ÷ ýðõ, ¿¿ðýã íü ýðõ çàëãàìæëàã÷èä øèëæýýã¿é áîë íýõýìæëýõ ýðõ íü íýýãäýõã¿é

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õýòðýýã¿é áàéõ

Íýõýìæëýã÷ ÇÕÕØòÕ-èéí §12.1; 12.2-ò èø òàòñàí 30 õîíîãèéí õóãàöààã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð õýòð¿¿ëýýã¿é áàéõ

Íýõýìæëýëèéí õýëáýð, á¿ðä¿¿ëáýðèéí øààðäëàãà

õàíãàñàí áàéõ

Íýõýìæëýë áè÷ãèéí õýëáýðòýé áàéíà. Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýðò:- íýõýìæëýëèéã çàõèðãààíû õýðãèéí ÿìàð ø¿¿õýä

ãàðãàæ áàéãàà- íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí îâîã, ýöãèéí áîëîí

ººðèéí íýð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã õóóëèéí ýòãýýä áîë íýð, îðøèí áàéãàà ãàçðûí õàÿã;

- íýõýìæëýëèéí øààäëàãûí ¿íäýñëýë (àãóóëãà);- õàâñàðãàñàí áàðèì áè÷ãèéí æàãñààëò ýäãýýð

áîëíî.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éä íýõýìæëýëýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ¿íäýñëýõèéã íýõýìæëýã÷ýýñ øààðäàõûã õîðèãëîõ çàð÷èì ¿éë÷èëäýã. Ýíý íü íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿íäýñëýëä òóõàéí çàõèðãààíû àêòûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéí òàëààð çààâàë òóñãàõûã øààðäàõã¿é ãýñýí ¿ã þì.


1. Áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõûí òóëä èðãýí ººðèéí íýðèéí ºìíººñ íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé þó?

2. Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýð õàíãààã¿é áîë íýõýìæëýëèéã áóöààõ óó?

3. Õîëèìîã ñèñòåìýýð ÿâóóëñàí îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéí ñàíàë õóðààëòûí ýöñèéí ä¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäëààð óã ñîíãóóëüä îðîëöñîí óëñ òºðèéí íàì ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé þó?

Äàñãàë

1. Àéìãèéí Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí çàõèðãààíû àêòòàé õîëáîîòîé ìàðãààíä óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà õèéãäýõ ¿¿?

2. ÇÕØ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õàíãàëòòàé ¿íäýñëýýã¿é ãýäýã øàëòãààíààð íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ ýðõòýé þó?

Ýõ ñóðâàëæ



43

ÑÝÄÝÂ 12. Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéí òàëààðõ îéëãîëòòîé òàíèëöàõ, ò¿¿íèéã çºâ òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý


Íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çýõ- Íýõýìæëýëä äóðäñàí çàõèðãààíû àêò õóóëü áóñ áºãººä óã õóóëü áóñ àêòûí óëìààñ íýõýìæëýã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí áîë íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çíý

Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë- Íýõýìæëýëä äóðäñàí ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò íü ýðõ õýìæýý, ¿íäýñëýë, æóðàì, õýëáýðèéí òàëààñàà õóóëü çºð÷ñºí ýñýõèéã ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ðýýð øàëãàõ àðãà

Äààëãàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë- Íýõýìæëýëä äóðäñàí ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûã ãàðãàõààñ òàòãàëçñàí áîëîí ýñ ¿éëäýõ¿é íü õóóëü çºð÷ñºí ýñýõèéã ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ðýýð øàëãàõ àðãà

Èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë- Íýõýìæëýëä äóðäñàí çàõèðãààíû àêò íü èëò õóóëü áóñ ýñýõèéã ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ðýýð øàëãàõ àðãà

Õîõèðëîî àðèëãóóëàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë- Íýõýìæëýëä äóðäñàí çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ íýõýìæëýã÷èä øóóä õîõèðîë ó÷èðñàí ýñýõèéã ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ðýýð øàëãàõ àðãà.

Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëä õîëáîãäîæ áóé çàõèðãààíû àêò íü ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò áºãººä ýíý íü èðãýíä äàðàìò ó÷ðóóëàõàä ÷èãëýäýã òóë ¿¿íèéã äàðààõü ñõåìèéí äàãóó øàëãàõûã çºâëºäºã. ¯¿íä:

çàõèðãààíû àêòàä ÿìàãò ¿íäýñëýë áè÷èãäñýí áàéõ ¸ñòîé (ýðõèéã íü õÿçãààðëàõ òàëààñ)

òýäãýýð ¿íäýñëýë íü çààâàë ýðõ ç¿éí õîëáîãäîõ õýì õýìæýýíä òóëãóóðëàæ ãàðñàí áàéõ

òîäîðõîé øèéäâýð ãàðñàí áàéõ ¸ñòîé.

Ýäãýýðèéí ä¿íä çàõèðãààíû àêòûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë õàíãàãäàõ ó÷èðòàé.


1. Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë ãýäýãò õàìààð÷ áóé îéëãîëòóóäûã òîäîðõîéëíî óó?

2. Íýõýìæëýëèéí òºðºë áà íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéí õàðèëöàí õàìààðàë, çààã ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó?

3. Ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ð ãýäýãò þóã õàìààðóóëæ áàéíà âý?

•

•

•

•

•

-

-

-

44


Äàñãàë

1. Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí §36.1-ä “ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýíèé äóóäëàãà õóäàëäààíû àíõíû ¿íèéã ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà òîãòîîíî” ãýæ çààæýý. Äýýðõ àðãà÷ëàë áàòëàãäààã¿é áàéõàä Çàñàã äàðãà äóóäëàãà õóäàëäààíû àíõíû ¿íèéã òîãòîîí óëìààð äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëæýý. Óã äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöñîí íýãýí êîìïàíè ýíýõ¿¿ äóóäëàãà õóäàëäààíû ¿ð ä¿íã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é áºãººä óëìààð ÇÕØ-ä çîõèõ æóðìûí äàãóó íýõýìæëýë ãàðãàñàíä ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâ÷ çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýæýý.

Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷ êîìïàíè ø¿¿õýä ÿìàð òºðëèéí íýõýìæëýë ãàðãàñàí áý? Íýõýìæëýë ¿íäýñëýëòýé þó?

Ýõ ñóðâàëæ



ÑÝÄÝÂ 13. Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ \çàãâàð õè÷ýýë\

Ñýäâèéí çîðèëãî: ÇÕØ-ä ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé íýã òîõèîëäîë äýýð áîäëîãî áîäîõ àðãà÷ëàëûí äàãóó áîäîæ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëòýé ãàðãàõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ, áèå äààí àæèëëàõ õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý


Áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ¿íäñýí ýðõ- ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí àãóóëãààð òîäîðõîéëñîí ¿íäñýí ýðõ.

Èðãýí íýã àéìàã, õîòîîñ íºãºº àéìàã õîòîä á¿ðìºñºí øèëæèí ñóóðüøèõ ýðõ- Äýýðõ ¿íäñýí ýðõèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëòèéã òîäîðõîéëñîí Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí íýð òîìú¸î

Õóðààìæ- Òºðººñ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ñíèéõýý òºëºº òóõàé á¿ð íü õóðààí àâ÷ óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò îðóóëæ áóé ìºíãºí õºðºíãº

Òàòâàð- Àëáàí òàòâàð, òºëáºð, õóðààìæèéã õóóëüä òàòâàð ãýõ íýð òîìú¸îãîîð íýãòãýí òîäîðõîéëñîí. Òàòâàðûã áèé áîëãîõ, ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ õàðèëöààã ãàãöõ¿¿ ÓÈÕ õóóëèàð çîõèöóóëàõààð çààæýý.

Áîäëîãûí ºãºãäºë: Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷èä õóðàëäàæ õºäºº îðîí íóòãààñ íèéñëýë ÓÁ õîòîä á¿ðìºñºí øèëæèí èðæ áóé íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í òóòìààñ 50000 òºãðºã, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä á¿ðýýñ 25000 òºãðºãèéí øèëæèëò õºäºëãººíèé ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ àâ÷ áàéõûã çààñàí òîãòîîë ãàðãàæýý. Èéíõ¿¿ øèéäâýð

•

•

•

•

45

ãàðãàõäàà íèéñëýë õîòûí õ¿í àìûí ìåõàíèê ºñºëò óðüä ºìíº áàéãààã¿éãýýð ºñ÷, õîòûí äààö íýãýíò õýòýðñýí òóë ýíý ºñºëòèéã ýäèéí çàñãèéí àðãààð õÿçãààðëàõ íü çàéëøã¿é ãýñýí ¿íäýñëýë áàðèìòàëæýý.

Èðãýí Öýðýíãèéíõ àì á¿ë 8, ¿¿íýýñ íàñàíä õ¿ðñýí 4, íàñàíä õ¿ðýýã¿é 4 áºãººä ãýð á¿ëýýðýý Õîâä àéìãààñ íèéñëýëä ñóóðüøèõààð í¿¿í èðñýí áîëîâ÷ øèëæèëò õºäºëãººíèé ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ 300,000 òºãðºã òºëºõ áîëîìæ ò¿¿íä áàéñàíã¿é. Èéìä Öýðýí äýýðõ øèéäâýðèéã ýñ çºâøººð÷ çîõèõ æóðìûí äàãóó Íèéñëýëèéí ÇÕØ-ä õàíäàí Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëûã èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà ãàðãàæýý.

Àñóóëò:

Èðãýí Öýðýíãèéí íýõýìæëýë ¿íäýñëýëòýé þó? Ä¿ãíýëò ãàðãàõ àðãà÷ëàëààð áîäíî óó?

Òàâèãäàõ àñóóëò:

1. Òàëóóäûí ìàðãàæ áóé ãîë ç¿éë þó âý?

2. Õóðààìæ íü òàòâàð ìºí ¿¿?

3. Àëáàí òàòâàð íü õóðààìæ ìºí ¿¿?

4. Øèëæèëò õºäºëãººíèé ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ ãýõ íýð òºðëèéí òàòâàð õóóëüä áèé þó?

5. Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äýä òàòâàð áèé áîëãîõ ýðõ õóóëèàð îëãîãäñîí óó?

6. Èðãýí Öýðýí íýã àéìàã, õîòîîñ íºãºº àéìàã õîòîä á¿ðìºñºí øèëæèí ñóóðüøèõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä õóóëèàð ÿìàð øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà âý?

7. Èðãýí Öýðýí äýýðõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä øèëæèëò õºäºëãººíèé ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ òºëºõ ¿¿ðýãòýé þó?

8. Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-èéí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äýýðõ òîãòîîëûã çºâòãºõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áàéíà óó?

9. Èðãýí Öýðýíãèéí áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ¿íäñýí ýðõèéã õÿçãààðëàõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áèé þó?

10. Ä¿ãíýëò

Ýõ ñóðâàëæ



3. Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2008, №22

46


4. Çàñàã çàõèðãàà íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ, ò¿¿íèé óäèðäëàãûí òóõàé õóóëü. ÒÌ, 2007, №2

5. Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü. ÒÌ, 1999, №49

6. Íèéñëýëèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü

Ñýäýâ 14. Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ øààðäëàãà, ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõ áà áîëîõã¿é íºõöºë áàéäëóóäûã ÿëãàí ñóäëàõ çàìààð îþóòàí ïðàêòèêò óã õóóëèéí çààëòûã õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.


Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ- ÇÕØ-ýýñ ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûí õýðýãæèëòèéã ò¿ð õóãàöààãààð çîãñîîõûã õýëíý

Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò- Õóóëü áóñ ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí õóóëü ç¿éí õóâüä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé çàõèðãààíû àêò

Ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é íºõöºë áàéäàë- Çàðèì ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã õýâýýð õàäãàëàõààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë

Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ íü áóñäûí àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºä íîöòîé, õóóëèéí ýòãýýäýä èëò õîõèðîë ó÷ðóóëàõààð áîë ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é

Íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ àëáàí òàòâàð, òºëáºð, õóðààìæ ãàðãóóëàõ òóõàé àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõã¿é

Íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàìãààëàõ, íèéòèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõûã çàõèðãààíû çºð÷ëèéí óëìààñ õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ áóé èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ àøãààñ äýýã¿¿ð àâ÷ ¿çíý

•

•

•

-

-

-

ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÀÊÒÛÍ ÁÈÅËÝËÒÈÉÃ Ò¯ÄÃÝËÇ¯¯ËÆ ÁÎËÎÕÃ¯É ÁÀÉÄÀË

Ò¿äãýëç¿¿ëýõ íü áóñäàä èëò õîõèðîëòîé áîëÈðãýí õóóëèéí ýòãýýäýýñ

àëáàí òàòâàð, òºëáºð, õóðààìæ ãàðãóóëàõ òóõàé àêò áîë

Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýñýí áîëîí óã

çºð÷ëèéã òàñëàí çîãñîîõ òóõàé çàõèðãààíû õÿíàëòûí

áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð áîë

Õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òîõèîëäîëä ¿ë ìàðãàëäàõ æóðìààð áèåë¿¿ëýõ áîë

ªºð õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí áîë

47

Õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òîõèîëäîëä ¿ë ìàðãàõ æóðìààð áèåë¿¿ëýõýýð çààñàí áîë çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõã¿é;

ªºð õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí áîë çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é.


1. Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëñýí øèéäâýðèéí õóóëü ç¿éí àãóóëãà, ó÷èð õîëáîãäëûã òàéëáàðëàíà óó?

2. Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã õýäèéä ò¿äãýëç¿¿ëýõ âý?

3. Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã õýñýã÷ëýí ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõ óó?

Ñîðèë

1. Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëñíýýð õàðèóöàã÷èä õîðèãëîõ ç¿éë

à. Óã ìàðãààíòàé àñóóäëààð ººð çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ

á. Ø¿¿ã÷ çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ çàõèðàìæäàà òóñãàéëàí çààãààã¿é áîë õàðèóöàã÷ ººð çàõèðãààíû àêò ãàðãàæ áîëíî

â. Ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ò¿äãýëç¿¿ëñýí çàõèðãààíû àêòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õàðèóöàã÷ çàðèì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëíî.

2. Íýõýìæëýë íü îäîîõîíäîî øààðäëàãà õàíãààã¿é áîëîâ÷ øààðäëàãà õàíãàõûã õ¿ëýýõ áîëîìæã¿é îíöãîé òîõèîëäîëä ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ø¿¿ã÷ ò¿äãýëç¿¿ëýõ áîëîìæ áèé þó?

à. Áîëîìæã¿é

á. Áîëîìæòîé

3. Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é íºõöºë áàéäàë

à. Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷èéã àæëààñ õàëàõ òóõàé ýðõ á¿õèé çàõèðãààíû øèéäâýð

á. Òîðãóóëèéí õóóäñààð òîðãîõ øèéäâýð

â. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí øèéäâýð

4. Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ øèéäâýðèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷ëýõ õóãàöàà

à. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðàõ õ¿ðòýë õóãàöààíä

á. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàë ãàðàõ õ¿ðòýë õóãàöààíä

â. Ø¿¿õèéí ýöñèéí øèéäâýð ãàðàõ õ¿ðòýë õóãàöààíä

-

-

48


Äàñãàë

1. Íýãýí êîìïàíèéí òàòâàðûí ºðèéã ãàðãóóëàõààð òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ õîëáîãäîõ àðèëæààíû áàíêèíä ìýäýãäýõ õóóäàñ õ¿ðã¿¿ëýâ. Ýíý øèéäâýðèéã óã êîìïàíè ýñ çºâøººð÷ çîõèõ æóðìûí äàãóó õàðúÿàëàõ ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàñíûã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâ÷ýý. Íýõýìæëýã÷ äýýðõ òàòâàðûí áàéöààã÷èéí ìýäýãäýõ õóóäñûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ õ¿ñýëòèéã ãàðãàâ.

Ýíý òîõèîëäîëä óëñûí áàéöààã÷èéí ìýäýãäýõ õóóäñûã ø¿¿ã÷ ò¿äãýëç¿¿ëýõ ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ



3. Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2008, №22

ÄªÐªÂ. ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒ

Ñýäýâ 15. Íîòëîõ áàðèìòûí îéëãîëò

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íîòëîõ áàðèìòûí òóõàé îéëãîëò, íîòîëãîîíû õýðýãñëèéí òàëààð ñóäàëæ, çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòûí áîëîõóéö õèéãýýä íîòëîõ ÷àäâàðûí òàëààð öýãöòýé ìýäëýã ýçýìøèíý.


Íîòëîõ áàðèìò- Õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ ººðèéí øààðäëàãà áà òàòãàëçëàà ¿íäýñëýæ áàéãàà, ø¿¿õ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé, õóóëüä çààñàí àðãà õýðýãñëýýð îëæ àâñàí áîäèò íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìòàò ìýäýýëýë

Íîòëîõ áàðèìòûí õàìààðàë- Òóõàéí õýðýãò õîëáîîòîé ¿éë ÿâäëûí òàëààð ìýäýýëýë ºã÷ ÷àäàõ íîòëîõ áàðèìòûí ÷àäâàðûã õýëíý

Íîòëîõ áàðèìòûí áîëîõóéö áàéäàë- Òóõàéí íîòëîõ áàðèìò áóþó áàðèìò ñýëò ìýäýýëëèéã àãóóëæ áóé ýõ ñóðâàëæ íü õóóëü ¸ñíû ýñýõ, ò¿¿íèéã õóóëüä çààñàí àðãà, õýðýãñëýýð ýðõ á¿õèé ýòãýýä öóãëóóëæ áýõæ¿¿ëñýí ýñýõèéã õàðóóëàõ íîòëîõ áàðèìòûí ÷àíàð

Íîòîëãîîíû õýðýãñýë- Íîòëîõ áàðèìòûí õóóëü÷ëàãäñàí ýõ ñóðâàëæ

•

•

•

•

49

Ýäãýýð øàëãóóð øèíæèéã àãóóëààã¿é áàðèìòàò ìýäýýëëèéã çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìò ãýæ ¿çýõã¿é áºãººä õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòààñ õàñàõ òºäèéã¿é èéì áàðèìòûã øààðäàí ãàðãóóëæ áîëîõã¿é (ÇÕÕØòÕ-§31.4 áîëîí 31.8).

Íîòëîõ áàðèìòûí àíãèëàë

ÍÎÒËÎÕ ÁÀÐÈÌÒÛÍ

ØÀËÃÓÓÐ

Íîòîëãîîíû õýðýãñëýýð

òîãòîîãäñîí áàéõ

Íîòîëãîîíû à÷

õîëáîãäîëòîé áàéõ

Õóóëüä çààñàí àðãà, æóðìûí äàãóó àâàãäñàí

áàéõ

Òóõàéí õýðýãò øóóä õàìààðàëòàé

áàéõ

Áè÷ìýë

Ýä ìºðèéí áàðèìò

ßÌÀÐ ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐÒ

ÁÝÕÝÆÑÝÍÝÝÐ ÍÜ

Àíõäàã÷

Äàìæìàë

ÝÕÑÓÐÂÀËÆÈÉÍ ×ÀÄÂÀÐÀÀÐ ÍÜ

50


Íîòîëãîîíû õýðýãñýë

Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí òàéëáàð

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí òàéëáàð õàìààðíà. Ýäãýýðýýñ õàðèóöàã÷èä òàéëáàðàà òîäîðõîé õóãàöààíä çààâàë ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýã õóóëèàð õ¿ëýýëãýñýí. Íýõýìæëýã÷èéí òóõàéä òàéëáàðàà àìààð áîëîí áè÷ãýýð ãàðãàæ ºãºõ ýðõòýé. Ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íü íýõýìæëýã÷èéí òàëûí ýñõ¿ë õàðèóöàã÷èéí òàëûí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ¿¿ ãýäãýýñ õàìààð÷ òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã òîäîðõîéëîãäñîí

Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷èéí òàéëáàð

Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷èéí òàéëáàð íü ¿íäýñëýë á¿õèé áàéíà

Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýãÃýð÷èéí ìýä¿¿ëýã íü ººð áóñàä øóóä íîòëîõ áàðèìòààð äàâõàð áàòëàãäàõ øààðäëàãà òàâèãäàíà

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòØèíæýý÷ ä¿ãíýëòäýý ººðèéí òóñãàé ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ÿâö ¿ð ä¿íã òóñãàñàí áàéíà

ÒýìäýãëýëÕóóëüä çààñàí áàéäëààð íü ø¿¿õ õóðàëäààíû áîëîí ¿çëýãèéí, ñîðüæ òóðüøèõ, òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãààíû òýìäýãëýë ãýæ àíãèëíà

Áàðèìò áè÷èãÒîäîðõîé ¿éë áàðèìòûã ãýð÷èëñýí, òîãòîîñîí õýâ çàãâàðûí äàãóó ¿éëäñýí, õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àêò þì.

Íîòîëãîîíû áóñàä õýðýãñýëÊèíî áà ãýðýë çóðàã, çóðàãëàë, ä¿ðñ, äóóíû áè÷ëýã, óë ìºðíººñ áóóëãàæ àâñàí õýâ áîëîí áóñàä áè÷ìýë áàðèìòóóä õàìààðíà

Øóóä

Øóóäáóñ

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛØÈÍÆÝÝÐ ÍÜ

51


1. Íîòëîõ áàðèìò áîëîí íîòîëãîîíû õýðýãñýë õîîðîíäîî þóãààðàà ÿëãààòàé âý?

2. Íîòëîõ áàðèìòûí õàìààðàë áîëîí áîëîõóéö áàéäëûí òóñ á¿ðèéí îíöëîãèéã òîäîðõîé æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó?

3. Íîòëîõ áàðèìòûí íîòëîõ ÷àäâàðàà àëäàõ òîõèîëäëóóäûã íýðëýíý ¿¿?

Ñîðèë

1. Íîòëîõ áàðèìòûí øàëãóóð

à. Íîòîëãîîíû øèíæòýé áàéõ

á. Òóõàéí õýðýãò øóóä õàìààðàëòàé áàéõ

â. Ýõ ñóðâàëæèéí ÷àäâàðòàé áàéõ

2. Íîòëîõ áàðèìòûí áîëîõóéö áàéäàë

à. Áàðèìò ñýëò, ¿éë ÿâäëûí õîîðîíäîõ øàëòãààíò õîëáîî

á. Îðîí çàé, öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éë

â. Õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó áýõæ¿¿ëñýí áàéäàë

3. Àíõäàã÷ íîòëîõ áàðèìò

à. Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã

á. Õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí òýìäýãëýë

â. Çàõèðãààíû àêò

4. Íîòîëãîîíû õýðýãñýë

à. Õóóëüä áýõæ¿¿ëñýí áàéõûã øààðäàíà

á. Õóóëüä áýõæ¿¿ëñýí áàéõûã øààðäàõã¿é

â. Ø¿¿õýýñ òîãòîîíî

Äàñãàë

1. Ä¿¿ðãèéí ÈÒÕ-ûí ñîíãóóëèéí íýãýí õýñãèéí ñàíàë õóðààëòûí ä¿íã ýñ çºâøººð÷ òóõàéí ä¿¿ðýãò íýð äýâøèæ ºðñºëäñºí èðãýí Á çîõèõ æóðìûí äàãóó õàðúÿàëàõ ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàñíûã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâ÷ çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýæýý. Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõ õ¿ðýýíä ø¿¿ã÷ òóõàéí ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãààñ óã õýðýãò ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâ÷ýý. Õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí õýëýëöýýä ãàðãàñàí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð íü óã Çàñàã äàðãààñ àâñàí ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýãò ¿íäýñëýæýý.

Ýíý òîõèîëäîëä àíõàí øàòíû ÇÕØ-èéí øèéäâýð ¿íäýñëýëòýé þó?

52


Ýõ ñóðâàëæ



3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2002, №8 íýìýëò ººð÷ëºëò- ÒÌ, 2007, №32

ÑÝÄÝÂ 16. Íîòîëãîî

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõèéí òóëä ÇÕØ õýðõýí íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ àðãàòàé òàíèëöàæ, íîòëîõ áàðèìòûã ÿàæ õóâààðèëàõ òàëààðõ çîõèõ ìýäýãäýõ¿¿í, ÷àäâàðûã ýçýìøèíý.


Íîòîëãîî- ÇÕØ-ýýñ ÇÕÕØòÕ-ä çààñàí çàð÷èì, æóðàì áîëîí õóóëèàð çºâøººðñºí àðãà õýðýãñëèéí äàãóó íîòëîõ áàðèìòûã îëæ öóãëóóëàõ çàìààð õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõîä ÷èãëýãäñýí òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà

Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûí õýðýãæèëò- Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì íü ÇÕØ íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä ø¿¿õ áà õýðãèéí îðîëöîã÷èéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãæèõ íºõöëººð òîõèðóóëàãäæýý

Íîòëîõ áàðèìòûã øóóä, àìààð öóãëóóëàõ çàð÷èì- ÇÕØ íîòëîõ áàðèìòûã àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæààñ íü øóóä áóþó àìàí õóðàëäààíààð öóãëóóëàõ çàð÷èì

Àñóóëò òàâèõ ýðõ- Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí õèéæ áóé ïðîöåññûí àæèëëàãààíû ÿâöàä àñóóëò òàâèõ ýðõèéã õýðãèéí îðîëöîã÷äîä íýýëòòýé áàéëãàõ íü ø¿¿ã÷èéí ¿¿ðýã áàéíà

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ- Ø¿¿ã÷ ÇÕÕØÀ-íû ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí èòãýë ¿íýìøèëä òóëãóóðëàí íîòëîõ áàðèìòûã ººðèéí äîòîîä èòãýëýýð ¿íýëíý.

Ø¿¿ã÷èéí äîòîîä èòãýë- Òýðýýð õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààð á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîëòòîé áîëîõûã õýëíý

Ìàòåðèàëëàã íîòëîõ ¿¿ðýã- ÇÕØ-ýýñ íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ ¿¿ðãýý õóóëüä çààñàí á¿õ àðãà, õýðýãñëýýð õýðýãæ¿¿ëñýí áîëîâ÷ õýðãèéí íºõöºë áàéäàë òîãòîîãäîõã¿é áàéãààã ø¿¿õ õ¿ëýýí çºâøººðñíèé ¿íäñýí äýýð ýöñèéí ìº÷èä íîòëîõ ¿¿ðãèéã òàëóóäàä íîãäóóëàõûã îéëãîíî.

