ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É...2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí...

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É

Óëààíáààòàð õîò 2013 îí

Ãàðûí àâëàãà

Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õýðýãæ¿¿ëæ áóéÄýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ”

òºñëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàâ.

ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÍÊÍÛ

“ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ

¯ÉË×ÈËÃÝÝÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ” ÒªÑªËÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ßÀÌ

2

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

DDC345.02Í-587

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÃàðûí àâëàãà

Ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëñàí áàã:Çºâëºõ: Ë.Áààñàí (Sc.D)

Çîõèîã÷èä: Ö.Äàâõàðáàÿð Ä.Ýðäýíý÷èìýã

ISBN 978-99962-56-65-3

Õýâëýëèéí õóóäàñ: 11.4Öààñíû õýìæýý: Â5Õýâëýñýí òîî: 1200Õýâëýñýí ãàçàð: “BCI” Õýâëýëèéí êîìïàíè

3

ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÁÀÃØ, ÎÞÓÒÀÍ ÍÀÐÒ

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí Õóóëü ç¿éí ñàëáàðàà øèíý÷ëýõ ñàíàà÷ëàãûã àíõëàí äýìæñýí õàíäèâëàã÷äûí òîîíä Äýëõèéí áàíê ç¿é ¸ñîîð îðäîã áèëýý. Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ 2002-2008 îíóóäàä Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæ¿¿ëñýí “Ø¿¿õ, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ Ýðõ ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ÷àíàðûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëæ, ñàéæðóóëàõ àæëûí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Òóõàéëáàë, “Ýðõ ç¿éí äýýä áîëîâñðîëûí Ìîíãîë Óëñûí ñòàíäàðò”-ûí àíõíû õóâèëáàð, ò¿¿íèé äàãóó 31 õè÷ýýëèéí æèøèã õºòºëáºð, ýäãýýðýýñ 14

õè÷ýýëèéí îþóòàíä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà çýðãèéã áîëîâñðóóëæ, ñóðãàëòûí àðãà áàðèëûã øèíý÷ëýõýä ÷èãëýñýí àæëóóä õèéãäñýí. Ýäãýýð õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã 2007-2008 îíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýäýã á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí õ¿ðòýýë áîëãîñîí.2009 îíîîñ Äýëõèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä äýýðõ àæëûí ¿ðãýëæëýë áîëîõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéò 20 ãàðóé õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà áîëîâñðóóëàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà. Ýíý àæëûã õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé, òóðøëàãàòàé ýðäýìòýä, áàãø íàð áîëîí èäýâõ, ñàíàà÷ëàãàòàé çàëóó áàãø íàðààñ á¿ðäñýí íèéò 60 îð÷èì õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ã¿éöýòãýæ áàéíà.

Òºñëèéí Çîõèöóóëàã÷ Áîëüõîðëîîãèéí Ñàðàíòóÿà

¯Ð Ä¯ÍÄ ×ÈÃËÝÑÝÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

Áîëîâñðîë ñóäëàà÷èä áîëîí áàãø íàð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõäàà õî¸ð ÿíçûí õàíäëàãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Íýã äýõ íü èë¿¿ óëàìæëàëò õýëáýðèéíõ áºãººä àãóóëãàä ÷èãëýñýí áàðèìòëàëûã äàãàäàã áàéõàä õî¸ð äàõü íü ¿ð ä¿íä àíõààðäàã. Àãóóëãàä ÷èãëýñýí õàíäëàãààð áîë ñóðãàëòûí àãóóëãûã òóõàéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îéëãîëò òîäîðõîéëäîã. Õàðèí ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí õàíäëàãà íü ìýäëýãò àíõààðàõààñ ãàäíà ñóðàëöàã÷äûí óð ÷àäâàð, õàíäëàãà ¿íýò ç¿éëñèéí õºãæèëä àíõààðäàã. 1990-ýýä îíîîñ õèéñýí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëò íü õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà, àðãà ç¿éã øèíý÷ëýõ,

áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí “Õóóëü ç¿éí áàêàëàâðûí áîëîâñðîëûã äýìæèõ” äýä òºñëèéí áîëîâñðóóëñàí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûí øèíýëýã òàë íü:

• Àãóóëãàä ñóóðèëñàí õºòºëáºðººñ àãóóëãà, ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.

• Çîðèëãî, õ¿ðýõ ¿ð ä¿íã òîäîðõîé áîëãîñîí.• Îíîëûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõîîñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ÷àäâàð

ýçýìø¿¿ëýõ, ¿íýò ç¿éëñèéí òºëºâøèëä íü íºëººëºõ çîðèëãî òàâüñàíä îðøèíî.

Òºñëèéí çºâëºõ Óõíààãèéí Òóÿà (Ph.D)

4


ËÝÃÖÝÃÈÉÍ ÁÀÀÑÀÍÕóóëü ç¿éí óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð

Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýý ýðõýëñýí äýä çàõèðàë

Èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðàëöàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà 22, ºã¿¿ëáýð òàéëáàð 24, 60 ãàðóé õóóëü, òîãòîîëûí òºñºë áîëîâñðóóëñàí, õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éãýýð ìýðãýøñýí.

ÖÝÂÝÝÍÑ¯ÐÝÍÃÈÉÍ ÄÀÂÕÀÐÁÀßÐ Õóóëü ç¿éí óõààíû ìàãèñòð ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí àõëàõ áàãø

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëüä 1995 îíîîñ áàãøèëæ áàéíà. Ö.Äàâõàðáàÿð íü Èðãýíèé ýðõ ç¿é, ªì÷èéí ýðõ ç¿é, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð áàãøèëæ, ºì÷èéí ýðõ ç¿éí òàëààð ñóäàëãààíû àæèë õèéäýã. Áàãøëàõûí çýðýãöýý äàíãààð áîëîí áóñàäòàé õàìòàð÷ 10-ä íîì, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà áè÷èæ, ñóäàëãààíû àæëûí ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë áè÷èõ, èëòãýë õýëýëö¿¿ëýõ çýðãýýð 30 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë òóóðâèñàí áàéíà. ¿¿íèé çýðýãöýý ãàäààä áîëîõ äîòîîäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé 10-ààä òºñëèéí áàãò àæèëëàñàí. Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿í.

ÄÀØÏÓÍÖÀÃÈÉÍ ÝÐÄÝÍÝ×ÈÌÝÃ Õóóëü ç¿éí óõààíû ìàãèñòð Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí ÕÇÑ-èéí àõëàõ áàãø

1994 îíä Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéã îëîí óëñûí ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëýýð òºãññºí. 1999 îíä ÌÓÈÑ-ä “Øèíæëýõ óõààí, óòãà çîõèîë óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” ñýäâýýð ìàãèñòðûí çýðýã, 2010 îíä ßïîí Óëñûí Íàãîÿàãèéí èõ ñóðãóóëüä “Ìîíãîëûí ãàçðûí ýðõ ç¿éí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” ñýäâýýð õóóëü ç¿éí óõààíû ìàãèñòð (LL.M) çýðýã òóñ òóñ õàìãààëñàí. 4 ãàðûí àâëàãà, 20 îð÷èì ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, òàíèí

ìýäýõ¿éí ºã¿¿ëýë ãàäààä, äîòîîäûí ìýðãýæëèéí ñýòã¿¿ë, ñîíèíä õýâëýëä íèéòë¿¿ëñýí. Àçèéí Õºãæëèéí áàíê, Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, Í¯Á, ÃÎÓÕÀÍ áîëîí Àçèéí Õºãæëèéí áàíêíû òºñºë, õºòºëáºð¿¿äýä õóóëèéí çºâëºõ, äîòîîäûí çºâëºõººð, 2012, 2013 îíóóäàä õàâðûí óëèðàëä ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíèàãèéí èõ ñóðãóóëèéí Áåðêëèãèéí õóóëü ç¿éí ñóðãóóëüä çî÷èí áàãø ñóäëàà÷ààð, 2005-2007 îíä Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàíààð òóñ òóñ àæèëëàæ, 1999 îíîîñ îäîîã õ¿ðòýë Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí ÁÝÇ-í òýíõèìä áàãøààð àæèëëàæ áàéíà. Õóóëü÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿í, Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû ãèø¿¿í, ºìãººëºã÷, Îþóíû ºì÷èéí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷.

5

ªÌÍªÒÃªË

Íèéãìèéí õàìãààëëûí òóñëàìæ, äýìæëýã õ¿í á¿ðò õàìààðàëòàé áàéäàã. Òèéìýýñ ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæëèéã ýçýìøèõ çîðèëãîîð õóóëü ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäàä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýë íü ñóäëàõ õè÷ýýëèéí íýãä õàìààð÷ áàéãàà íü ýðõ ç¿é÷ ìýðãýæèëòýé õ¿í á¿ðèéí ìýäâýë çîõèõ ìýäëýãò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëîõûã, óëìààð öààøèä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò àæèëëàõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã þì.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýë íü èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí õºòºëáºðò “Íèéãýì õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é”, “Õºäºëìºð-íèéãýì õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é”, “Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é” ãýõ çýðãýýð ººð ººðººð íýðèéäýí íýð òîìü¸îíû õóâüä ÷ õýëáýðøèæ òîãòîîã¿é, ìºí ¿¿íòýé óÿëäàí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, ò¿¿íèé àãóóëãà ñýäýâ ººð áàéãàà íü òóñ õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí ÿâöàä àæèãëàãäñàí þì. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Äýëõèéí áàíêíû “Õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿é÷ áýëòãýõ, ñóðãàõ ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí åðºíõèé àãóóëãà, áàðèìæàà ÷èãëýëèéã òîãòîîõ òºñëèéí õ¿ðýýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí íýãäñýí îéëãîëò, ÷èãëýëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä òóñ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëñàí íü íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëò, õàðèëöàà, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð îþóòàí ìýäëýã îëæ àâàõ, óëìààð íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, ìàðãààí, êåéñ, òîõèîëäëûã øèíæëýõ, ýðõ ç¿éí çºâ ¿íýëýëò ºãºõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, öààøèä ýðäýì øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæèë õèéõ äàäàë, ÷àäâàð áèé áîëãîõ çîðèëãî àãóóëñàí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ íèéãìèéí õàìãààëëûí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëàõ, õýâëýõ, ýðõ ç¿éí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí áàãø, îþóòíû õ¿ðòýýë áîëãîõîä òóñëàëöàà, äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ àæèëëàñàí Õóóëü ç¿éí ÿàì áîëîí Äýëõèéí áàíêíû òºñëèéí õàìò îëîíä òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Çîõèîã÷èä

6


ÃÀÐ×ÈÃ

ÍÝÃ. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍÕªÒªËÁªÐ .........................................................................................81.Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëò2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí òîâ÷ àãóóëãà3. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é çàãâàð õè÷ýýë4. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí ¿íýëãýý

ÕÎ¨Ð. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ .............................................................................................26

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀÕ Ç¯ÉË, ÑÈÑÒÅÌ ...........................................................26

1. Ìîíãîë óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò, çàð÷èì2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, îíöëîã3. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà (àãóóëãà, îáüåêò, ñóáüåêò)

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÎÍÖËÎÃ ............414. Íèéãìèéí äààòãàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöàà, òºðºë, íèéãìèéí

äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà, à÷ õîëáîãäîë5. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõ

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÒªÐªË, ÎÍÖËÎÃ ...............................................................................50

6. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, îíöëîã

7. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð, ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä

8. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð, ò¿¿íèé õàðèëöàà ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä

9. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâðèéã òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ÒÝÒÃÝÌÆ, ÒªÐªË, ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÎÍÖËÎÃ ........................................................68

10. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýìæ, òºðºë, çîõèöóóëàëò11. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ, îëãîõ, òîãòîîõ

¿íäýñëýë

ÖÝÐÃÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ ÒÝÒÃÝÌÆ, Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ ........................................................................74

12. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëò13. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð /áóñàä òýòãýâðèéí õàðèëöààòàé

õàðüöóóëàõ/ òýòãýìæèéã òîãòîîõ ¿íäýñëýë, æóðàì

7

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË, Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ ....8214. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íü íèéãìèéí äààòãàëûí íýã áèå äààñàí òºðºë

áîëîõ íü, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëò, çîðèëò

ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆ, ¯ÉË×ÈËÃÝÝÒÝÉ ÕÎËÁÎÃÄÎÍ ¯¯ÑÝÕ ÕÀÐÈËÖÀÀ .......................................................88

15. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, îíöëîã õàëàìæèéí áîëîí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë, çîõèöóóëàëò

16. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä áèå äààñàí òºðºë áîëîõ íü

17. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òºðºë, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

18. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîõ, áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëò

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍÕÀÐÈËÖÀÀ ......................................................................................108

19. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà20. Ìîíãîë óëñààñ ãàäààäûí áóñàä óëñ îðîíòîé áàéãóóëñàí ãýðýý õýëýëöýýð,

ò¿¿íèé õýðýãæèëò

8


ÍÝÃ. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ

1.Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëò

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà

Õè÷ýýëèéí íýð: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éÕè÷ýýëèéí êðåäèò: 2 êðåäèò öàãÍèéò öàã: 40 öàã (24 öàãèéí ëåêö, 16 öàãèéí ñåìèíàð )Çààâàë ñóäàëñàí áàéõ õè÷ýýë: ̄ íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é, Èðãýíèé ýðõ ç¿éÕàìò ¿çýõ õè÷ýýë: Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿é

ä/äÇààâàë ñóäàëñàí

áàéõ õè÷ýýë¯íäýñëýë

1.¯íäñýí õóóëèéí ýðõ

ç¿é

¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é íü àëèâàà ñàëáàð ýðõ ç¿éí ¿íäýñ, ñóðâàëæ áîëäîã óòãààðàà íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷îîñ ººðèéí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ, õàìãààëàõàä ¿íäýñ ñóóðü íü áîëîõ òóë òóõàéí ýðõ ç¿éí ¿çýë ñàíàà,çàð÷ìûã áàðèìòëàõ, óäèðäëàãà áîëãîäîã áàéíà.

2. Èðãýíèé ýðõ ç¿é

Õóâèéí ýðõ ç¿éí ãîë ñàëáàð áîëîõ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí

îéëãîëò êàòåãîðèóä /õýëöýë, òºëººëºë, õººí õýëýëöýõ

õóãàöàà ã.ì/ ãýðýýíèé òºðë¿¿ä áóþó äààòãàëûí ãýðýý, ò¿¿íèé

îíöëîãèéã ñóäàëæ, òàíèí ìýäñýíýýð íèéãìèéí õàìãààëàë,

ò¿¿íèé òºðºë íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí îéëãîëòûã

ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ íºõöºë, ¿íäñèéã áóé áîëãîíî.

3. Ãàäààä õýë

Íèéãìèéí õàìãààëàë òºäèéã¿é áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí

õè÷ýýëýýð îëñîí ìýäëýãèéã áàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, áèå

äààí ñóðàëöàõ, ñåìèíàðûí õè÷ýýëä áýëòãýõ ãàäààä õýë äýýðõ

àëèâàà ýõ ñóðâàëæ, íîì, ñóðàõ áè÷èã, ñîíèí ñýòã¿¿ë, èíòåðíýò

ñàéòûã àøèãëàí ìýäýýëýë, ïðàêòèê æèøýý îëæ àâàõàä ÷óõàë

à÷ õîëáîãäîëòîé òóë ãàäààä õýëíèé õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéõ

øààðäëàãàòàé.

¯íýëãýý: Õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòàí ¿íýëãýýíèé 60 õóâèéã èäýâõè îðîëöîî, áèå äààëòûí àæèë, ÿâöûí øàëãàëò ø¿¿ëãýýð öóãëóóëíà. Ýöñèéí øàëãàëòààð ¿íýëãýýíèé 40 õóâèéã àâíà.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà

Ýðñäýëä ºðòºõ, ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõèéí òóëä íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýíä õýðõýí õàìãààëàõ òàëààð òºðèéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ, óëìààð ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé çîõèöóóëàëò áèé áîëæ õºãæèæ èðñýí ò¿¿õ õ¿í òºðºëõòºíèé

9

õºãæëèéí ¿å øàò á¿ð ººðèéí çîõèõ îíöëîãòîé õºãæèæ èðñýí áàéäàã. Íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã õàìãààëàõ àðãà áîëîõ ººðºº ººðèéãºº õàìãààëàõ áóþó íèéãìèéí äààòãàë, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, áóñäûí òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áîëîõ áóþó íèéãìèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýý, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààñ íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà á¿ðääýã.