•

•

•

•

•

•

•

53

Íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ ¿å øàò íü äîòðîî à) Òîäðóóëáàë çîõèõ íºõöºë áàéäàë, ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ àðãà, õýðýãñëèéã òîäîðõîéëîõ øààðäàãäàõ íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæèéã çààõ; á) ÇÕØ-ýýñ øààðäñàí íîòëîõ áàðèìòûã ãàðãàæ ºãºõ; â) Ø¿¿õ øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàìààð íîòëîõ áàðèìòûã ººðºº öóãëóóëàõ ãýñýí øàòóóäòàé.

Íîòëîõ áàðèìòûã øàëãàõ ¿å øàò íü õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí ã¿éöýä èëð¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ íýã á¿ðèéã ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëàí ñóäëàõ çàìààð òýäãýýðèéí çºðººòýé áàéäàë áîëîí ¿íýí çºâ ýñýõèéã íÿãòëàíà

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ ¿å øàò íü ø¿¿ã÷ çºâõºí ïðîöåññûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä öóãëàðñàí áºãººä ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýãäñýí (õýðãèéí îðîëöîã÷èä ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëñýí) íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ ñýòãýõ¿éí àæèëëàãàà þì. Ø¿¿ã÷ íîòëîõ áàðèìòûã òóõàéí õýðýãò õàìààðàëòàé, à÷ õîëáîãäîëòîé, ¿íýí çºâ, ýðãýëçýýã¿é òàëààñ íü ¿íýëíý.


1. ÇÕÕØòÕ-ä ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì ñîíãîäîã óòãààðàà õóóëü÷ëàãäñàí ýñýõèéã òîäîðõîéëíî óó?

3. ÇÕØ-èéí ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûí õýðýãæèëò õÿçãààðëàãäàõ òîõèîëäëóóäûã íýðëýíý ¿¿?

4. Íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ øàòàíä õýðãèéí îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðãèéí ÿëãààã ãàðãàíà óó?

Ñîðèë

1. ÇÕØ-ä íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýã

à. Íýõýìæëýã÷

á. Õàðèóöàã÷

â. Áóñàä îðîëöîã÷

2. Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûí õýðýãæèëò ÿìàð õýìæýý, õÿçãààðò áàéõ âý?

à. Ñîíãîäîã óòãààð õýðýãæèíý

á. Ø¿¿õ áà õýðãèéí îðîëöîã÷èéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õýðýãæèíý

â. Íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ ¿å øàòàíä ë õýðýãæèíý

-

-

-

ÍÎÒÎËÃÎÎÍÛ ¯Å ØÀÒ

Öóãëóóëàõ Øàëãàõ ¯íýëýõ

54


3. Íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ ¿å øàò

à. Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ

á. Íîòëîõ áàðèìòûã õóâààðèëàõ

â. Áóñàä

4. Àñóóëò òàâèõ ýðõ

à. Íîòëîõ áàðèìòûã àìààð, øóóä öóãëóóëàõ çàð÷ìûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã

á. Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ ÷óõàë õýðýãë¿¿ð

â. Íîòëîõ ¿¿ðãèéã õóâààðèëàõ àðãà

Äàñãàë

1. Íýõýìæëýã÷ Á-ýýñ ÇÕØ-èéí ø¿¿ã÷èä õàíäàí óã õýðýãò ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ ¿íäýñëýí õ¿ñýëò ãàðãàæýý.

Ýíý òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷èéí óã õ¿ñýëòýä ÇÕØ-èéí ºãºõ õàðèóíû ¿íäýñëýëèéã áýëòãýíý ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ




ÒÀÂ. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÕÝÐÝÃ Ø¯¯ÕÝÄ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

ÑÝÄÝÂ 17. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ áîëîí õýðýã ¿¿ñãýñíèé äàðàà ø¿¿ã÷ýýñ ÿâóóëàõ æèøèã àæèëëàãààíû àãóóëãàòàé òàíèëöàæ, óëìààð òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõèéí òóëä áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.


Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ- Íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë áàéõã¿é áîë ÇÕØ-èéí ø¿¿ã÷ çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàíà

•

55

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí æèøèã àæèëëàãàà- Òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõèéí òóëä ø¿¿ã÷ýýñ ÿâóóëàõààð õóóëüä òóñãàéëàí çààñàí ïðîöåññûí òîäîðõîé àæèëëàãààíóóäûí íèéëáýð

Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà- Òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð àæèëëàãàà ÿâóóëáàë çîõèõûã ø¿¿ã÷ ººðºº òîäîðõîéëîí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã àãóóëñàí îéëãîëò. Ø¿¿ã÷ ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûã õýðýã äýýð íü õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã ýíýõ¿¿ íýð òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëæýý.

Æèøèã àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷ õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîõîä øààðäëàãàòàé àæèëëàãààã òºëºâëºí ÿâóóëíà.

Çàõèðãààíû àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý

Õàðèóöàã÷èéã äóóäàí èð¿¿ëæ íýõýìæëýë, ò¿¿íä õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí õóâèéã ãàðäóóëæ, ýíý òóõàéãàà áàòàëãààæóóëíà. Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð, ýñõ¿ë ø¿¿ã÷ýýñ òîãòîîñîí õóãàöààíä íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã çºâøººðºõ ýñýõ òóõàéãàà ø¿¿õýä áè÷ãýýð ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé òºäèéã¿é õýðýâ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áîë òàéëáàðòàà ¿íäýñëýëèéã çààæ íîòëîõ áàðèìòàà õàìòàä íü ãàðãàæ èð¿¿ëíý

Õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìûã öóãëóóëàõ

Ãýð÷èéã äóóäàæ ìýä¿¿ëýã àâàõ

Øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷ òîìèëîõ

Øààðäëàãàòàé áîë õîëáîãäîõ ø¿¿õýä ø¿¿õèéí äààãàâàð ÿâóóëàõ

Ýâëýð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà

Õàðèóöàã÷èéã ñîëèõ áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý

Íýõýìæëýëèéí õýä õýäýí øààðäëàãûã íýãòãýõ áîëîí òóñãààðëàõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý

Íýõýìæëýëèéí ãîë ç¿éë áèåëýãäâýë ò¿¿íèéã õàíãàõ àðãà õýìæýý àâíà

Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà ÿâóóëàõ

Äýýðõ æèøèã àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîë ø¿¿ã÷ òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõèéí òóëä ÷óõàì ÿìàð àæèëëàãàà ÿâóóëáàë çîõèõûã òîäîðõîéëæ, ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûã áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëíý.

•

•

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

56



1. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíä óäèðäëàãà áîëãîõ ãîë çàð÷ìóóäûã íýðëýíý ¿¿?

2. Æèøèã àæèëëàãàà íü çààâàë õèéãäýõ àæëûí äýñ äàðààëàë ìºí ¿¿?

3. Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà áà æèøèã àæèëëàãàà íü òóñ òóñäàà õèéãäýõ àæèëëàãàà þó?

Ñîðèë

1. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíä óäèðäëàãà áîëãîõ çàð÷èì

à. Ìýòãýëöýõ çàð÷èì

á. Øóóä, àìààð öóãëóóëàõ çàð÷èì

â. Áîäèòîé áàéõ çàð÷èì

2. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãàà íü

à. ÇÕÕØòÕ-ä çààãäñàí äýñ äàðààëàí õèéãäýõ íýãá¿ð÷èëñýí àæèëëàãàà

á. Åðºíõèé æèøèã òîãòîîñîí àæèëëàãàà

â. Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõ àæèëëàãàà

3. Õàðèóöàã÷èéã ñîëèõ óãòâàð íºõöºë íü

à. Ø¿¿õ õîëáîãäîõ íîòëîõ áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ ÿâäàë

á. ßìàð íýãýí íîòëîõ áàðèìò øààðäëàãàã¿é

â. Õàðèóöàã÷èéã ñîëèõûã íýõýìæëýã÷ çºâøººðñºí áàéõ

4. Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà ãýæ

à. Òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ õóóëèàð çºâøººðñºí òîäîðõîé àæèëëàãàà

á. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ àæèëëàãàà

â. Îð÷óóëàã÷ òîìèëîõ àæèëëàãàà

Äàñãàë

1. Æîëîî÷ Áàò àâòî çàìûí íýã ÷èãëýëä óëñûí ÷àíàðòàé àâòî çàì áîëîí îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé àâòî çàì àøèãëàñíû òºëáºðèéã òóñ á¿ð äàâõàðäóóëàí àâ÷ áàéãàà ãýõ ¿íäýñëýëýýð Àâòî çàìûí áîëîí Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãàä õîëáîãäóóëàí òóñ òóñ ººð ººð öàã õóãàöààíä ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ýäãýýð õýðãèéã íýãòãýí õýëýëöýæ áîëîõ óó?

2. Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí õýìæýýíèé òàëààð õýðãèéí îðîëöîã÷äûí õîîðîíä ìàðãààí ãàðñíû óëìààñ õýðãèéí ýíý õýñãèéã òóñãààðëàí õàðúÿàëàõ ø¿¿õ ð¿¿ øèëæ¿¿ëæýý. Õàðèí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿ëäñýí õýñãèéã ÇÕØ õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ õýìæýý áèé þó?

57

Ýõ ñóðâàëæ




ÑÝÄÝÂ 18. Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í, ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã ñóäàëæ ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýë á¿ðäñýí ¿åä òýäãýýðèéã òàòãàëçàí ãàðãàõ áîëîí ø¿¿ã÷ ººðºº òàòãàëçàí ãàðàõûí ó÷èð õîëáîãäëûã ¿íýëäýã áîëíî.


Òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëò- Ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ òàëààð õýðãèéí îðîëöîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ ò¿¿í÷ëýí èðãýäèéí òºëººëºã÷, ïðîêóðîðò ÇÕÕØòÕ-èàð òóñãàéëàí îëãîñîí ýðõ

¯ë îðîëöîõ ¿íäýñëýë- Ø¿¿ã÷ çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áîëîõã¿é òàëààð õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë

ªºðºº òàòãàëçàí ãàðàõ ¿¿ðýã- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð ¿ë îðîëöîõ áîëîí óã àæèëëàãààíààñ ººðèéí õ¿ñýëòýýð òàòãàëçàí ãàðàõ ¿¿ðýã

•

•

•

¯Ë ÎÐÎËÖÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË

Çàõèðãààíû õýðãèéã àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöñîí ø¿¿ã÷èéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, ò¿¿íòýé òºðºë ñàäàíãèéí õîëáîîòîé ø¿¿ã÷ óã õýðãèéã ººð øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ

Çàõèðãààíû õýðãèéã àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä óðüä íü îðîëöñîí ø¿¿ã÷ óã õýðýã, ìàðãààíûã ººð øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ

58


ÇÕÕØòÕ-èéí §64.1-ä áóþó ø¿¿ã÷ ººðºº òàòãàëçàí ãàðàõ ¿¿ðýã á¿õèé ¿íäýñëýëýýð ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõûã õýðãèéí îðîëöîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ïðîêóðîð õ¿ñ÷ áîëîõ áà ýíý òîõèîëäîëä ÇÕØ õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ñàíàë áîëí òàòãàëçàí ãàðãàãäàæ áàéãàà ýòãýýä õ¿ñâýë ò¿¿íèé òàéëáàðûã ñîíñîíî. Ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé àñóóäëûã ò¿¿íèéã áàéëöóóëàõã¿éãýýð áóñàä ø¿¿ã÷èä øèéäâýðëýõ áà ñàíàë òýíöâýë óã ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàñàíä òîîöíî. Õýä õýäýí áóþó õýðãèéã äàíãààð øèéäâýðëýõ ø¿¿ã÷èéã, ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òàòãàëçàí ãàðãàõ õ¿ñýëòèéã òóõàéí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷ øèéäâýðëýæ, çàõèðàìæ ãàðãàíà.

Èðãýäèéí òºëººëºã÷, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã çàõèðãààíû õýðãèéã õýëýëöýæ áàéãàà ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í áóþó ø¿¿ã÷ øèéäâýðëýíý.

Åðºíõèé ø¿¿ã÷ äàíãààð çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ÿâöàä ò¿¿íèéã òàòãàëçñàí áóþó òóõàéí ø¿¿õèéí á¿õ ø¿¿ã÷äèéã òàòãàëçñàí áîë ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººí îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýí òîãòîîë ãàðãàíà.


1. Ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõûí ó÷èð õîëáîãäëûã òàéëáàðëàíà óó?

2. Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ýñõ¿ë òóõàéí ø¿¿õèéí á¿õ ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçñàí òîõèîëäîëä ÿàõ âý?

3. Ø¿¿ã÷ ººðºº òàòãàëçàí ãàðàõ ¿¿ðãýý çºð÷âºë ò¿¿íýýñ ¿¿ñýõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã ÿðèëöàíà óó?

Ñîðèë

1. Ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ íü àëü çàð÷èìä íèéöýõ âý?

à. Ìýäýãäýõ áà ñîíñãîõ çàð÷èìä

á. Òýãø áàéäëûí çàð÷èìä

â. Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èìä

Ø¯¯Ã× ªªÐªªÒÀÒÃÀËÇÀÍ

ÃÀÐÀÕ ¯¯ÐÝÃ

Óðüä íü óã çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷, ïðîêóðîð, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ãýð÷, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷ýýð îðîëöîæ áàéñàí

Óã çàõèðãààíû õýðãèéí áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîã÷èéí ãýð á¿ë, òºðºë ñàäàí, ýñõ¿ë ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íä õîîðîíäîî ãýð á¿ëèéí áîëîí òºðºë ñàäàíãèéí õîëáîîòîé õ¿ì¿¿ñ îðñîí

Õýðãèéí îðîëöîã÷òîé õóâèéí õàðèëöààòàé, ýñõ¿ë óã çàõèðãààíû õýðãèéã øóäàðãààð øèéäâýðëýæ ÷àäàõ ýñýõ òàëààð ¿íäýñëýë á¿õèé ýðãýëçýý áàéâàë

Àíõàí øàòíû áîëîí äàâæ çààëäàõ, õÿíàëòûí æóðìààð çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöñîí ø¿¿ã÷ óã õýðãèéã ººð øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ áîëñîí

59

2. Ø¿¿ã÷ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ¿ë îðîëöîõ ¿íäýñëýë

à. Òóõàéí õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöñîí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéí íºõðèéíõ íü íàãàö ýã÷ ÓÄØ-èéí ø¿¿ã÷ áîë

á. Óã õýðãèéã äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ õ¿÷èíã¿é áîëãîí äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð óã ø¿¿õýä áóöààñàí òîõèîëäîëä òóõàéí õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöñîí ø¿¿ã÷

â. Áóñàä

3. Ø¿¿ã÷ ººðºº òàòãàëçàí ãàðàõ ¿íäýñëýë

à. Óðüä íü óã çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä ãýð÷ýýð îðîëöîæ áàéñàí

á. Óã çàõèðãààíû õýðãèéã òóõàéí øàòààð äàõèí õÿíàí õýëýëöýõ áîë

â. Õýðãèéí íýã îðîëöîã÷òîé õàìò íýã ñóðãóóëü òºãññºí áîë

4. Ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ õ¿ñýëòèéã ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä

à. Ñîíèðõîã÷ ýòãýýä

á. Èðãýäèéí òºëººëºã÷

â. Ãýð÷

Ýõ ñóðâàëæ




ÑÝÄÝÂ 19. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé îéëãîëò, ò¿¿íèéã õèéõ ¿íäýñëýë, æóðàìòàé òàíèëöàæ, ø¿¿õèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ àðãà áàðèëûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý.


Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý- Çàõèðãààíû áîëîí áóñàä õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèä çààñàí òóñãàé ìýäëýã øààðäñàí àñóóäàë “øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, óðëàã, ñî¸ë, íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë çýðýã”-ûã øèéäâýðëýõèéí òóëä øèíæèëãýýíèé îáúåêòîä øèíæèëãýý õèéæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ àæèëëàãàà

•

60


Øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä- Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, ø¿¿õ áîëîí õóóëüä çààñàí òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà

Øèíæèëãýýíèé îáúåêò- Øèíæèëãýý õèéæ áàéãàà óë ìºð, ýä ìºðèéí áàðèìò, áè÷èã áàðèìò, ýä þìñ, àìüòàí, õ¿íèé áèå öîãöîñ áîëîí ò¿¿íèé õýñýã, õàðüöóóëàí ñóäëàõ õýâ çàãâàð, õýðãèéí áóñàä ìàòåðèàëûã

Íýìýëò øèíæèëãýý- Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò òîäîðõîéã¿é áóþó á¿ðýí áóñ, ýñõ¿ë øèíæèëãýý õèéëãýæ áàéãàà àñóóäàëòàé õîëáîîòîé øèíý íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí òîõèîëäîëä øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí òîãòîîë, çàõèðàìæ, õ¿ñýëòýýð õèéæ áóé øèíæèëãýý

Äàõèí øèíæèëãýý- Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ýñõ¿ë ò¿¿íèé çàðèì õýñýã ¿íäýñëýëã¿é áóþó ¿íýí çºâ áîëîõ íü ýðãýëçýýòýé áîë øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí òîãòîîë, çàõèðàìæ, õ¿ñýëòýýð õèéæ áóé øèíæèëãýý


1. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë þó âý?

2. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýä Òàòâàðûí ìàðãààí òàñëàõ çºâëºë õàìààðàõ óó?

3. Íýìýëò øèíæèëãýý áîëîí äàõèí øèíæèëãýýíèé ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý íü

à. Ø¿¿ã÷ýýñ ÿâóóëàõ àæèëëàãàà

á. Òóñãàé ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä õèéãäýõ àæèëëàãàà

â. Ñàëáàðûí õ¿ðýýíä õèéãäýõ àæèëëàãàà

•

•

•

•

ØÈÍÆÈËÃÝÝÃ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯ÍÝÝÐ ÕÈÉÕ

ÈÆÈË ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯ÍÝÝÐ ÕÈÉÕ

ªºð ººð ìýðãýæëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð õèéõ

Øèíæèëãýýã á¿ðýëäýõ¿¿íýýð õèéõ íü èæèë ìýðãýæëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð õèéõ áà ººð ººð ìýðãýæëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð õèéõ ãýæ 2 àíãèëíà.

- Øèíæýý÷ òóñ á¿ð øèíæèëãýýã ýõíýýñ íü äóóñòàë áèå äààæ õèéõ áºãººä øèíæèëãýýíèé ýöýñò ¿ð ä¿íãýý íýãòãýí ä¿ãíýëò ãàðãàíà- Øèíæèëãýýíèé äýñ äàðààëàë, öàð õ¿ðýý, àðãà ç¿éã øèíæýý÷èä õàðèëöàí çºâøèëöñºíèé ¿íäñýí äýýð òîãòîîíî- Øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí òàëààð øèíæýý÷èä íýãäñýí ñàíàëä õ¿ðñýí áîë íýã ä¿ãíýëò ãàðãàõ áà ñàíàë çºðñºí òîõèîëäîëä ñàíàë çºðñºí øèíæýý÷ òóñãàé ñàíàëàà ä¿ãíýëòýä õàâñàðãàíà

ªºð, ººð ìýðãýæëèéí øèíæýý÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð øèíæèëãýý õèéõ ¿åä øèíæýý÷ òóñ á¿ð ººðèéí òóñãàé ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä øèíæèëãýý õèéíý:- Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòýä øèíæýý÷ òóñ á¿ðèéí õèéñýí øèíæèëãýýíèé òºðºë, àãóóëãà, ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéã òóñãàíà- Øèíæèëãýýíä îðîëöñîí øèíæýý÷ òóñ á¿ð çºâõºí ººðèéí õèéñýí øèíæèëãýýã òóñãàñàí ä¿ãíýëòèéí õýñýãò ãàðûí ¿ñýã çóðæ, ò¿¿íèéõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý-Øèíæèëãýýíèé ÿâöàä øèíæýý÷èä èæèë ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áîë ýíý òóõàé ä¿ãíýëòýä òýìäýãëýíý-Øèíæýý÷èä ñàíàë çºðñºí òîõèîëäîëä ñàíàë çºðñºí øèíæýý÷ òóñãàé ñàíàëàà ä¿ãíýëòýä õàâñàðãàíà

61

2. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýý õèéëãýõ ýðõ á¿õèé ñóáúåêò

à. Ø¿¿õ

á. Óëñûí áàéöààã÷

â. Çàñàã äàðãà

3. Íýìýëò øèíæèëãýý õèéõ ¿íäýñëýë

à. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ¿íäýñëýëã¿é

á. Øèíæèëãýý õèéæ áóé àñóóäëààð øèíý íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí

â. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ¿íýí çºâ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé

4. Øèíæèëãýýíèé îáúåêò

à. Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã

á. Áè÷èã áàðèìò

â. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò

Ýõ ñóðâàëæ



3. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2010, №02

ÑÝÄÝÂ 20. Ø¿¿õèéí çàðäàë áà óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ø¿¿õýýñ çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí ãàðàõ çàðäàë áà óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òàëààðõ îéëãîëòòîé òàíèëöàæ, óëìààð ø¿¿õèéí íºõºí òºë¿¿ëýõ çàðäàë, ò¿¿íèé õýìæýý áîëîí óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õóâü õýìæýýã çºâ òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Ø¿¿õèéí çàðäàë- Ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí çàéëøã¿é ãàðàõ çàðäàë

Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäàë- Ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí áºãººä íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààð íºõºí òºë¿¿ëýõýýð õóóëüä çààñàí çàðäàë

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ- Ø¿¿õýýñ ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ñíèé òºëºº íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààñ òºëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãº

•

•

•

62


ÇÕØ-èéí íºõºí òºë¿¿ëýõ çàðäàëä ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí äàðààõü çàðäàë õàìààðíà:

øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéí òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäàë, ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ã¿éöýòãýñýí àæèë ¿¿ðýãò àæèëä íü õàìààðàõã¿é áîë àæëûí õºëñ;

ãýð÷èéí òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäàë, öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñ;

¿çëýã õèéõ, òóðøèëò ÿâóóëàõ, òàíüæ îëóóëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ãàðñàí çàðäàë;

ýä ìºðèéí áàðèìò õàäãàëàõ çàðäàë;

ãýð÷èéí ìýä¿¿ëãèéã î÷èæ àâñàí çàðäàë.

Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëûí õýìæýýã ø¿¿õ ÈÕØÕØòÕ-èéí §54.1-ä çààñàí æóðìààð òîäîðõîéëæ òºë¿¿ëíý.

Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëààñ ÷ºëººëºõ

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõ íü ò¿¿íèé òàéëáàð áîëîí áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîãäñîí, ýñõ¿ë õóóëüä çààñàí áóñàä ¿íäýñëýë áàéâàë çîõèã÷èéã ø¿¿õèéí çàðäàë íºõºí òºëºõººñ ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ÷ºëººëæ áîëíî. Ø¿¿õ òóõàéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéí áîëîí áóñàä áàéäëûã õàðãàëçàí ø¿¿õèéí çàðäëûã íºõºí òºëºõ õýìæýýã áàãàñãàõ áóþó õóãàöààã õîéøëóóëàõ, ýñõ¿ë õýñýã÷ëýí òºë¿¿ëæ áîëíî.

-

-

-

-

-

•

Øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, ãýð÷èä îëãîõ òýýâýð, áàéð, õîîëíû çàðäëûã óëñûí òºñâººñ ñàíõ¿¿æäýã áàéãóóëëàãàä ìºðäºãäºæ áóé àëáàí òîìèëîëòûí çàðäëûí õýìæýýãýýð

Øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷,

õýëìýð÷èéí àæëûí õºëñèéã ø¿¿õýýñ òºëñºí

õýìæýýãýýð

Ìýä¿¿ëýã ºãºõººð ø¿¿õýä äóóäàãäñàí

õóãàöààíä ãýð÷ öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñººð

õîõèðñîí áîë ýíý õóãàöààíû öàëèí,

õºäºëìºðèéí õºëñíèé äóíäæààð

ÍªÕªÍ ÒªË¯¯ËÝÕ Ø¯¯ÕÈÉÍ ÇÀÐÄËÛÃ

ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ ÆÓÐÀÌ

ÈÕØÕØòÕ- 54.1

Áóñàä çàðäëûã ã¿éöýòãýëèéí

áàðèìòàä çààñàí õýìæýýãýýð

63

”Ýä õºðºíãèéí áàéäàë” ãýäýãò òóõàéí ýòãýýäèéí ºì÷èëæ, ýçýìøèæ áóé ¿ë õºäëºõ áîëîí õºäëºõ ýä õºðºíãº, ò¿¿íèé ãýð îðíû àõóé áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýõèéã, õàðèí “áóñàä áàéäàë” ãýäýãò òóõàéí ýòãýýäèéí ñàðûí îðëîãî, àì á¿ë, ýðõýëæ áóé àæèë, õºäºëìºðèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàõûã õýëíý. Òóõàéëáàë, îþóòàí, ñóðàëöàã÷ áîëîí ýñõ¿ë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é, ñàðûí îðëîãî áàãà áîëîâ÷ àì á¿ë îëóóëàà ãýõ ìýò íºõöºë áàéæ áîëíî.

Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëûã õóâààðèëàõ

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí ýñýõýýñ õàìààðóóëàí ø¿¿õèéí çàðäëûã íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ òàëä õóâààðèëàí òºë¿¿ëíý. Ø¿¿õèéí çàðäëûã íýõýìæëýë á¿ðýí õàíãàãäñàí òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷ààð, íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òîõèîëäîëä íýõýìæëýã÷ýýð íºõºí òºë¿¿ëíý. Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí çàðèì õýñãèéã õàíãàñàí áîë ø¿¿õèéí çàðäëûã òýð õýìæýýãýýð õàðèóöàã÷ áóþó íýõýìæëýã÷èä õàðèóöóóëíà. Õÿíàëòûí øàòíû áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ººð÷èëâºë ø¿¿õèéí çàðäëûí õóâààðèëàëòûã íýãýí àäèë ººð÷ëºí øèéäâýðëýíý.

Íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçâàë õàðèóöàã÷ ø¿¿õèéí çàðäëûã íºõºí òºëºõã¿é. Õàðèí õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã ñàéí äóðààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áèåë¿¿ëñýí øàëòãààíààð íýõýìæëýã÷ ãàðãàñàí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçñàí áîë õàðèóöàã÷èéí òºëºõ ø¿¿õèéí çàðäëûã òàâèí õóâèàð õºíãºëíº.

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õýìæýý

ÇÕØ-ýýñ çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä õóðààõ óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õýìæýý íü:

ýä õºðºíãèéí áóñ, ò¿¿í÷ëýí ¿íýëæ áîëîõã¿é íýõýìæëýëä 70200 òºãðºã;

ýä õºðºíãèéí ÷àíàðòàé ¿íýëæ áîëîõ íýõýìæëýëä íýõýìæëýëèéí ¿íèéí ä¿íãýýñ õàìààð÷ òýìäýãòèéí õóðààìæèéã äàðààõü õ¿ñíýãòýä çààñàí õóâü, õýìæýýãýýð òºë¿¿ëíý:

Íýõýìæëýëèéí ¿íèéí ä¿í /òºãðºãººð/

Õóðààìæèéí õóâü õýìæýý/òºãðºãººð/

0-130 000 4550 òºãðºã

130 001- 650 0004550 òºãðºã äýýð 130 000 òºãðºãººñ äàâñàí ¿íèéí ä¿íãèéí 3 õóâèéã íýìíý.

650 001-1300 00020150 òºãðºã äýýð 650 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 2.4 õóâèéã íýìíý.

1300 001-13000 00035750 òºãðºã äýýð 1300 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 1.6 õóâèéã íýìíý.

13000 001-ýýñ äýýø222950 òºãðºã äýýð 13000 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 0.5 õóâèéã íýìíý.

•

-

-

64


õýðýãò áàéãàà íîòëîõ áàðèìòûí õóóëáàð, ò¿¿í÷ëýí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, øèéòãýâýð, ã¿éöýòãýõ õóóäàñ äàõèí îëãîõîä õóóäàñ òóòàìä 55 òºãðºãèéí õóðààìæ òºëºõººð òóñ òóñ çààæýý2.

Ýä õºðºíãèéí áóñ ¿íýëæ áîëîõã¿é íýõýìæëýëä çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ, çîõèõ çàõèðãààíû àêò ãàðãàõûã äààëãàõ, èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çýðýã íýõýìæëýë îðîõ áîë ýä õºðºíãèéí ÷àíàðòàé ¿íýëæ áîëîõ íýõýìæëýëä çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëîî ãàðãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýë õàìààðàõààð áàéíà. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã óðüä÷èëàí íýõýìæëýã÷ýýð òºë¿¿ëæ íýõýìæëýë õàíãàãäñàí òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷ààð òºë¿¿ëýí íýõýìæëýã÷èä áóöààí îëãîíî.

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëºõººñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ

Çàõèðãààíû àêòòàé õîëáîîòîé äàðààõü íýõýìæëýëèéã óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ “÷ºëººëºõººð” çààæýý3:

òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òàëààð ãàðãàñàí íýõýìæëýë;

ïàòåíò, çîõèîã÷èéí ýðõòýé õîëáîãäñîí íýõýìæëýë;

ø¿¿õèéí çàðäàë òºëºõ õºðºíãºã¿éí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàëààð ø¿¿õèéí çàðäàë òºëºõººñ ÷ºëººëºãäñºí èðãýíèé íýõýìæëýë;

öýðãèéí àëáàí õààã÷ààñ öýðãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäîí ãàðãàñàí íýõýìæëýë;

çàõèðãààíû øèéòãýëèéí æóðìààð áàðèâ÷ëàõ àðãà õýìæýý àâñíû óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã òºë¿¿ëýõýýð ãàðãàñàí íýõýìæëýë;

õóâèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéã äàé÷ëàí àâñàí òîõèîëäîëä íºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºë¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí ãàðãàñàí íýõýìæëýë;

“...õóóëüä çààñàí áóñàä ¿íäýñëýë áàéâàë” ò¿¿íèéã óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëºõººñ ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ÷ºëººëíº.

Çîõèã÷èéí ýä õºðºíãèéí áîëîí áóñàä áàéäëûã õàðãàëçàí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëºõ õýìæýýã “áàãàñãàõ” áóþó “õóãàöààã õîéøëóóëàõ”, ýñõ¿ë “õýñýã÷ëýí òºë¿¿ëæ” áîëíî.

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã íºõºí òºë¿¿ëýõ, áóöààí îëãîõ, õóâààðèëàõ

Íýõýìæëýë ãàðãàõ ¿åä ò¿¿íèé ¿íèéã øóóä òîãòîîõîä áýðõøýýëòýé áàéâàë ø¿¿ã÷ óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õýìæýýã óðüä÷èëàí òîãòîîæ, òóõàéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýãäñýíèé äàðàà ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí íýõýìæëýëèéí ¿íýä òîõèðóóëàí “íºõºí òºë¿¿ëýõ” áóþó èë¿¿ òºëºãäñºí áîë çºð¿¿ã áóöààæ îëãîíî.

-

-

-

-

-

-

-

-

2 ÇÕÕØòÕ-èéí §80 → ÈÕØÕØòÕ-èéí §57.2→ ÓÒýìÕòÕ-èéí §7.1.2; 7.1.1; 7.1.3. ÓÒýìÕòÕ-ä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëü. “Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýë. 2011 îí. ¹25.3 ÇÕÕØòÕ-èéí §80 → ÈÕØÕØòÕ-èéí §57.3→ ÓÒýìÕòÕ-èéí §41-èéã ¿ç. ÓÒýìÕòÕ (øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà). “Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýë. 2011 îí. ¹1.

65

Ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí áîë óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã õóðààñàí õýìæýýãýýð íýõýìæëýã÷èä ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð “áóöààí îëãîíî”. Äàâæ çààëäàõ áóþó õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë ãàðãàñàí ýòãýýä ø¿¿õ õóðàëäààíààñ ºìíº ò¿¿íýýñýý òàòãàëçâàë... òóõàéí øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõäàà òºëñºí óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã “áóöààí îëãîõ” çàõèðàìæ ãàðãàíà. Äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷èéí ãàðãàñàí ãîìäëûã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çýæ ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áóþó ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ãîìäîë ãàðãàã÷ààñ òóõàéí øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõäàà òºëñºí óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òóõàéí øàòíû ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð “áóöààí îëãîíî”.

Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã ñàéí äóðààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áèåë¿¿ëñýí øàëòãààíààð íýõýìæëýã÷ ãàðãàñàí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçñàí áîë íýõýìæëýã÷èéí óðüä÷èëàí òºëñºí óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òàâèí õóâèéã áóöààí îëãîíî.

Íýõýìæëýã÷ øààðäëàãàà áàãàñãàõ, õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã ñàéí äóðààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áèåë¿¿ëñýí øàëòãààíààð íýõýìæëýã÷ ãàðãàñàí íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçñàíààñ áóñàä òîõèîëäîëä íýõýìæëýëýýñýý òàòãàëçàõ, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ ýâëýðýõ çàìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëñîí áîë óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã “áóöààí îëãîõã¿é”. Õàðèí íýõýìæëýã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ íü õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿éí óëìààñ íýõýìæëýëèéã áóöààñàí áîë óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã “óëñûí îðëîãî áîëãîíî”. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã “çîõèã÷èä õóâààðèëàí” õàðèóöóóëàõ àñóóäëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëûã õóâààðèëàõòàé àäèëààð çîõèöóóëíà.


1. Ø¿¿õèéí çàðäàë áà íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëûí ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó?

2. Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëûí õýìæýýã õýðõýí òîäîðõîéëîõ âý?

3. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õóâü õýìæýýã õýðõýí òîäîðõîéëîõ âý?

4. Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëààñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýë þó âý?

5. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òºëºõººñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1. Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäàë

à. Ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäîí ãàðñàí çàðäàë

á. Óëñûí òºñâººñ ãàðãàñàí çàðäàë

â. Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëèéã î÷èæ àâñíû çàðäàë

66


2. Ýä õºðºíãèéí áóñ ¿íýëæ áîëîõã¿é íýõýìæëýë

à. Õîõèðëîî àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë

á. Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýë

â. Òºëáºðèéí õýìæýýã áàãàñãàõ íýõýìæëýë

3. Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëààñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýë

à. Ýä õºðºíãèéí áàéäàë

á. Òºëáºðèéí áàéäàë

â. Áóñàä áàéäàë

4. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ÷ºëººëºõ íýõýìæëýë

à. Òýòãýâýð òýòãýìæèéí òàëààð ãàðãàñàí íýõýìæëýë

á. Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýë

â. Ø¿¿õèéí çàðäàë òºëºõèéã íü òîäîðõîé õóãàöààãààð õîéøëóóëñàí èðãýíèé ãàðãàñàí íýõýìæëýë

Äàñãàë

1. Èðãýí Á ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã ãýð÷èëãýýã íü õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øèéäâýðèéí óëìààñ ººðò 5 ñàÿ òºãðºãèéí øóóä õîõèðîë ó÷èðñàí õýìýýí ÇÕØ-ä õàíäàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Ýíý òîõèîëäîëä èðãýí Á-èéí íýõýìæëýëèéí ä¿íä òîõèðîõ óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí õóâü õýìæýý õýä áàéõ âý?

2. Èðãýí Ö ò¿¿íèé õóâèéí ºì÷èéí îáúåêòûã óëñûí ìýäýëä äàé÷ëàí àâñíû íºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºë¿¿ëýõýýð çîõèõ æóðìûí äàãóó ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàæýý. Ýíý òîõèîëäîëä èðãýí Ö-èéí íýõýìæëýëä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëºõ ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëíî óó?

Ýõ ñóðâàëæ



3. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2011, №1

ÑÝÄÝÂ 21. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí

Ñýäâèéí çîðèëãî: Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíûã îþóòàí àëü áîëîõ ººðò õàìãèéí îéðòóóëñàí àðãààð ñóäàëæ, ø¿¿õ õóðàëäààíû óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëýí õýðãèéí àëü íýã îðîëöîã÷èéí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýõ þìóó ýñõ¿ë õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ çýðãýýð ø¿¿õ õóðàëäààí ÿâóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

67


Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû äýã - Òîäîðõîé ¿å øàòíû äàãóó òàñðàëòã¿é ÿâàãäàõ àæèëëàãààã æóðàìëàñàí ãîðèì ä¿ðýì

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷èéí ¿¿ðýã- Õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã õóóëèéí äàãóó ÿâóóëàõ, õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîé òîãòîîõ, õýðãèéí îðîëöîã÷ ýðõ, ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ, ø¿¿õ õóðàëäààíû äýãèéã ñàõèóëàõ òàëààð øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõûã

Íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýõ- Íîòëîõ áàðèìòûí õàìààðàë, áîëîõóéö áàéäëûí òàëààð ø¿¿õ õóðàëäààí äýýð øóóä õèéãäýõ àæèëëàãàà

Èðãýäèéí òºëººëºã÷ àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ- Çàõèðãààíû õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð, õàìòûí çàð÷ìààð õÿíàí øèéäâýðëýõýä ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöîõûã

Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í çºâëºëäºõ- Çºâëºëäºõ òàñàëãààíä òîäîðõîé àðãà÷ëàëûí äàãóó ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñîíñãîõ- Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òîãòîîõ õýñãèéí àãóóëãûã òàíèëöóóëàõûã.

Ø¿¿õ õóðàëäààíû äýã

Ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýõ

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýæ, ÿìàð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ãýæ áàéãààã òîâ÷, òîäîðõîé çàðëàí ìýäýãäýæ, òàíõèìä áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ñóóõûã çºâøººðñíººð ø¿¿õ õóðàëäààí ýõýëíý

Èðöèéã á¿ðòãýæ òàíèëöóóëàõ

Ø¿¿õ õóðàëäààí ýõýëìýãö ø¿¿õ õóðàëäààíû èðöèéã íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õóðàëäààí äàðãàëàã÷èä èëòãýí òàíèëöóóëíà. Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ îðîëöîã÷äûí íýðñèéã äóóäàí, ø¿¿õ õýðãèéí îðîëöîã÷òîé íýãá¿ð÷ëýí òàíèëöàæ, èðöèéã äàõèí øàëãàíà. Èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷èéí èòãýìæëýëèéã øàëãàíà

Ïðîöåññûí îðîëöîã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿éãýýñ ãàðàõ õîëáîãäëûã

õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ

Õýðãèéí îðîëöîã÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿é áîë ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëíà

Îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéí ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ

Ø¿¿õ õóðàëäààíä îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷ îðîëöîæ áàéãàà áîë ò¿¿íä ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàí ºãíº

•

•

•

•

•

•

68


Ãýð÷èéã ãàðãàõØ¿¿õýä äóóäàãäñàí ãýð÷ áàéãàà áîë ò¿¿íèéã ø¿¿õ õóðàëäààíû òàíõèìààñ ò¿ð ãàðãàíà

Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã çàðëàõ áà òàòãàëçàí ãàðãàõ ýðõèéã íü òàéëáàðëàõ

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã çàðëàí, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí íýðñèéã äóóäàí òàíèëöóóëàõ áºãººä ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí àëáàíû áóñàä îðîëöîã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ ýðõèéã íü òàéëáàðëàí, óã ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîíî

Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ

Ø¿¿ã÷ áîëîí àëáàíû áóñàä îðîëöîã÷èéã òàòãàëçààã¿é, ò¿¿í÷ëýí òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ø¿¿õ õ¿ëýýí àâààã¿é áîë õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èéí õóóëüä çààñàí ýðõ, ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàí ºãíº

Õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýõ

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èä ø¿¿õýä õàíäàí õ¿ñýëò, ñàíàë ãàðãàõ áîëîìæèéã îëãîõ áºãººä òýäãýýðýýñ ãàðãàñàí õ¿ñýëò áîëîí ñàíàëûã ñîíñìîãö ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í áóþó ø¿¿ã÷ íýí äàðóé øèéäâýðëýíý

Õýðãèéã õýëýëöýæ ýõëýõ “õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ”

Íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýý äýìæèæ áàéãàà ýñýõ, õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã çºâøººð÷ áàéãàà ýñýõ, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ ýâëýðýõ õ¿ñýëòýé áàéãàà ýñýõèéã ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ àñóóæ òîäðóóëíà.

Òàëóóä áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ, õàðèëöàí àñóóëò òàâèõ

Íýõýìæëýã÷ òàë íýõýìæëýëèéí øààðäëàãàà äýìæèí òàéëáàðëàíà. Äàðàà íü õàðèóöàã÷ òàë íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí òàëààð ººðèéí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëæ, òàòãàëçàæ áóé ¿íäýñëýëýý òàéëáàðëàíà. Õýðãèéí îðîëöîã÷èä õàðèëöàí àñóóëò òàâüæ áîëîõ áà áóñàä îðîëöîã÷äîä õàíäàí àñóóëò òàâüæ áîëíî

Íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýõ àñóóëò òàâèõ äàðààëàë

Ø¿¿õ ãýð÷, øèíæýý÷ýýñ ìýä¿¿ëýã àâàõ, öóãëàðñàí áè÷ìýë áîëîí ýä ìºðèéí áàðèìòûã ñóäëàõ, ¿çëýã õèéõ, áóñàä íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýõ äàðààëëûã òîãòîîíî. Äàðààõü äàðààëëààð àñóóëò òàâèíà:- ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷- ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷- íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ áóé ýòãýýä- íîòëîõ áàðèìòûã ýñýðã¿¿öýæ áóé ýòãýýä

69

Ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã ñîíñîõ

Ãýð÷ á¿ðèéã òóñ òóñàä íü àñóóíà. Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ãýð÷èéã ø¿¿õ õóðàëäààíû òàíõèìä îðóóëæ, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã óðüä÷èëàí ñàíóóëæ, ýíý òóõàé ø¿¿õ õóðàëäààíû òýìäýãëýëä òóñãàí ãàðûí ¿ñýã çóðóóëíà

Áè÷ìýë áà ýä ìºðèéí áàðèìòûã øèíæëýõ

Ø¿¿õ õýðýãò öóãëàðñàí áè÷ìýë áà ýä ìºðèéí áàðèìòûã ø¿¿õ õóðàëäààí äýýð øèíæëýí ñóäëàíà

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ñîíñãîõØèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ø¿¿õ õóðàëäààíû ÿâöàä óíøèæ ñîíñãîí òàíèëöóóëíà

Õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîé òîãòîîõ

Õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîéãîîð òîãòîîõ àðãà õýìæýý àâàõ ¿¿ðýãòýé

Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í çºâëºëäºõ

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ø¿¿õ õóðàëäààí çàâñàðëàñíûã ìýäýãäýæ, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í øèéäâýðýý ãàðãàõûí òóëä çºâëºëäºõ òàñàëãààíä îðíî

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñîíñãîõ, ø¿¿õ õóðàëäààíûã õààõ

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òîãòîîõ õýñãèéí àãóóëãûã õóðàëäààíä îðîëöîã÷äîä òàíèëöóóëæ, øààðäëàãàòàé áóñàä àñóóäëûã òàéëáàðëàí ø¿¿õ õóðàëäààíûã õààæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ãàðäàí àâàõ áîëîí äàâæ çààëäàõ æóðìûã òàéëáàðëàíà


1. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí äýãèéí äàãóó ÿâæ ÷àäñàí óó?

2. Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàíãàñàí óó?

3. Ø¿¿õ õýðãèéã øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëñàí óó?

Ñîðèë

1. ÇÕØ-èéí àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû äýã ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí àëü çàð÷ìûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä èë¿¿òýé çîðèóëàãäñàí áàéíà âý?

à. Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûí

á. Ìýòãýëöýõ çàð÷ìûí

â. Áóñàä

2. Íýõýìæëýã÷ õî¸ð äàõü óäààãàà ø¿¿õ õóðàëäààíä èðýýã¿éí ¿ð äàãàâàð þó áàéõ âý?

à. Ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëíà

á. Íýõýìæëýëèéã áóöààíà

â. Ò¿¿íèé ýçã¿éä õÿíàí øèéäâýðëýíý

70


3. Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷èéí õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí ã¿éöýä òîäðóóëàõ ¿¿ðãèéí çîðèóëàëò

à. Ãýíýòèéí öî÷èðäóóëñàí øèéäâýð ãàðãàõûí ýñðýã ÷èãëýñýí

á. Õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã õóóëèéí äàãóó ÿâóóëàõàä ÷èãëýñýí

â. Õýðãèéí îðîëöîã÷ ýðõ, ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîõîä ÷èãëýñýí

4. Õàðèóöàã÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð ø¿¿õ õóðàëäààí õ¿ðýëöýí èðýýã¿éí ¿ð äàãàâàð þó áàéõ âý?

à. Ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýã óäàà õîéøëóóëíà

á. Õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýæ áîëíî

â. Ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëíà

Äàñãàë

1. Íýõýìæëýã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíä õî¸ð äàõü óäààãàà õ¿ðýëöýí èðýýã¿é áàéíà. Òóõàéí õýðãèéí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà íü çºâõºí íýõýìæëýã÷èéí òºäèéã¿é íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã õºíäñºí øààðäëàãûã àãóóëæ áàéæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õ õýðõýí øèéäâýðëýõ âý?

2. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû ýõýíä õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷èä õàíäàí õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìòààñ çàðèìûã íîòëîõ áàðèìòûí øààðäëàãà õàíãààã¿é ¿íäýñëýëýýð õàñóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàæýý. Õóðàëäààí äàðãàëàã÷ óã õ¿ñýëòèéã íîòëîõ áàðèìò øèíæëýõ ¿åä õýëýëöüå ãýæ øèéäâýðëýæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷èéí øèéäâýð çºâ ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ



3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2002, №8, íýìýëò ººð÷ëºëò- ÒÌ, 2007, №32

ÑÝÄÝÂ 22. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé òºðºë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé òºðëèéã ñóäàëæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðò òàâèãäàõ øààðäëàãûí àãóóëãûã òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íèéã ¿íäýñëýëòýé ãàðãàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàíà


Ø¿¿õèéí øèéäâýð- Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ çàõèðãààíû õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí õýëýëöýýä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã

•

71

Ø¿¿õèéí øèéäâýðò òàâèãäàõ øààðäëàãà- Ø¿¿õèéí øèéäâýðò çààâàë òóñãàâàë çîõèõ õóóëüä çààñàí øààðäëàãà

Ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ- Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñîíñãîñíîîð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî

Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé øèéäâýð- Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò õóóëü áóñ áºãººä óã õóóëü áóñ àêòààð íýõýìæëýã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ãàðãàõ øèéäâýðèéã

Äààëãàõ øèéäâýð- Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõààñ òàòãàëçñàí áîëîí ýñõ¿ë ýñ ¿éëäýõ¿é íü õóóëü áóñ áºãººä óã õóóëü áóñ àêòààð íýõýìæëýã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä çîõèõ çàõèðãààíû àêò ãàðãàõûã òóõàéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä äààëãàõ øèéäâýðèéã

Èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé øèéäâýð- Çàõèðãààíû àêò èëò õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ òîõèîëäîëä ãàðãàõ øèéäâýðèéã

Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîæ õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé øèéäâýð- Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîæ õ¿ëýýí çºâøººðºõ øèéäâýðèéã

Õóóëü ç¿éí øààðäëàãà íü ø¿¿õèéí øèéäâýð á¿õýëäýý õóóëüä ¿íäýñëýñýí áóþó õóóëèéí äàãóó ãàðñàí áàéõûã øààðäàíà

¯íäýñëýë á¿õèé áàéõ øààðäëàãà íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã õàðóóëàõ áóþó õýðýãò àâàãäñàí, õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàñàí, óã õýðýãò õàìààðàëòàé, à÷ õîëáîãäîë á¿õèé, ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýãäñýí íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí áºãººä ò¿¿íä ¿íýí çºâ ¿íýëýëò ºãñºí áàéõ áîëîí çàõèðãààíû àêòàä ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ðýýð õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë á¿õèé ãàðãàëãàà õèéí ä¿ãíýëò ãàðãàñàí áàéõûã òóñ òóñ øààðäàíà

•

•

•

•

•

•

-

-

Ø¿¿õèéí øèéäâýðò òàâèãäàõ øààðäëàãà

Àãóóëãûí áóþó ¿íäýñëýëòýé áàéõ

øààðäëàãàÕóóëü ç¿éí øààðäëàãà

Õýë ç¿éíøààðäëàãà

72


Õýë ç¿éí øààðäëàãà íü ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õýë, íàéðóóëãà ýíãèéí îéëãîìæòîé, ýðãýëçýýã¿é, òîäîðõîé, èë¿¿ö ñóë ¿ãã¿é òîìú¸îëîãäñîí áàéõûã øààðäàíà

Ãàð÷èã: ÇÕØ øèéäâýðýý Ìîíãîë Óëñûí íýðèéí ºìíººñ ãàðãàíà

Óäèðòãàë: ÇÕØ-èéí øèéäâýðèéã õýçýý, õààíà, ÿìàð ø¿¿õ ãàðãàæ áàéãàà, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîí ø¿¿ã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, çàõèðãààíû õýðãèéí áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû îðîëöîã÷èéã íýðëýí çààíà

Òîäîðõîéëîõ: Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã àëü áîëîõ áîäèòîéãîîð õàðóóëàõàä ÷èãëýíý. Ýíý õýñýãò íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí àãóóëãà, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷èéí òàéëáàð, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã, ïðîêóðîðûí áîëîí èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí ä¿ãíýëòèéã òóñãàíà

¯íäýñëýõ õýñýã: Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã õàðóóëíà. ¯¿íèé òóëä øèéäâýðèéí ¿íäýñëýõ õýñýã äýëãýðýíã¿é áºãººä ìàø òîäîðõîé ¿íäýñëýãäñýí áàéâàë çîõèíî. Ýíý õýñýãò çàõèðãààíû õýðýãò áàéãàà áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýãäýæ, õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä ¿íäýñ áîëñîí íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëæ ä¿ãíýñýí áàéäàë, çàõèðãààíû àêòûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã òóñãàíà

Òîãòîîõ õýñýã: Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí øèéäëèéã òîâ÷õîí áºãººä çàõèðàí òóøààõ õýëáýðýýð èëýðõèéëíý. Ýíý õýñýãò óäèðäëàãà áîëãîí áàðèìòàëñàí õóóëèéí íýð, ç¿éë, õýñýã, çààëòûã òîäîðõîé çààæ, íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã á¿õýëä íü áîëîí çàðèì õýñãèéã õàíãàñàí áîëîí õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí, ò¿¿í÷ëýí óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã õóâààðèëàõ, ýä ìºðèéí áàðèìòûã õýðõýõèéã òóñ òóñ øèéäâýðëýíý. Ò¿¿í÷ëýí øààðäëàãàòàé áîë øèéäâýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ àðãà, æóðàì, õóãàöàà, øèéäâýðèéã çàâæ çààëäàõ æóðàì, õóãàöààã çààíà


1. Øèéäâýðèéí óäèðòãàë õýñýãò õèéõ ãîë ä¿ãíýëò þó âý?

2. Òîäîðõîéëîõ õýñýãò çàõèðãààíû ïðîöåññûí àëü çàð÷èì èë¿¿òýé òóñãàëàà îëäîã âý?

-

-

-

-

-

-

Ø¯¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝÐÈÉÍ Á¯ÒÝÖ

ÃÀÐ×ÈÃ ÓÄÈÐÒÃÀË

Òîäîðõîéëîõ õýñýã

¯íäýñëýõ õýñýã

Òîãòîîõõýñýã

73

3. Èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ øèéäâýðèéã ÿìàð òîõèîëäîëä ãàðãàõ âý?

4. Ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ ¿íäýñëýëèéã òàéëáàðëàíà óó?

5. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õóóëü ç¿éí áîëîí àãóóëãûí øààðäëàãûã òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1. Ø¿¿õèéí øèéäâýð

à. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàðãàõ øèéäâýð

á. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýñ ãàðãàõ øèéäâýð

â. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýýä ãàðãàõ øèéäâýð

2. Çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýð

à. Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò õóóëü áóñ áºãººä óã àêòààð íýõýìæëýã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ãàðãàíà

á. Çàõèðãààíû àêòûí óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ òîõèîëäîëä ãàðãàíà

â. Çàõèðãààíû àêò èëò õóóëü áóñ òîõèîëäîëä ãàðãàíà

3. Äààëãàõ øèéäâýð

à. Òºëáºð òîãòîîñîí çàõèðãààíû àêòûí òºëáºðèéí õýìæýýã áàãàñãàõ òîõèîëäîëä ãàðãàíà

á. Çàõèðãààíû àêò ãàðãàõààñ òàòãàëçñàí íü õóóëü áóñ áºãººä óã àêòûã ãàðãàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà òóëãàðñàí áîë ãàðãàíà

â. Äàõèí øèíý àêò ãàðòàë óã àêòûã ò¿äãýëç¿¿ëýõ òîõèîëäîëä ãàðãàíà

4. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ¿íäýñëýëòýé áàéõ øààðäëàãà

à. Ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí äàãóó ãàðñàí áàéõ

á. Íýõýìæëýëä äóðüäñàí çàõèðãààíû àêòûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã ä¿ãíýñýí áàéõ

â. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ýðãýëçýýã¿é òîäîðõîé òîìú¸îëîãäñîí áàéõ

Äàñãàë

1. ªãºãäñºí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðò ä¿í øèíæèëãýý õèéíý ¿¿?

2. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òºñºë áè÷íý ¿¿?

74


Ýõ ñóðâàëæ



ÑÝÄÝÂ 23. ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà, ò¿¿íèé îíöëîãòîé òàíèëöàæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áîëîí àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ àðãà, æóðìûí òàëààð öýãöòýé ìýäëýã ýçýìøèíý.


Òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áîëîõ àæèëëàãàà- Çàõèðãààíû ºìíººñ õýí íýãýí òºëººëºí õèéæ áîëîõ ¿éëäýë

Òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áîëîõã¿é àæèëëàãàà- Çàõèðãààíû ºìíººñ ººð õýí íýãýí òºëººëºí õèéæ áîëîõã¿é ¿éëäýë

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àðãà- Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ òàëààð õàðèóöàã÷ (íýõýìæëýã÷)-ä íºëººëºõ¿éö õóóëü ç¿éí àðãà, õýðýãë¿¿ðèéã

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ æóðàì- Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àðãûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ äýñ äàðààëàë òîãòîîñíûã

Ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷èã- Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ÇÕØ-èéí øèéäâýð, çàõèðãààíû øèéòãýâýð, ìºí ýâëýðëèéí ãýðýýã áàòàëãààæóóëñàí ÇÕØ-èéí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéã òóñ á¿ðä íü ýäãýýðèéí ¿íäñýí äýýð îëãîñîí ã¿éöýòãýõ õóóäñûí õàìò ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷èã ãýæ íýðëýíý

Ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷èãò òàâèãäàõ øààðäëàãà- Õýëáýðèéí áîëîí àãóóëãûí øààðäëàãà òàâèãäàíà. Õýëáýðèéí øààðäëàãûí õóâüä ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷ãèéã îëãîñîí ø¿¿õèéí íýð, ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàñàí îãíîî, äóãààð, íýõýìæëýã÷ “òºëáºð àâàã÷” áîëîí õàðèóöàã÷ “òºëáºð òºëºã÷”-èéí íýð, õàÿã, óòàñíû äóãààð, èðãýíèé ¿íýìëýõ, ðåãèñòðèéí äóãààð, òºëáºðèéí òºðºë, õýìæýý áîëîí ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí õóãàöàà õàìààðíà. Àãóóëãûí õóâüä ÇÕØ-èéí øèéäâýð, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ, øèéòãýâðèéí òîãòîîõ õýñãèéí àãóóëãà õàíãàëòòàé òîäîðõîéëîãäñîí áàéõ øààðäëàãà òàâèãäàíà.

ÇÕØ-èéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû îíöëîã

ÇÕØ-èéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà íü òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áîëîõã¿é àæèëëàãàà íýëýýäã¿é áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã íü ò¿¿íèé îíöëîã ãýæ õýëæ áîëíî. Õóóëü òîãòîîã÷èéí ç¿ãýýñ òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áîëîõã¿é ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ÇÕÕØòÕ-èéí §78.2-ò “ÇÕØ øèéäâýðýý áèåë¿¿ëýõ àðãà, æóðìûã ãàðãàñàí øèéäâýðòýý òîäîðõîéëíî” ãýæ øèíýýð òîäîðõîéëæýý.

•

•

•

•

•

•

75

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà ¿¿ñãýõ

Àõëàõ øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷ãèéã áóöààõ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë áàéõã¿é áîë øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû õóâèéí õýðýã íýýæ, ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷èã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 3 õîíîãèéí äîòîð øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã ¿¿ñãýõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàí çîõèõ øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷èä õóâààðèëíà.

Øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààã ¿¿ñãýõ òóõàé òîãòîîëûí õóâèéã ò¿¿íèéã ãàðãàñàí ºäðººñ õîéø 3 õîíîãèéí äîòîð òºëáºð àâàã÷, òºëáºð òºëºã÷ áîëîí ø¿¿õýä ÿâóóëíà.

Ø¯¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝÐ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêòèéí ýñðýã ãàðñàí øèéäâýðèéã

ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêòýä àøèãòàé ãàðñàí øèéäâýðèéã

ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõ

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà

- Òºëáºð òºëºã÷ººñ òºëáºð ãàðãóóëàõ àæèëëàãàà- Çàõèðãààíû çîõèõ àêò ãàðãàõûã äààëãàñàí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà- Çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààíû òàëààð

Ñºðºã íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã ø¿¿õ õàíãàæ, õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà

Õýðãèéí îðîëöîã÷èä ÇÕØ-èéí øèéäâýðèéã õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðººñ ýõëýí áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé

ÇÕØ-èéí õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä õóóëüä çààñíû äàãóó àëáàäàí áèåë¿¿ëíý


1. ÇÕØ-èéí øèéäâýð áîëîí èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõèéí ãîë ÿëãààã òîäîðõîéëíî óó?

2. Çºâõºí çàõèðãàà ººðºº áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà øààðääàã ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òàëààð ÿðèëöàíà óó?

3. Çàõèðãàà çààâàë òóñãàéëàí áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà øààðäàõã¿é “ãàðìàãö áèåëýãäñýíä òîîöîõ” ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã íýðëýíý ¿¿?

4. ÇÕØ-èéí øèéäâýðèéã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ àðãà, æóðìûí òàëààð ÿðèëöàíà óó?

Ñîðèë

1. Òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áîëîõ àæèëëàãàà

à. Òºëáºð ãàðãóóëàõ

á. Áàðèëãà íóðààõ

â. Äààëãàõ øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ

76


2. Òºëººë¿¿ëýí ã¿éöýòãýæ áîëîõã¿é àæèëëàãààã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ ãîë àðãà

à. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ

á. Èõ õýìæýýíèé òîðãóóëü íîãäóóëàõ

â. Õàðèëöàõ äàíñûã áèò¿¿ìæëýõ

3. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêòýä àøèãòàé øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àðãà

à. Òîðãóóëü íîãäóóëàõ

á. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ

â. Õàðèëöàõ äàíñûã áèò¿¿ìæëýõ

4. Ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷ãèéí àãóóëãûí øààðäëàãà

à. Òºëáºðèéí òºðºë, õýìæýýã çààõ

á. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òîãòîîõ õýñãèéí àãóóëãà òîäîðõîé áàéõ

â. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí õóãàöàà

Äàñãàë

1. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéã àæëààñ ¿íäýñëýëã¿éãýýð õàëñàí øèéäâýðèéã ÇÕØ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, óã àëáàí õààã÷èéã àæèëä íü ýã¿¿ëýí òîìèëîõ øèéäâýðèéã ãàðãàæýý. Ãýòýë õàðèóöàã÷ áîëîõ çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí, óã àæèëòíûã àæèëä íü ýã¿¿ëýí òîìèëñîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ýýñ òîãòîîæ ºãñºí õóãàöààã õýòð¿¿ëæýý. Ýíý òîõèîëäîëä óã ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã àëáàäàí ã¿éöýòãýõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé àðãûã òîäîðõîéëíî óó?

2. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéã àæëààñ ¿íäýñëýëã¿éãýýð õàëñàí øèéäâýðèéã ÇÕØ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, óã àæèëòíû àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíû öàëèíã ò¿¿íä îëãîõîîð øèéäâýðëýæýý. Õýðýâ õàðèóöàã÷ áîëîõ çàõèðãàà àæèëòíû àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíû öàëèíã îëãîõ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä ýë ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ÿìàð àðãààð, õýðõýí áèåë¿¿ëýõ âý?

Ýõ ñóðâàëæ



3. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ ýìõòãýë, 2002, №8, íýìýëò ººð÷ëºëò- ÒÌ, 2007, №32

77

ÑÝÄÝÂ 24. Äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Ø¿¿õèéí øèéäâýðò ìàðãàõ õýðýãñýë áóþó ò¿¿íèé ¿ð íºëººã òàíèí ìýäýæ, äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ýðõ õýìæýý, óã ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà, ø¿¿õèéí ìàãàäëàëûí òàëààðõ îéëãîëò, áóñàä øàòíû ø¿¿õýýñ äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã ñóäàëæ, óã øàòààð õýðãèéã õýëýëö¿¿ëæ, øèéäâýðë¿¿ëýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý


Suspensiveffekt- Õîéøëóóëàõ ¿éë÷ëýëòýé. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä óã øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòààð õÿíàí øèéäâýðëýõ õ¿ðòýë àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð ¿éë÷ëýõã¿é ãýñýí óòãàòàé

Devolutiveffekt- Øèëæ¿¿ëýõ íºëººëºëòýé. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä òóõàéí õýðýã äýýä øàòíû ø¿¿õýä øóóä øèëæèõ ¿éë÷ëýëòýé

Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ- Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðò äàâæ çààëäàõ ýðõ á¿õèé ñóáúåêò íü õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ºìãººëºã÷, òºëººëºã÷ áàéíà. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ãàðäàí àâñàí ºäðººñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé

Ìàãàäëàë-Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí õýëýëöýýä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã

Õýðãèéã á¿õýëä íü õÿíàõ-Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí áîäèò áîëîí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã õÿíàí ¿çýõèéã

Ìàãàäëàëä äóðäñàí çààëò- Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ õýðãèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýä äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð áóöààõäàà õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí ã¿éöýä èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð çàéëøã¿é õèéãäâýë çîõèõ àëõìûã çààñàí çààëò. Ìàãàäëàëûí çààëòûã õýðãèéã äàõèí õýëýëöýæ áàéãàà ø¿¿õ çààâàë áèåë¿¿ëíý.

•

•

•

•

•

•

ÄÀÂÆ ÇÀÀËÄÀÕ ÃÎÌÄÎËÄ ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ

Äàâæ çààëäàõ ãîìä-ëûã íýõýìæëýã÷,

õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä

áîëîí ò¿¿ íèé òºëººëºã÷, ºìãºº-ëºã÷ ãàðãàõ ýðõòýé

Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí

øèéäâýðèéã ãàðäàí àâñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð

äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ

ýðõòýé

Äàâæ çààëäàõ ãîìäîëä äàðààõü á¿ðä¿¿ëáýðèéí øààðäëàãà òàâèãäàíà:- Áè÷ãýýð ãàðãàõ áºãººä ÿìàð ø¿¿õýä ãàðãàæ

áàéãàà- Ãîìäîë ãàðãàæ áàéãàà ýòãýýäèéí îâîã, ýöãèéí íýð,

íýð õàÿã, ýñõ¿ë àëáàí òóøààë, õóóëèéí ýòãýýä áîë îíîîñîí íýð õàÿã, îðøèí áàéãàà ãàçàð

- Àëü ø¿¿õèéí ÿìàð øèéäâýðèéã äàâæ çààëäàæ áàéãàà

- Øèéäâýðèéí ÿìàð ç¿éë, çààë, ¿íäýñëýëèéã çºâøººðºõã¿é áàéãàà, ò¿¿íèé ¿íäýñëýë

- Ãîìäîë ãàðãàæ áóé ýòãýýäèéí õ¿ñýëò- Ãàðûí ¿ñýã

78


Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ, øèëæ¿¿ëýõ, õ¿ëýýí àâàõ

Äàâæ çààëäàõ ãîìäëûã òóõàéí øèéäâýðèéã ãàðãàñàí àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð äàìæóóëàí ãàðãàíà. Ãîìäëûã òóõàéí õýðãèéã øèéäâýðëýñýí ø¿¿õèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õ¿ëýýí àâ÷, õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷èä òàíèëöóóëàõ áºãººä òýäãýýðèéí ãàðãàñàí òàéëáàðûã õàâñàðãàí õýðãèéí õàìò óã ãîìäëûã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø íèéñëýëä 3, îðîí íóòàãò 7 õîíîãèéí äîòîð çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä õ¿ðã¿¿ëíý.

Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë á¿õèé õýðãèéã äàâæ çààëäàõ øàòíû çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººíººñ òîãòîîñîí õóâààðèéí äàãóó óã øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èä õóâààðèëíà.

Èéíõ¿¿ õýðãèéã õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿ã÷ äàâæ çààëäàõ ãîìäëûí çºâøººðºãäºõ áàéäëûã øàëãàõ õèéãýýä ¿íäýñëýëòýé áàéäëûã ñóäàëíà. Èíãýõäýý ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí áîäèò ¿íäýñëýë áóþó àíõàí øàòíû ø¿¿õ õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí òîãòîîñîí ýñýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëñîí íîòëîõ áàðèìòûí õàìààðàë, áîëîõóéö áàéäàë õàíãàãäñàí õèéãýýä ò¿¿íèé õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã òóñ òóñ òàë á¿ðýýñ íü ñóäëàí ¿çíý.

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí

Õýðãèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø çàõèðãààíû õýðãèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ 30 õîíîãò áàãòààí ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººíººñ òîãòîîñîí õóâààðèéí äàãóó òîìèëîãäñîí 3 ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð õÿíàí øèéäâýðëýíý.

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààð àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí áîäèò áîëîí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã õÿíàíà. ¯¿íèé òóëä äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ íü àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóóëèéã çºâ õýðýãëýñýí ýñýõèéã áîëîí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí òîãòîîñîí ýñýõ, íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëæ ä¿ãíýñýí áàéäàë çýðãèéã õÿíàí ¿çýæ, õýðãèéã á¿õýëä íü õÿíàí ¿çýõ ¿¿ðýãòýé.

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíûã ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººíººñ òîìèëîãäñîí ø¿¿ã÷ äàðãàëíà. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèé àëü íýã ø¿¿ã÷ íü õýðãèéã èëòãýæ òàíèëöóóëíà. Äàðàà íü ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í èëòãýã÷èä àñóóëò òàâèõ áîëîí íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí òàéëáàðûã ñîíñîíî. Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í øààðäëàãàòàé çàðèì ç¿éëèéã òýäíýýñ àñóóæ òîäîòãîíî. Ìºí õýðãèéí îðîëöîã÷èä õàðèëöàí àñóóëò òàâüæ áîëíî. ¯¿íèé äàðàà ø¿¿õ õóðàëäààí çàâñàðëàæ ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í çºâëºëäºõ òàñàëãààíä îðæ çºâëºëäºíº.

79

Ìàãàäëàëûí òºðºë

Õýâýýð ¿ëäýýõ ìàãàäëàë: Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ¿íäýñëýëã¿é áóþó àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé áîë äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ ãîìäëûã õàíãàõã¿é îðõèæ, àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàëûã õýâýýð ¿ëäýýõ òóõàé ìàãàäëàë ãàðãàíà

ªºð÷ëºõ ìàãàäëàë: Òóõàéí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íºõöºë á¿ðýí õàíãàãäñàí áîë äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ººð÷ëºí øèéäâýðëýæ áîëíî.

Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ìàãàäëàë: Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð ¿íäýñëýëã¿é áîë ò¿¿íèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ äàðààõü áàéäëûí àëü íýãýýð øèéäâýðëýíý. ¯¿íä:

à. Õýðãèéã äàõèí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð àíõàí øàòíû ø¿¿õýä áóöààõ

á. Íýõýìæëýëèéã áóþó õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ

â. Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí çàðèì õýñãèéã áóþó á¿ãäèéã õàíãàõ

ã. Õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîí íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ

Ìàãàäëàëûã ãàðäàí àâàõ

Ìàãàäëàë õ¿÷èíòýé áîëñíîîñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð ìàãàäëàëûí àãóóëãûã á¿ðýí ýõýýð íü áè÷ãýýð ¿éëäýæ, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í ãàðûí ¿ñýã çóðíà. Ìàãàäëàëûã õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí òºëººëºã÷ áóþó ºìãººëºã÷ ººðºº ãàðäàí àâàõ áóþó èéíõ¿¿ ãàðäàí àâààã¿é áîë ò¿¿íä õ¿ðã¿¿ëíý.


1. Ø¿¿õèéí øèéäâýðò ìàðãàõ õýðýãñýë ãýæ þó âý? Ò¿¿íèé ¿ð íºëººã òàéëáàðëàíà óó?

2. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ýðõ õýìæýý õÿçãààðëàãäàõ òîõèîëäëóóäûã íýðëýíý ¿¿?

3. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí áà àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû äýãèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëàí òàéëáàðëàíà óó?

-

-

-

ÕÝÂÝÝÐ ¯ËÄÝÕ

ªªÐ×ËªÕ

Õ¯×ÈÍÃ¯É ÁÎËÃÎÕ

80


Ñîðèë

1. Äàâæ çààëäàõ ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

à. Ãîìäëûã õýðãèéí îðîëöîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ ãàðãàõ ýðõòýé

á. Ãîìäëûã õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ ãàðãàõ ýðõòýé

â. Ãîìäëûã àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ãàðäàí àâñíààñ õîéø 30 õîíîãò áàãòààí ãàðãàæ áîëíî.

2. Õýðãèéã á¿õ òàëààñ íü õÿíàõ ãýæ

à. Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí áîäèò áîëîí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã õÿíàõûã

á. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóóëü çºâ õýðýãëýñí ýñýõèéã õÿíàí ¿çýõèéã

â. Ãàãöõ¿¿ àíõàí øàòíû ø¿¿õ õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã çºâ òîãòîîñîí ýñýõèéã õÿíàõûã

3. Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ìàãàäëàë

à. Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí ã¿éöýä èëð¿¿ëñýí áîëîâ÷ õóóëü áóðóó õýðýãëýñýí

á. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ø¿¿õ õóðàëäààíä áèå÷ëýí îðîëöîõ ýðõèéã íü õàíãàëã¿é çàõèðãààíû õýðãèéã øèéäâýðëýñýí

â. Ø¿¿õ õóóëèéã áóðóó õýðýãëýñýí áà øèéäâýðèéã ººð÷ëºõ áîëîìæòîé áîë

4. Ìàãàäëàëûã ãàðäàí àâàõ

à. Ìàãàäëàëûã õýðãèéí îðîëöîã÷ ººðºº ãàðäàí àâàõ ¿¿ðýãòýé

á. Ìàãàäëàëûã õýðãèéí îðîëöîã÷èä ø¿¿õ ãàðäóóëàí ºãºõ ¿¿ðýãòýé

â. Áóñàä

Äàñãàë

1. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû ýõýíä ãîìäîë ãàðãàã÷ òàë ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íä õàíäàæ àíõàí øàòíû ø¿¿õýä ãàðãààã¿é áóþó ãàðãàõ áîëîìæã¿é áàéñàí áºãººä óã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé øèíý íîòëîõ áàðèìòûã ãàðãàæ ºãºâ. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õ óã øèíý íîòëîõ áàðèìòûã õ¿ëýýí àâàõ óó?

Ýõ ñóðâàëæ



81


ÑÝÄÝÂ 25. Õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýð çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿å øàò, îíöëîãèéã ñóäàëæ, óã øàòààð õýðãèéã õýëýëö¿¿ëæ, øèéäâýðë¿¿ëýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý


Õÿíàëòûí ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ- Äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õèéí ìàãàäëàëûã õýðãèéí îðîëöîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷ ýñ çºâøººðâºë ÓÄØ-èéí çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèìä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé

Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õèéí òîãòîîë- Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíààä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã

Õóóëü çºð÷ñºí ãýæ- Àíõàí áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý õóóëü áóðóó õýðýãëýñýí áîëîí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºíèé àëü íýãèéã îéëãîíî

Õÿíàëòûí ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ãîìäëûí õýëáýðèéí øààðäëàãà Ãîìäëûã áè÷ãýýð ãàðãàíà

Ãîìäëûã ýðõ á¿õèé ýòãýýä ãàðãàíàÕÿíàëòûí ãîìäëûã õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ºìãººëºã÷ áóþó òºëººëºã÷ ãàðãàõ ýðõòýé

Ãîìäîë ¿íäýñëýë á¿õèé áàéíà

Ãîìäëûí ¿íäýñëýëä äàðààõü øààðäëàãà òàâèãäàíà:- ø¿¿õ õýðýãëýâýë çîõèõ õóóëèéã õýðýãëýýã¿é, õýðýãëýõ ¸ñã¿é õóóëèéã õýðýãëýñýí, õóóëèéã áóðóó òàéëáàðëàæ õýðýãëýñýí- ø¿¿õ õóóëèàð òîãòîîñîí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºí

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà õýòðýýã¿é áàéõ

Õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ºìãººëºã÷ áóþó òºëººëºã÷ ìàãàäëàëûã ãàðäàí àâñàí, ýñõ¿ë õ¿ðã¿¿ëñíýýñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð õÿíàëòûí ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî

Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàñàí áàéõÄàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãààã¿é áîë õÿíàëòûí ãîìäîë ãàðãàõ ýðõã¿é áàéíà

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã óðüä÷èëàí òºë¿¿ëýõ

Øèéäâýð, ìàãàäëàëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéãàà õýìæýýãýýð óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã óðüä÷èëàí òºëíº

•

•

•

82


Õÿíàëòûí ãîìäîë ãàðãàõ, øèëæ¿¿ëýõ, õ¿ëýýí àâàõ

Õÿíàëòûí ãîìäëûã óã õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð øèéäâýðëýñýí ø¿¿õ õ¿ëýýí àâíà. Ãîìäîë õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿ã÷ áóþó íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õýðãèéí îðîëöîã÷, ò¿¿íèé ºìãººëºã÷, òºëººëºã÷èä ãîìäëûã òàíèëöóóëàõ áºãººä òýäãýýð íü ãîìäëûí òàëààð òàéëáàðàà ºãºõ ýðõòýé áàéíà. Õýðýãò õóóëüä çààñíû äàãóó óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò áîëîí õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ãîìäëûã õàâñàðãàí, ãîìäëûã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø íèéñëýëä 3 õîíîãèéí äîòîð, õºäºº îðîí íóòàãò 14 õîíîãèéí äîòîð Óëñûí äýýä ø¿¿õýä õ¿ðã¿¿ëíý.

Ãîìäîë á¿õèé õýðãèéã ÓÄØ-èéí Çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì õ¿ëýýí àâ÷, ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëãººíººñ òîãòîîñîí õóâààðèéí äàãóó òîìèëîãäñîí ø¿¿ã÷ õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõýä áýëòãýíý.

Õýðãèéã õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿ã÷ ãîìäîë øààðäëàãà õàíãàñàí ýñýõèéã øàëãàíà. Ãîìäîë øààðäàãà õàíãààã¿é áîë óã ãîìäëûã õýëýëöýõýýñ òàòãàëçàõ òóõàé ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàíà.

Õýðãèéã õ¿ëýýí àâñàí ø¿¿ã÷ ãîìäëûí ¿íäýñëýë áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàëûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã õýðãèéí ìàòåðèàëä ò¿øèãëýí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä íèéöýæ áóé ýñýõèéã á¿õèé ë òàëààð ñóäàëíà.

Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí

Õýðãèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 30 õîíîãò áàãòààí õÿíàëòûí ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí øèéäâýðëýíý. Õÿíàëòûí æóðìààð õýðãèéã ÓÄØ-èéí Çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì 5 ø¿¿ã÷èéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õÿíàí øèéäâýðëýíý.

Õýðãèéã èëòãýã÷ ø¿¿ã÷ òàíèëöóóëíà. Èëòãýã÷èéã èëòãýñíèé äàðàà õóðàëäààí äàðãàëàã÷ íü ãîìäîë ãàðãàã÷ òàëààñ ýõëýí áóñàä îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ºìãººëºã÷, òºëººëºã÷ ãîìäëûí òàëààð ººðèéí áàéð ñóóðèà èëýðõèéëæ òàéëáàð ãàðãàõ áîëîìæ îëãîíî. ̄ ¿íòýé õîëáîãäóóëàí ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ àñóóëò àñóóæ, õàðèóëò àâ÷ áîëíî. Õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õýðãèéí îðîëöîã÷èä õàðèëöàí àñóóëò òàâüæ õàðèóëò àâàõ áîëîìæ îëãîæ áîëíî. Õýðãèéã òàë á¿ðýýñ íü õàíãàëòòàé õýëýëöñýí ãýæ ¿çâýë õóðàëäààí äàðãàëàã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíûã çàâñàðëóóëæ, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í çºâëºëäºíº. Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í àñóóäàë á¿ðèéã îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýíý.

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õèéí òîãòîîëûã óíøèæ ñîíñãîí, òàíèëöóóëñíààð õóðàëäààíûã õààíà.

83

Òîãòîîëûí òºðºë


1. Õÿíàëòûí ãîìäîëä ÿìàð øààðäëàãà òàâèãäàõ âý?

2. Ãîìäëûí ¿íäýñëýëä òàâèãäàõ øààðäëàãûã òàéëáàðëàíà óó?

3. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã á¿õ òàëààñ íü õÿíàõ óó?

4. Õÿíàëòûí øàòààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îíöëîãèéã òàéëáàðëàíà óó?