Ýíý õè÷ýýëèéã ñóäàëñíààð íèéãìèéí õàìãààëûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çîõèöóóëàëòûã òàíèí ìýäýæ, ýäèéí çàñãèéí óõàãäõóóí, áîäèòîé ç¿é òîãòëóóä íü íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿íäñýí îéëãîëò, àãóóëãûã á¿ðä¿¿ëæ, óëìààð òóõàéí ¿¿ññýí õàðèëöààã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð õýðõýí çîõèöóóëæ áàéãàà òàëààðõè ìýäëýã îëæ àâàõ, ò¿¿íèéãýý àæèë ìýðãýæèë òºäèéã¿é ºäºð òóòìûí àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýõ äàäàë ýçýìø¿¿ëíý.

Õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õýðýãöýý çàéëøã¿é áàéäàã áà òýä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõëîî èëýðõèéëýõ, õàìãààëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õóóëèéí äàãóó áóé áîëñîí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõèéí òóëä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäëóóäûã òàíèí ìýäýõ, àìüäðàëäàà õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàð÷ èðäýã þì.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí çîðèëãî

Ñóäëàãñäàä Ìîíãîë Óëñûí ¿íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ áîëîõ íèéãìèéí õàìãààëëûí òóñëàëöàà àâàõ ýðõèéí ¿íäýñëýë, ñóáüåêòèâ ýðõèéí òàëààðõ ìýäëýã îëãîõ, òóõàéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ ÿâöàä ººðèéí áîëîí áóñäûí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõäàà õóóëü ç¿éí ÷èã áàðèìæààãààð õàíäàõ õàíäëàãà, ýðõ ç¿éí óõàìñàð òºëºâø¿¿ëýõ, çºâ øèéäýë ãàðãàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõîä õè÷ýýëèéí çîðèëãî îðøèíî.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí çîðèëò

• Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã óõàìñàðëóóëàõ;

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí òàëààð îíîëûí ñèñòåìòýé ñóóðü ìýäëýã ýçýìø¿¿ëýõ;

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí õºãæèë, öààøäûí õàíäëàãà îíöëîãèéã ñóäëàæ ìýäýõ;

• Íèéãìèéí äààòãàëûí òºðºë, îíöëîãèéí òàëààðõ ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëýõ;• Íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã îëãîõ,

ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë áóþó ò¿¿íèéã òîãòîîõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ;

• Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû òºðºë, õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã îëãîõ, äóóñãàâàð áîëãîõ ¿íäýñëýë òàëààð ìýäëýã, ÷àäâàð ýçýìøèõ

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí òàëààð ººðèéí ìýäëýãèéã á¿òýýõ;• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õîëáîîòîé àëèâàà ìàðãààíòàé àñóóäàëä

ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä îðøèíî.

10


Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº, öàã

1

Ìîíãîë óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë, ñèñòåì

1.Ìîíãîë óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îéëãîëò, çàð÷èì

2

2.Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ, îíöëîã

2

3.Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà /àãóóëãà, îáüåêò, ñóáüåêò/

2

2Íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, îíöëîã

1.Íèéãìèéí äààòãàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöàà, òºðºë, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà, à÷ õîëáîãäîë

2

2. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõ

2

3Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, ò¿¿íèé òºðºë, îíöëîã

1.Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, îíöëîã 2

2. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð, ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä 2

3. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð, ò¿¿íèé õàðèëöàà ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä

2

4.Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâðèéã òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì

2

4

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýìæ, òºðºë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, îíöëîã

1.Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýìæ, òºðºë, çîõèöóóëàëò

2

2.Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ, îëãîõ, òîãòîîõ ¿íäýñëýë

2

5

Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òýòãýìæ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

1.Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëò

2

2. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð /áóñàä òýòãýâðèéí õàðèëöààòàé õàðüöóóëàõ/ òýòãýìæèéã òîãòîîõ ¿íäýñëýë, æóðàì

2

6Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

1.Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íü íèéãìèéí äààòãàëûí íýã áèå äààñàí òºðºë áîëîõ íü, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëò, çîðèëò 2

7

Ìîíãîë óëñ äàõü íèéãìèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöàà

1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, îíöëîã õàëàìæèéí áîëîí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë, çîõèöóóëàëò

2

2. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä áèå äààñàí òºðºë áîëîõ íü

2

3. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òºðºë, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

2

4. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîõ, áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëò

2

8

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí çîõèöóóëàëò

1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà 2

2. Ìîíãîë óëñààñ ãàäààäûí áóñàä óëñ îðîíòîé áàéãóóëñàí ãýðýý õýëýëöýýð, ò¿¿íèé õýðýãæèëò

2

9 Íèéò öàã 40

11

Áàãøèä òàâèãäàõ øààðäëàãà

Ìýðãýæëèéí òàëààð:Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîëûí ã¿í áàò ìýäëýãòýé èðãýíèé ýðõç¿é,

çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí, îíîëûí ìýäëýãýý ïðàêòèêòàé õîëáîæ îéëãîõ, áóñäàä îéëãóóëàõ ÷àäâàðòàé, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæëûí àðãà ç¿é, áîëîâñðîë ñóäëàë, çààõ àðãà ç¿éí çîõèõ ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìøñýí áàãøèéí ¸ñ ç¿é òºëºâøñºí ìýðãýæèëòýí áàéíà.

Çààõ àðãà ç¿éí õóâüä:Õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõäàà áóñàä ñàëáàð ýðõç¿é áîëîí òóõàéí õè÷ýýëèéí ñýäýâ

õîîðîíäûí ëîãèê äàðààëàë óÿëäààã îíîâ÷òîé õîñëóóëæ, àìüäðàëòàé õîëáîí îþóòíû ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí áàéõ,

Îþóòíû ìýäëýã áîëîí ëåêöýýð îëæ àâñàí ìýäýýëýë äýýð ñóóðèëàí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îíîëûí ìýäëýãèéã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã óäèðäàæ ÷àääàã áàéõ, ñåìèíàð, äàñãàëûí õè÷ýýëèéã óäèðäàí ÿâóóëàõûí òóëä çîõèõ äàäàë, ìýäëýãòýé, îðîëöîîíû èäýâõòýé àðãóóäûã àøèãëàæ ÷àääàã áàéõ,

Áóñàä:• Ñóðãàëòûí ìàòåðèàë, îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí /ñóðàõ áè÷èã,

ëåêöèéí òýìäýãëýë, ñåìèíàðûí ñýäýâ, ¿ëãýð÷èëñýí àæèëáàð, áîäëîãî, òîõèîëäîë, ïðàêòèê æèøýý áàðèìò çýðýã/ õè÷ýýëèéã øèíýëýã õýëáýðýýð áýëòãýõ, òýäãýýðèéã àøèãëàõ àðãûã îþóòíóóäàä çààæ ñóðãàõ

• Îþóòíóóäàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãûã òîâ÷, òîäîðõîé, ýíãèéí õÿëáàðøóóëñàí àðãààð áýëòãýõ

• Õè÷ýýëýýð îëñîí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýõ çîõèñò øàëãóóðûã ñîíãîí àâ÷, îþóòàí íýã á¿ðèéã áîäèòîéãîîð ä¿ãíýõ ÷àäâàðòàé áàéõ

2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí òîâ÷ àãóóëãà

ÑÝÄÝÂ 1: ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ, ÇÀÐ×ÈÌ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÍýð òîìü¸î:

• Ýðñäýë: • Íèéãìýýñ õàìààðàëòàé ýðñäýë: • Íèéãìèéí õàìãààëàë• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì• Á¿õ íèéòèéã íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðóóëàõ çàð÷èì• Íèéãìèéí õàìãààëàë äîîä ò¿âøèíä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ çàð÷èì• Íèéãìèéí õàìãààëàë îëîí òºðºëòýé áàéõ çàð÷èì:

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàìãààëàë ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë,

õºãæëèéí ¿å øàò• “Íèéãìèéí õàìãààëàë” “íèéãìèéí õàíãàìæ” ãýñýí íýð òîìü¸îíû àãóóëãà,

ººð÷ëºëò

12


• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë, áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éãýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîã

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿éä ¿éë÷ëýõ çàð÷ìóóä, òýäãýýðèéí àãóóëãà, õýðýãæèëò

ÑÝÄÝÂ 2: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ, ÎÍÖËÎÃ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàðÍýð òîìü¸î:

• ¯íäñýí õóóëü • Åðäèéí õóóëèóä • Õóóëèéí äàãóóõ àêòóóä• Îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíö

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿éã á¿ðä¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ò¿¿íèé

àíãèëàë, øàëãóóð• Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ãîë ýõ

ñóðâàëæ áîëîõ íü • Íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí áàãö õóóëèóä íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íü• Áóñàä õóóëèóä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íü• Åðäèéí õóóëèéí äàãóó ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæ íü íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íü

ÑÝÄÝÂ 3: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ


• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà• Õóóëü ç¿éí ôàêò

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, áóñàä

ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿëãàõ íü• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òºðºë, îíöëîã øèíæ • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò• Íèéãìèéí õàìãààëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáüåêò• Õóóëü ç¿éí ôàêò• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà

13

ÑÝÄÝÂ 4: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË, Ò¯¯ÍÒÝÉ ÕÎËÁÎÃÄÎÍ ¯¯ÑÝÕ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÒªÐªË,ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ØÈÌÒÃÝË ÒªËÑªÍ

ÕÓÃÀÖÀÀ, À× ÕÎËÁÎÃÄÎË


• Íèéãìèéí äààòãàë• Íèéãìýýñ õàìààðàëòàé ýðñäýë• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë• Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí• Íèéãìèéí äààòãàëä àëáàí æóðìààð äààòãóóëàõ• Íèéãìèéí äààòãàëä ñàéí äóðààð äààòãóóëàõ• Øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà• Øèìòãýë òºëñºíä îðóóëàí òîîëîõ õóãàöàà.• Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîî• Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí äààòãàë äààòãàëûí íýã òºðºë ìºí òóë äààòãàëûí ¿íäñýí

øèíæèéã àãóóëàõ íü• Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëàõ õýëáýð• Íèéãìèéí äààòãàëûí òîãòîëöîî• Íèéãìèéí äààòãàëûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë• Íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð

áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà, ò¿¿íèé àíãèëàë, õóóëü ç¿éí

¿ð äàãàâàð

ÑÝÄÝÂ 5: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ØÈÌÒÃÝË ÒªËªÕ ÎÐËÎÃÛÃ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ


• Õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèí• Õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèíòàé àäèëòãàõ îðëîãî• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë• Àæèëòíû öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñíººñ øèìòãýë òîîöîõ• Èðãýí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãîî ººðºº òîäîðõîéëîõ• Øèìòãýëèéã õóãàöààíä òºëºõ • Øèìòãýëèéã õóãàöààíä òºëººã¿éãýýñ ¿¿ñýõ õàðèóöëàãà

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäñàíààð øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã áèé áîëîõ íü• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãî, ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ íü

èðãýä, àæèë îëãîã÷, àæèëòíû ¿¿ðýã ìºí áîëîõ íü• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºíä òîîöîõ ¿íäýñëýë, òýäãýýðèéí

çîõèöóóëàëòûí îíöëîã• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñíººð ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàð

14


ÑÝÄÝÂ 6: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ªÍÄªÐ ÍÀÑÍÛ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÎÍÖËÎÃ


• Òýòãýâðèéí íàñ• Õºäºëìºðèéí íºõöºë• Õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ íºõöºë• Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð• Á¿ðýí òýòãýâýð• Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý • Íýðèéí äàíñ

Ñýäâèéí àãóóëãà: • ªíäºð íàñíû /õºäºëìºðèéí/ òýòãýâðèéí îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, áóñàä

òýòãýâðýýñ ÿëãàõ îíöëîã øèíæ• ªíäºð íàñíû òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëîõ

¿íäýñëýë• ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí õýìæýý òîîöîõ, íýìýãäýë¿¿ä, îëãîõ õóãàöàà• ªíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë• ªíäºð íàñíû òýòãýâýð áîäîõ õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíû îíöëîã øèíæ• ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõ õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíû îíöëîã øèíæ,

íýðèéí äàíñíû çîõèöóóëàëò

ÑÝÄÝÂ 7: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÒÀÕÈÐ ÄÓÒÓÓÃÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ¯¯ÑÝÕ, ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË¯¯Ä

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ËåêöÍýð òîìü¸î:

• Òàõèð äóòóó õ¿í• Àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãàà õÿçãààðëàãäìàë áîëîõ• ¯éëäâýðëýëèéí îñîë• Ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãî

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí îéëãîëò, áóñàä òºðëèéí òýòãýâðýýñ ÿëãàõ

îíöëîã øèíæ• Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí øàëòãààí, õóâü õýìæýýã òîãòîîõ• Òýòãýâðèéí ñàí áîëîí ¿éëäâýðèéí îñîë, ìýðãýøëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé

äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ

• Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã íºõºí òîãòîîõ, õóâü õýìæýýã ººð÷ëºõ

ÑÝÄÝÂ 8: ÒÝÆÝÝÃ×ÝÝ ÀËÄÑÀÍÛ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÀÐÈËÖÀÀ ¯¯ÑÝÕ, ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË¯¯Ä

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Ëåêö

15

Íýð òîìü¸î: • Ãýð á¿ë• Ãýð á¿ë ãèø¿¿ä• Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä • Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä• Òýæýýã÷

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð• Òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð, ¿éëäâýðëýëèéí

îñîë ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí ÿëãàà

• Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã ººð÷ëºí òîãòîîõ• Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã îëãîõ, õóãàöàà

ÑÝÄÝÂ 9: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÒÝÒÃÝÂÝÐ ÒÎÃÒÎÎÕ, ÎËÃÎÕ ÆÓÐÀÌ


• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë• Íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð• Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð• Á¿ðýí òýòãýâýð

Ñýäâèéí àãóóëãà: • ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí õýìæýý, õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ àðãà÷ëàë• Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí õýìæýý, õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ• Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õýìæýý, õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ• Òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ

ÑÝÄÝÂ 10: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ÒÝÒÃÝÌÆ, ÒªÐªË, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ


• Òýòãýìæ• Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàõ• Îðøóóëãûí òýòãýìæ • Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Òýòãýìæ íü íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîõ ìºíãºí òóñëàìæ áîëîõ

íü• Òýòãýìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä• Òýòãýìæèéí òºðºë, òýäãýýðèéí ÿëãàà, îíöëîã• Òýòãýìæ îëãîõ ¿íäýñëýë, òýòãýìæ õºäºëìºð ýðõëýëòòýé õîëáîãäîõ íü

16


ÑÝÄÝÂ 11: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÀÆÈËÃ¯ÉÄËÈÉÍ ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÃ ÎËÃÎÕ, ÒÎÃÒÎÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË


• Àæèëã¿é èðãýí• Àæèëã¿é áîëîõ• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ • Àæèëëàñàí æèë• Àæëûí áàéð• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã çîãñîîõ

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä

ýçëýõ áàéð ñóóðü, à÷ õîëáîãäîë• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã îëãîõ ¿íäýñëýë, ò¿¿íèéã òîãòîîõ • Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ¿íäýñëýë

ÑÝÄÝÂ 12: ÖÝÐÃÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ


• Öýðãèéí àëáàí õààã÷ • Öýðãèéí ¿¿ðýãòýí• Öýðãèéí àëáà õààõ íàñ• Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâýð• Öýðãèéí òýòãýìæ

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð

áîëîõ ¿íäýñëýë• Öýðãèéí àëáà õààõ íàñíû äýýä õÿçãààð• Öýðãèéí òýòãýâðèéí îéëãîëò, òºðºë, îíöëîã øèíæ, áóñàä íèéãìèéí

äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ áóñàä òýòãýâðýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã øèíæ• Öýðãèéí òýòãýìæèéí îéëãîëò, òºðºë, îíöëîã øèíæ, áóñàä íèéãìèéí

äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîõ òýòãýìæýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã øèíæ

ÑÝÄÝÂ 13: ÖÝÐÃÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÃ ÒÎÃÒÎÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË, ÆÓÐÀÌ


• Öýðãèéí æèíõýíý àëáà• Öýðãèéí àëáàí õààã÷ • Öýðãèéí ¿¿ðýãòýí

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òîãòîîõ ¿íäýñëýë, õýìæýý • Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâðèéí òºðºë, îíöëîã• Öýðãèéí àëáàíä àæèëëàñàí æèë òîîöîõ

17

• Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ

ÑÝÄÝÂ 14: ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË ÍÜ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÒªÐªË ÁÎËÎÕ ÍÜ, Ò¯¯ÍÈÉ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÇÎÐÈËÒ


• Ýð¿¿ë ìýíä• Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý• Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà• Äààòãàëûí ãýðýý• Äààòãàã÷• Äààòãóóëàã÷• Äàâõàð äààòãàë• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàí• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë• Áè÷èë äààòãàë

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí îéëãîëò, òîãòîëöîî• Ýð¿¿ë ìýíäèéí çààâàë áîëîí ñàéí äóðûí äààòãàë, ò¿¿íèé îíöëîã, ýðõëýõ

áàéãóóëëàãà• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóâü õýìæýý, òºëºõ æóðàì• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õ¿ðýýíä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ,

¿éë÷èëãýý• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò• Ýð¿¿ë ìýíäèéí áè÷èë äààòãàëûí îéëãîëò, à÷ õîëáîãäîë

ÑÝÄÝÂ 15: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÝÐÕÇ¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÎÍÖËÎÃ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÀÑÐÀÌÆÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ

ÒªÐªË, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ


• Íèéãìèéí õàëàìæ• Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé õ¿í• Áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé èðãýí• Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä• Àõìàä íàñòàí• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí• Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý• ªðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò , íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí• Íèéãìèéí õàëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ ¿íäýñëýë• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý• Õàëàìæèéí õàðèëöààíä îëîí íèéòèéã îðîëöóóëàõ íü

18


ÑÝÄÝÂ 16: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÝÐÕÇ¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÒªÐªË ÁÎËÎÕ ÍÜ


• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàãñàä• Àõìàä íàñòàíä çîðèóëñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý• Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä çîðèóëñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íýã òºðºë íü íèéãìèéí

¿éë÷èëãýý áîëîõ íü• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòýé õîëáîîòîéãîîð

íèéãìèéí õàðèëöààíä øààðäàãäàõ íü• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õàðèëöààíä íèéãìèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí

õàëàìæèéí õàðèëöààíä õàìðàãäàæ áàéãàà ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷ èðãýä ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ íü

• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿ä, à÷ õîëáîãäîë

ÑÝÄÝÂ 17: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÍ ÒªÐªË, Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ


• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýí

• Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèã¿é õ¿í àì• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàìãààëàëûí õàðèëöààíû íýã òºðºë áîëîõ õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí

õàðèëöààíä áóñäûí òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà èðãýä òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýëáýðýýð òóñëàëöàà àâàõ íü

• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýðòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöàà, îíöëîã, òýòãýâðèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ òîãòîîõ, ò¿¿íèé òºðë¿¿ä• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ îëãîõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

ÑÝÄÝÂ 18: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆ ÒÎÃÒÎÎÕ, ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÒÎÉ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ

ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ


• Õàëàìæèéí íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý • Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë

19

• Òºðºëæñºí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý• Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì • Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæèéã òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì• Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýý• Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý àâàõàä á¿ðä¿¿ëýõ áè÷èã áàðèìò, òàâèãäàõ

øààðäëàãà

ÑÝÄÝÂ 19: ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ×ÈÃ ÕÀÍÄËÀÃÀ


• Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà• Íèéãìèéí õàìãààëëûí îëîí óëñûí ñòàíäàðò• Îëîí óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí çîõèöóóëàëò áà Îëîí óëñûí

Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí /ÎÓÀÁ/ ¿¿ðýã, ðîëü• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí ýõ ñóðâàëæ• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí çàð÷èì

ÑÝÄÝÂ 20: ÁÓÑÀÄ ÓËÑ ÎÐÎÍÒÎÉ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÃÝÐÝÝ ÕÝËÝËÖÝÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ


• Îëîí óëñûí ãýðýý• Õî¸ð òàëûí îëîí óëñûí ãýðýý• Îëîí óëñûí ãýðýýíèé ¿éë÷ëýëèéã ò¿ð çîãñîîõ• Íýãäýí îðîõ áàðèìò áè÷èã

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Ìîíãîë óëñ íü íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýð

áàéãóóëàõûí à÷ õîëáîãäîë, áóñàä óëñ îðîíòîé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé îíöëîã

• Ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí áîëîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åä áàéãóóëñàí ãýðýýíèé àãóóëãà, ÿëãàà

• Õî¸ð òàëûí ãýðýýíèé àãóóëãà• Ìîíãîë óëñàä àæèëëàæ áóé ãàäààäûí èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí

áîäëîãî, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò• Ãàäààäàä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë óëñûí èðãýäýä çîðèóëñàí íèéãìèéí

õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õî¸ð áîëîí îëîí òàëò ãýðýýí¿¿ä

20


3.Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëèéí çàãâàð

Çàãâàð õè÷ýýë Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã òîãòîîõ, îëãîõ Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàðÑýäâèéí àãóóëãà:

• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä ýçëýõ áàéð ñóóðü, à÷ õîëáîãäîë

• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã îëãîõ ¿íäýñëýë, ò¿¿íèéã òîãòîîõ • Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ¿íäýñëýë

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àðãà:1.Ìýäëýãèéí ºðòººíèé àðãà2.Òîõèîëäîë øèíæëýõ /êåéñ äýýð àæèëëàõ/

¯éë àæèëëàãààíû äàðààëàë:Ýíýõ¿¿ ñýäâýýð õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõäàà þóíû ºìíº ìýäëýãèéí ºðòººíèé àðãûã

õýðýãëýõ áºãººä ýíý àðãûí òºãñãºëä îðîëöîãñîäûã áàãóóäàä õóâààí êåéñ äýýð àæèëëóóëàí, ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, öààø ¿ðãýëæ¿¿ëýõ áàéäëààð õè÷ýýë ÿâàãäàíà.

Ìýäëýãèéí ºðòººíèé äàãóó äàðààõ àæèëëàãààã õè÷ýýë ýõëýõýýñ ºìíº áýëäýíý. ¯¿íä:1. Ýíý õè÷ýýë íü 20-40 îþóòàíòàé àíãèä ÿâóóëâàë òîõèðîìæòîé ó÷èð õè÷ýýë çààõ

àíãè, îþóòíóóäûí òîîã õàðãàëçàí ñóäàëíà,2. Õè÷ýýëèéí àãóóëãààñ õàìààð÷ 5 ìýäëýãèéí ºðòººã áàéãóóëíà. Òóõàéëáàë,

1-ð ºðòºº: “àæèëã¿é õ¿í áóþó àæèë èäýâõòýé ýðýëõèéëæ áàéãàà ýòãýýä”,2-ð ºðòºº: “àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ” ,3-ð ºðòºº: “àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ îëãîõ æóðàì”,4-ð ºðòºº: “àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã äóóñãàâàð áîëãîõ, çîãñîîõ”,5-ð ºðòºº: “àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí à÷ õîëáîãäîë”

3. ªðòºº á¿ðò íýãýýñ õî¸ð ñóðãàã÷ îþóòíóóäûã òýäíèé ñàíàëààð áîëîí áàãøààñ òîìèëîí ýíý àðãûí æóðàì, áýëòãýõ ìàòåðèàëûã õàðèëöàí ÿðèëöàæ áýëýí áîëãîíî. ̄ ¿íä, ºðòººíèé ñýäâèéí òîâ÷ ìýäýýëýë á¿õèé ñàìáàð, òàðààõ ìàòåðèàë, îþóòíóóäààð õèéëãýõ äàñãàë, ä¿ãíýõ õóóäàñ áîëîí õÿíàëòûí àñóóëòûã óðüä÷èëàí áýëòãýíý.

4. Ñóðãàã÷ îþóòíû ¿¿ðãèéã òàíèëöóóëàí ºãíº. Òóõàéëáàë, ìàðøðóòààð èðñýí îþóòíóóäàä ìýäýýëëèéã ò¿ãýýí, òýäíèé ìýäýõèéã õ¿ññýí àñóóëòàä õàðèóëàõ, òàðààõ ìàòåðèàëûã òàðààí, äàñãàë àæèëëóóëàí ä¿ãíýõ, áàãøòàé çºâëºõ ãýõ ìýò

5. ªðòººíèé ìàðøðóòûã ÿðèëöàæ òîãòîîíî6. Õè÷ýýë ÿâóóëàõ àíãèà áýëòãýí, ñàìáàðàà áàéðëóóëíà. /õàðèëöàí ºðòºº á¿ðò

ñààä áîëîõã¿é áàéäëààð/.7. ªðòºº á¿ðò ñóðàëöàõ õóãàöààã òîõèðîëöîí ñóðãàã÷ îþóòíóóäàä ìýäýãäýíý,8. Îþóòíóóäûã òàâàí õýñýã æèæèã áàãò õóâààõ àðãà÷ëàëààð õóâààí, ºðòººíèé

àðãûí æóðìûã òàíèëöóóëíà.

21

ªðòººíä áàéõ õóãàöàà äóóñàõàä ìàðàôîí áè÷ëýãèéí àðãààð îëæ àâñàí ìýäëýãèéã ºðòºº á¿ðò ä¿ãíýí õýëýëöýíý. Ìàðàôîí áè÷ëýãò õàðèóëòóóä èõýýõýí çºðººòýé áàéâàë áàãø òàéëáàðëàí, àëäààòàé îéëãîëòûã çàëðóóëàõ áàéäëààð öààø ¿ðãýëæèëíý.

ªðòºº á¿ðèéí ýöýñò ìàðàôîí áè÷ëýãýýð îþóòíóóäûí îëæ àâñàí ìýäëýã, àæèëëàñàí äàñãàëààð òýäíèé ÷àäâàð, õàðèëöàí ÿðèëöëàãààð õàíäëàãûã òóñ òóñ ä¿ãíýí ñóðãàã÷ îþóòíóóä áàãøèä òàíèëöóóëíà.

Õýðâýý ýíý õè÷ýýëèéã íýýëòòýé áàéäëààð õèéæ áàéãàà òîõèîëäîëä áóñàä áàãø, ìýðãýæèëòýí, ñîíèðõñîí îþóòíóóäûã óðüæ îðîëöóóëæ áîëíî.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ /Case method/Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà íü ñóðàëöàã÷äàä ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã àìüäðàëûí

òîäîðõîé æèøýýí äýýð ¿íäýñëýí õýðýãëýæ ñóðàõàä òóñëàõàä ÷èãëýãäñýí àñóóëòûí àðãàä òóëãóóðëàñàí õýëáýð þì. Òîäîðõîé æèøýý ãýäýã íü ò¿¿õýí ÿâäàë, áîäèò õýðýã, çîõèîìîë ¿éë ÿâäàë, ø¿¿õèéí ñîíñãîë ìýäýý çýðýã ñóðàëöàã÷äàä íèéãýì, ýðõ ç¿é, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð øèíý ñýðãýã îéëãîëò, ìýäëýã ºãºõ, àñóóäàëä îëîí òàëààñ íü ø¿¿ìæëýëòýé, íóõàöòàé õàíäàõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ àøèãëàãäàõ õýðýãëýãäýõ¿¿í þì.

Ñóðãàëòûí òîõèîëäëóóä èõýâ÷ëýí ýõ áè÷âýðèéí õýëáýðòýé áàéäàã áîëîâ÷ êèíî áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýã, äóó õóðààã÷èä áè÷èãäñýí, ä¿ð á¿òýýæ òîãëîõ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð áàéæ áîëíî.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãûã õýðýãëýõèéí òóëä àìüäðàë, ïðàêòèêò ãàð÷ áàéñàí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éòýé õîëáîîòîé õýðýã ìàðãààíû òàëààðõ ÿíç á¿ðèéí ìýäýýëýë, õóóëü òîãòîîìæ, ýðõ ¿éí àêòóóä áîëîí õîëáîãäîõ ãàðûí àâëàãóóäûã áýëòãýñýí áàéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.

Çîðèëãî: Ñóðãàëòûí ýíý àðãà íü ñóðàëöàã÷èéã ÿìàð íýãýí áîäèò áàðèìòûí òàëààð àñóóëãà òàâèõ, òóõàé á¿ðèéí òîäîðõîé íºõöºë¿¿äýä ÷óõàì ÿìàð ýëåìåíò íü ÷óõàë áîëîõûã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýæ, òîõèîëäîë á¿ðò ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ áîëîìæ îëãîäîã. Òîõèîëäëûã øèíæëýõ ÿâöäàà ñóðàëöàã÷èä íü öýýæëýí òîãòîîõ ýõíèé õýëáýðýýñ ýõëýýä áîäèò áàðèìòûã ¿íýëýõ õ¿ðòýëõ ñýòãýõ¿éí ¿éë¿¿äèéã õèéæ äàäëàãàæèõ áîëíî.Ò¿¿í÷ëýí îþóòíóóä ø¿¿õèéí øèéäâýð áîëîí õýðýã ìàðãààíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, õóóëü õýðýãëýõ äàäàë, àðãà ç¿é îëãîõ, ãýðýý áàéãóóëàõ, îþóòíóóäààñ óã õè÷ýýëèéã ñîíèðõîí ñóäëàõ èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõýä ýíý àðãûí çîðèëãî îðøèíî.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãûã ÿàãààä õýðýãëýäýã âý?• Òîéìëîñîí ä¿ãíýëò, òîäîðõîé ¿çýë ñàíààã ãàðãàäàã.• Õàðüöàíãóé ºíäºð ò¿âøèíä õèéñâýðëýí ñýòãýõ áîëîìæèéã õàíãàäàã.• Ñóðàëöàã÷äûí äîòîîä ñýòãýëãýýíèé äàäëàãà, ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëæ, áèå

äààñàí çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ õ¿íä áýðõ ñýòãýí áîäîõ ¿éëäýëä äàñãàíà.

• Õ¿íèé ñýòãýë, õºäëºë, ìýäðýìæèéã òàíèóëàõûí çýðýãöýý ñóðàëöàã÷äûí ä¿ðñëýí áîäîõ ñîíèðõîë, ñýòãýëãýýã ºäººäºã.

• Òàíõèìä ñóðàëöàæ áóé ñóðàëöàã÷äûã áîäèò àìüäðàëûí òóðøëàãà, æèøýýòýé ñýòãýëãýýíèé õóâüä õîëáîîòîé áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

22


• Ñóðàëöàã÷äàä ìýäñýí, ñóðñàíàà õýðýãëýõ áîëîìæ îëãîõûí çýðýãöýý õ¿íèé ýðõ, ýðõ ç¿éí ñàëáàðò øèíý ¿çýë ñàíàà, îéëãîëò, çàð÷ìûã õºãæ¿¿ëýõýä íºëººëíº.

Òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãûã õýðýãëýõýä òàâèõ õÿçãààðëàëò áîëîí ñàíàìæ:

• Õýäèéãýýð àâ÷ áàéãàà òîõèîëäîë íü áîäèò áàéäëûí òóñãàë áîëäîã ÷ æèíõýíý áîäèò áàéäàë õàðààõàí áèø þì. Íýã ÷ æèøýý æèíõýíý áîäèò áàéäëûã îðëîõã¿éã ñàíàõ õýðýãòýé. Çàðèì òîõèîëäîëä æèíõýíý áàéäàëä äýýð øèéäâýð ãàðãàõäàà òàíõèìûí ñóðãàëòûí æèøýýíä ¿ç¿¿ëæ õýðýãëýõ àðãàã¿é òèéì ¿ë ìýäýãäýì, ¿ë îéëãîãäîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýõýä õ¿ðäýã ÷ áèé.

• Ñóðãàëòàä õýðýãëýãäýæ áóé æèøýý á¿ð íü ººðèéí òîäîðõîé ¿çýë áîäîë, ìýðãýæëèéí ò¿âøèí á¿õèé õ¿í /áàãø/-ýýð äàìæèæ ñóðàëöàã÷äàä õ¿ðäãèéã ìàðòàõ àðãàã¿é. Óã àðãûã õýðýãëýõ íü ¿ëýìæ öàã õóãàöàà øààðäàíà. Ýíý ÷àíàðààð áóñàä õè÷ýýë, ñýäâèéí öàãò ýñðýãýýð íºëººëäºã. Èéìýýñ òîõèîëäîë íü ìàø ñàéí øèëæ àâñàí, áàÿëàã àãóóëãàòàé, ºãººæòýé, ñóðàëöàã÷äûí äàäëàãà, ÷àäâàðûã ¿íýõýýð õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.

• Çºâõºí ãàíöõàí òîõèîëäëûã øèíæèëñíýýð ñóðàëöàã÷èä ìàø òîì ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áîëîõ þì. Ìºí íýã ñýäýâ äýýð õýä õýäýí æèøýý, ýñâýë ºãñºí æèøýýí äýýð, ºãñºí ñòàòèñòèê òîî áàðèìò äýýð àæèëëàõ áîëîìæòîé.