Ñîðèë

1. Õÿíàëòûí ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

à. Ãîìäëûí ¿íäýñëýëèéã çààõ

á. Ìàãàäëàëûã ãàðäàí àâñàí, õ¿ðã¿¿ëñíýýñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð ãîìäîë ãàðãàõ

â. Áóñàä

2. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õèéí ýðõ õýìæýý

à. Õýðãèéã á¿õýëä íü õÿíàõ

á. Øèéäâýð, ìàãàäëàëûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã õÿíàõ

â. Õýðãèéí áîäèò ¿íäýñëýëèéã õÿíàõ

3. Ìàãàäëàëûã á¿õýëä íü áóþó çàðèì õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õýâýýð ¿ëäýýõ áóþó ººð÷ëºõ òîãòîîë

à. Õýðãèéí íºõöºë áàéäàë á¿ðýí òîäîðõîé áîëñîí áîëîâ÷ ìàãàäëàë á¿õýëäýý áîëîí ýñõ¿ë ò¿¿íèé çàðèì çààëò àëäààòàé, õàðèí øèéäâýð á¿õýëäýý áîëîí ò¿¿íèé çàðèì çààëò õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé áîë

Øèéäâýð, ìàãàäëàëûã õýâýýð ¿ëäýýæ ãîìäëûã õàíãàõã¿é îðõèõ

Øèéäâýð, ìàãàäëàëä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ

Ìàãàäëàëûã á¿õýëä íü áóþó çàðèì õýñãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, øèéäâýðèéã õýâýýð ¿ëäýýõ áóþó ººð÷ëºõ

Øèéäâýð, ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, õýðãèéã áóþó íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ

Øèéäâýð, ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, õýðãèéã äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð ìºí ø¿¿õýä íü áóöààõ

84


á. Õýðãèéí íºõöºë áàéäàë á¿ðýí òîäîðõîé áîëîîã¿é áºãººä ìàãàäëàë áîëîí øèéäâýðèéí àëü àëü íü ýðõ ç¿éí àëäààòàé áîë

â. Áóñàä

4. Øèéäâýð, ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, õýðãèéã áóþó íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ òîãòîîë

à. Õýðãèéí íºõöºë áàéäàë á¿ðýí òîäîðõîé áîëîîã¿é áºãººä ìàãàäëàë áîëîí øèéäâýðèéí àëü àëü íü ýðõ ç¿éí àëäààòàé áîë

á. Øèéäâýð, ìàãàäëàëûí àëü àëü íü ýðõ ç¿éí àëäààòàé áºãººä óã øèéäâýð, ìàãàäëàëûã ººð÷ëºõ þìóó áóöààõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é áîë

â. Áóñàä

Äàñãàë

1. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàñàí íýõýìæëýã÷ Á-ã õÿíàëòûí ãîìäîëäîî ãîìäëûíõîî ¿íäýñëýëèéí òàëààð îãò çààãààã¿é áàéíà ãýõ ¿íäýñëýëýýð òóõàéí õýðãèéã øèéäâýðëýñýí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàæýý. Ýíý òîõèîëäîëä àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæ ¿íäýñëýëòýé þó?

Ýõ ñóðâàëæ




ÑÝÄÝÂ 26. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã äàõèí õÿíàõ áîëîí ¿¿íèé óëìààñ õýðãèéã åðäèéí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà òóñ á¿ðèéí îíöëîãèéã òàíèí ìýäýõ, óã àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý


Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäàë- Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõîä øóóä õ¿ðãýõ¿éö íºõöºë áàéäàë, ¿éë áàðèìòûã õýëíý

•

85

Õ¿ñýëò- Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õÿíóóëàõ òóõàé ºðãºäºë

Åðäèéí æóðàì- Ø¿¿õ øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûã òîãòîîæ, ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîìîãö õýðãèéí íºõöºë áàéäàë àíõíû òºëºâ áàéäàëäàà øèëæèí îðæ, øèíýýð ø¿¿õèéí ïðîöåññ ýõë¿¿ëýõèéã îéëãîíî.

Õ¿ñýëò ãàðãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ

Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õÿíóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã òèéíõ¿¿ õÿíàõ ¿íäýñëýë áàéãààã ìýäñýíýýñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð õýðãèéí îðîëöîã÷, ò¿¿íèé ºìãººëºã÷ áóþó òºëººëºã÷ òóõàéí õýðãèéã õàìãèéí ñ¿¿ëä õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õýä ãàðãàíà.

Ø¿¿õ õ¿ñýëòèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí øèéäâýðëýíý. Ø¿¿õ õóðàëäààí òóõàéí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû äýãèéí äàãóó ÿâàãäàíà. Óã ø¿¿õ õóðàëäààíààð çºâõºí ãàðãàñàí õ¿ñýëò íü ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã ë õÿíàí øèéäâýðëýíý.

•

•

ØÈÍÝÝÐ ÈËÝÐÑÝÍ ÍªÕÖªË ÁÀÉÄÀË

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðàõ ¿åä õýðãèéí

îðîëöîã÷èä ìýäýãäýýã¿é

áóþó ìýäýãäýõ áîëîìæã¿é áàéñàí

íîòëîõ áàðèìò èëýðâýë

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿íäýñëýë áîëñîí íîòëîõ áàðèìò õóóðàì÷, ýñõ¿ë ø¿¿ã÷,

ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ãýð÷, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷,

õýðãèéí îðîëöîã÷èéí óã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿åä ãàðãàñàí ¿éëäýë (ýñ

¿éëäýõ¿é) ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýã áîëîõ íü ø¿¿õèéí õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð øèéòãýõ

òîãòîîëîîð òîãòîîãäñîí

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðàõ ¿íäýñëýë áîëñîí ø¿¿õèéí

øèéòãýõ òîãòîîë áóþó øèéäâýð ýñõ¿ë òºð,

çàõèðãààíû áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí øèéäâýð íü õóóëü áóñ áàéñíû óëìààñ

õ¿÷èíã¿é áîëñîí

Õ¯ÑÝËÒÈÉÍ Á¯ÐÄ¯¯ËÁÝÐ

Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûã íîòëîñîí íîòëîõ áàðèìòóóä,

òýäãýýðèéí áàéãàà ãàçàð, èëýðñýí õóãàöàà

Áè÷ãýýð ãàðãàíà

Ø¿¿õèéí íýðÕ¿ñýëò

ãàðãàã÷èéí íýð, õàÿã

Øèéäâýðèéã íü õÿíóóëàõ ø¿¿õèéí

íýð, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí îí, ñàð,

ºäºð, äóãààð

86


Ø¿¿õ õ¿ñýëòèéã õàíãàõ ýñõ¿ë õàíãàõààñ òàòãàëçàõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàíà. Õýðýâ õ¿ñýëòèéã õàíãàâàë ø¿¿õèéí õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Ýíý òîõèîëäîëä õýðãèéã åðäèéí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ òºëºâ áàéäàë áèé áîëíî.


1. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí òàëààð òîäîðõîé æèøýý òàòàí òàéëáàðëàíà óó?

2. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ àæèëëàãààíû îíöëîãèéã òàéëáàðëàíà óó?

3. Õýðèéã åðäèéí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?

Ñîðèë

1. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäàë ãýæ

à. Òîãòîîë, øèéäâýð

á. Õóóëü ç¿éí ôàêò

â. Õ¿ñýëò

2. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ ¿íäýñëýë

à. Õ¿ñýëò ãàðãàñàí

á. Òîãòîîë, øèéäâýð áàéãàà

â. ªìíº ìýäýãäýõ áîëîìæã¿é áàéñàí íîòëîõ áàðèìò èëýðñýí

3. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ õ¿ñýëòèéã

à. Ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýíý

á. Äýýä øàòíû ø¿¿õ øèéäâýðëýíý

â. Òóõàéí øàòíû ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷ øèéäâýðëýæ õàðèó ºãíº

4. Õýðãèéã åðäèéí æóðìààð õÿíàí õýëýëöýõ ãýæ

à. Ø¿¿õýä àíõ íýõýìæëýë ãàðãàõ æóðìààð õÿíàí õýëýëöýõèéã

á. Äýýä øàòíû ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõèéã

â. Õ¿ñýëòèéã áóöààõûã

Äàñãàë

1. ªºð àéìàã, ñóìûí õàðúÿàëàë á¿õèé õî¸ð èðãýí ñàíàë ºãñºí íü ñîíãóóëèéí ä¿íä íîöòîé íºëººëñºí ãýõ ¿íäýñëýëýýð îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéí íýãýí òîéðîãò ÿâàãäñàí ñàíàë õóðààëòûí ä¿íã áàòàëñàí ñîíãóóëèéí õîðîîíû õîëáîãäîõ

87

øèéäâýðèéã ø¿¿õ õ¿÷èíã¿é áîëãîí øèéäâýðëýæýý. Ãýòýë ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñíû äàðàà òóõàéí òîéðãèéí ñîíãîã÷äûí ñàíàëûí õóóäñûã áóðóó òîîëñîí áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. Ýíý òîõèîëäëûã øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäàë ãýæ ¿çýõ ¿¿?

Ýõ ñóðâàëæ




88


III. “ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É” ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

ÍÝÃ. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

CÝÄÝÂ 1. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã ñàëáàð ýðõ ç¿éí ¿íäñýí øàëãóóðààð àâ÷ ¿çñýíýýð áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã òîäîðõîéëæ, óã ýðõ ç¿éí ñóóðü àñóóäëààð ººðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðàà áàòàòãàí, ýðõ ç¿éí õàðèëöààí äàõü àñóóäàëä ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ õàíäàõ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ:

Ïðîöåññ- ¿éë ÿâö

Õóóëü ç¿éí ïðîöåññ

Ïðîöåññûí ýðõ ç¿é

Àæèëëàãàà

Ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿é

Ïðîöåäóð

Õè÷ýýëèéí àãóóëãà:

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí øèíæ

Õóóëü ç¿éí áóñàä ïðîöåññîîñ çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ÿëãàðàõ îíöëîã, øàëãóóð


Ïðîöåññûí õóóëü ç¿éí óòãà íü þó âý?

Ìàòåðèàëëàã áà ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çààã ÿëãàà òàéëáàðëàíà óó?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õàìãèéí ãîë øèíæèéã íýðëýíý ¿¿?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü Çàõèðãààíû ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàãäàõ øàëãóóðûã òîäîðõîéëíî óó?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é èðãýíèé ïðîöåññûí ýðõ ç¿éãýýñ àëü øèíæýýðýý ÿëãààòàé âý?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

89

ÑÝÄÝÂ 2. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èìûí îéëãîëò,îíöëîã, òºðºë

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî:

Îþóòíûã çàð÷èìä ñóðãàõ. Ðîì-ãåðìàíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû íýã ãîë îíöëîã ¿¿íä îðøèíî. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷ìûí îéëãîëò, îíöëîã, òºðëèéí òàëààðõ îþóòíû ìýäëýãèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, óã çàð÷èìûã õýðýãòýé ¿åä \òîäîðõîé òîõèîëäîëä\ íü ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õýðýãëýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ýíý õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.


Ìýäýãäýõ áà ñîíñãîõ çàð÷èì

Òýãø áàéäëûí çàð÷èì

Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì (Inquisitionsmaxime)

Äèñïîçèòèâ çàð÷èì (Dispositionsmaxime)

Ìýòãýëöýõ çàð÷èì


Ýðõ ç¿éí çàð÷ìûí òóõàé øèíý îéëãîëò

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é õóóëü ç¿éí áóñàä ïðîöåññîîñ ÿëãàðàõ íýã øàëãóóð íü ò¿¿íèé çàð÷èì áîëîõ íü

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ãîë çàð÷ìóóä

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çàð÷èìûã ïðîöåññûí àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ íü

Ýðõ ç¿éí õèéäýë, äàâõàðäàë óòãà, òîäîðõîéã¿é áàéäàë ¿¿ññýí ¿åä ýðõ ç¿éí çàð÷ìûã õýðýãëýæ ñóðàõ íü


Ïðîöåññûí çàð÷èì õýíä çîðèóëàãääàã âý?

Çàð÷èì çºð÷èãäñºíººñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàðûã õýí õàðèóöàõ âý?

ÇÏÝÇ-í õàìãèéí ãîë çàð÷ìûã ¿íäýñ áîëãîí ÝÁØÝÇ áà ÈÏÝÇ-òýé õàðüöóóëñàíû ¿íäñýí äýýð ÇÏÝÇ íü óã õî¸ð ýðõ ç¿éí õààíà, õýðõýí áàéðëàõûã çóðæ ¿ç¿¿ëíý ¿¿?

Çàõèðãààíû ïðîöåññò ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì òºãñ õýðýãæèõ ¿¿?

Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ õóðàëäààíû òàíõèìä äýã ñàõèóëàã÷ ýõíèé 30 õ¿íèéã îðóóëààä äàðààãèéí 15 õ¿íèéã òàíõèìûí áàãòààìæ õ¿ðýëöýõã¿é òóë îðóóëààã¿é áàéíà.Ýíý íü òýãø áàéäëûí çàð÷èìûã çºð÷èõ ¿¿?

Çàõèðãààíû õýðãèéí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä äèñïîçèòèâ çàð÷èì õàìààðàõ óó?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

90


ÑÝÄÝÂ 3. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöàí õàìààðàë


Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éòýé óÿëäàõ áàéäëûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã òàíèí ìýäýõ, ìýðãýøëèéí çºâ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ

Ýðõ ç¿éò òºð

Àðä÷èëàë

¯íäñýí ýðõèéí ºäºð òóòìûí õýðýãæèëò

Çàõèðãààíû àêò

Îáúåêòèâ ýðõ ç¿éí õÿíàëò

Ñóáúåêòèâ ýðõ ç¿éí õàìãààëàë

Øàëãàëòûí õýìæ¿¿ð

Ãîìäëîîð àâ÷ õýëýëöýõ õýðýã


Ìàòåðèàëëàã áà ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí óÿëäàõ òàë

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí óÿëäàà õîëáîî

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí óÿëäàà õîëáîî

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà Èðãýíèé ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí óÿëäàà õîëáîî


Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é íü ìàòåðèàëëàã ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éòýé õýðõýí õîëáîãäîõ âý? Ò¿¿íèé àãóóëãûã òàéëáàðëàíà óó?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áà ¯íäñýí õóóëèéí ïðîöåññûí ýðõ ç¿éã çààãëàæ áóé øàëãóóðûã òîäîðõîéëíî óó?

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é áîëîí Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é õî¸ðûã õîëáîã÷ ñýæèì íü þó âý?

Õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîí õºãæèõ ç¿é òîãòîë áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîé æèøýý òàòàí òàéëáàðëàíà óó?

ÑÝÄÝÂ 4. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà çàõèðãààíû õýðýã


Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí îð÷èí ¿åèéí õàíäëàãààð òîäîðõîéëæ, õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ ÿëãàõ îíîëûí øàëãóóðûã ãàðãàæ ò¿¿íèéãýý

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

91

ýíý õî¸ð òºðëèéí ìàðãààíûã ÿëãàõàä îíîâ÷òîé õýðýãëýõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëæ, íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí áà çàõèðãààíû õýðãèéí óÿëäàà õèéãýýä ÿëãàðàõ øèíæèéã òîâîéëãîõ çàìààð óã õýðãèéí îéëãîëò, õàìðàõ õ¿ðýýã íýýí èëð¿¿ëýõýä íü îþóòàíä òóñëàõ


Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí (Öffentlichrechtliche Streitigkeit)

Àøèã ñîíèðõëûí îíîë (Interessentheorie)

Ñóáîðäèíàöèéí îíîë (Subordinatiostheorie)

Ñóáúåêòûí îíîë (Subjektteorie)

Çàõèðãààíû õýðýã


Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû òóõàé îéëãîëò, òºðºë

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã õóâèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíààñ ÿëãàõ øàëãóóðóóä

Çàõèðãààíû õýðãèéí îéëãîëò, îíöëîã, òºðºë

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààí, çàõèðãààíû õýðýã õî¸ðûí óÿëäàà, îíöëîã


Õ¿¿õýä íýðòýé áàéõ íü õýíèé àøèã ñîíèðõîëä íèéöýõ âý?.Ýíý øààðäëàãûã õààíààñ òàâüäàã âý? Ýíý òîõèîëäîëä óã õàðèëöàà àëü ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ âý?

Õ¿¿õýä õýí ãýäýã íýðòýé áàéõ íü õýíèé àøèã ñîíèðõîëä õàìààòàé âý?. ̄ ¿íòýé õîëáîîòîé õàðèëöààã àëü ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ âý?.Ìàðãààí ¿¿ñâýë ò¿¿íèéã àëü ýðõ ç¿éä õàìààðóóëàõ âý?

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé ìàðãààí íü çàõèðãààíûõàä õàìààðàõ óó?

ÑÝÄÝÂ 5. Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, îíöëîã \ÇÕÓØÀ\


ÇÕÓØÀ-íû îéëãîëò, øèíæ, îíöëîã, ÷èã ¿¿ðãèéã òàíèí ìýäýæ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà, æóðìûí òàëààð öýãöòýé ìýäëýã ýçýìøèíý.


Óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Èëò õóóëü áóñ çàõèðãààíû àêò

Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò

Øóóä õàðúÿàëàõ äýýä øàòíû çàõèðãàà

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

92


Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë

Àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ


Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òóõàé îéëãîëò

Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õî¸ðäìîë øèíæ

- Çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà

- Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Çàõèðãààíû õýðýã óðüä÷èëàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿å øàò

- Ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ

- Çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõèéã øàëãàõ

- Øèéäâýð ãàðãàõ

- Áèåë¿¿ëýõ


ÇÕÓØÀ íü çàõèðãààíû ïðîöåññûã õóóëü ç¿éí áóñàä ïðîöåññîîñ îíöëîãòîé ãýäãèéã õàðóóëàõ 1 øàëãóóð ìºí ¿¿?

ÑÝÄÝÂ 6. Íýõýìæëýëèéí îéëãîëò, òºðºë


ÇÕØ-ä ãàðãàõ íýõýìæëýëèéí îéëãîëò, òºðëèéã ñóäàëæ, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí ÿëãààã òàíèí ìýäýæ áóñàä ïðîöåññûí õ¿ðýýíä ãàðãàõ íýõýìæëýëýýñ ÇÕØ-èéí íýõýìæëýëèéã ÿëãàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Íýõýìæëýë


Íýõýìæëýëèéí îéëãîëò

Íýõýìæëýëèéí òºðºë

Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýë

Èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ òóõàé íýõýìæëýë

Äààëãàõ íýõýìæëýë

Õîõèðëîî àðèëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýë

Ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áàéãàà ýñýõèéã òîãòîîëãîõ íýõýìæëýë

Íýõýìæëýëèéí òºðºë áà íýõýìæëýëèéí ç¿éëèéí õîîðîíäûí óÿëäàà

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

93


Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ òóõàé íýõýìæëýëèéã àëü çàõèðãààíû àêòàä õîëáîãäóóëàí ãàðãàäàã âý?

Äààëãàõ íýõýìæëýëèéã àëü çàõèðãààíû àêòòàé õîëáîãäóóëàí ãàðãàäàã âý?

ÇÕØ-ä ãàðãàõ íýõýìæëýëèéí òàëààð õóóëü ç¿éí çºâëºãºº ºãíº ¿¿?

ÑÝÄÝÂ 7. Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ïðîöåññûí ýðõ, ¿¿ðýã


Îþóòàí çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéã ñóäëàñíû ¿íäñýí äýýð òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðãèéí ÿëãààã òàíèí ìýäýæ, îëñîí ìýäëýãýý òîäîðõîé òîõèîëäîëä õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Õýðãèéí îðîëöîã÷

Íýõýìæëýã÷

Õàðèóöàã÷

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýä

Áóñàä îðîëöîã÷


Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí îéëãîëò, àíãèëàë

- Õýðãèéí áà áóñàä îðîëöîã÷

Íýõýìæëýã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã

Õàðèóöàã÷èéí ýðõ ¿¿ðýã

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ, ¿¿ðýã

Õýðãèéí áóñàä îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí àäèëñàõ øèíæ


Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýãò áóé ÿëãààã íýðëýíý ¿¿?

Ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí îíöëîã þó âý?

Òºðèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí ãàçàð íýõýìæëýã÷ ìºí ¿¿?

ÑÝÄÝÂ 8. Íîòîëãîî


Îþóòàí çàõèðãààíû ïðîöåññûí ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûã ñóäëàñíû ¿íäñýí äýýð ÇÕØ-èéí íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ àðãàòàé òàíèëöàæ, ø¿¿õ íîòëîõ áàðèìòûã õýðõýí öóãëóóëàõ, ¿íýëýõ, õýðõýí íîòëîõ ¿¿ðãèéã õóâààðèëàõ òàëààð çîõèõ ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèíý.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

94



Íîòîëãîîíû ¿¿ðýã

Ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èì

Íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õýä ãàðãàæ ºãºõ

Ø¿¿õ ººðºº íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ


ÇÕØ íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ àðãà, ò¿¿íèé òºðºë

Íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõàä õýðãèéí îðîëöîã÷äûã èäýâõòýé îðîëöóóëàõ íü

Õàðèóöàã÷ íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ ¿¿ñýõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ àñóóäàë: õýäèéä õýðõýí ¿íýëýõ

Íîòëîõ ¿¿ðãèéã õóâààðèëàõ àñóóäàë


ÇÕØ ìºðäºí øàëãàõ çàð÷èìä õÿçãààðëàëò áèé þó?

ÇÕØ ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýýä õýðãèéí íºõöºë áàéäàë òîãòîîãäîõã¿é òîõèîëäîëä õýðõýõ âý?

Õàðèóöàã÷ íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãººã¿é òîõèîëäîëä ÿìàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ âý?

ÑÝÄÝÂ 9. Øèíæýý÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã


Çàõèðãààíû õýðãèéí îíöëîãòîé õîëáîãäîí òóñãàé ìýäëýãèéí øèíý ñàëáàðûí øèíæýý÷ òîìèëîõ õýðýãöýý, øààðäëàãà áîëîí ø¿¿õèéí äààëãàâðûí äàãóó ãàðãàñàí øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ñóäàëæ ò¿¿íèéã ¿íýëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Øèíæýý÷

Øèíæýý÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã

Ø¿¿õèéí äààëãàâàð

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò


Çàõèðãààíû õýðãèéí øèíæýý÷, ò¿¿íèé îíöëîã

Øèíæýý÷ òîìèëîõ ¿íäýñëýë, æóðàì

Øèíæýý÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

95

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ¿íýëýõ íü


Çàõèðãààíû õýðãèéí øèíæýý÷ õóóëü ç¿éí áóñàä ïðîöåññûí øèíæýý÷ýýñ ÿëãàðàõ ÿìàð îíöëîãòîé âý?

Çàõèðãààíû õýðãèéí øèíæýý÷ òîìèëîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà þó áàéæ áîëîõ âý?

Øèíæýý÷èéí ýðõ ¿¿ðãèéí îíöëîãèéã òàéëáàðëàíà óó?

Ø¿¿õ øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã õýðõýí ¿íýëýõ âý?

Ýñðýã õî¸ð øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã ø¿¿õ ¿íýëýõäýý õàðãàëçàõ õ¿÷èí ç¿éëñ þó áàéõ âý?

ÑÝÄÝÂ 10. Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäàë áà óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ


Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí íºõºí òºë¿¿ëýõ çàðäàë áà óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñóäàëæ ýíý àñóóäëûã ÇÕØ-èéí îíöëîãòîé õîëáîí ¿çýæ ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ãàðãàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Ø¿¿õèéí çàðäàë

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ

Íýõýìæëýõ ýðõèéã õàíãàõ


Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäàë áà çàõèðãààíû õýðãèéí îíöëîã

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí îéëãîëò, õýìæýý, à÷ õîëáîãäîë


Íºõºí òºë¿¿ëýõ ø¿¿õèéí çàðäëûã õýí òºëºõ âý?

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí ¿íý òîäîðõîé òîõèîëäîëä óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã ÿàæ òºëºõ âý?

ÑÝÄÝÂ 11. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òºðºë, òýäãýýðèéí ó÷èð õîëáîãäîë


Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ ãàðàõ øèéäâýðèéí òºðë¿¿äèéã õàðüöóóëàí ñóäëàñíààð òýäãýýðèéí ÿëãààã òàíèí ìýäýæ, á¿òöèéã íü çàäëàí øèíæèëæ ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

96



Øèéäâýð


Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé òºðºë, õýëáýð

Çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé øèéäâýð

Çàõèðãààíû àêò èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé øèéäâýð

Çàõèðãààíû çîõèõ àêò ãàðãàõûã äààëãàõ òóõàé øèéäâýð ã.ì

Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí á¿òýö

Óäèðòãàë õýñýã

Òîäîðõîéëîõ õýñýã

¯íäýñëýõ õýñýã

Òîãòîîõ õýñýã


Øèéäâýðèéí óäèðòãàë õýñýãò õèéõ ãîë ä¿ãíýëò þó âý ?

Òîäîðõîéëîõ õýñýãò çàõèðãààíû ïðîöåññûí àëü çàð÷èì èë¿¿òýé òóñãàëàà îëäîã âý?

¯íäýñëýõ õýñýãò çàõèðãààíû ïðîöåññûí àëü çàð÷ìûã áàðèìòëàõ íü ÷óõàë âý?

Òîãòîîõ õýñýãò ø¿¿õèéí ÿìàð õóóëèéã ñîíãîæ õýðýãëýõ âý? \ìàòåðèàëëàã áîëîí ïðîöåññûí õóóëèéí\

ÀØØ-èéí Øèéäâýðèéí òºñºë áè÷íý ¿¿.

ªãºãäñºí ÀØØ-èéí Øèéäâýðò àíàëèç õèéíý ¿¿?

ÑÝÄÝÂ 12. ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà


Îþóòàí ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà íü èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààíààñ ÿìàð îíöëîãòîéã òàíèí ìýäýæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áîëîí àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ àðãûã ìýäñýí áàéõ.


Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàðèìò áè÷èã

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí äóðààð áèåë¿¿ëýõ

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ


ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààíû îéëãîëò, îíöëîã

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ àðãà, æóðàì, õóãàöààã òîäîðõîéëîõ ø¿¿ã÷èéí ýðõ ¿¿ðýã

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

97

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõýä òàâèãäàõ õóóëü ç¿éí øààðäëàãà

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ¿íäýñëýë, àðãà, æóðàì


ÇÕØ-èéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ, èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ õî¸ðûí íèéòëýã áà ÿëãàà þó âý?

Çàõèðãàà çààâàë áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà øààðääàã ø¿¿õèéí øèéäâýð áèé þó? áàéãàà áîë íýðëýíý ¿¿?

Çàõèðãàà çààâàë òóñãàéëàí áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà øààðäàõã¿é (ãàðìàãö áèåëýãäñýíä òîîöäîã) ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã íýðëýíý ¿¿?

ÇÕØ-èéí øèéäâýðèéã àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ àðãà, æóðìûã òîâ÷ ÿðèíà óó?

ÑÝÄÝÂ 13. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ áîëîí õýðýã ¿¿ñãýñíèé äàðàà ø¿¿ã÷ýýñ ÿâóóëàõ æèøèã àæèëëàãààíû àãóóëãàòàé òàíèëöàæ, óëìààð òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã èëð¿¿ëýõèéí òóëä áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.


Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýõ

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí æèøèã àæèëëàãàà

Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà


Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíä óäèðäëàãà áîëãîõ çàð÷ìóóä

Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí æèøèã àæèëëàãààíû òàëààðõ îéëãîëò

Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãààíû àãóóëãà

Õàðèóöàã÷èéã ñîëèõ áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ

Íýõýìæëýëèéí õýä õýäýí øààðäëàãûã íýãòãýõ áà òóñãààðëàõ

Ýâëýð¿¿ëýõ Õÿíàëòûí àñóóëò

4. Çàõèðãààíû õýðýã ¿¿ñãýñýí ø¿¿ã÷èéí àæèëëàãààíä óäèðäëàãà áîëãîõ ãîë çàð÷ìóóäûã íýðëýíý ¿¿?

5. Æèøèã àæèëëàãàà íü çààâàë õèéãäýõ àæëûí äýñ äàðààëàë ìºí ¿¿?

6. Áóñàä øààðäëàãàòàé àæèëëàãàà áà æèøèã àæèëëàãàà íü òóñ òóñäàà õèéãäýõ àæèëëàãàà þó?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

98


ÑÝÄÝÂ 14. Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ \çàãâàð õè÷ýýë\


Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé íýã òîõèîëäîë äýýð áîäëîãî áîäîõ àðãà÷ëàëûí äàãóó áîäîæ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëòýé ãàðãàõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ, áèå äààí àæèëëàõ õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõ


Áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ýðõ

Òàòâàð

Õóðààìæ

Òºëáºð

Èëò õóóëü áóñ àêò

Íýã íýãæýýñ íºãººä á¿ðìºñºí øèëæèí ñóóðüøèõ


Áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ¿íäñýí ýðõèéí îéëãîëò

¯íäñýí ýðõèéã õÿçãààðëàõ ¿íäýñëýë, æóðàì

Òàòâàðûí òóõàé îéëãîëò, òºðºë

Çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãàà õóóëü ¸ñíû áàéõ çàð÷èì, ò¿¿íèé àãóóëãà

Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òóñãàéëñàí á¿ðýí ýðõ


Õóðààìæ íü àëáàí òàòâàð ìºí ¿¿ âý?

Íýõýìæëýã÷èéí ñîíèðõîë þó âý?

Õàðèóöàã÷èéí ñîíèðõîë þó âý?

Íýõýìæëýã÷èéí àøèã ñîíèðõîë õóóëèàð õàìãààëàãäñàí óó?

Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äýä òóõàéí àñóóäëààð çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ýðõ îëãîãäñîí óó?

ÍÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëûã çºâòãºõ ¿íäýñëýë áàéíà óó?

Öýðýíãèéí ¿íäñýí ýðõ õÿçãààðëàãäñàí óó?

Áîäëîãûí íºõöºë: Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷èä õºäºº îðîí íóòãààñ íèéñëýë ÓÁ õîòîä á¿ðìºñºí øèëæèí èðæ áóé íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í òóòìààñ 50000 òºãðºã, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä á¿ðýýñ 25000 òºãðºãèéí ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ àâ÷ áàéõûã çààñàí òîãòîîë ãàðãàæýý. Èéíõ¿¿ øèéäâýð ãàðãàõäàà íèéñëýë õîòûí õ¿í àìûí ìåõàíèê ºñºëò óðüä ºìíº áàéãààã¿éãýýð ºñºæ, õîòûí äààö íýãýíò õýòýðñýí òóë ýíý ºñºëòèéã ýäèéí çàñãèéí àðãààð õÿçãààðëàõ íü çàéëøã¿é ãýñýí ¿íäýñëýë áàðèìòàëæýý.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

99

Èðãýí Öýðýí àì á¿ë 8, ¿¿íýýñ íàñàíä õ¿ðñýí 4, íàñàíä õ¿ðýýã¿é 4 áºãººä ãýð á¿ëýýðýý Õîâä àéìãààñ íèéñëýëä ñóóðüøèõààð í¿¿í èðñýí áîëîâ÷ ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ 300000 òºã òºëºõ áîëîìæ áàéñàíã¿é.Èéìä Öýðýí äýýðõ øèéäâýðèéã ýñ çºâøººð÷ çîõèõ æóðìûí äàãóó Íèéñëýëèéí ÇÕØ-ä õàíäàí Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîë èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ òóõàé íýõýìæëýë ãàðãàæýý.

Àñóóëò:

Èðãýí Öýðýíãèéí íýõýìæëýë ¿íäýñëýëòýé þó?

Íèéñëýëèéí ÇÕØ ÿìàð øèéäâýð ãàðãàõ âý?

Õè÷ýýëèéí àðãà÷ëàë: Áîäëîãûí ¿íäñýí àñóóëòûã òîäîðõîéëîõ çàìààð àëõàì àëõìààð óðàãøëàõ çàìààð íýãäñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ

¯íäñýí 3 àñóóëò: à\ Ãîë àñóóëò

á\ Òàëóóäûí ñîíèðõëûã òîäîðõîéëîõ

â\ Ñóáñóìö õèéõ

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í:

¯íäñýí õóóëü.1992 îí

Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü

Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü

ÇÇÍÄÍÒÓÒ õóóëü

Õè÷ýýëèéí ¿íýëãýý:

¯íýëãýýíèé çàð÷èì: Áîäèòîé áàéõ, Õ¿ðýõ¿éö áàéõ

¯íýëãýýíèé øàëãóóð: \ 119-ð õóóäàñûã ¿çýõ\

ÑÝÄÝÂ 15. Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà


ÇÕÓØÀ-ã ÿâóóëàõàä õóóëèàð íýëýýä íàðèéâ÷èëñàí øààðäëàãà òàâèãäàæ áóé òóë îþóòàí ýíýõ¿¿ øààðäëàãûã ñóäàëæ, ãîìäëûã êàòàëîãèéí äàãóó øàëãàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Äýýä øàòíû áàéãóóëëàãà

ÇÕØ-ä õàðúÿàëàãäàõ ìàðãààí

Ãîìäëûí õýëáýð

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

100



Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãûí îéëãîëò

Ãîìäëûí øààðäëàãûí êàòàëîãè, òóñ á¿ðèéí îíöëîã

Áè÷ãýýð áàéõ

Õººí õýëýëöýõ õóãàöàà

Îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã

Ãàðûí ¿ñýã


Ãîìäëûí õýëáýð, á¿òöýä òàâèãäàõ øààðäëàãûã àëü õóóëüä çààñàí æóðìààð òîäîðõîéëîõ âý?

ÓØÀ-íû õýðãèéí õàðúÿàëëûã àëü õóóëüä çààñàí æóðìààð òîäîðõîéëîõ âý?

ÓØÀ-íû õººí õýëýëöýõ õóãàöààã õýðõýí òîîëîõ âý?

ÑÝÄÝÂ 16. Ãîìäëûí ¿íäýñëýë


ÇÕÓØÀ-ã ÿâóóëààä ãàðãàõ øèéäâýð íü ¿íäýñëýëòýé áàéõûã øààðäàíà.Èéìä ÇÕÓØÀ-íû øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõûí òóëä îþóòàí ãîìäîæ áóé çàõèðãààíû àêòûí çîðèëãîäîî íèéöñýí õèéãýýä õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã øàëãàæ øèéäâýðëýõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàæ, çîõèõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Çàõèðãààíû àêò çîðèëãîäîî íèéöñýí ýñýõ

Çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõ

ÇÕÓØÀ-íû øèéäâýð ¿íäýñëýëòýé áàéõ


ÇÕÓØÀ-íû øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëèéí òóõàé îéëãîëò

Çàõèðãààíû àêò çîðèëãîäîî íèéöñýí ýñýõèéã øàëãàõ íü

Çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõèéã øàëãàõ íü


Çàõèðãààíû àêò çîðèëãîäîî áîëîí õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõèéí àëèéã íü ýõýëæ øàëãàõ âý?

Çàõèðãààíû àêò õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí ýñýõèéí øàëãóóð íü þó âý?

ªãºãäñºí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëòýé ýñýõýä àíàëèç õèéíý ¿¿?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

101

ÑÝÄÝÂ 17. ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöºë


Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàñíààð îþóòàí ÇÕØ-ä íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ ¿íäýñëýë, íºõöëèéã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Õýðãèéí õàðúÿàëàë

Íóòàã äýâñãýðèéí õàðúÿàëàë

×àäâàð, ÷àäàìæ

Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýð ã.ì

Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà (çààâàë áàéõ)


ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãûí òóõàé

Íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöë¿¿ä

- ÇÕØ-ä õàðúÿàëàãäàõ

- Óðüä÷èëàí øèéäâýðë¿¿ëýõ

- Íýõýìæëýëèéí á¿ðä¿¿ëáýð ã.ì

Íýõýìæëýõ ýðõ íýýãäýõ íºõöëèéã øàëãàõ íü (¿íäýñëýë)


Áóñäûí ýðõ, àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí ãýõ àñóóäëààð èðãýí ººðèéí íýðèéí ºìíººñ ÇÕØ-ä íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëîõ óó?

ÇÕØ ¿íäýñëýë íü áè÷èãäýýã¿é ãýäýã øàëòãààíààð íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ ýðõòýé þó?

Á¿ðä¿¿ëáýð õàíãààã¿é íü íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàæ áóöààõ øóóä øàëòãààí áîëîõ óó?

ÑÝÄÝÂ 18. Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ


Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ øààðäëàãà, ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõ áà áîëîõã¿é íºõöºë áàéäëóóäûã ÿëãàí ñóäëàõ çàìààð îþóòàí ïðàêòèêò óã õóóëèéí çààëòûã õýðýãëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Ìàðãààí á¿õèé çàõèðãààíû àêò

Ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é íºõöºë áàéäàë

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

102



Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ ¿íäýñëýë, æóðàì

Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëîõã¿é íºõöºë áàéäàë

Õîëáîãäîõ õóóëèóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü


Çàõèðãààíû àëü àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ âý?

Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëñýíýýñ ¿¿ñýõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâðûã õýí õàðèóöàõ âý?

Çàõèðãààíû àêòûí ¿éë÷ëýëèéã íýõýìæëýã÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ë ò¿äãýëç¿¿ëýõ ¿¿ ýñõ¿ë õýðýã ¿¿ñãýñíýýð øóóä ò¿äãýëç¿¿ëýõ ¿¿?

Õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòûã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëíî óó?

ÑÝÄÝÂ 19. Çàõèðãààíû õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷


ªºðèéí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëæ ýñõ¿ë áóñäûí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, ò¿¿í÷ëýí ÿìàð ÷ ñîíèðõîëã¿é õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ ïðîöåññûí àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ûí ýðõ ç¿éí áàéäëûã îþóòàí òàë á¿ðýýñ íü ñóäàëæ, àëü ÷ àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ áîëîí õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Õýðãèéí îðîëöîã÷

Áóñàä îðîëöîã÷


Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷èéí îéëãîëò, îíöëîã

Çàõèðãààíû õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷, òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã

Çàõèðãààíû õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàëä õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý õèéõ


Çàõèðãààíû õýðãèéí îðîëöîã÷ íü õóóëü ç¿éí áóñàä ïðîöåññûí õýðãèéí îðîëöîã÷îîñ ÿëãààòàé þó, õýðâýý ÿëãààòàé ãýæ ¿çâýë ò¿¿íèé øàëãóóð þó âý?

Õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èéã õîîðîíä íü ÿëãàõ ãîë øàëãóóð þó âý?

Õàðèóöàã÷ ø¿¿õèéí äóóäñàíààð õ¿ðýëöýí èðýõ ýðõòýé, íýõýìæëýã÷ ø¿¿õèéí äóóäñàíààð õ¿ðýëöýí èðýõ ¿¿ðýãòýé áàéãàà íü ÿìàð ó÷èð õîëáîãäîëòîé âý? Òàéëáàðëàíà óó?

Ãýð÷ õýðãèéí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èéí àëü íýãä õàìààðàõ óó? ßàãààä?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

103

ÑÝÄÝÂ 20. Çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìò


Îþóòàí íîòëîõ áàðèìòûí òóõàé îéëãîëò, íîòîëãîîíû õýðýãñëèéí òàëààð ñóäàëæ çàõèðãààíû õýðýãò íîòëîõ áàðèìòûí áîëîõóéö õèéãýýä íîòëîõ ÷àäâàðûí òàëààð öýãöòýé ìýäëýã ýçýìøèíý.


Íîòëîõ áàðèìò

Íîòîëãîîíû õýðýãñýë


Çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòûí òóõàé îéëãîëò, àíãèëàë

Íîòîëãîîíû õýðýãñýë, ò¿¿íèé õóóëüä çààãäñàí áàéäàë

Çàõèðãààíû õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòûí õýðýãò õàìààðàëòàé áàéõ, íîòîë-ãîîíû à÷ õîëáîãäîëòîé, õóóëèàð çºâøººðºãäñºí áàéõ øèíæ


Íîòëîõ áàðèìò, íîòîëãîîíû õýðýãñýë õîîðîíäîî þóãààðàà ÿëãààòàé âý?

Íîòëîõ áàðèìòûí áîëîõóéö áàéäàë ãýæ þóã õýëýõ âý?

Íîòëîõ áàðèìò íü íîòëîõ ÷àäâàðàà àëäàõ òîõèîëäëóóä?

ÑÝÄÝÂ 21. Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéí òàëààðõ îéëãîëòòîé òàíèëöàõ, ò¿¿íèéã çºâ òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý


Íýõýìæëýëèéã ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çýõ

Õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë

Äààëãàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë

Èëò õóóëü áóñ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë

Õîõèðëîî àðèëãóóëàõ íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë


4. Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë ãýäýãò õàìààð÷ áóé îéëãîëòóóäûã òîäîðõîéëíî óó?

5. Íýõýìæëýëèéí òºðºë áà íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéí õàðèëöàí õàìààðàë, çààã ÿëãààã òàéëáàðëàíà óó?

6. Ìàòåðèàëëàã õýìæ¿¿ð ãýäýãò þóã õàìààðóóëæ áàéíà âý?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

104


ÑÝÄÝÂ 22. Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í, ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ


Ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ïðîêóðîð, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã ñóäàëæ ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýë á¿ðäñýí ¿åä òýäãýýðèéã òàòãàëçàí ãàðãàõ áîëîí ø¿¿ã÷ ººðºº òàòãàëçàí ãàðàõûí ó÷èð õîëáîãäëûã ¿íýëäýã áîëíî.


Òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëò

ªºðºº òàòãàëçàí ãàðàõ


Ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ íü òýãø áàéäëûí çàð÷èìä íèéöýõ íü

Òàòãàëçàí ãàðãàõ ¿íäýñëýë

Òàòãàëçàí ãàðãàõ òóõàé õ¿ñýëò òàâèõ íü

Ø¿¿ã÷ ººðºº òàòãàëçàí ãàðàõ íü


Ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõûí ó÷èð õîëáîãäîë þó âý?

Ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ýñõ¿ë òóõàéí ø¿¿õèéí á¿õ ø¿¿ã÷èéã òàòãàëçñàí òîõèîëäîëä ÿàõ âý?

Ø¿¿ã÷ òàòãàëçàí ãàðàëã¿éãýýð õýðãèéã øèéäâýðëýõ íü ýðõ ç¿éí ÿìàð ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîõ âý?

ÑÝÄÝÂ 23. Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí


Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíûã îþóòàí ººðòºº àëü áîëîõ õàìãèéí îéðòóóëñàí àðãààð ñóäàëæ, ø¿¿õ õóðàëäààíû óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëýí õýðãèéí àëü íýã îðîëöîã÷èéí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëýõ þìóó ýñõ¿ë õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ çàìààð ø¿¿õ õóðàëäààí ÿâóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Ø¿¿õ õóðàëäààí

Ø¿¿õ õóðàëäààíû äýã

Íîòëîõ áàðèìòûã øèíæëýõ

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ

Èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí ä¿ãíýëò


Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã óíøèæ ñîíñãîõ

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

105


Õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã òîäîðõîéëîõ

Õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ

Íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëýõ áîëîí çàõèðãààíû àêòûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ íü

Õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàíãàõ


Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òîãòîîõ õýñãèéí àãóóëãûã óíøèæ ñîíñãîõ


Àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí äýãèéí äàãóó ÿâæ ÷àäñàí óó?

Ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàíãàñàí óó?

Ø¿¿õ õýðãèéã øèéäâýðëýõýä øààðäëàãàòàé õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëñàí óó?

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ¿íäýñëýëòýé þó? ßàãààä?

Õè÷ýýëèéí àðãà, ç¿é:

Ä¿ðä òîãëîõ \Ìèíè ø¿¿õ\

ÑÝÄÝÂ 24. Çàõèðãààíû õýðãèéã äàâæ çààëäàõ øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà


Îþóòàí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýð çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îíöëîãèéã ñóäàëæ óã øàòààð õýðãèéã õýëýëö¿¿ëæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ

Ãîìäîë ãàðãàõ õóãàöàà

Õýðãèéã á¿õ òàëààñ íü õÿíàõ


Äàâæ çààëäàõ ãîìäëûí îéëãîëò

Ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõ ¿íäýñëýë, æóðàì

Äàâæ çààëäàõ æóðìààð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýñ ãàðàõ ìàãàäëàë, ò¿¿íèé òºðºë


Äàâæ çààëäàõ ãîìäîëä ÿìàð øààðäëàãà òàâèãäàõ âý?

Ãîìäëûí òºñºë áîëîâñðóóëíà óó?

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

106


Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ýðõ õýìæýý õÿçãààðëàãäàõ òîõèîëäëóóäûã íýðëýíý ¿¿?

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí áà àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû íèéòëýã áà ÿëãààòàé òàëûã õàðüöóóëàí ¿çíý ¿¿?

ÑÝÄÝÂ 25. Çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà


Îþóòàí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýð çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ¿å øàò, îíöëîãèéã ñóäàëæ óã øàòààð õýðãèéã õýëýëö¿¿ëæ øèéäâýðë¿¿ëýõ ÷àäâàð ýçýìøèíý.


Õÿíàëòûí øàòàíä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ

Ãîìäîë ãàðãàõ õóãàöàà

Õóóëü çºð÷ñºí ýñýõ


Õÿíàëòûí øàòíû ãîìäîëä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ãîìäëûã õ¿ëýýí àâàõ ¿íäýñëýë, æóðàì

Õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýñ ãàðàõ òîãòîîë, ò¿¿íèé àãóóëãà


Õÿíàëòûí øàòíû ãîìäîëä ÿìàð øààðäëàãà òàâèãäàõ âý?

Ãîìäëûí òºñºë áîëîâñðóóëíà óó?

Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîæ áóé õýðãèéí îðîëöîã÷èä òóñãàéëñàí òîäîðõîé øààðäëàãà òàâèãäàõ óó?

Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã á¿õ òàëààñ íü õÿíàõ óó?

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààí áà õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíû æóðìûí íèéòëýã áà ÿëãààòàé òàë þó âý?

Çàõèðãààíû õýðãèéã õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð ÓÄØ-èéí çàõèðãààíû õýðãèéí òàíõèì áà ÓÄØ-èéí íèéò ø¿¿ã÷äèéí õóðàëäààíààð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû îíöëîã, ÿëãààã èëð¿¿ëæ ãàðãàíà óó?

ÑÝÄÝÂ 26. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ àæèëëàãàà

Ñýäâèéí çîðèëãî: Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ø¿¿õèéí øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëûã äàõèí õÿíàõ áîëîí ¿¿íèé óëìààñ õýðãèéã åðäèéí æóðìààð

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

107

õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà òóñ á¿ðèéí îíöëîãèéã òàíèí ìýäýõ, óã àæèëëàãààã ÿâóóëàõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä ÷èãëýíý


Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäàë

Õ¿ñýëò

Åðäèéí æóðàì


Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ îéëãîëò, îíöëîã

Õ¿ñýëò ãàðãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà

Õýðãèéã åðäèéí æóðìààð õÿíàí õýëýëöýõ íü


4. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí òàëààð òîäîðõîé æèøýý òàòàí òàéëáàðëàíà óó?

5. Øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã äàõèí õÿíàõ àæèëëàãààíû îíöëîãèéã òàéëáàðëàíà óó?

6. Õýðèéã åðäèéí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?

2. ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÀÐÃÀ Ç¯É

2.1. “Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é” õè÷ýýëèéí àðãà ç¿éä òàâèãäàõ øààðäëàãà

“Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é” õè÷ýýëýýð îþóòàíä ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãà òºëºâøèõºä øààðäàãäàõ äàðààõ àðãà ç¿éã áàðèìòëàíà.¯¿íä:

Õè÷ýýëèéí àãóóëãà, õýëáýðò òîõèðñîí àðãà ç¿é àøèãëàí ìýäëýã ò¿ãýýõ

Õè÷ýýëèéí àãóóëãà îþóòàí á¿ðò õ¿ðòýýìæòýé áàéõ çàð÷ìûã ñîíãîõ

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ òóñ á¿ðèéí çîðèëãûã õàíãàæ ÷àäàõóéö àðãà áàðèëûã õýðýãëýõ

Õè÷ýýëèéã çààõ àðãà ç¿éã áàãø çîõèõ ¸ñîîð ýçýìøñýí, á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýæ ÷àääàã áàéõ

2.2. Ìýäëýã á¿òýýõýä àøèãëàõ àðãà

2.2.1. Ëåêöèéí àðãà

Ýíý àðãûí ãîë çîðèëãî íü:

Îþóòàíä ñóóðü ìýäýýëýë ìºí îíîëûí õóâüä ìàðãààíòàé áºãººä õýðýãëýõ ýõ ñóðâàëæ äóòìàã àñóóäëààð øèíæëýõ óõààíû ò¿âøèíä íýãòãýí ä¿ãíýæ áîëîâñðóóëñàí

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

108


ìýäýýëýë ºã÷, ñîíñîõ áîëîí àñóóäëûã áèå òîäîðõîéëæ, òîìú¸îëîõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä íü äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýë áàðèìòëàíà.

Ëåêöèéí àðãûã õýðýãëýõ ÿâöàä äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðâàë çîõèíî.¯¿íä:

1. Ñýäâèéí àãóóëãûã ýõíýýñ íü òàíèëöóóëæ, ÿìàð àñóóäëûã õºíäºõ òóõàé ýðýìáýëñýí äýä ñýäâ¿¿äèéã äóðäàæ, ëåêöèéí çîðèëãî, ò¿¿íèé õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã óðüä÷èëàí òàíèëöóóëàõ õýðýãòýé.

2. Õ¿íèé àíõààðàë òºâëºðºõ äóíäàæ õóãàöàà 15-20 ìèíóò áàéäàã òóë ëåêöèéã àëõàì, àëõàìààð áóþó 15-20 ìèíóò óíøààä ò¿ð àçíàë õèéæ óðüä ÿðüñàí ñýäâýýðýý ñîíèðõîë òàòàõóéö õÿëáàð àñóóëò òàâèõ áàéäëààð îþóòíû àíõààðàë òºâëºðºëò õýð áàéãààã ìýäýõ, ýñõ¿ë òóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîéãîîð áÿöõàí õîøèãíîë, ñîíèðõîëòîé ÿðèà ºðí¿¿ëæ òýäíèé èäýâõèéã ñýðãýýõ çàìààð ëåêöèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.

3. Îþóòíóóäûí òîî, àíãèéí áàãòààìæèéã õàðãàëçàí ìýäýýëýë ò¿ãýýõ îð÷íûã ¿íýëýõ, ýíý ¿íäñýí äýýð òóõàéí ñýäâýýð ëåêö óíøèõ óó, ýñâýë èë¿¿òýé áè÷¿¿ëæ òýìäýãë¿¿ëýõ íü õ¿ðòýýìæòýé þó ãýäãèéã ¿íýëæ àëü èë¿¿ òîõèðîõ õóâèëáàðûã ñîíãîõ

4. Ëåêöèéí àðãà íü òóõàéí ñýäâèéí õ¿ðýýã á¿õýëä íü õàìðàõàä öàãèéí õóâüä èõýýõýí áàãòààìæ ìóóòàé áàéäàã òóë áîãèíî õóãàöààíä òóõàéí ñýäâèéí çîðèëãîä çààñàí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéí òóëä öàã á¿ðýí àøèãëàõàä àíõààðàõ íü ÷óõàë. Þóíû ºìíº äýëãýð¿¿ëýí óíøèõ, ñóäëàõ ñóðàõ áè÷èã, íîì, ñýòã¿¿ë, ãàðûí àâëàãûí æàãñààëò çààâàë óíøèõ ìèíèìóìûã òóõàéëñàí ñýäýâ á¿ðò ºã÷ áàéõ, ò¿¿í÷ëýí ¿ç¿¿ëýõ ìàòåðèàë, á¿ä¿¿â÷, äèàãðàìì àøèãëàõ, ãýðýëò ñàìáàð áîëîí áóñàä òîíîã òºõººðºìæ àøèãëàí áàãà öàã õóãàöààíä èõ õýìæýýíèé ìýäýýëýë ò¿ãýýõ

5. Ëåêöèéí ¿ð ä¿í, à÷ õîëáîãäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, îþóòíû öààøèä áèå äààí ñóðàëöàõ èäýâõ, ñîíèðõëûã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ìýäýýëëèéí 10 õ¿ðýõã¿é õóâü íü îþóòàíä ¿ëääýã íèéòëýã äàäëûã ººð÷ëºõèéí òóëä ñîíèðõîëòîé, ¿íäýñëýëòýé, òîî áàðèìò, ñîä æèøýý, îíöãîé òîõèîëäëûã îíîâ÷òîé õýðýãëýõ, ÷èíãýõäýý ëåêöèéí á¿òýö, àãóóëãûã àëäàãäóóëàõã¿éã æóðàì áîëãîõ íü ç¿éòýé.

6. Ëåêöèéí òºãñãºëä òóõàéí ñýäâèéí à÷ õîëáîãäîë, õ¿ðòýýìæòýé, îéëãîìæòîé áàéñíûã õºíãºí õÿëáàð, òóõàéí ¿åä øóóä õàðèóëàõ áîëîìæòîé àñóóëòààð øàëãàõ íü ç¿éòýé.

7. Öààøèä òóõàéí ñýäâèéã õýðõýí ñóäëàõ òàëààð ñîíèðõîë òºð¿¿ëýõ¿éö çºâëºãºº ºãºõºä àíõààðàõ

109

2.2.2. Ýâë¿¿ëãèéí àðãà

Ýíý àðãûã ëåêöèéã îðëóóëàõàä àøèãëàõ áºãººä îðîëöîã÷äîä áîãèíî õóãàöààíä èõ ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæ îëãîäîã.

Ýíý àðãûí ãîë çîðèëãî íü:

Õàðèëöàí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã îëãîæ òóõàéí õè÷ýýëýýð áèå áèåýñýý àñóóëò àñóóõ, ìýäýýëýë îëæ àâàõ, õ¿íä õýö¿¿ ñýäâèéã òàë á¿ðýýñ íü õºíäºæ òàéëáàðëàõ, , áóñàäòàé õàðèëöàõ, áóñäûã ñîíñîõ ÷àäâàð îëãîõîä äºõºì ¿ç¿¿ëýõýä îðøèíî.

Õýðýãëýõ ¿å øàò:

1. Áàãø øààðäëàãàòàé ìàòåðèàëûã áýëòãýíý.

2. Áàãø îþóòíû áàãóóäûã á¿ðä¿¿ëíý.

3. Ñóðàëöàã÷èä “ìýðãýæèëòýí”-èé áàãò øèëæèí ìýäýýëýë îëæ àâíà.

4. Ñóðàëöàã÷èä “ººðèéí” áàãòàà ýðãýí èðæ ìýäýýëëýý ñîëèëöîíî.

5. Áàãø îéëãîñîí ýñýõèéã íü øàëãàæ ä¿ãíýíý.

Õýðýãæ¿¿ëýõ äàðààëàë:

Çàðèì õè÷ýýëýýð ñóðàëöàã÷èä ìàø èõ ìýäýýëýë ò¿ãýýõ õýðýãòýé áàéäàã.Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí ìýäýýëýë, ëåêöèéí àãóóëãà áîëîí áóñàä íýìýëò õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã òóõàéí àíãèä àæèëëàõ áàãèéí òîîãîîð õóâààæ áýëòãýñýí áàéíà.Áýëòãýñýí ìàòåðèàëàà íýã íýã äóãòóéä õèéæ áàãóóäàä òàðààí ºãºõ áîëíî.Ìºí òºðºë á¿ðèéí ºíãèéí öààñ áýëòãýíý.

1. Ýõëýýä áàãèéã á¿ðä¿¿ëíý.Èíãýõäýý 1, 2,3-ààð òîîëóóëàí áàãò õóâààðèëíà.Áàã á¿ðèéí ãèø¿¿í òóñ á¿ð ººð ººð ºíãèéí öààñòàé áàéíà.Æèøýý íü 1-ð áàãò 5 ãèø¿¿í áàéãàà áîë õ¿í òóñ á¿ðò ººð ººð ºíãèéí öààñ áàéíà.\íýã íü óëààí, íºãºº íü öýíõýð, ãóðàâ äàõü íü íîãîîí, äºðºâ äýõ íü øàð ã.ì\

2. Îäîî ãîë çîðèëãûã íü õýëíý.Áàãèéí ãèø¿¿ä øèíý ãàçàð î÷èæ ýðäýì ñóð÷ èðýýä áèå áèåäýý ñóðñàí ýðäìýý çààíà ãýäãèéã îéëãóóëíà.¯¿íèé äàðàà áàã á¿ðò áàéãàà àäèë ºíãèéí öààñòàé õ¿ì¿¿ñèéã äàõèí øèíý áàã ¿¿ñãýõèéã õ¿ñíý.Øèíýýð ¿¿ññýí ýíý áàã áîë “ìýðãýæèëòýí”-èé áàã áºãººä ýíý áàãò øèíý þì ìýäýæ àâàõ áîëíî ãýäãèéã õýëíý.

3. ”Ìýðãýæèëòýí”-èéí áàãóóäàä áýëòãýñýí óóòòàé ìàòåðèàëóóäûã ºã÷ àæèëëàõ çààâðààð õàíãàíà.Òóõàéëáàë:

a) Ä¿ð¿¿äèéã õóâààðèëíà: õºòëºã÷, öàã õàðàã÷, àñóóëò òàâèã÷ ã.ì

b) Áàãóóä òàðààñàí óóòòàé ìàòåðèàëûã óíøèæ ÿðèëöàõ

c) Àñóóëòàä õàðèóëæ áóé “ìýðãýæèëòýí” á¿ãä ìàòåðèàëûã îéëãîñîí ãýäýãò èòãýëòýé áàéõûí òóëä áóñäààñàà àñóóæ ÿðèëöàõ

d) Áàãèéí ãèø¿¿ä ººðèéí áàãèéíõàíäàà ÷óõàì þóã çààõàà øèéäíý.

110


Òýäýíä “ìýðãýæèëòýí” áîëîõîä õàíãàëòòàé õàíãàëòòàé õóãàöàà ºãºõ õýðýãòýé.Õýðýâ óã ìàòåðèàë õ¿íä áºãººä á¿ðýí òàíèëöàõàä õóãàöàà õýðýãòýé áîë á¿òýí íýã õè÷ýýë çîðèóëíà.Ìºí áàã á¿ðò î÷èæ ìàòåðèàëàà îéëãîæ áàéãàà ýñýõ ãýðèéíõýíäýý î÷îîä ÿàæ òàéëáàðëàõ òàëààð ÿðèëöàæ òóñëàõ õýðýãòýé áàéäàã.

1. Ñóðàëöàã÷èä ººðèéí áàãòàà áóöàæ î÷èíî.Áàãò “ìýðãýæèëòýí”-èé áàãààñ íýã íýã òºëººëºã÷ áóöàæ èðíý.ªºðñäºº þó ñóðñíàà áàãèéí ãèø¿¿ääýý íýã íýãýýðýý çààæ ºãíº.Ìàòåðèàëûí èõ, áàãà, õ¿íä õºíãºíººñ øàëòãààëààä äàõèàä íýã á¿òýí õè÷ýýë øààðäàãäàæ ìàãàäã¿é.

2. Øàëãàõ àñóóëòóóä áýëòãýýä òýäíèé þó ñóðñíûã ä¿ãíýíý.Ìºí øààðäëàãàòàé íýìýëò ìýäýýëëèéã ºãíº.

2.2.3. Õ¿í á¿ð áàãø \Each one teach one\

¯çñýí ñýäâèéí àãóóëãà, îéëãîëòûã ä¿ãíýõ, ëåêöèéí àãóóëãûã õ¿ðãýõýä ýíý àðãûã ãîë òºëºâ õýðýãëýíý.

Ýíý àðãûí çîðèëãî íü:

Îþóòàí ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöàä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîí áèå áèåòýéãýý ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé.Ýíý àðãûã õýðýãëýñíýýð õè÷ýýëèéí ¿åä çààâàë ýçýìøèõ ¸ñòîé àãóóëãà, îéëãîëòûí òàëààð åðºíõèé ìýäýýëýë ºãºõ áà òýäíèé ñîíèðõëûã ºäººæ, àñóóëò òàâèõàä õ¿ðãýíý.


Ëåêöèéí àãóóëãà, ìýäýýëëèéã óòãàò õýñãýýð íü õóâààæ, õ¿íä òàðààæ ºãºõ çîðèëãîîð æèæèã öààñàí äýýð áè÷èæ áýëäýíý. Ýíý íü òàíû ñóðãàëòàä îðîëöîã÷äûí òîîãîîð áàéõ ¸ñòîéã àíõààðààðàé.

Îðîëöîã÷ á¿ðò òàðààíà.

Îðîëöîã÷èä ìýäýýëëèéã óíøñàíû äàðàà óíøñàí ç¿éëèéíõýý àãóóëãûã ÿðèõ, çóðàãëàë, á¿ä¿¿â÷ýýð èëýðõèéëýõ çýðãýýð áóñäàä ò¿ãýýõ áýëòãýëýý õèéíý. Ýíý ¿åä áàãø òóñëàìæ øààðäàãäàæ áàéãàà õ¿í äýýð î÷èæ çºâëºãºº ºã÷, òàéëáàðëàæ áîëíî.

Áýëòãýõ õóãàöàà äóóññàíû äàðàà òýä ìýäýýëëýý áèå áèåäýý òàíèëöóóëæ àíãèà òîéðîí ÿâíà. Õ¿í á¿ð ººðò áóé ìýäýýëëýý òàíèëöóóëæ, áóñäààñ ìýäýýëýë àâ÷ äóóñòàë ýíý àæèë ¿ðãýëæèëíý. Çîðèëãî íü áóñàäòàé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áóþó ººðò áóé ìýäýýëëýý áóñäàä òàðààæ, øèíý ìýäýýëýë áóñäààñ îëæ àâàõàä îðøèíî.

Ýíý àæëûã äóóññàíû äàðàà áàãø áèå áèåíýýñýý þó ìýäñýí, ÿìàð øèíý ìýäýýëýë àâñàí òóõàé, óã ìýäýýëëèéã þó ãýæ îéëãîæ áàéãàà òóõàé, ýíý ìýäñýí ç¿éë ººðò íü ÿìàð õýðýã áîëîõ òóõàé ÿðèëöóóëíà.

ßðèëöëàãûí ÿâöàä îþóòíóóäàä þó õýðýãòýé áàéãàà, òýäíèé áèå áèåýñýý àâñàí ìýäýýëëèéã õýðõýí öýãöëýõ øààðäëàãàòàéã áàãø àæèãëàæ, òýð äàãóó íýìýëò ìýýäýýëëèéã ºãíº.

-

-

-

-

-

-

111

2.3. Ìýäëýã á¿òýýõ áóþó “Îðîëöîîíû àðãóóä”

2.3.1. Òîõèîëäîë ñóäëàõ àðãà /Case study/

Ýíý àðãà íü ìýäýýëýë ò¿ãýýõ áîëîí áèå äààëòààð îëæ àâñàí, ýçýìøñýí ìýäëýãýý òîäîðõîé òîõèîëäîëä õýðýãëýæ, îþóòàíä ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä õýðýãëýíý.

Òîõèîëäîë ñóäëàõ àðãûí çîðèëãî:

Õè÷ýýëèéí ÿâöàä ýçýìøñýí ìýäëýãýý òîäîðõîé òîõèîëäîëä áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëæ, ÷àäâàð, äàäëûã òºëºâø¿¿ëæ áóé áîëãîõîä ýíý àðãûí çîðèëãî îðøèíî.

Òîõèîëäîë ñóäëàõ àðãûã õýðýãëýõýä àíõààðàõ ç¿éëñ:

1. Óã àðãûã õýðýãëýõ õè÷ýýëèéí ñýäýâò õýð òîõèðîõ, ¿ð ä¿íòýé ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ.

2. Òóõàéí òîõèîëäëûã àâ÷ ¿çýõ ñýäýâ íü ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé, øèíæëýõ óõààíû îíîëûí îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí, õóãàöàà øààðäàõóéö, óã àðãûã õýðýãëýõýä õ¿íäðýëòýé ýñýõèéã àíõààðàõ

3. Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýãèéí òºâøèí òóõàéí òîõèîëäëûã øèíæëýõýä õàíãàëòòàé áóþó áîëîìæòîé ýñýõèéã àíõààðàõ /êóðñûí ÿëãààã àíõààð/

4. Òóõàéí òîõèîëäîë íü øèíæèëãýý, çàäàðãàà õèéõ áîëîìæ, øààðäëàãàòàé ýñýõèéã àíõààðàõ. ªºðººð õýëáýë õýëáýð, àãóóëãûí õóâüä èëòýä áîäèò áàéäàëä íèéöñýí áà íèéöýýã¿é íü òîäîðõîé áàéãàà ýñýõèéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.

Òîõèîëäîë ñóäëàõ àðãûí ä¿ðýì:

Þóí ò¿ð¿¿íä áàãóóäûã àëü áîëîõ òýíö¿¿ òîîíû îþóòàíòàéãààð õóâààðèëíà.

Òóõàéí òîõèîëäëûã øèíæèëæ, õàðèó, ä¿ãíýëò áîëîõóéö áîäèòîé, ìýäýý ñýëò, áàðèìòûã òîäîðõîé õóãàöààòàéãààð òàðààõ

ßìàð õàðèó, ä¿ãíýëò ãàðãàõ òàëààðõ òîäîðõîé àñóóëò òàâèõ.

Ýöýñò íü áàãø ¿íýí, çºâ, ¿íäýñëýëòýé õàðèóëòûã òàíèëöóóëæ, ò¿¿íä ÿìàð àðãà õýðýãëýñíèéãýý õýëíý.

2.3.2. Ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àðãà

Ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àðãûí çîðèëãî:

Õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä ýñðýã òýñðýã ¿çýë áîäëûã õàìòðàí õýëýëöýæ, ýäãýýð ¿çýë áàðèìòëàë íü ÿìàð íºõöºë, îð÷èí, ¿åä õýðýãëýãäýæ áîëîõ òàëààðõ ¿íäýñëýëòýé, íîòîëãîî ñàéòàé áàðèìòóóäûã õºíäºõ, ãàðãàæ òàâèõ, ò¿¿íèéã á¿ëýã, õýñýã, àíãèàðàà õýëýëöýæ çºâ, çîõèñòîé øèéäýëä õ¿ðãýõ ÷àäâàðûã îëãîõîä îðøèíî.

Ìàðãààíòàé àñóóäëààð õýëýëö¿¿ëýã õèéõ àðãààð õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõàä îþóòàíä äàðààõ ÷àäâàð, õàíäëàãà òºëºâøèõ áîëîìæòîé. ¯¿íä:

•

•

•

•

112


Íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé áàéð ñóóðü ýçëýõ ýðìýëçëýëòýé áîëîõ;

Òºðèéí óäèðäëàãà áîëîí óëñ òºð, íèéãìèéí ÷óõàë àñóóäëóóäûã îëîí òàëààñ íü ø¿¿ìæëýëòýéãýýð ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ, ò¿¿íèéãýý èëýðõèéëýõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ;

Ýñðýã, òýñðýã ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, îéëãîæ, íÿöààõ ¿íäýñëýë, íîòîëãîîã äýâø¿¿ëýõ ÷àäâàð õºãæèõ.

Õè÷ýýëýýð õýëýëöýõ ìàðãààíòàé àñóóäëûã ñîíãîõ øàëãóóð:

1. Àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü àâ÷ õýëýëöýõ áîëîìæòîé þó?

Õî¸ð òàëûí ìàðãààíòàé, òîäîðõîéã¿é áàéãàà áàðèìòûã ñàéòàð ¿íýëæ ñîíñîæ ÷àäàõ óó? Áýëòãýñýí õýðýãëýãäýõ¿¿í õî¸ð òàëûí òýíöâýðòýé áàéäëûã õàíãàæ ÷àäàõ óó?

2. Ýíýõ¿¿ àñóóäàë ¿íýõýýð ìàðãààíòàé àñóóäàë óó?

3. Àðä÷èëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä áîëîí õóóëèéã äýýäëýõýä ýíýõ¿¿ àñóóäàë íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þó?

4. Ýíý àñóóäàë ñóðàëöàã÷äûí õóâüä ÷óõàë óó?

5. Ýíý àñóóäàë íü òóõàéí àíãèä /êóðñûí ÿëãààã õýëæ áàéíà/ õýëýëöýõýä òîõèðîìæòîé ýñýõ?

1.1 Ìàðãààíòàé àñóóäëûã õýëýëöýõýä áàðèìòëàõ ä¿ðýì:

Ìàðãààíòàé àñóóäëûã õýëýëöýõýä õóâü õ¿íèé ¿çýë áîäëûã õºíäºæ ñýòãýëèéí õºäºëãººí ¿¿ñãýäýã ó÷ðààñ çàðèìäàà ò¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé äàðààëëààð õýðýãëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Èéìýýñ õè÷ýýëèéã äýýä çýðãèéí òºâøèíä ÿâóóëàõ, ¿¿ññýí áàéäëûã õÿíàëòàíäàà áàéëãàõàä ìàðãààíòàé àñóóäëóóäòàé àæèëëàõ äàðààõ ä¿ðýì íü áàãøèä òóñ áîëíî. Òóõàéëáàë, Ä¿ðìèéã çºâøèëöºæ ãàðãààä á¿ãä áèåë¿¿ëíý.

Íîòîëãîî áîëîí áàòòàé ìýäýýëýë äýýð àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëíý.

Öàã áàðüæ, ãàíöààðàà ÿðèõààñ çàéëñõèéíý.

Óðèà õýðýãëýõýýñ çàéëñõèéíý.

Ìàðãààíûã õèéñâýð òºâøèíä õ¿ðãýõýýñ ºìíº òîäîðõîé àñóóäëóóäààð ÿðèëöàíà.

Òàíû áàéð ñóóðèíä ýðãýëçýõ áîëîëöîîã áóñàääàà îëãîíî.

ªºðèéí áàéð ñóóðèéí ýðãýëçýýòýé ç¿éë, õ¿íä õýö¿¿ áîëîí ñóë òàëóóäûã õ¿ëýýí çºâøººðíº.

Áóñäûí ñàíààã ººð÷ëºí õýëýõ çàìààð îéëãîæ ñóðíà. Èéì äàäàëòàé áîëãîõûí òóëä áóñäààñ ñîíññîíîî ººð÷ëºí õýëæ ñóðíà.

¯çýë áîäîë áîëãîíä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàíà.

-

-

-

•

•

•

•

•

•

•

113

2.3.3. Áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ àðãà

Ýíý àðãà íü ìàðãààíòàé àñóóäëûã õýëýëöýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìàðãààíòàé àñóóäàë íü õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé, çºâ õàðèóëò áàéõã¿é, 2-áà ò¿¿íýýñ äýýø ýñðýã áàéð ñóóðüòàé áàéõ ¸ñòîé.

Áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ àðãûí çîðèëãî:

¯çýæ áóé ñýäâèéí õ¿ðýýíä îëîí ÿíçûí ýñðýã áàéð ñóóðèóä áàéäàã ãýäãèéã õàðóóëàõ, ñóðàëöàã÷äàä ººðñäèéí áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ áîëîí õàðèëöààíû ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõ çýðýã áîëíî. Òóõàéí ñýäâèéã ñóðàã÷èä õýðõýí îéëãîñíûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ ¿¿äíýýñ ìºí õè÷ýýëèéí ýöýñò õýðýãëýæ áîëíî.


Àíãèéí áóëàíãóóäàä õýëýëöýõ àñóóäëûí ñýäâýýñ õàìààðàí “Ñàíàë á¿ðýí íèéëæ áàéíà”, “Ñàíàë íèéëæ áàéíà”, “Ñàíàë íèéëæ áàéíà”, “Øèéäýýã¿é áóþó ýðãýëçýæ áàéíà”, “Ñàíàë íèéëýõã¿é áàéíà” , “Ñàíàë á¿ðýí íèéëýõã¿é áàéíà” ýñâýë “Ìàø çºâ”, “Çºâ”, “Øèéäýýã¿é áóþó ýðãýëçýæ áàéíà”, “Áóðóó”, “Ìàø áóðóó” ãýñýí áè÷èã á¿õèé öààñûã äýýðõ äàðààëëààð áàéðëóóëñàí áàéíà.

Ýíý äàñãàë àæëûã õýðõýí õèéõ òàëààð ä¿ðýì çîõèîãîîä ò¿¿íèéãýý õýëýëöýæ áàòëàíà. Ä¿ðìèéí æèøýýã äîîðîîñ ¿çíý ¿¿.

Õýëýëöýæ áóé àñóóäëûí õ¿ðýýíä ñóðàã÷èä ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã èëòãýñýí áè÷èã á¿õèé áóëàíä î÷èæ çîãñîíî.

Ñóðàëöàã÷äààñ ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã òîäðóóëæ òàéëáàðëàõûã õ¿ñíý. Á¿õ ñóðàã÷äûã õàìðóóëàõ ¿¿äíýýñ èæèë ñîíãîëòòîé îþóòíóóä íýã áàãèéã ¿¿ñãýæ ÿðèëöààä áàéðü ñóóðèà òàíèëöóóëàõàä áýëäýíý.

Îþóòíóóäûã ººðñäèéí áàéð ñóóðèà òàéëáàðëàñíû äàðàà õýí íýã íü áàéð ñóóðèà ººð÷èëæ ººð áóëàíä î÷èõûã õ¿ñýæ áàéãàà ýñýõèéã àñóóíà. Õýðýâ ººð÷ëºõ õ¿ñýëòýé îþóòàí ãàðâàë ÿàãààä èíãýõ áîëñîí øàëòãààíûã àñóóíà.

Ýñðýã áàðèìòëàëóóäûí äýâø¿¿ëñýí ¿íäýñëýëýýñ àëü íü õàìãèéí ¿íýìøèëòýé áàéñíûã àñóóæ ÿðèëöàíà.

Áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõýä áàðèìòëàõ ä¿ðýì:

ßðèõ ýýëæýý õ¿ëýýõ.

Íýãèéãýý ÿðüæ áàéõàä áóñàä íü ÷èìýýã¿é ñîíñîõ.

Øèíý ¿íäýñëýë, ñàíàë, ãàðãàõ. Õîîðîíäîî ìàðãàëäàõã¿éãýýð, òýâ÷ýýðòýé çºâ õàðèëöàõ.

Áàéð ñóóðèà õýçýý ÷ ººð÷èëæ, ººð áóëàíä î÷èæ áîëíî. Ãàãöõ¿¿ ¿çýë áîäëîî ººð÷ëºõ áîëñîí øàëòãààíàà õýëíý.

Áóñäûí ñàíàë áîäëûã ñîíñîæ òýäãýýðýýñ àëü íü èë¿¿òýé òààëàãäñàíûã òàéëáàðëàõ.

-

-

-

-

-

-

•

•

•

•

•

114


Áàéð ñóóðèà èëýðõèéëæ ñóðàõûí òóëä äàãàæ ìºðäºõ ¿å øàò:

ªºðèéí ¿çýë áîäëûã òîäîðõîéëîõ.

ªºðèéí ¿çýë áîäëûã õàìãààëñàí íýã øàëòãààíûã õýëýõ.

ªºðèéí õýëñýí øàëòãààíàà òîäðóóëàõ íýã æèøýý õýëýõ.

ªºðèéí ¿çýë áîäëîî íýãòãýõ.

Æèøýý:

ÇÕØ-èéí ¿¿ðýã çîðèëãî íü èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çàõèðãààíû äóð çîðãûí øèéäâýðýýñ õàìãààëàõàä îðøèíî.

Ó÷èð íü Ìîíãîëä çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä ÷èãë¿¿ëæ ãàðãàñàí õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà õàâòãàéð÷ýý.

Õàìãèéí íààä çàõ íü çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí õóðààìæ, òºëººñ íýðýýð ÿíç á¿ðèéí òàòâàðûã èðãýäýýñ äóðààð àâäàã ãýäãèéã ñóäàëãàà õàðóóëñàí.

Èéì ó÷ðààñ áè çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äóð çîðãûí ¿éë àæèëëàãààíû ýñðýã áàéäàã.

2.3.4. Öîìõîí áàãààð àæèëëàõ /Group work/ àðãà.

“Öîìõîí áàãààð àæèëëàõ” ýíýõ¿¿ àðãà íü áóñäûã àíõààðàëòàé ñîíñîõ, íýãäñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, õàìòðàí àæèëëàõ, áàãèéã áóþó õýñýã á¿ëãèéã òºëººëºõ çýðýã ÷àäâàðûã àìüäðàëä õýðýãëýõ áîëîìæèéã îþóòàíä îëãîäîã ó÷èð èõýýõýí äýëãýðñýí þì.

Öîìõîí áàãààð àæèëëàõ àðãûí çîðèëãî:

Ýíýõ¿¿ àðãà íü õàìòðàí àæèëëàõ, áóñäûã îéëãîõ çýðýã ÷óõàë ÷àäâàðóóäûã ýçýìøèõ áîëîìæèéã îëãîäîã. ¯¿íýýñ ãàäíà ººð õîîðîíäîî çºð¿¿òýé áîäîë ñàíààã íýãòãýõýä òóñàëäàã.

1.1 Öîìõîí áàãààð àæèëëóóëàõàä þó àíõààðàõ õýðýãòýé âý?

Ñóðàëöàã÷èä òóõàéí àæëûã ã¿éöýòãýõ ìýäëýã, äàäàë, ÷àäâàð ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýçýìøýýã¿é òîõèîëäîëä òýä òóõàéí äààëãàâðûã õèéæ ã¿éöýòãýõ ÿìàð ÷ ñîíèðõîëã¿é áàéõ òóë òà ¿¿íèéã íýí ò¿ð¿¿íä ìýäýõ øààðäëàãàòàé.

Áàãò àæëûí çààâàð÷èëãààã ìàø òîäîðõîé ºãºõ ¸ñòîé. Íýã äîð (õýäèé ìàø òîäîðõîé ÷) íýã þì óó õî¸ðîîñ äýýø çààâàð÷èëãàà ºãºõã¿é áàéõ.

Áàãò òóõàéí àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä õàíãàëòòàé öàã õóãàöàà îëãîõ ¸ñòîé. Ò¿ð¿¿ëæ àæëàà äóóñãàñàí áàãèéã áóñàääàà ñààä áîëãîõã¿éí òóëä þó õèéëãýõýý ñàéòàð òºëºâëºñºí áàéíà.

2-4 ãèø¿¿íòýé áàã á¿ðä¿¿ëýõ. Ãýõäýý ýõëýýä 2-3 ãèø¿¿íòýé áàãòàé àæèëëàõ. Öîìõîí áàãèéí õóâüä 5 ãèø¿¿íòýé áàéõ íü õàìãèéí äýýä õýìæýý áàéíà.

•

•

•

•

-

-

-

-

-

-

-

-

115

Áèå äààæ áîëîí õàìòààðàà àæèëëàõ ÷àäâàðûã çýðýã õºãæ¿¿ëýõ áóþó òýíöâýðòýé áàéëãàõûã çîðüñîí àñóóäàë, äààëãàâðûã ºãºõ ¸ñã¿é. Ó÷èð íü öîìõîí áàãààð àæèëëàõ àðãûã ñóðàã÷äûí øèðýý òîéðîí ñóóæ áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðûã áóñ çºâõºí õàìòààð àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä ë àøèãëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéäàã.