• Åðäèéí òàíõèìûí íºõöºëä áàãø íü ýíý àðãààð õè÷ýýë ÿâóóëàõàä ëåêòîð áèø ÿðèëöëàãûã õºòëºã÷èéí ä¿ðä òîãëîõ áîëíî. Ãýòýë áàãø á¿ð ýíý ¿¿ðýãòýý áýëýí áèë ¿¿? Çàðèì òîõèîëäîëä õóóëü, ýðõç¿é òýð á¿ð îéëãîìæòîé áèø, òýãýýä ÷ õèéäýë èõòýé áàéäàã. Áàòëàãäñàí õóóëèóäûí ýäãýýð äóòàãäàë íü ñóðãàëòûí æèøýýã òàíõèìûí íºõöºëä çààõàä õ¿íäðýëòýé. Èéì òîõèîëäîëä áàãø, ñóðàëöàã÷èä ÿìàð õóóëü áàòëàãäñàí áàéõ ¸ñòîé áàéñàí, õóóëèéã õýðõýí ººð÷ëºí ñàéæðóóëæ áîëîõ, èéíõ¿¿ ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõàä îðîëöîõ àðãà çàìóóäûí òàëààð ÿðèëöàõàä õ¿ðäýã.

• Ýíý àðãûã õýðýãëýõäýý íýã áàãøèä 20-îîñ èë¿¿ã¿é îþóòàí îíîãäîõîîð òîîöîîëîõ õýðýãòýé áºãººä èë¿¿ îëîí îþóòàíòàé áàãø íýãýí çýðýã àæèëëàñàí òîõèîëäîëä õè÷ýýëèéí çîðèëãî, ¿ð ä¿íä ìóóãààð íºëººëäºã.

• Õîëáîãäîõ ãàðûí àâëàãà /ãàðûí àâëàãà, äàñãàë, õóðààìæ çýðýã/, ìàòåðèàë, õóóëü òîãòîîìæîîð çàéëøã¿é õàíãàãäñàí áàéõ ̧ ñòîé áºãººä ýíý øààðäëàãà õàíãàãäààã¿é òîõèîëäîëä õè÷ýýëèéã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é.

• Áàãøèéí õóâüä õóóëü, õÿíàëòûí áàéãóóëëàãàä õî¸ðîîñ äýýø æèë àæèëëàñàí, îíîë, ïðàêòèêèéí ºíäºð ìýäëýã, ÷àäâàðòàé áàéõ ó÷èðòàé.

Òîõèîëäëûã áýëòãýõ:Òîõèîëäëûã ñîíãîæ àâàõ áîëîí áîëîâñðóóëàõäàà äàðààõ øàëãóóðóóäûã àíõààðàõ õýðýãòýé.

• Õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ïðàêòèêò îëîíòîî òîõèîëääîã ìàðãààíòàé àñóóäëóóäûã òóñãàñàí ººðººð õýëáýë, áîäèò áàéäàëä òóéëûí íèéöñýí ýñýõ,

23

• Ñóðàëöàã÷äàä ñîíèðõîëòîé áºãººä çîõèìæòîé ýñýõ,• Òîõèîëäîëä àâñàí íºõöºë íü ñóðàëöàã÷äûí ç¿ãýýñ çàäëàí øèíæèëãýý

õèéæ, ººðñäèéí ýðãýö¿¿ëëýý áîäîæ áîëîâñðóóëàõ áîëîìæ îëãîõóéö áàéãàà ýñýõ,

• Ýåðýã, ñºðºã áàðèìò íîòîëãîîã ãàðãàæ áîëîõóéö òýíöëèéã õàíãàæ ÷àäñàí ýñýõ.

¯å øàò:Íýã. Øèéäâýð ãàðãàõàä áýëòãýõ ¿å.

Àëèâàà øèéäâýðèéã ãàðãàõàä õàíãàëòòàé ñàéí ìýäýýëýë, áàðèìò íîòîëãîî öóãëóóëæ áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áàéäàã. ¯¿íèé íýã àäèë òîõèîëäëûã øèíæèëæ, øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä ÷ áýëòãýë àæèë õýðýãòýé. ¯¿íä:

• Òóõàéí òîõèîëäëûã øèíæèëæ, øèéäâýð ãàðãàõàä øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ºãºõ. Ìýäýýëëèéã ºãºõ îëîí ÿíçûí àðãà áàéäàã. Òóõàéëáàë, óíøóóëàõ, áàãà õýìæýýíèé ëåêö ñîíñîõ, âèäåî áè÷ëýã ¿çýõ ãýõ ìýò.

• Òîõèîëäëûã óíøóóëàõ. Ýíý ¿åä òýäýíä òîõèîëäîë /ø¿¿õýýð õÿíàí õýëýëöýõ àæèëëàãàà/-ûí ýöñèéí ¿ð ä¿í, øèéäâýðèéã ìýäýýëýõã¿é áàéõ õýðýãòýé. Óã àñóóäëûí áîäèò òºãñãºëèéã íèëýýä õîæèì íü àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

• Öààøäàà ñóðàëöàã÷äûí àíõààðëûã áîäèò áàðèìòûí ó÷ðûã îëîõîä ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Þóíû ò¿ð¿¿íä òîõèîëäëûí ¿éë ÿâäëûã ñàéòàð îéëãóóëàõ íü ÷óõàë.

Äàðààõ àñóóäàëä õàðèóëò àâàõ çàìààð òýäíèé îéëãîëòûã ã¿íçãèéð¿¿ëæ áîëíî. • Óã òîõèîëäîëä /ø¿¿õýýð õÿíàí õýëýëöýõ àæèëëàãàà/ ÷óõàì þó áîëñîí áý?• Óã ìàðãààíä ÿìàð õ¿ì¿¿ñ, àëü àëü òàëóóä îðîëöñîí áîëîõ?• Îðîëöñîí òàëóóä áîëîí õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäñýí, õèéñýí ç¿éë íü ÷óõàì ÿìàð

ó÷èð øàëòãààíû óëìààñ ¿éëäýãäñýí áîëîõ?• ßìàð íºõöºë¿¿ä ÷óõàë áîëîõ, ÿìàð áàðèìò, þó äóòàãäàæ áàéíà âý?

Õè÷ýýëèéí ýíý ¿åä á¿õ ñóðàëöàã÷èä á¿ãä íýã èæèë áàðèìòàä òóëãóóðëàõ ¸ñòîé áºãººä ýíý ¿íäñýí äýýðýý èäýâõèòýé àæèëëàõ ¸ñòîé òóë áàãø òàíä ñóðãàëòûí ýíý øàòàíä àíõààðàëòàé áàéõ íü ìàø ÷óõàë. ¯¿íèé õàìò óíøëàãûí äàäàë ñóóãààã¿é ñóðàëöàã÷äàä ÷ ýíý ¿å íü èõ à÷ õîëáîãäîë, íºëººëºëòýé áàéäàã.

Áàãøèéí ç¿ãýýñ ººðºº àñóóëò áîëîâñðóóëæ ñóðàëöàã÷äàä òàâüæ ÷ áîëíî, ýñâýë ººð íýã õóâèëáàð íü òýäíýýð ººðñäººð íü àæèëëóóëæ, àñóóëò áîëîâñðóóëæ ÷ áîëîõ þì. Èíãýõäýý õî¸ð õî¸ðîîð íü àæèëëóóëàõ áºãººä íýã íü ÷óõàë áàðèìòóóä äýýð òîâ÷ ä¿ãíýëò õèéæ áàéõàä õî¸ðäàõü íü àñóóëòóóäûã áîëîâñðóóëàí áýëòãýæ áàéõ þì.

Õî¸ð. Øèéäâýð ãàðãàõ ¿å.

Ñóðàëöàã÷èä õýðýãòýé ìýäýýëëýý àâ÷, òîõèîëäëûã õàíãàëòòàé ñàéí ñóäàëæ, îéëãîñíû ¿íäñýí äýýð øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíäàà îðíî. Òýäíèé øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã áàãø îëîí àðãààð çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî.

24


Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýë íü àìüäðàëä îéðõîí, ïðàêòèêààð áàéíãà øàëãàãäàæ áàéäàã ó÷èð ýíý õè÷ýýëèéã çààõ ãîë àðãà íü òîõèîëäîë øèíæëýõ àðãà þì. Ýíý àðãûã õýðýãëýõèéí òóëä ýõëýýä îþóòíóóäàä òóõàéí ñýäâýýð ëåêöèéí õè÷ýýë îðæ, òîäîðõîé îéëãîëò ºãñºí áàéõ íü ºíººãèéí íºõöºëä òîõèðîìæòîé.

Çàãâàð ¿íýëãýý¯íýëãýýíèé çîðèëãî

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí îéëãîëòîíä òóëãóóðëàí ò¿¿íèé äýä õàðèëöàà, ¿¿ñýõ ººð÷ëºãäºõ äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààðõ ìýäëýãýý ¿íäýñëýí, çîõèõ òºðëèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã îëãîõ, òîãòîîõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ òîõèîëäîë øèíæëýõ, ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàðûã ò¿¿íèéã ïðàêòèêò àøèãëàõ ÷àäâàð õèéãýýä îþóíû ¿íýò ç¿éëèéí áàðèìæààëàëä ãàðñàí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèéã õýðõýí ýçýìøñýíèéã áîäèòîé ¿íýëýõýä óã õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýíèé çîðèëãî îðøèíî. Ýíý ¿íýëãýý òóõàéí õè÷ýýë çîðèëãîäîî õ¿ðñýí ýñýõèéã èëð¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.

¯íýëãýýíèé ä¿íã äàðààõ çîðèëãîîð àøèãëàíà:• äàâòàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé ýñýõèéã òîãòîîõ• ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðìýëçëýëèéã èäýâõèæ¿¿ëýõ• ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ÿâöàä îþóòíû ìýäëýã, ÷àäâàð ÿìàð ò¿âøèíä

áàéãààã òîäîðõîéëîõ• õè÷ýýë çîðèëãîäîî õ¿ðñýí ýñýõèéã ¿íýëýõ

¯íýëýõ æèøèã øàëãóóð

Ìýäëýã• òîäîðõîé àñóóëòàíä îíîëûí ¿íäýñòýé õàðèóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ• ìýäëýãýý áóñäàä òàíèëöóóëæ, òàéëáàðëàæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ• òóõàéí ñóäëàãäàõóóíû òîäîðõîéëîëò ãàðãàõ, ¿íäñýí áà ¿íäñýí áóñûã ÿëãàõ,

õàðüöóóëàëò õèéõ, õàìààðëûã òîãòîîõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí ýñýõ• õàðèóëò áîëîí ¿çýë áîäëûíõîî ¿íäýñëýë íîòîëãîîã ãàðãàæ áàéãàà áàéäàë

×àäâàð • òîäîðõîé îíîëûí ìýäëýãèéã àøèãëàí (¿íäýñëýë, íîòîëãîî áîëãîõ, æèøýý

áàðèìò òàòàõ, òàéëáàðëàõ) òóõàéí àñóóäëûã òàéëáàðëàæ, øèéäâýð ãàðãàæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

• áîäëîãî áîäîõ, òîõèîëäîë øèéäâýðëýõäýý íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îíîëûí ìýäëýãýý àøèãëàæ ÷àäëàæ áàéãàà ýñýõ

• áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðò ñóðàëöñàí áàéäàë• àìààð áîëîí áè÷ãýýð ººðèéãºº èëýðõèéëýõ ÷àäâàðûí õºãæëèéí ò¿âøèí

Õàíäëàãà • ººðèéí ¿çýë áîäîë áàéð ñóóðü, ¿íýëãýý ä¿ãíýëòèéã èëýðõèéëæ ÷àäàæ áàéãàà

ýñýõ, èéíõ¿¿ èëýðõèéëýõäýý áóñäûí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèíä õ¿íäýòãýëýé õàíäàæ, ò¿¿íýýñ ¿íý öýíýòýé ç¿éëèéã îëæ õàðæ, àâ÷ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ

25

• áàãèéí ãèø¿¿í áàéõ, áóñäûã òºëººëºõ ÷àäâàðûí õºãæèëò• ÿëãààòàé ¿çýë áîäîë áàéð ñóóðèéíä õàíäàõ õàíäëàãà, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí

çºâøººð÷ áàéãàà áàéäàëÕàíäëàãà ¿íýëýõ øàëãóóð:

• íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿¿ñ÷ áàéãàà õàðèëöààíä ¿íýëýëò ºãºõ, áóñäàä õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÿâöäàà õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñóäëàí ä¿ãíýëò ãàðãàõ, ýíý ¿íäñýí äýýð ººðèéí øèéäâýðò áàòòàé çîãñîõ, èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ õàíäëàãà òºëºâøñºí ýñýõ,

• òîäîðõîé òºðëèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õàðèëöààíû òàëààð ¿¿ññýí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý çºâõºí íýã áóñ õýä õýäýí ÿëãàõ øèíæèéã òîäîðõîéëîí, õàðüöóóëàí ¿çýõ, àñóóäëûã îëîí õóâèëáàðòàéãààð ¿íýëæ ¿çýí ä¿ãíýëò õèéõäýý áóñäûí øèéäëèéã õ¿íäýòãýõ, çºâøèëöººíèéã ýðõýìëýñýí õàíäëàãûã ýçýìøèõ

¯íýëãýýíèé æóðàìÎþóòíû ìýäëýãèéã äàðààõü ¿ñãýí ä¿íã àøèãëàí ä¿ãíýíý. ¯¿íä:

1. “À” ¿íýëãýý /90-100 îíîî/:Äýýä àìæèëòûã èëòãýõ ä¿í. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëýýð ýçýìøâýë çîõèõ îíîëûí ñóóðü ìýäëýã, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààðõ îéëãîëòûã á¿õýí ýçýìøñýí, ìýäëýãýý õîëáîãäîõ ñåìèíàð, äàñãàëûí õè÷ýýëä çîõèõ õóóëü, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé õàìòààð àøèãëàí õýðýãëýæ ñóðñàí, ÿâöûí øàëãàëòûã àìæèëòòàé ºãñºí áàéíà.

2. “Â” ¿íýëãýý /80-90 îíîî/:Àìæèëòòàé ñóðàëöñàíûã èëòãýíý. Íèéãìèéí õàìãààëëûí õè÷ýýëýýð ýçýìøâýë çîõèõ îíîëûí ñóóðü ìýäëýãèéã õàíãàëòòàé ýçýìøèæ, òýðõ¿¿ ìýäëýãýý õîëáîãäîõ ñåìèíàð áîëîí äàñãàëûí õè÷ýýëä, øààðäàãäàõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé õàìòààð àøèãëàí õýðýãëýæ ñóðñàí, ÿâöûí øàëãàëòûã çîõèõ õýìæýýíä ºãñºí áàéíà.

3. “Ñ” ¿íýëãýý /70-80 îíîî/:Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã äóíä ò¿âøèíä ýçýìøñýíèéã èëòãýíý. Íèéãìèéí õàìãààëëûí õè÷ýýëýýð ýçýìøâýë çîõèõ îíîëûí ñóóðü ìýäëýãèéí èõýíõèéã çîõèõ ò¿âøèíä îéëãîñîí /õàíãàëòòàé/, ñåìèíàð, äàñãàëûí çàðèì õè÷ýýëä îðîëöîí, ìýäëýãýý àøèãëàí õýðýãëýæ ñóðñàí, ÿâöûí øàëãàëòûã ºã÷ çîõèõ ¿íýëãýýã àâñàí áàéíà.

4. “D” ¿íýëãýý /60-70 îíîî/:Íèéãìèéí õàìãààëûí ýðõ ç¿éí õè÷ýýëýýð ýçýìøâýë çîõèõ îíîëûí ñóóðü ìýäëýãèéã õàíãàëòòàé æèãä îéëãîîã¿é, õîëáîãäîõ ñåìèíàð, äàñãàëûí õè÷ýýëä áàãøèéí çààâàð, òóñëàìæòàé àæèëëàäàã, ÿâöûí øàëãàëòàíä õàìðàãäñàí áàéíà.

5. “F” ¿íýëãýý /59-00 îíîî/:Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã õàíãàëòòàé ýçýìøýýã¿é, áîäëîãî äàñãàëóóä äýýð àæèëëàõ ÷àäâàð ñóóãààã¿é, ÿâöûí øàëãàëòàíä õàíãàëòã¿é ä¿í ¿ç¿¿ëñýíèéã èëòãýíý.

Æèøèã ¿íýëãýý: èðö 10 îíîî Èäýâõ /ñåìèíàðûí îðîëöîî/ 10 îíîî Áèå äààëòûí àæèë 10 îíîî ßâöûí øàëãàëò 30 îíîî Óëèðëûí øàëãàëò 40 îíîî

26


ÕÎ¨Ð.ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ

ÑÝÄÝÂ 1. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÉËÃÎËÒ, ÇÀÐ×ÈÌ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêö

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàìãààëàë ¿¿ñýõ áîëñîí øàëòãààí íºõöºë¿¿ä áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é, ò¿¿íèé çîõèöóóëàëòûí îíöëîã, ÷èã ¿¿ðýã, òóõàéí ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä óäèðäëàãà áîëãîõ çàð÷ìûí òàëààð çîõèõ ìýäëýãòýé õóðèìòëóóëæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éòýé õîëáîîòîé áîëîí ÿëãààòàé øèíæèéã òîäîðõîéëîõ ñóóðü ÷àäâàðûí ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Ýðñäýë: õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà çîðèãîîñ ¿ë øàëòãààëàí áèé áîëæ, òýäýíä íºëººëæ

áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñ Íèéãìýýñ õàìààðàëòàé ýðñäýë: õ¿íèé àìüäðàëûí ¿éë ÿâöûí õýâèéí áàéäàë,

¿ðãýëæëýëä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñ.Íèéãìèéí õàìãààëàë: ýðñäëýýñ ººðèéãºº õàìãààëàõ ÷àäâàð á¿õèé áîëîí

áóñäûí òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ýäèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, òóñëàëöàà àâàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ öîãö àðãà õýìæýý

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì: íèéãìèéí õàìãààëëûí á¿õèé ë õàðèëöààíä óäèðäëàãà áîëãîæ áàéãàà ¿çýë áàðèìòëàë

Á¿õ íèéòèéã íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðóóëàõ çàð÷èì: íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷, íèéãìèéí õàìãààëàëä òîäîðõîé ¿íäýñëýë, çîõèöóóëàëòûí äàãóó õàìðóóëàõ

Íèéãìèéí õàìãààëàë äîîä ò¿âøèíä õ¿ð÷ ¿éë÷ëýõ çàð÷èì: íèéãìèéí õàìãààëëûí òóñëàëöààíû àãóóëãà, ìºí ÷àíàðààñ õàìààðàí, áàðèìòëàõ äîîä ò¿âøèíãèéí õýìæýýã òîãòîîí, ò¿¿íèéã íèéãìèéí õàìãààëëûí á¿õèé ë òóñëàëöàà, äýìæëýãèéã òîãòîîõäîî áàðèìòëàõ ÿâäàë

Íèéãìèéí õàìãààëàë îëîí òºðºëòýé áàéõ çàð÷èì: íèéãìèéí õàìãààëàëä èðãýäèéã õàìðóóëæ ýðñäëýýñ õàìãààëàõ íºõöºë íü îëîí òºðºë, õýëáýðòýé áàéõ ÿâäàë Ñýäâèéí àãóóëãà:

• Íèéãìèéí õàìãààëàë ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë, õºãæëèéí ¿å øàò

• “Íèéãìèéí õàìãààëàë” “íèéãìèéí õàíãàìæ” ãýñýí íýð òîìü¸îíû àãóóëãà, ººð÷ëºëò

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éë, áóñàä ñàëáàð ýðõç¿éãýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîã

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿éä ¿éë÷ëýõ çàð÷ìóóä, òýäãýýðèéí àãóóëãà, õýðýãæèëò

27

I. Ñóäëàà÷èä õ¿íèé íèéãìèéí ¿¿ñýëòýé íýãýí çýðýã íèéãìèéí õàìãààëëûí õýðýãöýý øààðäëàãà áèé áîëñîí ãýæ ¿çäýã. Íèéãýì - ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áàéãóóëàìæààñ ¿ë õàìààð÷ õ¿í îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà íºõöºëä ò¿¿íèéã áîäãàëûíõ íü õóâüä õàìãààëàõ, àìüäðàõ àæ òºðºõ áîëîìæîîð õàíãàõ íü æàì ¸ñíû àñóóäàë ìºí. ßëàíãóÿà, õ¿í õºãøðºõ, õ¿¿õýä òºðºõ çýðýãò òýäãýýðèéã àñðàìæëàí õàìãààëàõ, àæèëëàæ, àìüäðàõ ÷àäâàðûã íü ñýðãýýõ, õàëàìæëàõ íü àëü ÷ òºðººñ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéí íýã áºãººä ýíý íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õ¿ðýýã çºâõºí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí áîëîí àñðàìæ òýòãýìæ øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàëöàà òºäèéãººð õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé þì. Èíôëÿö, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë çýðýã íèéãìèéí ç¿ãýýñ õ¿íèé àìüäðàëä äàðàìò à÷àà áîëäîã ñºðºã ¿çýãäë¿¿äýýñ èðãýäèéã õàìãààëàõ íºãºº òàëààð ýíý áàéäàë íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿¿ðýã, õàìðàõ õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýõ õºø¿¿ðºã, øààðäëàãà áîëæ áàéäàã. Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿å øàò á¿ðä ººð ººðèéí îíöëîã á¿õèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òîäîðõîé õýëáýð¿¿äèéã (õºòºëáºð) áèé áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí áàéäàã. ¯¿íä:

• Õ¿é íýãäëèéí íèéãìèéí ¿åä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é, àõìàäóóäàä õàíäñàí íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíæòýé àðãà, ¿éë àæèëëàãààã íü çàí çàíøëûí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëæ áàéñàí áîë áîîëûí íèéãìèéí ¿åä àõìàä íàñòàí, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýä ãýõýýñýý èë¿¿ äàéíä ãàâüÿà ¿ç¿¿ëñýí äàé÷äàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëæ, õàðèí ôåîäàëûí íèéãìèéí ¿åä ýä ìºíãºíèé äýìæëýã, òóñëàëöààã äàí ãàíö õºãøèä, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýä ãýõýýñýý èë¿¿ ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä íü ÷èãë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëäýã áàéâ.

• Ãýð á¿ëèéí àæ àõóé íü êàïèòàëèçìûí ¿éëäâýðëýë áîëæ õºãæèõäºº èðãýä àæèëëàõ õ¿÷ýý áóñäàä (ýçäýä) ¿íýëýõ, õýðýâ àæèë÷èí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäâàë òóõàéí àæèë÷èí òºäèéã¿é ãýð á¿ëä ó÷ðàõ ýðñäýëèéã çîõèöóóëàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ ýõýëñýí íü íèéãìèéí õàìãààëàë íèéòèéã õàìàðñàí áàéõ, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð õàìãààëàãäñàí áàéõ ãýñýí íèéãìèéí øèíæ, àãóóëãà á¿õèé íèéãìèéí õàìãààëàëä øèíý ¿å ýõýëñýí. Ýíý ¿åèéí íèéãýìä íî¸ðõîæ áàéñàí ñýòãýëãýýíèé ãîë ÷èãëýë íü: ÷ºëººò ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ, õóâü õ¿íèé õºäºëìºð, õàðèóöëàãûã óðàìøóóëàí õºõ¿¿ëýõ, ¿¿íä òºð õºíäëºíãººñ çîõèöóóëàã÷, õàìãààëàã÷ áàéõ ãýñýí ÷èãëýëòýé áàéñàí.

II. XIX çóóíû õî¸ð äóãààð õàãàñò õºäºëìºð, êàïèòàë õî¸ðûí çºð÷èëäººí õóðöàäñàí íü êàïèòàëèñò òºðèéã õºíäëºíãººñ çàéëøã¿é îðîëöîõ ¿íäñèéã áèé áîëãîñîí. ̄ ¿íèéã ¿éëäâýðëýëèéí îñëîîñ àæèë÷äûã õàìãààëàõ õóóëèóä, àíõ 1871 îíä Ãåðìàíä, 1880 îíä Àíãëèä, 1903 îíä Îðîñ óëñàä áàòëàí ãàð÷ áàéñíààð òàéëáàðëàæ áîëíî. Òóõàéí ¿åä, ¿éëäâýðëýëèéí îñëîîñ õàìààð÷ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë òàâèãäàõ øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áàéñàí òóë XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð íèéãìèéí õàìãààëëûí öîãö õóóëèóäûã áàòëàí ãàðãàõ áîëñîí íü òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé íèéãìèéí äààòãàëûí àíõíû îéëãîëòûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Ãåðìàíä Áèñìàðêèéí çàñàãëàëûí ¿åä, 1883 îíû 5 ñàðûí 15-íä (ºâäñºí òîõèîëäîëä) óëñûí çààâàë äààòãàëûí òóõàé õóóëèéã, 1884 îíû 6 ñàðä ãýíýòèéí îñëûí äààòãàëûí õóóëèéã, 1889 îíû 6 ñàðûí 22-íooñ ºíäºð íàñíû áîëîí òàõèð äóòóóãèéí çààâàë äààòãàëûí õóóëèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Ãåðìàíä õýðýãæèæ ýõýëñýí çààâàë äààòãàëûí õóóëü, ò¿¿íèé õýðýãæèëò ¿ð íºëºº íü Åâðîïûí áóñàä óëñ îðîíä ÷ íºëººëñºí áàéíà.

28


XX çóóíû ýõíèé õàãàñò íèéãìèéí äààòãàëûí õýëáýð¿¿ä (çààâàë áîëîí ñàéí äóðûí), ¿éëäâýðëýëèéí îð÷íîîð õÿçãààðëàõ áóñ õºäºëìºðèéí çàõ çýýëýýñ õàìààð÷ íèéãìèéí äààòãàëûí îëîí òºðë¿¿ä, òóõàéëáàë íýìýãäýë äààòãàë (ÕÃÓ), õóâèéí äààòãàëûí ñèñòåì (Àíãëè),ìýðãýæëýýñ õàìààðàõ òýòãýâðèéí íýìýãäëèéí ñèñòåì (Ôðàíö) áèé áîëæ, íèéãìèéí äààòãàë ººð÷ëºãäºí õºãæèõ áîëîâ.

Ýäãýýð íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õºãæèëä øèíý ¿åèéã ýõë¿¿ëñýí áà àíõ õºëñíèé àæèë÷äûí õ¿ðýýíä íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ¿¿äíýýñ ¿¿ññýí íèéãìèéí äààòãàë íü íèéò óëñûí õ¿í àìûã õàìðàõ, äààòãàëûí õóðààìæ òºëñíººð òóñëàëöàà àâàõ õýëáýðýýñ ãàäíà ÿìàð íýãýí õóðààìæòàé õîëáîîã¿é òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðèéã ÷ áèé áîëãîñîí.ªºðººð õýëáýë, íèéãìèéí õàìãààëàë íü äààòãóóëàã÷ààð õÿçãààðëàãäàõã¿é ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéã õàìàðñàí, óëìààð òóõàéí óëñ îðíû íèéò õ¿í àìä õàíäñàí õàíäëàãàä ÷èãëýæ ýõýëñýí áàéíà. Óëñ îðîí á¿ð ººð ººðèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, àìüäðàëûí áàòàëãààò ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëòýýñ õàìààð÷ õ¿í îðøèí áàéõ íºõöëèéã ¿ã¿éñãýæ áàéãàà ýñõ¿ë àëäàãäóóëàõ íºõöºë øàëòãààíûã òîãòîîæ, ò¿¿íèéã àðèëãàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã õóóëüä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýæ èðæýý. Èíãýñíýýð íèéãìýýñ õàìààðàëòàé ýðñäýë ãýñýí îéëãîëò áóé áîëîâ. Ýë ýðñäýëä áàéãàëèéí æàìààð áèé áîëæ áàéãàà (ºòëºõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ,àñðàí õàìãààëàëò, õàðãàëçàí äýìæèëòûã øààðäñàí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä áàéõ) ýðñäë¿¿äýýñ ãàäíà, îðøèí áóé íèéãýì- ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíààñ õàìààðñàí (àæèëã¿éäýë, õ¿í àìûí áîäèò îðëîãûí õýìæýý áóóð÷ ÿäóóðàëä íýðâýãäýõ, ýäãýýðýýñ õàìààð÷ õ¿í îð÷èíäîî çîõèöîõ ÷àäâàðã¿é áîëîõ) ýðñäë¿¿ä ÷ áàéíà. Ýäãýýð ýðñäëèéã ¿íäýñëýëòýé, çºâ òîäîðõîéëæ ÷àäñàíààð, óëñ îðíû íèéãìèéí õàìãààëëûí òîãòîëöîî áàòàëãààòàé, îíîâ÷òîé, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéõ íºõöºë á¿ðäýíý.

ªìíº äóðüäñàíààñ ¿íäýñëýí ¿çýõýä, íèéãìèéí õàìãààëàë ãýäýã íü “íèéãìèéí ãèø¿¿í – õ¿í”-èéã “ºòëºõ, îñîë, ãýìòýëä ºðòºæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ çýðãýýð õýâèéí áàéäëààð îðøèí àìüäðàõ íºõöºë àëäàãäàõàä, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä (ºí÷èí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ã.ì), áèå ýðõòíèé ýìãýãòýé, îëîí õ¿¿õýäòýé, ºðõ òîëãîéëñîí, îðëîãîã¿é áóþó îðëîãûí õîìñäîëä îðñîí ¿åä àìüäðàõ (íààä çàõûí) áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºðèéí ç¿ãýýñ àñðàìæëàõ, õàëàìæëàõ, òýòãýâýð òýòãýìæ îëãîõ áóñàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöàà þì.

III. Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèí îðñíîîð íèéãýì õàíãàìæ íü àðãà ìåõàíèçì, ñàíõ¿¿ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð, çîõèîí áàéãóóëàëò ãýõ çýðãýýð, åð íü á¿õýëäýý íèéöýõã¿é áîëæ, ººð÷ëºãäºõ øààðäëàãà ãàðñàí áà èéíõ¿¿ ººð÷ëºãäºõ ¿íäýñëýë íü íèéãìèéí ñóóðü õàðèëöàà ººð÷ëºãäñºíòýé õîëáîîòîé þì. Ýäãýýð ººð÷ëºëò¿¿ä, õºðºíãèéí äèéëýíõèéã òºñâººñ á¿ðä¿¿ëäýã, èðãýä çàéëøã¿é íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãääàã íèéãìèéí õàíãàìæèéí òîãòîëöîîã ¿íäýñ ñóóðèàð íü øèíý÷ëýõ øààðäëàãûã áèé áîëãîñîí. ¯¿íýýñ õàìààðàí íèéãìèéí õàíãàìæ íü íèéãìèéí õàìãààëàë ãýõ íýð òîìü¸îãîîð ñîëèãäîõ ¿íäýñëýë áèé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

29

Ìîíãîë óëñàä 1993-1996 îíä íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàãö õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíû çîõèöóóëàëòûã øèíý ò¿âøèíä áóþó çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëñýí ÿâäàë áàéâ. ¯¿íä:

Íèéãìèéí ãèø¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé õ¿í àì, òóñëàìæ äýìæëýã õ¿ðòýãñýä ãýæ àíãèëàí òóñ á¿ðò íü òîõèðñîí íèéãìèéí õàìãààëëûí àðãà ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëñíýýð íèéãìèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí õàëàìæ ãýñýí ¿íäñýí òºðºë áèé áîëæýý.

Ìîíãîë óëñ ñîöèàëèñò òºðèéí ¿åä íèéãìèéí õàíãàìæèéí øèíæòýé àêòóóä áàòëàãäñàí. Òóõàéëáàë, àíõíû áèåèéí õ¿÷èí ¿íýëýõ 1930 îíû õóóëèéí Õ á¿ëýãò íèéãìèéí õàíãàìæèéí òàëààðõ çîõèöóóëàëò òóñãàãäàí, óëìààð áèå äààñàí Òýòãýâðèéí òóõàé õóóëü (1958 îí) áàòëàãäàí ¿éë÷èëæ áàéñàí íü íèéãìèéí õàíãàìæèéí øèíæòýé õàðèëöàà, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò ¿éë÷èëæ áàéñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Øàëòãààí íü

1.Ýäèéí çàñãèéí õóâüä òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã áóþó ñóóðü ¿íäýñ íü óëñûí ºì÷.

2. ªì÷òýé õîëáîãäîí, íèéãìèéí òóñòàé õºäºëìºð çààâàë ýðõëýõ, õóâüäàà õºäºëìºðëºõ áîëîìæã¿é, çºâõºí óëñàä õºäºëìºð ýðõëýõ áà íýãýíò óëñàä õºäºëìºðëºñºí ó÷ðààñ ýðãýýä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ, ºòëºõ çýðãýýð ýðñäýëä ºðòºõºä òºðººñ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã áàéâ.

Èéì ó÷ðààñ òºðººñ èðãýäýä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àãóóëãà á¿õèé ¿éë àæèëëàãààã íèéãìèéí õàíãàìæ õýìýýí íýðèéäýæ, àæèë÷èí, ìàë÷èí,ñýõýýòýí ãýñýí àíãè äàâõàðãààñ á¿ðäýõ íèéãìèéí ãèø¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ íèéãýì õàíãàìæ íü ººð ººð ýõ ¿¿ñâýðòýé, ¿íäýñëýë íü ÷ ÿëãààòàé áàéæýý.

Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñàã íü çàõ çýýëèéí õàðèëöààò ÷ºëººò ýäèéí çàñàãò ¿íäýñëýõ áîëñîí ¿åýñ íýí òýðã¿¿íä ºì÷èéí õàðèëöààã àãóóëãààð íü ººð÷èëñºí.

1.ªì÷ íü íèéòèéí áà õóâèéí ãýñýí òºðºëòýé áîëæ, óëìààð õóâèéí ºì÷ íü äàâàìãàéëæ èðñýí.

2.Õºäºëìºðèéí õàðèëöàà ºì÷èéí õàðèëöààíû ººð÷ëºëòººñ õàìààð÷, õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû îëîí òºðë¿¿ä áèé áîëñîí. Èíãýñíýýð çºâõºí óëñàä õºäºëìºðëºí, óëìààð óëñààñ íèéãìèéí äààòãàëààð äàìæóóëàí òóñëàìæ äýìæëýã õ¿ðòýæ áàéñàí òîãòîëöîî õýâýýð ¿ðãýëæëýõ áîëîìæã¿é áîëæýý.

3.Íèéãìèéí àíãè äàâõàðãà ãýñýí îéëãîëò ýâäýãäýí, áèå äààñàí á¿ëýãëýë¿¿ä áîëñíîîñ ãàäíà ºìíº íü áàéãààã¿é àæèëã¿é÷¿¿ä, ÿäóó÷óóä, òýð÷ëýí òðàíøåéíûõàí ãýõ ìýò àìüäðàõ íºõöëºº íýã òàëààð á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõã¿éã¿éãýýñ òºðèéí àíõààðëûã øààðääàã á¿ëýã ÷ íèéãýìä áèé áîëñîí áàéíà.

Ýäãýýð íºõöºë, øàëòãààíû óëìààñ íèéãìèéí õàíãàìæèéí õàðèëöàà ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºõ áîëñîí áºãººä òºðä àæèëëàõ õóâèàðàà õºäºëìºðëºõ, ÿäóó áàéõ çýðãýýñ ¿ë õàìààð÷ øààðäëàãàòàé ¿åä ýä ìºíãºíèé òóñëàìæ àâ÷ õ¿ðòýõ ýðõèéã õàìãààëñàí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñîí íü íèéãìèéí õàìãààëàë þì.

30


Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàæ áàéãàà èðãýä ººðñäèéí õºäºëìºðèéí õºëñ, îðëîãîîñ, àæèë îëãîã÷ öàëèíãèéí ôîíäíîîñîî, òºð òºñâººñ òîäîðõîé õóâèéã (õóóëèíä çààñàí õóâü õýìæýýãýýð) èðýýä¿éí áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ òóñãàé äààòãàëûí ñàíä òºâëºð¿¿ëýõ,ó ëìààð ýðñäýëä ºðòºõ áóþó õóóëèàð òîãòîîñîí íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä òýòãýâýð òýòãýìæèéí õýëáýðýýð ýä ìºíãºíèé òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõ, õàðèí ººðòºº îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë õýðýãëýýòýé èðãýäýä òºðººñ, òºñâèéí õºðºíãººð á¿ðä¿¿ëñýí ñàíãààñ õàëàìæèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéäãààð äýýðõ Ìîíãîë óëñ äàõü íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëæ áîëíî.

Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíààñ óëàìæèëæ ¿¿ñäýã õàðèëöàà ãýæ ¿çäýã áàéñàí îéëãîëò ººð÷ëºãäñºíòýé õîëáîîòîéãîîð íèéãìèéí õàìãààëàëä õºäºëìºð ýðõëýäýã áîëîí ýðõëýýã¿é áàéãàà, ýðõëýõ áîëîìæã¿é èðãýäèéã õàìðóóëàõ ¿¿äíýýñ àëáàí æóðìààð, ñàéí äóðûí ãýñýí äààòãàëûí õýëáýðèéã òîãòîîæ, ìºí òóñëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýäýä òîäîðõîé øàëãóóðààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ìºíãºí õºðºíãèéí ñàíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèíý÷ëýí òîãòîîñíîîð íèéãìèéí äààòãàëûí õºðºíãèéí èõýíõèéã èðãýäèéí òºëæ áàéãàà øèìòãýëýýð á¿ðä¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí õºðºíãèéã óëñûí òºñºâ áîëîí îðîí íóòãèéí òºñºâ, áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðä¿¿ëýõ áîëîâ.

Ýäãýýð ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò íü íèéãìèéí ãèø¿¿ä çààâàë òºðººñ õàìààðàëòàé áàéõ áóñ, áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ ººðñäèéãºº õàìãààëàõ áóþó èðãýäèéí ººðñäèéíõ íü èäýâõòýé àæèëëàãààã äýìæèõ, áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã òºðèéí áîäëîãî, ìºí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé þì.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é íü çîõèöóóëàõ ç¿éëèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí çàð÷èìòàé áàéíà. Íèéãýì õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çàð÷èì ãýäýã íü òóñ ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí õóóëèóäûí áîëîí áóñàä õýì õýìæýýãýýð áàòàëãààæèí, íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààíä óäèðäëàãà áîëæ áóé ¿çýë áàðèìòëàë ìºí.

íèéãìèéí õàìãààëàë á¿õ íèéòýä õàìààðàõ çàð÷èì

íèéãìèéí õàìãààëëûí õýìæýýã èðãýäèéí, àìüäðàëûí õ¿ðýëöýõ¿éö ò¿âøèíä òîãòîîõ çàð÷èì

íèéãýì õàìãààëëûí õýìæýý, íºõöºë íü ÿëãàìæòàé áàéõ çàð÷èì

íèéãìèéí õàìãààëàë îëîí òºðºë, õýëáýðòýé áàéõ çàð÷èì

íèéãìèéí õàìãààëàë áàòàëãààòàé ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æèãäýõ çàð÷èì

31

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë:1. Íèéãìèéí õàíãàìæèéí õàðèëöàà, íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíààñ

ÿëãààòàé þó?à/ íèéãìèéí õàðèëöàà ººð÷ëºãäñºíòýé óÿëäàí íýð òîìü¸îëîë ººð÷ëºãäñºíººñ ººð ÿëãààã¿éá/ íèéãìèéí õàðèëöààíä ãàðñàí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàí, ºìíºõ õàðèëöàà ÷ ººð÷ëºãäñºí òóë ÿëãààòàéâ/ õóâèéí ºì÷òýé áîëæ, õóâèàðàà õºäºëìºðëºõ áîëîìæ áèé áîëñîíòîé óÿëäàí ººð÷ëºãäñºí áà ÿëãààòàé

2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä òóëãóóðëàí ¿¿ñäýã ãýæ ¿çýæ áîëîõ óó?

à/ Áîëíî. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà ¿åýñ ýõëýí ¿¿ñäýã.á/ Áîëíî. Çàéëøã¿é õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñ÷ áàéæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñäýã.â/ Áîëîõã¿é. Ýäãýýð íü áèå äààñàí ñàëáàð ýðõç¿é ìºí.ã/ Áîëîõã¿é. Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ õàìààðàëã¿é, íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãäàõ áîëîìæòîé ó÷ðààñ.

3. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é þóã çîõèöóóëàõ âý?à/ ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé õ¿í àìûí õýñãèéã ººðºº ººðèéãºº õàìãààëàõ òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààãá/ áóñäûí òóñëàìæ äýìæëýãèéã øààðäàæ áàéãàà èðãýäèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîîã â/ òýòãýâýð òýòãýìæ îëãîõòîé õîëáîãäñîí õàðèëöààã òóñ òóñ çîõèöóóëíà.ã/ äýýðõ á¿ãä õàìààðíà

4. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é áèå äààñàí ñàëáàð ýðõç¿é ìºí ¿¿?à/ íèéãìèéí ãèø¿¿äýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ íèéãìèéí òîäîðõîé á¿ëýã õàðèëöààã çîõèöóóëäàã òóë áèå äààñàí ñàëáàð ýðõç¿é ìºíá/, õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ¿ðãýëæëýí áèé áîëîõ òóë áèå äààñàí ñàëáàð ýðõç¿é áèøâ/ ººðèéí çîõèöóóëàõ ç¿éë, àðãàòàé òóë áèå äààñàí ñàëáàð ýðõç¿éã/ áóñàä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû äýä õàðèëöààíä õàìààðàõ èíñòèòóòèéã çîõèöóóëäàã òóë áèå äààñàí ñàëáàð ýðõç¿é áèø

5. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿éä “íèéãìèéí õàìãààëàë ÿëãàìæòàé áàéõ” çàð÷èì çàéëøã¿é øààðäàãäàõ óó?

à/ íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí îðëîãî áèé áîëãîõ ¿éë ÿâö ººð, ººð áàéäàã òóë øààðäàãàòàé áàéäàãá/ íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü, ¿¿ðýã íü ººð ººð áàéäàã ó÷ðààñ øààðäëàãàòàé áàéäàãâ/ Íèéãìèéí ãèø¿¿ä ººðò òºâëºð¿¿ëñýí õóðèìòëàëààð ýðñäëýýñ õàìãààëàõ áîëîìæ á¿ðäñýí ¿åä ë øààðäëàãàã¿éã/ ¯íäñýí õóóëüä çààñàí èðãýäèéã ¿ë ÿëãàâàðëàõ çààëòûã ¿íäýñëýí ¿çýõýä øààðäëàãàã¿é

32


Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Ìîíãîë óëñàä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñèñòåì á¿ðýëäýí áèé áîëîõîä ÿìàð

áîäèò øàëòãààí íºõöºë íºëººëºõ âý?2. Ìîíãîë óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ¿å øàòûã

òîäîðõîéëíî óó.3. Íèéãýì õàíãàìæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí íèéòëýã òàë áîëîí ÿëãààã

òîäîðõîéë.4. Òºðèéí äîòîîä ÷èã ¿¿ðýã äýõ íèéãìèéí áîäëîãî ãýæ þó áîëîõûã, ýíý áîäëîãûí

õ¿ðýýíä íèéãìèéí õàìãààëàë ÿìàð áàéð ñóóðü ýçëýõèéã òîäîðõîéëíî óó.5. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÷èã ¿¿ðýã , ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëíî óó.6. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí òîäîðõîéëîëòîä ¿íäýñëýí, ò¿¿íèé áèå

äààñàí ñàëáàð ýðõ ç¿é áîëîõûã, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé á¿òýö, àãóóëãûã íýã á¿ð÷ëýí ÿðèëöàíà óó.

7. Íèéãýì õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îíîëûí çîõèöóóëàëòûí ÿìàð àðãààð çîõèöóóëæ áàéãààã òîäîðõîéëæ, øàëòãààí íºõöºëä íü ¿íýëýëò õèéíý ¿¿.

8. Íèéãýì õàìãààëëûí õàðèëöààã ýðõç¿éãýýð çîõèöóóëàõ ÿâöàä ¿éë÷èëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí íèéòëýã áîëîí ñàëáàð ýðõç¿é õîîðîíäûí çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîëä ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

ÑÝÄÝÂ 2. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ, ÎÍÖËÎÃ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàð

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí óÿëäàà, õàìààðëûí òàëààð ìýäëýã õóðèìòëóóëæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöàà, ò¿¿íèé õ¿ðýýíä õýðýãëýãäýõ ýõ ñóðâàëæóóäûã çºâ òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð, äàäëûã ýçýìø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:¯íäñýí õóóëü: ¯íäñýí õóóëü áîë àëèâàà õóóëèéí ñóóðü áºãººä õóóëü ç¿éí äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé òºäèéã¿é óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñ òóëãóóð, àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººò áàéäàë, çàñàã òºðèéí áàéãóóëëûí àðä÷èëñàí ¿íäñèéã áýõæ¿¿ëæ, á¿õ õóóëèéã ¿íäýñ áîëîõ õóóëü Åðäèéí õóóëèóä: Õóóëü òîãòîîã÷èéí áàòàëñàí íèéòýýð äàãàæ áèåë¿¿ëýõ äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý

Õóóëèéí äàãóóõ àêòóóä: ¯íäñýí õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä òîäîðõîé íýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ ººðèéí ýðõ õýìæýýíä íèéö¿¿ëýí ãàðãàæ áóé ýðõ ç¿éí áàðèìò

Îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíö: Ìîíãîë Óëñ, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààäûí íýã áóþó õýä õýäýí óëñ, òýäãýýðèéí Çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé òîäîðõîé àñóóäëààð õàðèëöàí ýäëýõ ýðõ, õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîí òîãòîîñîí, õî¸ð áóþó îëîí òàëûí áè÷ãýýð ¿éëäñýí òîõèðîëöîî

33

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éã á¿ðä¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ò¿¿íèé

àíãèëàë, øàëãóóð• Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ãîë ýõ

ñóðâàëæ áîëîõ íü • Íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí áàãö õóóëèóä íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íü

• Áóñàä õóóëèóä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íü

• Åðäèéí õóóëèéí äàãóó ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæ íü íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ íü

I. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ãýäýãò òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà õýì õýìæýýíèé öîãö áîëîõ õóóëü, õóóëèéí äàãóó ãàðñàí àêòóóäûã íýðëýíý.

Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëòèéã íýí òýðã¿¿íä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàð òóñãàæ àâäàã òóë ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí ýõ ñóðâàëæ øèíý÷ëýãäýõ, ººð÷ëºãäºõ ïðîöåññ áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éòýé õàðüöóóëáàë õóðäòàé ÿâàãääàã áàéíà. Ìîíãîë óëñ 1998 îíä íèéãìèéí õàëàìæèéí áàãö õóóëèéã áàòëàí ãàðãàæ, õýðýãæ¿¿ëñýí áîë 2005 îíä óã õóóëü á¿ðýí ººð÷ëºãäºæ, õàðèí 2011 îíä øèíý õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàí áàéíà. Ýíý íü òóñ óëñ äàõü íèéãìèéí õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ýðýëò õýðýãöýý, òºðººñ ÿâóóëàõ áîäëîãî, àíõààðàë õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéã õóóëü ç¿éí õ¿÷èí ÷àäàë, ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý, ýðõ ç¿éí àêò áàòàëñàí áàéãóóëëàãààð, ýðõ ç¿éí àêòûí õýëáýðýýð, íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöàà áîëîí äýä õàðèëöààãààð íü ãýõ ìýò îëîí ¿íäýñëýëýýð àíãèëæ áîëíî.

Õóóëü ç¿éí õ¿÷èí ÷àäëààð íü ýõ ñóðâàëæèéã äàðààõ áàéäëààð àíãèëæ áîëíî:

1. á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷ìûí ò¿âøèí äýõ õýì õýìæýý áóþó îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý (îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèóä)

2. äîòîîäûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý áóþó äîòîîäûí õóóëü ãýæ àíãèëæ áîëíî.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿éä õàìààðàëòàé Îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèéí òàëààð äàðààãèéí á¿ëýãò äóðäàãäàõ òóë äîòîîäûí áóþó Ìîíãîë óëñûí õóóëü, õóóëèéí äàãóóõ àêòûí ìºí ÷àíàðûã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.