Ýíý àðãûã òîäîðõîé çîðèëãîòîéãîîð, òîõèðîìæòîé ¿åä, ä¿ðìèéí äàãóó õýðýãëýõ ¸ñòîé áîëîõîîñ áèø çºâõºí óëèã äîìîã áîëñîí ëåêöèéã îðëóóëàõ íýãýí àðãà áîëãîõ ¸ñã¿é þì.

Áàã äîòîðõ óäèðäëàãûí àñóóäëûã ìºí òîîöîæ ¿çýõ ̧ ñòîé. Áàãààñ íýã ãèø¿¿í õèéñýí ç¿éëýý òàíèëöóóëàõ òîõèîëäîëä òýð ãèø¿¿íèéã øóäàðãààð ñîíãîõîä àíõààðàõ.

Áàãààð àæèëëàõàä ãàðàõ äóó ÷èìýýã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¸ñòîé.

Öîìõîí áàãààð àæèëëàõ ÿâöàä ñóðàëöàã÷èä áèå áèåèéíõýý í¿äèéã õàðàõ áîëîìæòîé áàéäëààð ñóóñàí áàéíà. Ãèø¿¿í òóñ á¿ð áóñàä ãèø¿¿äýý òºâºãã¿éãýýð õàðæ, õàðèëöàõ ¸ñòîé.

2.3.5. Ìýòãýëöýýíèé àðãà:

Ýíý àðãà íü îþóòàíä øèíæëýõ óõààíû õóâüä èë¿¿ èõ øààðäëàãà òàâèõ òºäèéã¿é ìýòãýëöýõ àñóóäëààð íýëýýäã¿é ñóäàëãàà, áîëîâñðóóëàëò øààðääàã ìýäëýã, ÷àäâàðûã á¿òýýõ õàìãèéí ñîíãîäîã àðãà þì.

Ìýòãýëöýýíèé àðãûí çîðèëãî:

Îþóòàíä òóõàéí ñýäâèéí õ¿ðýýíýýñ õàìààðàí áèå äààí ººðèéí ¿çýë áîäëûã õàìãààëàõ íîòîëãîîíû çàéëøã¿é øèíæèéã óõàìñàðëóóëàõ, àëèâ àñóóäàëä õàíäàõäàà æèøýý, òîî, áàðèìòûã ÿìàð õýìæýýíä ¿íýëæ, ä¿ãíýõ, èëòãýõ áîëîí ñîíñîõ óðëàã ýçýìø¿¿ëýõ, àñóóäàëä çºâ çîõèñòîé õàíäàõ õóâèëáàðûí øàëãóóðûã òîãòîîæ ñóðãàõàä îðøèíî.

Ìýòãýëöýýíèé àðãûã õýðýãëýõýä àíõààðàõ ç¿éëñ:

4. Òóõàéí àñóóäëààð ìýòãýëöýýí çîõèîí áàéãóóëàõ íü çîõèñòîé ýñýõèéã òîäðóóëàõ õýðýãòýé

5. Ìýòãýëöýýíèé òàëóóä, òýäãýýðèéí áàðèìòëàæ áóé ¿çýë áàðèìòëàë íü òýíöâýðòýé ýñýõèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.

6. Ìýòãýëöýõ àñóóäëûã òîäîðõîé áîëãîæ, ò¿¿íèé õàìðàõ õ¿ðýý õýð çýðýã ºðãºí ýñýõýä àíõààðàõ õýðýãòýé

7. Ìýòãýëöýýíèé çîðèëãî-àãóóëãà õî¸ð õýð çýðýã íèéöýæ áàéãààä àíõààðàõ õýðýãòýé.

-

-

-

-

-

116


Ìýòãýëöýýíèé àðãûí ä¿ðýì:

Ìýòãýëöýýíèé òàëóóäûã òýíö¿¿ òîîíû îþóòàíòàéãààð õóâààðèëàíà. Íýã òàë îðæ áóé îþóòíóóäûí òîî 3-ààñ èë¿¿ã¿é áàéíà.

Ìýòãýëöýõ àñóóäëóóäûã áàãø øóóä òàðààõ áóñ õàðèí ìýòãýëöýýíèé òàëóóäûí áàðèìòëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã òàíèëöóóëæ, ýíý äàãóó áàãóóä øîäîæ àñóóäàëä áýëòãýíý

Ìýòãýëöýýíèéã íýýëòòýé ÿâóóëíà.

Òàëóóäûí àëü íýã íü òàéëáàð, íîòîëãîî, ¿íäýñëýëýý òàéëáàðëàæ áàéõàä íºãºº òàë ñîíñîõ ¿¿ðýãòýé

Ìýòãýëöýæ áóé àñóóäàë òàâüñàí çîðèëãî, àãóóëãààñ õàëüñàí òîõèîëäîëä áàãø ìýòãýëöýýíèéã øóóä çîãñîîæ, óðüä õýëýëöýæ áàéñàí àñóóäëààñ ýõë¿¿ëíý.

Òàëóóä õýí íýãíèéãýý äîðîìæëîõ, ã¿òãýõ, ç¿é áóñ àâèð ãàðãàñàí òîõèîëäîëä èéì ÿâäàë ãàðãàñàí òàëûã ìýòãýëöýýíä õàíãàëòã¿é îðîëöñîíä òîîöîæ ìýòãýëöýýíèéã çîãñîîíî.

2.3.6. Ä¿ðä òîãëîõ

Ýíý àðãà íü îþóòíóóäûã õè÷ýýëèéí àãóóëãûí ãîë öºìä àâàà÷èæ, òýäíýýð áèå äààëãàí øèéäâýð ãàðãóóëàõ, ä¿ãíýëò ºãºõºä ÷èãëýñýí ÷àäâàðûí òàëûã õºãæ¿¿ëäýã.

Çîðèëãî:

Îþóòíóóäûã çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí òóõàéëñàí çîõèöóóëàëòàíä õèéñâýðëýí àâàà÷èæ, õè÷ýýëèéí ÿâöàä ýçýìøñýí ìýäëýãèéã ïðàêòèêààð äàäëàãàæóóëàõ, ìºí òóõàéí ìýäëýãèéã çºâ, çîõèñòîéãîîð õýðýãëýæ ñóðàõ ÷àäâàð áóé áîëãîõ, ìºí òóõàéí îð÷èíîîñ õàìààðñàí ººðèéí õóâü ä¿ãíýëò, ñàíàë, ø¿¿ìæèéã áèé áîëãîæ àñóóäàëä õàðèóöëàãòàé õàíäàæ øèéäâýð ãàðãàõ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.

Ä¿ðä òîãëîõ àðãûã õýðýãëýõýä àíõààðàõ ç¿éëñ:

Òóõàéí ñýäâèéí õ¿ðýýíä áîëîâ÷ öàã àøèãëàëòàä àíõààðàõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë ýíý àðãûã õýðýãëýõ òîõèîëäîëä íèëýýäã¿é õóãàöàà øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Ä¿ðä òîãëóóëàõ òîõèîëäîë íü îíîëûí ìàðãààíòàé, øèéäâýðëýõýä õýö¿¿, íàðèéí ìýðãýøëèéí ïðàêòèê òîãòîîã¿é áàéäëààñ àëü áîëîõ çàéëñõèéõ.

Îäîî áàéãàà áîäèò áàéäëûã ñîíãîí àâ÷ õýðýãëýõ íü ñýäâèéí àãóóëãàä òîõèðîõ õèéãýýä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëîõ òóë èðýýä¿éä áàéæ áîëîõ, ýñõ¿ë ºíãºðñºí ¿éë áàðèìòóóäààñ àëü áîëîõ òàòãàëçàõ

Õàìãèéí ãîë àñóóäàë íü ä¿ðä òîãëîñíû ýöýñò ÿìàð ìýäëýã, ÷àäâàð, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõèéã ñàéòàð òîãòîîæ, ò¿¿íä õýðõýí õ¿ðýõ ÿìàð ä¿ðä òîãëóóëàõ íü ç¿éòýéã àíõààðàõ.

-

-

-

-

-

-

•

•

•

•

117

Ïðîöåññèéí ýðõèéí çîõèöóóëàëòûã óðüä÷èëàí òóõàéí êóðñûí îþóòíóóä ñóäàëñàí ýñýõèéã òîäðóóëàõ.

Ä¿ðä òîãëîõ àðãûí ä¿ðýì.

Þóí ò¿ð¿¿íä óðüä÷èëæ ä¿ðä òîãëîõ íºõöºë /case/-èéã õóâààðèëæ ºãíº. Èéíõ¿¿ õóâààðèëæ ºãñíººñ õîéø 3-5 õîíîãèéí äàðàà óã àðãûí òóñëàìæòàéãààð õè÷ýýë ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé.

Õè÷ýýë ýõëýõýä òàñðàëòã¿éãýýð, õýñýã÷èëñýí ¿çýãäýëòýéãýýð óã àðãûã àøèãëàíà.

Ä¿ðä òîãëîã÷ òàëóóä òóõàéí íºõöëèéã õýðõýí ÿàæ, ÿìàð áàéäëààð øèéäâýðëýñýí, ã¿éöýòãýñýí áàéõûã ¿å øàòòàéãààð òîãòîîæ ºãíº.

Ýöýñò íü îþóòíóóä ººðñäèéí ä¿ðä òîãëîñîí áàéäëûã òîäîðõîéëæ, àëäàà äóòàãäàë, çºâ ç¿éòýé ¿éëäë¿¿äýý õýëýëöýæ áàãø ä¿ãíýæ õýëíý.

2.4. Çàãâàð õè÷ýýë

3. “ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É” ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ

3.(1). ¯íýëãýýíèé çîðèëãî:

“Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é” õè÷ýýëèéí ¿íýëãýý íü óã õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëòóóäàä òóñãàãäñàí õè÷ýýëèéí àãóóëãà, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í áîëîõ ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãûã îþóòàí õýðõýí ýçýìøñýíèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí, òàë á¿ðýýñ íü, áîäèòîéãîîð, èë òîä áàéäëààð ¿íýëãýýíèé øàëãóóð, æóðìûí äàãóó òîãòîîõîä îðøèíî.

3.(2). “Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é” õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýíèé æóðàì

“Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é” õè÷ýýëèéã á¿õýëä íü óëèðëûí ýöýñò 100%-èàð ¿íýëíý. Ñóðàëöàã÷èéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõäýý “A, B, C, D, F” ãýñýí ¿ñãýí ä¿í, “4, 3, 2, 1, 0” ãýñýí òîîí ä¿í áîëîí “0-100%” õ¿ðòýëõ ïðîöåíòîí ä¿í õýðýãëýíý.

Îþóòíû ¿íýëæ, ä¿ãíýõäýý äîîðõ ¿ñãýí ä¿íã õýðýãëýíý.

À – Ñóðëàãûí äýýä àìæèëòûã èëòãýõ ä¿í: òóõàéí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã á¿õýëä íü áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíä á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîñîí, íýð òîìú¸î, îéëãîëòóóäûã ÷àäâàðëàã àøèãëàäàã, òóõàéí õè÷ýýëýýð ºðãºí ìýäëýãòýé áîëîõûã èëòãýíý:

Áèå äààæ ýõ ìàòåðèàë óíøèæ, äààëãàâàð ã¿éöýòãýæ ëåêöèéã ºðãºæ¿¿ëñýí õ¿ðýýíä ñóäëàñàí.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí òàëààðõ ººðèéí ãýñýí ¿çýë õàíäëàãàòàé áîëñîí, çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí ìºí ÷àíàð, îíöëîãèéã ñàéòàð îéëãîí áóñàä ýðõ ç¿éí ñàëáàðààñ ÿëãàõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé áîëñîí.

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí àæèëëàãààíû áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøñýí.

•

•

•

•

•

•

•

•

118


Àñóóëòàíä òàë á¿ðýýñ íü, á¿ðýí ä¿¿ðýí õàðèóëæ, æèøýý áàðèìò, òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýñýí.

Òåñò, øàëãàëòûí äààëãàâàðûã 90-ýýñ äîîøã¿é õóâüòàéãààð ã¿éöýòãýñýí.

Â – Äóíäàæ òºâøíººñ äýýã¿¿ð àìæèëòûã èëòãýõ ä¿í: òóõàéí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ñàéí îéëãîñîí, òóõàéí õè÷ýýëòýé õîëáîîòîé áîäëîãî áîäîõ, óõàãäàõóóíûã àøèãëàõ ÷àäâàðòàé:

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí ñýäâèéí àãóóëãûã õàíãàëòòàé îéëãîñîí.

Áèå äààñàí äààëãàâàðûã á¿ðýí áèåë¿¿ëñýí.

Ñåìèíàðûí õè÷ýýëä èäýâõòýé îðîëöñîí.

Ñ – Òóõàéí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã äóíäàæ òºâøèíä ýçýìøñýí áàéãààã èëòãýõ ä¿í: òóõàéí õè÷ýýëèéí óõàãäàõóóíû èõýíõè õýñãèéã õàíãàëòòàé îéëãîñîí, õÿëáàð áîäëîãóóäûã áîäîõ ÷àäâàðòàé, öààøèä ýíý ÷èãëýëýýð õè÷ýýë ñóäëàõ õàíãàëòòàé áýëòãýëòýéã èëýðõèéëýõ ä¿í:

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çàðèì õýñãèéã îéëãîñîí.

Åðºíõèé ç¿é òîãòîë, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëñîí.

Áèå äààñàí äààëãàâàðûí 60-70%-ã ã¿éöýòãýñýí.

Ñåìèíàðò èäýâõòýé îðîëöîîã¿é.

D – Äóíäàæ òºâøíººñ äîîõíóóð àìæèëòûã èëòãýõ ä¿í: òóõàéí õè÷ýýëèéí óõàãäàõóóíûã æèãä îéëãîîã¿é, õàðüöàíãóé õÿëáàð áîäëîãî áîäîõ ÷àäâàðòàé, ãýõäýý õàðèóëò íü ìýäëýã èõýýõýí äóòàãäàëòàéã èëòãýíý:

Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿éí òàëààðõè òºñººëºë òºäèé ìýäëýãòýé.

Áèå äààñàí äààëãàâàð õèéãýýã¿é.

Àñóóëòûí 30-40%-ä õàðèóëñàí.

F – Ìýäëýã, ÷àäâàð õàíãàëòã¿éã èëòãýõ ä¿í: òóõàéí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ýçýìøèæ ÷àäààã¿é, õÿëáàðõàí àñóóëòàíä õàðèóëàõ ÷àäâàðã¿é:

Áèå äààñàí äààëãàâàð õèéæ ã¿éöýòãýýã¿é.

Òàéëáàð, ä¿ãíýëò ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà.

Àñóóëòàä õàðèóëò ºã÷ ÷àäààã¿é áóþó õàðèóëàõûã îðîëäñîí.

¯ñãýí, ïðîöåíòîí áîëîí òîî /îíîî/-í ä¿íã¿¿äèéã äàðààõü æèøãýýð íýãýýñ íºãººä øèëæ¿¿ëíý.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

119

¯ñãýí ä¿í Òîîí ä¿í Ïðîöåíòîí ä¿íÀ 4.0 90-100Â 3.0 80-89Ñ 2.0 70-79D 1.0 60-69F 0 0-59

Îþóòàí “F” ¿íýëãýý àâñàí òîõèîëäîëä òóõàéí õè÷ýýëèéã õàíãàëòã¿é ñóäàëñàíä òîîöîæ, øàëãàëòàíä òýíöýýã¿éã èëýðõèéëíý.

Îþóòàí äàðààõü øàòëàëòàéãààð ¿íýëýãäýíý.

ßâöûí ¿íýëãýý: 50 îíîî. Ýíý íü äîòðîî:

1. ñåìèíàð 25 îíîî

2. óëèðàë äóíäûí øàëãàëò 10 îíîî

3. áèå äààëò 10 îíîî

4. ñîíãîí ã¿éöýòãýõ àæèë 5 îíîî

Óëèðëûí øàëãàëò: 50 îíîî. Óëèðëûí øàëãàëòûã àìààð àâíà.

3.(3). ¯íýëãýýíèé øàëãóóð

¯íýëýõ ç¿éë ¯íýëãýýíèé æèøèã øàëãóóð

Ìýäëýã

1. Àñóóëòûí àãóóëãûã îéëãîæ, àñóóëòàä õàðèóëò áîëîõóéö íºõöëèéã òîäîðõîéëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

2. Àñóóäàëä îíîëûí ¿¿äíýýñ õàðèóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ1. Ìýäëýãýý áóñäàä äàìæóóëæ, òàéëáàðëàæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ2. Òîäîðõîéëîëò õýëýõ, õàðüöóóëàëò õèéõ, ãîë áà ãîë áóñûã ÿëãàõ

õàðèëöàí õàìààðàë, ç¿é òîãòëûã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí ýñýõ

3. Õàðèóëòûí ¿íäýñëýë, íîòîëãîîã îíîâ÷òîé ãàðãàæ áàéãàà áàéäàë4. Á¿õýëäýý “…ãýæ þó âý?” áóþó õààëòòàé àñóóëòàä õàðèóëæ ÷àäàæ

áàéãàà ýñýõ

×àäâàð

Îíîëûí ìýäëýãèéã àøèãëàí /¿íäýñëýë, íîòîëãîî áîëãîõ, æèøýý áàðèìò òàòàõ, òàéëáàðëàõ/ ºãºãäñºí íºõöºëä çàäàðãàà õèéæ, òàéëáàðëàæ, íýãòãýí ¿íýëæ, øèéäâýð ãàðãàæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

Áîäëîãî áîäîõ, òîõèîëäîë øèéäâýðëýõäýý ñóðãàëòûí ÿâöàä ýçýìøñýí ìýäëýãòýý òóëãóóðëàæ áàéãàà áàéäàë

Áàðèìò áè÷ãèéã øààðäëàãûí äàãóó áîëîâñðóóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ Ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí äèàãðàìì, ñõåì çîõèîõ, ñèñòåì÷ëýë,

á¿ä¿¿â÷èéã õýðõýí ã¿éöýòãýæ áàéãàà ªºðèéí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðü, ¿íýëýëò ä¿ãíýëòèéã èëýðõèéëæ

÷àäàæ áàéãàà ýñýõ,

120


Õàíäëàãà

Èéíõ¿¿ áóñäûí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèíä õ¿íäýòãýëòýé õàíäàæ ò¿¿íýýñ ¿íý öýíýòýé ç¿éëèéã îëæ õàðæ, àâ÷ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

ßëãààòàé ¿çýë õàíäëàãà, áàéð ñóóðèíä õàíäàõ õàíäëàãà, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà áàéäàë

Òóõàéí àñóóäëààð ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò õèéõ îíîâ÷òîé àðãà çàìûã òîäîðõîéëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

Õºãæëèéí ãîëüäðîë õèéãýýä öààøèä ÿìàð áàéõ òºëºâèéã òîäîðõîéëæ áóé ýñýõ,

3.(4). Õè÷ýýëèéí æèøèã ¿íýëãýý

Åñä¿ãýýð õè÷ýýë: Íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã øàëãàõ \çàãâàð õè÷ýýë\

Õè÷ýýë ÿâàãäàõ õýëáýð: Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà


Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õýä ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé íýã òîõèîëäîë äýýð áîäëîãî áîäîõ àðãà÷ëàëûí äàãóó áîäîæ ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëòýé ãàðãàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, áèå äààí àæèëëàõ õàíäëàãà òºëºâøèõºä íü òóñëàõ

ÍÝÃ: /ìýäëýãèéí òàëûã ¿íýëýõ/21

Àñóóëò:

Õóðààìæ àëáàí òàòâàð ìºí ¿¿ âý?

Íýõýìæëýã÷èéí ñîíèðõîë þó âý?

Õàðèóöàã÷èéí ñîíèðõîë þó âý?

Íýõýìæëýã÷èéí àøèã ñîíèðõîë õóóëèàð õàìãààëàãäñàí óó?

Íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äýä òóõàéí àñóóäëààð çàõèðãààíû àêò ãàðãàõ ýðõ îëãîãäñîí óó?

ÍÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëûã çºâòãºõ ¿íäýñëýë áàéíà óó?

Öýðýíãèéí ¿íäñýí ýðõ õÿçãààðëàãäñàí óó?

ÕÎ¨Ð: /÷àäâàðûí òàëûã ¿íýëýõ/

ÍÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîë õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã õîëáîãäîõ ìàòåðèàëëàã õóóëèéã õýìæ¿¿ð áîëãîí øàëãàæ, õóóëü ç¿éí ¿íýëýëò, ä¿ãíýëòèéã \ñóáñóìö õèéõ\ õýðõýí õèéí ãàðãàëãàà ãàðãàæ áàéãààã ¿íýëæ ä¿ãíýíý.

1 Ìýäëýãèéí òàëûã ¿íýëýõ æèøèã øàëãóóðûã áàðèìòëàí ýäãýýð àñóóëòàíä ¿íäýñëýëèéã íü ãàðãàí õàðèóëæ, òàéëáàðëàæ, ä¿ãíýæ áàéãààãààð íü ¿íýëýíý.

•

•

•

•

•

•

•

121

ÃÓÐÀÂ: /õàíäëàãûã ¿íýëýõ/

ÍÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëûí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã øàëãàí òîãòîîæ õóóëü ç¿éí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñíººð íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ãàðãàæ áóé çàõèðãààíû àêò íü èðãýíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëä õýð íèéöýæ áàéãàà, òèéì õóóëü áóñ øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà ïðàêòèêò ò¿ãýýìýë áàéãàà ýñýõ, öààøèä íèéòèéí çàõèðãààíû øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãààíä õóóëü ¸ñûã õàíãàæ ç¿é ¸ñûí ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òºëººõ ìýðãýæëèéí õàíäëàãûã èëýðõèéëæ áóé áàéäëààð íü õàíäëàãûã ¿íýëæ áîëíî.

¯íýëãýýíèé øàëãóóðûã õýðýãëýõ æóðàì:

Îþóòíû òóõàéí àñóóäëûã õýðõýí îéëãîæ, òàë á¿ðýýñ íü ¿íýëæ ä¿ãíýæ áóé ìýäëýãèéí ò¿âøèí áîëîí, õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã îíîâ÷òîé, çºâ ãàðãàí èðæ ¿íäýñëýë á¿õèé õàðèóëò ºã÷ áóé ÷àäâàðûã õàðãàëçàí ¿çýõ

¯ã õýëëýã, íýð òîìú¸îã õýðõýí çºâ, îíîâ÷òîé õýðýãëýæ áóéã àíõààðàõ

•

•

122


ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÛÍ ÍÎÌ Ç¯É

\õè÷ýýëä àøèãëàõ ìýðãýæëèéí ¿íäñýí íîì ç¿é\

Ìîíãîë õýë äýýð:

1. À.Ýðäýíýöîãò. Ìîíãîë Óëñûí Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ýðõ ç¿é. Èõ äýýä ñóðãóóëèéí àíõíû ñóðàõ áè÷èã. Õî¸ð äàõü õýâëýëò. ÓÁ. 2012 îí

2. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí òóõàé ìýäýãäýõ¿¿í. õàìòûí á¿òýýë, ÓÁ. 2004 îí

3. ”Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ:Ìîíãîë äàõü øèíýòãýë, äýëõèéí óëñóóäûí æèøèã” ÓÁ. 2004 îí \Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí, Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë àêàäåìè\

4. “Ìîíãîë óëñûí Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà” \ø¿¿ã÷äýä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà\ ÓÁ.2004 îí. \Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí, Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë àêàäåìè\

5. À.Ýðäýíýöîãò. Í.Ýðäýíýöîãò ”Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà” \ëåêö\ ÓÁ.2005 îí. \Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàí, Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë àêàäåìè\

6. Ò.Àëòàíãýðýë, Í.Òóíãàëàã. ”Ãàäààä îðíóóäûí çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ” ÓÁ.2005

7. Õ.Øîëëåð “Õóóëü ç¿éí ä¿ãíýëò áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàõ çàðèì àñóóäàë” ÓÁ. 2003 îí.\ìîíãîë õýëýýð\

Ãàäààä õýë äýýð:

1. Friedhelm Hufen. Verwaltungsprozeßrecht. 3. Auflage. München. 2000

Þ.Í.Ñòàðèëîâ “Àäìèíèñòðàòèâíàÿ þñòèöèÿ” Ì., 2001

2. ”Àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî çàðóáåæíûõ ñòðàí” Ì., 1996

3. Ïåòåð Ëåìàíí. “Îáùåå àäìèíèñòðàòèâíîå ïðàâî” Ìþíõåí., 2000

4. È.Ðèõòåð, Ã.Ô. Øóïïåðò. Ñóäåáíàÿ ïðàêòèêà ïî àäìèíèñòðàòèâíîìó ïðàâó. Ì, 2000

Õóóëü

14. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ. 2003, ¹3. íýìýëò, ººð÷ëºëò- ÒÌ, 2005, ¹3; ¹18; ¹46., ÒÌ, 2010, ¹2; ¹45., ÒÌ, 2011, ¹26.

19. Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ. 1995, ¹7. íýìýëò, ººð÷ëºëò - ÒÌ. 2003, ¹43., ÒÌ. 2009, ¹26.

21. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ. 2002, ¹8. íýìýëò, ººð÷ëºëò- ÒÌ, 2007, ¹32.

35. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéí òóõàé (øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà) õóóëü. ÒÌ. 2011, ¹1., íýìýëò ººð÷ëºëò- 2011, ¹25.

123

48. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü. ÒÌ. 2002 îíû ¹8. íýìýëò, ººð÷ëºëò- ÒÌ. 2007, ¹32.

49. Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé òóõàé õóóëü. ÒÌ, 2010, ¹2.

Ýðõ ç¿éí áóñàä àêò

3. Òàòâàðûí ìàðãààí òàñëàõ çºâëºëèéí àæèëëàõ æóðàì. ÇÃ-ûí 2009-01-28-íû 22 äóãààð òîãòîîë.

4. Òºðèéí áàéãóóëëàãà áîëîí òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷, óã àëáàí òóøààëä íýð äýâøèã÷èéí õîîðîíä òºðèéí àëáàòàé õîëáîãäñîí àñóóäëààð ãàðñàí ìàðãààíûã õ¿ëýýí àâ÷, õÿíàí øèéäâýðëýõ æóðàì”- ÓÈÕ-ûí 2003-05-08-íèé 14 ä¿ãýýð òîãòîîëûí õàâñðàëò. ÒÌ ýìõòãýë. 2003, ¹20.

124


ÇÀÕÈÐÃÀÀÍÛ ÏÐÎÖÅÑÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯Énli.gov.mn/gariinavlaga/zahirgaanii...

Documents