Åðäèéí õóóëü :Äîòîîäûí õóóëèéã

1) Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü2) Íèéãìèéí õàìãààëëûí áóñàä õóóëèóä

34


3) Õóóëü÷èëñàí áóþó õóóëèéí äàãóóõ àêòóóä ãýæ àíãèëíà.Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëü íü õóóëü ç¿éí äýýä õ¿÷èí ÷àäàë á¿õèé ýðõ ç¿éí

àêò áºãººä ¿¿íèé èëýðõèéëýë íü ¯íäñýí õóóëèéí 10.4-ò çààñàí “Ìîíãîë óëñ ¯íäñýí õóóëüäàà õàðøèëñàí îëîí óëñûí ãýðýý, áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã äàãàæ ìºðäºõã¿é” ãýñýí çààëò þì. Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé õ¿ðýýíä èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõèéã ̄ íäñýí õóóëèíä òóñãàñíààð áóñàä õóóëèàð õàíãàõ, õýðãæ¿¿ëýõ, áàòàëãààæóóëàõ ¿íäýñëýëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Äýýä õ¿÷èí ÷àäàë á¿õèé ¯íäñýí õóóëü íü õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëæ, àìüä ÿâàõ /16.1/, ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ /16.2/, ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, àñðàõ áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä òîõèîëäîëä ýä, ìºíãºíèé òóñëàëöàà àâàõ /16.5/, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ /16.6/, ñóð÷ áîëîâñðîõ /16.7/, ãýð á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºðººñ õàìãààëàõ /16.11/, ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõ, õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ /16.14/ çýðãýýð íèéãìèéí õàìãààëëûí òóñëàëöàà çàéëøã¿é áàéõ ¿íäýñëýëèéã çààæ ºãñºí áà óã õóóëüä òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöàõààð /19.1/ òóñãàñàí íü äýýðõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õýðýãæ¿¿ëýõ áàòàëãàà þì. Ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýë íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðûí õóóëüä òóñãàãäñàí ýë óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë Ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí õóóëüä áóé çààëò, çîõèöóóëàëòóóäûã íèéãìèéí õàìãààëëûí áóñàä õóóëèóäûí ýõ ¿íäýñ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çàð÷ìûã èëýðõèéëäýã ãýæ áîëíî.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëèóäûã äàðààõ áàéäëààð àíãèëæ áîëíî:

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãààð òîäîðõîé æóðìûã àãóóëñàí, àêòóóäûã Ìîíãîë óëñûí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó ýðõ á¿õèé ñóáúåêò áàòëàí ãàðãàäàã. Ýäãýýð íü õóóëèéí õýðýãæèëòýä òóñëàõ, õóóëèéí çààëòûã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàí, òîäîðõîé áîëãîõ ÷èã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

çîõèöóóëàõ ç¿éëýýð (íèéãìèéí äààòãàëûí, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí,

àæèëã¿éäëèéí äààòãàëûí ã.ì)

¿éë÷ëýõ õóãàöààãààð íü (áàéíãà ¿éë÷ëýõ õóóëü, òîäîðõîé õóãàöààíä ¿éë÷ëýõ

õóóëü)

ñèñòåì÷ëýëèéí ò¿âøèíãýýð íü (åðäèéí õóóëü, áàãö õóóëü)

çîõèöóóëàõ õ¿ðýýãýýð íü (íèéòèéã õàìàðñàí íèéòëýã çîõèöóóëàëòòàé õóóëü, òóñãàé

õóóëü (öýðãèéí àëáàí õààã÷èäûí òýòãýâýð òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü))

õàìðàãäàæ áàéãàà ñóáüåêòýýð íü (õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí, àõìàä

íàñòíû íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü)

¿éë÷ëýõ íóòàã äýâñãýðýýð íü (íóòàã äýâñãýðò á¿õýëä ¿éë÷ëýõ, òîäîðõîé á¿ñ

íóòàãò õàìààðàõ)

35

Ýðõ ç¿éí àêòûã:• Õóóëèàð ýðõ îëãîãäñîíû äàãóó ãàðãàñàí ýðõ õýìæýýíèé àêò• Áèå äààí ãàðãàõ àêò ãýæ àíãèëæ áîëíî.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õóóëü÷èëñàí áóþó õóóëèéí äàãóóõ àêòûã

Óëñûí èõ õóðëûí òîãòîîë Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë, çàõèðàìæ ßàìäûí ñàéäûí òóøààë, òîãòîîë, Íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, çàõèðãààíààñ ãàðàõ òîãòîîë,

çàõèðàìæ ãýõ çýðãýýð àíãèëíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 1999 îíû 38-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Òºðººñ òýòãýâðèéí øèíý÷ëýëèéí òàëààð áàðèìòëàõ 2021 îí õ¿ðòýë áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë”, 1999 îíû 43-ð òîãòîîëîîð áàòëàñàí “Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí íýðèéí äàíñ íýâòð¿¿ëýõ òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé”, 2000 îíû 03 – ð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Íèéãìèéí äààòãàëûí ¿íäýñíèé çºâëºë (îðîí òîîíû áóñ) – èéí ä¿ðýì áàòëàõ òóõàé” ãýõ ìýò àêòóóä íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààã øèíý÷ëýõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ÿâàãäàæ áàéãàà àæëûí õóóëüç¿éí ¿íäýñ ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.

ªíºº ¿åä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 1994 îíû 171-ð òîãòîîëîîð áàòëàñàí, “Íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà, áàéöààã÷èéí ä¿ðýì”, “Àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷ áîëîí íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãûí õîîðîíä ãàðñàí ñàíàëûí çºðººã õÿíàí øèéäâýðëýõ ãîìäëûí øààðäëàãûí çºâëºëèéí ä¿ðýì”, 1994 îíû 212-ð òîãòîîëîîð áàòëàñàí “Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñíººð òîîöîãäîõ õóãàöàààíä íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ òóõàé”, 1998 îíû 92-ð òîãòîîëîîð “Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí äýýä õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîõ òóõàé”, 2008 îíû 304-ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí ä¿ðýì” ãýõ ìýò õóóëèéí äàãóóõ àêòóóäààð íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààã òîõèðóóëàí çîõèöóóëæ áàéíà.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèä Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ñàéäûí 2004 îíû 77-ð òóøààëààð áàòëàñàí “Òýòãýâðèéí õºíãºëºëòòýé òîãòîîõ, ãàçðûí äîð áîëîí õºäºëìºðèéí õîðòîé, õàëóóí, õ¿íä íºõöºëä õàìààðàõ àæèë, ìýðãýæëèéí æàãñààëòûã øèíý÷ëýí áàòëàõ òóõàé”, Ãàäààä õýðãèéí áîëîí Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ñàéä, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéäûí õàìòàðñàí òóøààëààð áàòëàñàí “Öàã óóðûí õ¿íä íºõöºëòýé îðíû æàãñààëòûã áàòëàõ òóõàé”, Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû À/250 òóøààëààð áàòëàñàí “Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü òîãòîîõ, õºäºëìºð çîõèöóóëàëò õèéõ çààâàð, æàãñààëòûã øèíý÷ëýí áàòëàõ òóõàé”, Íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçðûí äàðãûí 2008 îíû 42-ð òóøààëààð áàòëàñàí “Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õýìæýýã òîãòîîõ òóõàé” çýðýã ýðõ á¿õèé ÿàìäààñ áàòëàí ãàðãàñàí õýì õýìæýý áàãòäàã. Ýäãýýð íü íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæûí îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ èëýðõèéëýë ìºí.

36


Ìýäëýã øàëãàõ áîäëîãî:À 1990-1998 îí õ¿ðòýë Àðüñ øèðíèé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíä àæèëëàæ áàéãààä àæëààñ ãàð÷, áóñäûí æèøãýýð 1999 îíä Ñîëîíãîñ óëñàä àæèëëàõààð ÿâæýý. 2001 îíä áóöàæ èðýýä Íàðàíòóóë çàõ äýýð ëàíãóó ò¿ðýýñëýí àæèëëàæ áàéãààä, çóó÷ëàõ òîâ÷îîãîîð äàìæóóëæ, ãýðýý áàéãóóëàí Ñîëîíãîñ óëñ ðóó 2005- 2010 îí õ¿ðòýë àæèëëàñàí áàéíà. Õàðèí 2010 îíä ýõ îðîíäîî èðæ, íýãýí êîìïàíèä àæèëòíààð îðæýý. Õî¸ð æèë àæèëëàñíû äàðàà àõóéí îñëûí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 60 õóâü àëäñàí áà òýðýýð 3 õ¿¿õýäòýé íýãýí.

• À íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ñóáúåêò áîëæ îðîëöîæ ÷àäàõ óó?

• À ºðõ òîëãîéëñîí, áàãà íàñíû 4 õ¿¿õýäòýé áîë õýðýãëýõ ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ººð÷ëºãäºõ ¿¿?

• Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíû ñóáüåêò áîëæ áàéãàà áîë ÿìàð ýõ ñóðâàëæààð òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ âý?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?2. Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéã àíãèëàõ øàëãóóðûã òîäîðõîéëæ, ÿðèëöàíà óó.3. ÍÕÝÇ-ä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü ýõ ñóðâàëæ áîëîõ ýñýõèéã æèøýýãýýð

áàÿæóóëàí ÿðèëöàíà óó.4. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ

ñóðâàëæèä ÿìàð ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã òîäîðõîéë.5. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàðààñ áàòàëñàí òîãòîîë íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèä õàìààð÷ áàéãàà òàëààð æèøýý ãàðãàí, ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

6. Íèéãìèéí Õàìãààëëûí ßàìíààñ áóñàä ÿàìäòàé õàìòðàí ãàðãàñàí ÿìàð ýðõèéí àêò íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèä òîîöîãäîæ áàéãààã òîäîðõîéëæ, õàìòðàí ãàðãàæ áóéí øàëòãààíû òàëààð ä¿ãíýíý ¿¿.

7. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é áîëîí õºäºëìºðèéí ýðõç¿é ýõ ñóðâàëæèéí õ¿ðýýíä õýðõýí õàìààðàëòàé áàéäàã âý?

ÑÝÄÝÂ 3. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÑýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà, ò¿¿íèé òºðºë,

á¿ðýëäýõ¿¿íèé ýëåìåíò¿¿äèéí òàëààð çîõèõ ìýäëýã îëæ, óã õàðèëöààã îéðîëöîî, òºñººòýé áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿëãàõ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã õýðýãëýõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí

õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäàæ áóé íèéãìèéí õàðèëöàà.Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò: Íèéãìèéí

õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ ýðõ ýäýëæ, õóóëü ç¿éí ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéãàà ýòãýýä.

37

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí õ¿ñýë çîðèã, ¿éë àæèëëàãààíä ºðòºãäºæ, ÷èãëýãäýæ áàéãàà ç¿éë.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýäëýõ ýðõ, õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéí íýãäýë.

Õóóëü ç¿éí ôàêò: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé äàãóó íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëîõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áàéãàà íºõöºë áàéäàë.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, áóñàä

ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿëãàõ íü• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òºðºë• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò• Õóóëü ç¿éí ôàêò: • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû àãóóëãà:

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íýãýí òºðºë þì. ªºðººð õýëáýë, èðãýäýä íèéãìèéí õàëàìæ, íèéãìèéí äààòãàëûí õàíãàìæ ýäë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîéãîîð Ìîíãîë óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëàãäàæ áóé íèéãìèéí õàðèëöàà áîë Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ìºí. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ºðãºñºõ, ÿâöóóð÷ õ¿ðýý íü õóìèãäàõ íü òºðèéí õóóëü òîãòîîõ áîäëîãî, íèéãìèéí õàðèëöààã õóóëü÷ëàõ ýðýëò õýðýãöýýòýé õîëáîîòîé.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã àãóóëãààñ íü õàìààðàí:1. Òîäîðõîé òºðëèéí òýòãýâýð, òýòãýìæòýé õîëáîîòîé ýä ìºíãºíèé

õàðèëöàà,2. Õóóëü ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿éë áàðèìòûã òîãòîîõ ïðîöåäóðûí

øèíæòýé õàðèëöàà3. Õàðèëöààíû ñóáüåêòóóäûí õîîðîíäîõ ìàðãààí, ñàíàë çºðºëäººíèéã õÿíàí

øèéäâýðëýõ ïðîöåññèéí õàðèëöàà ãýæ àíãèëíà. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿éë÷ëýõ õóãàöààã õàðãàëçàí:

1. Íýã óäààãèéí õàðèëöàà2. Òîäîðõîé õóãàöààíû õàðèëöàà3. Òîäîðõîé áóñ õóãàöààãààíû õàðèëöàà õýìýýí àíãèëæ áîëíî.

38


Õ¿ñíýãò 1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òºðºë

Ýä ìºíãºíèéøèíæòýé õàðèëöàà

Ïðîöåäóðûí õàðèëöàà Ïðîöåññèéí õàðèëöàà

-á¿õ òºðëèéí òýòãýâýð,

òýòãýìæ, íèéãìèéí

õàëàìæ, ¿éë÷èëãýý,

-èðãýäýä îëãîãäîõ

òóñëàìæ, õàëàìæ ¿éë÷èëãýý

çýðýã

-õóóëü ç¿éí ôàêòóóäûã

òîãòîîõ (àæèëëñàí æèë

òîãòîîõ, íàñ òîãòîîõ

ãýõ ìýò)

-òýòãýâýð, òýòãýìæ

òîãòîîõ òýòãýâýð,

òýòãýìæ òîãòîîõîîñ

òàòãàëçàõ ãýõ ìýò

-ñóáüåêòóóäûí

õîîðîíäîõ ìàðãààíûã

ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð

øèéäâýðë¿¿ëýõ.

(òýòãýâýð, òýòãýìæ,

íèéãìèéí õàëàìæ,

¿éë÷èëãýýíèé çýðýã)

Õ¿ñíýãò 2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òºðºëÍýã óäààãèéí

õàðèëöààÒîäîðõîé áóñ

õóãàöààòàé õàðèëöààÒîäîðõîé õóãàöààíä ¿éë÷ëýõ õàðèëöàà

- îðøóóëãûí òýòãýìæ-õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí äààòãóóëàã÷èä õèéìýë ýðõòýí, îðòîïåä îëãîõ ãýõ ìýò

- ºíäºð íàñíû òýòãýâýð - òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð ãýõ ìýò

- æèðýìñíèé áóþó àìàðæñàíû òýòãýìæ - õ¿íèé õºãæëèéí ìºíãº - àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ ãýõ ìýò

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ, õóóëüä çààñàí òîäîðõîé ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé ýòãýýäèéã íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò ãýíý. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò íü ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà. Æèøýý íü, èðãýä ºíäºð íàñíû òýòãýâýð àâàõ ýðõ íü 60 íàñàíä õ¿ð÷, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë 20-èîñ

äîîøã¿é æèë òºëñºí ãýõ ìýò áîäèò ¿éë àæèëëàãààãààð òîäîðõîéëîãäíî.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêòóóä.

ÈÐÃÝÍ

ÃÝÐ Á¯Ë

Òºðèéíçàõèðãààíû áàéãóóëëàãà

• Ìîíãîë óëñûí èðãýí• Ìîíãîë óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í• ä¿ðâýãñýä, øèëæèí àìüäðàãñàä

• òýæýýã÷ íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé àð ãýðèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä

• íýí ÿäóó ºðõ

• Çàñãèéí ãàçàð• Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÿàì• Íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçàð, ò¿¿íèé õàðüÿà

áàéãóóëëàãóóä• Íèéãìèéí õàëàìæèéí åðºíõèé ãàçàð, ò¿¿íèé õàðüÿà

áàéãóóëëàãóóä• Îðîí íóòãèéí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóä

39

Ýíý áîë ñóáúåêòóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýãäñýí áîäèò ç¿éë áóþó òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà þì. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêòûã äàðààõ

áàéäëààð àíãèëæ áîëîõ þì.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàíû îáúåêò:

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí íºõöºë áàéäëûã õóóëü ç¿éí ôàêò ãýõ áºãººä ýíý íü õóóëü

ç¿éí ¿éëäýë, ¿éë ÿâäàë àëü àëèíûã õàìààðíà.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ýðõ, ¿¿ðãèéí íýãäëèéã àãóóëãà ãýíý. Èðãýäèéí õóâüä õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé áºãººä ¿¿íòýé õîëáîîòîé ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Õàðèí íèãéìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä èðãýäýä òýòãýâýð, òýòãýìæ, áóñàä õàíãàìæ, ¿éë÷èëãýý òîãòîîí îëãîõûí ñàöóó òýòãýâýð òýòãýìæèéí õýìæýýã èõýñãýõ, áàãàñãàõ, çàðèì òîõèîëäîëä çîãñîîõ ýðõ ýäýëíý.

Ýä ìºíãºíèé õàðèëöàà

Ïðîöåäóðûí õàðèëöàà

Ïðîöåññèéí õàðèëöàà

• òýòãýâýð• òýòãýìæ• íºõâºð

• íàñ • àæèëëàñàí æèë• äóíäàæ õºëñ çýðãèéã òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà

• ìàðãààí• ñàíàë ¿ë çîõèöîõ áàéäàë

¯éë ÿâäàë• õóóëüä çààñàí íàñàíä õ¿ðýõ• àæëààñ õàëàãäàõ• íàñ áàðàõ• îñîë, ãýìòýëä ºðòºæ, ãðóïï òîãòîîëãîõ• èõýð õ¿¿õýä ìýíäëýõ• æèðýìñëýõ• õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ• àìüæèðãààíû ò¿âøèí àëäàãäàõ ãýõ ìýò

• ¯éëäýë • òýòãýâýð, òýòãýìæ, áóñàä õàíãàìæ ýäëýõ

òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ• íàñ, àæèëëàñàí æèë, øèìòãýë òºëñºí

õóãàöàà òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàõ • íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäëààð ãîìäîë,

õ¿ñýëò ãàðãàõ

40


Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë:

1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä à. Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäâàð, ÷àäàìæòàé ýòãýýä îðîëöîíî.á. Ýðõ ç¿éí çàðèì áîëîí õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàé ýòãýýä îðîëöîíî. â. Ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ õàðãàëçàõã¿é íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò áîëíî

2. Äààòãóóëàã÷ èðãýí íàñ áàðñíààðà. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëíî.á. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý.â. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ººð÷ëºãäºíº.ã. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ÷ ¿ã¿é, äóóñãàâàð

áîëîõ ÷ ¿ã¿é.3. Àëü íü àëèíäàà áàãòñàí îéëãîëò âý? Òîéðãîîð ä¿ðñýëíý ¿¿

à. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààá. Íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààâ. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã. Õ¿íèé õºãæëèéí ñàí

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îíöëîã øèíæèéã àäèë,

òºñººòýé áóñàä ñàëáàð ýðõ ç¿éí õàðèëöààòàé õàðüöóóëàí òîäîðõîéëíî óó.2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã òºðºë áîëãîí àíãèëàõ øàëãóóð,

¿íäýñëýëèéí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó.3. Õºäºëìºð ýðõýëæ áóé èðãýí, õóâèàðàà áèçíåñ ýðõýëæ áóé èðãýíèé õºäºëìºðèéí

¿éë àæèëëàãààíû çààã ÿëãààã íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàíà óó.

4. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêò áàéõ ÷àäâàð, ÷àäàìæèéí àãóóëãûã òàéëáàðëàíà óó.

5. Íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààíû ñóáüåêòèéã íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû ñóáúåêòòýé õàðüöóóëàí òàéëáàðëàíà óó.

6. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêòûã ýðõ ç¿éí îíîëûí õ¿ðýýíä òàéëáàðëàíà óó.

Á¿ëãèéí íîì ç¿é1. Î.Æàìáàëäîðæ, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20002. ×.Äàãâàäîðæ, Íèéãìèéí õàìãààëàë, 20043. ×.Äàãâàäîðæ, Ñ.Ýðäýíý, Íèéãìèéí äààòãàë, 20074. Ø.Íàðàíòóÿà, Ï.Îþóíòóíãàëàã, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20045. Ö.Äàâõàðáàÿð, Ã.Æàðãàë, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é, 2009

Õóóëü òîãòîîìæ

6. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü, 2004

7. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèóäûã õýðýãëýõ æóðìûí òóõàé õóóëü

41

Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð

8. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí çàðèì

çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé 2007 îí

ÑÝÄÝÂ 4. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË, Ò¯¯ÍÒÝÉ ÕÎËÁÎÃÄÎÍ ¯¯ÑÝÕ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÒªÐªË, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ØÈÌÒÃÝË ÒªËÑªÍ

ÕÓÃÀÖÀÀ, À× ÕÎËÁÎÃÄÎË

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêö

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìýýñ õàìààðàëòàé ýðñäëýýñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð õóðèìòëàëûí ñàí áèé áîëãîí, òîäîðõîé íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ íèéãìèéí äààòãàëûí çîõèöóóëàëòûí òàëààð ñóóðü ìýäëýãòýé áîëíî. Íèéãìèéí õàìãààëëûí áóñàä õàðèëöààíààñ íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààã ÿëãàõ ÷àäâàð ýçýìøèõ, çîõèõ äàäàëûã ñóðàëöàãñàäàä îëãîíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Íèéãìèéí äààòãàë: Èðãýí áîëîí òºð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ çîõèõ

æóðìûí äàãóó øèìòãýë òºëæ, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, äààòãóóëàã÷ ºíäºð íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, ºâ÷ëºõ, àæèëã¿é áîëîõîä ººðò íü, òýð÷ëýí äààòãóóëàã÷ íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí õ¿ì¿¿ñò õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ, òºëáºð ºãºõ òýòãýëãýýíèé àãóóëãàòàé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý.

Íèéãìýýñ õàìààðàëòàé ýðñäýë: Õ¿íèé àìüäðàõ ¿éë ÿâöûí õýâèéí áàéäàë, ¿ðãýëæëýëä ñºðãººð íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñ.

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë: Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëàõ çîðèëãîîð äààòãóóëàã÷ áîëîí àæèë îëãîã÷îîñ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä òºëºõ óðüä÷èëñàí ìºíãºí òºëáºð.

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí: Àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí õºëñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãîîñ òýòãýâýð, òýòãýìæ, òºëáºð, ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàõ, íèéãìèéí äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã íºõºõ çîðèëãîîð òºëñºí øèìòãýëèéí îðëîãî, áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ òºâëºð¿¿ëñýí ìºíãºí õºðºíãº.

Íèéãìèéí äààòãàëä àëáàí æóðìààð äààòãóóëàõ: Ìîíãîë óëñûí õóóëüä çààñíààð áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëºõ õîéøëóóëøã¿é ¿éë àæèëëàãàà.

Íèéãìèéí äààòãàëä ñàéí äóðààð äààòãóóëàõ: Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä àëáàí ¸ñîîð õàìðàãäààã¿é èðãýä ººðñäèéí ¿çýìæýýð äààòãàëä õàìðàãäàõ ¿éë àæèëëàãàà.

Øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà: Àæèë îëãîã÷ áîëîí äààòãóóëàã÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã äààòãàëûí ñàíä øèëæ¿¿ëýí, ò¿¿íèéã íü íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãààñ áàòàëãààæóóëñàí õóãàöàà.

Øèìòãýë òºëñºíä îðóóëàí òîîëîõ õóãàöàà: íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí òºëººã¿é áîëîâ÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààð øèìòãýë òºëñíººð òîîöîõ õóãàöàà.

42


Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîî: Àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýëèéí îðëîãî, áóñàä îðëîãîîñ á¿ðäýõ ñàíãààñ òýòãýâýð, òýòãýìæèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, óëìààð îðëîãîîðîî çàðëàãàà íºõºõ çàð÷ìûí äàãóó àæèëëàõ òîãòîëöîî.

Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî: Äààòãóóëàã÷èä ººðñäèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèíä çîðèóëñàí õóðèìòëàë áèé áîëãîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã òîãòîëöîî.

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí äààòãàë äààòãàëûí íýã òºðºë áîëîõ ó÷ðààñ äààòãàëûí ¿íäñýí

øèíæèéã àãóóëàõ íü• Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëàõ õýëáýð• Íèéãìèéí äààòãàëûí òîãòîëöîî• Íèéãìèéí äààòãàëûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë• Íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð

áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà, ò¿¿íèé àíãèëàë, õóóëü ç¿éí

¿ð äàãàâàð

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýëáýð áîëîõ íèéãìèéí äààòãàë íü ýäèéí çàñãèéí àãóóëãà á¿õèé îéëãîëòîä ñóóðèëñàí áàéäàã. Ãîë àãóóëãà íü íèéãìèéí ãèø¿¿ä-èðãýäèéí àìü íàñ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð, íàñëàëò ãýõ ìýò ýðñäëýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð èðãýä íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëàí øèìòãýë òºëºõ, èíãýñíýýð òýä íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààíû ñóáúåêòûí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Íèéãìèéí äààòãàëûí îíöëîãèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëíî:1. Íèéãìèéí äààòãàëûí ç¿éë íü ºðòãººð ¿íýëýãäýõã¿é, íèéãìèéí ãîë õ¿÷èí

áîëñîí õ¿íèé àìüäðàëûí ÿâöàä èëðýõ ç¿é òîãòîë áàéíà. 3. Íèéãìèéí äààòãàëä èðãýä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áàéõ ¿åäýý øèìòãýë

òºëºõ çàìààð õóðèìòëàë áóþó ìºíãºí õºðºíãèéã ñàíã áèé áîëãîäîã. Äààòãàëûí øèìòãýë òºëºëò òîäîðõîé õóãàöààíû òóðøèä ¿ðãýëæëýõ íü òýòãýâðèéí õýìæýý, ýðñäýëä ºðòñºí ¿åä àâàõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ãîë íºõöºë áîëîõ øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã õóóëèàð òîãòîîñîí áàéäàã.

4. Áèé áîëñîí õóðèìòëàëûã äàõèí õóâààðèëàõ çàìààð /òýòãýâýð òýòãýìæ áîëãîí/ èðãýäèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð áóóðàõ, îðëîãî áàãàñàõ, îðëîãîã¿éäýõ çýðýã ¿å¿äýä íèéãìèéí äààòãàëààñ òýòãýâýð, òýòãýìæèéã îëãîõ õýëáýð¿¿äýýð èðãýäèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.

5. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð á¿õèé èðãýä àëáàí æóðìààð áîëîí ñàéí äóðààð íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëñàíû äàãóó íèéãìèéí äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàíà.

Íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü: o Äààòãóóëàã÷ o Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà

43

o Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí /ìºíãºí õºðºíãº/o Òóõàéí äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà ãýñýí õîîðîíäîî

õîëáîî á¿õèé îéëãîëò, êàòåãîðîîñ á¿ðääýã áàéíà.

Èðãýä áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð òîäîðõîé õýëáýðýýð äààòãóóëñíààð äààòãóóëàã÷èä òîîöîãäîíî. Äààòãóóëàã÷ íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð á¿õèé 18-60 íàñíû èðãýä áàéíà.

Äààòãóóëàã÷ íü òîäîðõîé õýëáýðýýð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ áà àëáàí æóðìààð õàìðàãäàõ íü õºäºëìºðèéí õàðèëöààíààñ ¿¿äýëòýé.

ªì÷èéí á¿õ õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,òºðèéí áóñ, øàøíû áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà, èðãýíòýé õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà èðãýä /àæèëòàí/

Èðãýíèé õóóëèíä çààñàí àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý, õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý – ãýýð àæèëëàæ áàéãàà ÌÓ-ûí èðãýä, ãàäààäûí èðãýä, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ìºí ãýðýý áàéãóóëñàí ¿åýñ

Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë òºðèéí àëáàí õààã÷

Ìîíãîë óëñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàäààäûí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí çýýë òóñëàìæààð õýðýãæèæ áàéãàà òºñºë, õºòºëáºðèéí íýãæ, ãàäààä îðíû äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà ÌÓ-ûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í àëáàí æóðìààð äààòãóóëíà.Äýýðõ àíãèëàëòàä õàìðàãäààã¿é, àëü íýã õýëáýðýýð òîäîðõîé õºäºëìºð

ýðõëýýã¿é èðãýä /ÌÓ-ûí áîëîí ãàäààäûí, õàðüÿàëàëã¿é èðãýä/ ñàéí äóðààð äààòãàëä äààòãóóëàõ áà èíãýõäýý äààòãàëûí òºðëºº ñîíãîí äààòãóóëàõ ýðõòýé.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é äýõ íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöàà ÿìàð òîãòîëöîîíä îðøèí áàéãààãààñ õàìààð÷ õóðèìòëàãäñàí õºðºíãèéã õóâààðèëàõ àðãà çîõèöóóëàëò òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý íü íýã òàëààñàà òóõàéí òºðººñ àðä èðãýääýý ¿ç¿¿ëæ áóé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õàìãààëëûí ÷èãëýëèéí îíöëîãèéã èëýðõèéëíý.

Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí òýòãýâðèéí äààòãàëä äàðààõ ãóðâàí òîãòîëöîî õýðýãæäýã áàéíà.

Àëáàí æóðìààð äààòãóóëàõ èðãýä

Òýòãýâðèéí õàðèëöààíä õýðýãæèæ áóé òîãòîëöîî

Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîî

Õàãàñ õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî

Á¿ðýí õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî

44


Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîî: Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîî ãýäýã íü àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýëèéí îðëîãîîñ òýòãýâýð àâàã÷äûí òýòãýâðèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ îðëîãîîðîî çàðëàãàà íºõºõ çàð÷ìûí äàãóó àæèëëàõ ÿâäàë ìºí.

Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíû ¿åèéí ãîë çàð÷èì íü ýâ íýãäëèéí çàð÷èì áàéíà. Äààòãàëûí øèìòãýë òºëæ áàéãàà èðãýä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí áóþó íèéãìèéí äààòãàëûí ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëäýã ó÷ðààñ äýýðõ çàð÷èì ¿éë÷èëäýã ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ýíý òîãòîëöîîíû ¿åä äààòãóóëàã÷èä òýòãýâýð òîãòîîõ ãîë ¿íäýñëýë íü ò¿¿íèé øèìòãýë òºëñºí öàëèí áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ òýòãýâðýý øèìòãýë òºëñºí öàëèíòàé øóóä òîîöîæ òîãòîîëãîäîã îíöëîãòîé.

Óã òîãòîëöîî íü õ¿í àìûí äèéëýíõ íü çàëóó÷óóä áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä òîõèð÷ áàéãàà ÷ õ¿í àìûí íàñëàëò óðòñàí òýòãýâýð àâàã÷äûí òîî íýìýãäýõ ¿åä òýòãýâðèéí äààòãàëûí ñàíã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ ìàãàäëàëòàé áàéäãààðàà ñóë òàëòàé.

Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî: Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî íü äàðààõ áàéäëààð àíãèëàãäàæ áàéíà.

• Õàãàñ õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî• Á¿ðýí õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî

Õàãàñ õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî áîë õóâààðèëàëòûí áîëîí õóðèìòëàëûí àðãûã õîñëóóëàí õýðýãëýæ õóâààðëèëòûí çàð÷ìààñ á¿ðýí õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíä ¿å øàòòàéãààð øèëæèõèéã õýëíý.

Á¿ðýí õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî ãýäýã íü äààòãóóëàã÷èä ººðñäèéí òýòãýâýðò çîðèóëæ õóðèìòëàë áèé áîëãîõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã òîãòîëöîî þì.

Ýíý òîãòîëöîîíû ãîë àãóóëãà íü äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýë íü õóðèìòëàë ¿¿ñãýí òºâëºðñíººð èðýýä¿éä òýòãýâýðò ãàðàõäàà àâàõ ìºíãèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ãîë õýëáýð þì.

Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëñàí ¿åýñ øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà òîîëîãäîõ áºãººä ýíý íü ýäèéí çàñãèéí áîëîí ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë àæèëëàãàà ìºí.

Ýäèéí çàñãèéí õóâüä äààòãóóëàã÷ íü ººðèéí íýðèéí äàíñàíä ìºíãºí õóðèìòëàëûã òºâëºð¿¿ëýõ, õóðèìòëàãäñàí õºðºíãèéã ýðñäýëä ºðòñºí ¿åä òýòãýâýð òýòãýìæèéí õýëáýðýýð áóöààí àâàõ çîðèóëàëòààð íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòããýëèéã òºëºõ òóë çààâàë îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áàéõ, ¿¿íèé òóëä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áàéõ ãýõ ìýò áàéäëóóä øààðäàãäàíà.

Ýðõ ç¿éí õóâüä øèìòãýë òºëºëò íü òóõàéí èðãýíèé òîäîðõîé ¿åä íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààã ¿¿ñãýñíèéã, ìºí òîäîðõîé ¿åä äóóñãàâàð áîëñíûã áàðèìòæóóëàí õàðóóëàõ ¿íäýñëýë òºäèéã¿é èðýýä¿éí òýòãýâýð òýòãýìæèéí õýìæýýã òîäîðõîéëíî. Øèìòãýë òºëæ áàéãàà õóãàöàà ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñãàâàð áîëñíîîð, èðãýí íàñ áàðàõ, íàñ áàðñàíä òîîöîãäñîíîîð, õóóëèéí ýòãýýä òàòàí áóóãäñàíààð äóóñãàâàð áîëíî. Íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààíû çîõèöóóëàëòàä:

à/ óëñàä àæèëëàñàí õóãàöàà /1995 îíîîñ ºìíºõ ¿åä/á/ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà ãýñýí íèéòëýã øèíæ áîëîí

îíöëîã, ÿëãààã àãóóëàõ îéëãîëò áàéíà.

45

Óëñàä àæèëëàñàí æèë áóþó õóãàöàà íü àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûã àæèëä îðñîí ¿åýñ àæëààñ õàëàãäàõ õ¿ðòýëõ õóãàöàà áºãººä õºäºëìºðèéí äýâòðýýð òîäðóóëáàë, àæèëä îðñîí, àæëààñ ãàðñàí òóøààëóóäààð áàòàëãààæóóëäàã áàéâ. Õàðèí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà íü èðãýä ºì÷èéí òºðºë õýëáýð õàðãàëçàõã¿é àëü ÷ õýâøèëä àæèëëàñàí, íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëñºí ¿åýñ ýõëýí òîîëîãääîã õóãàöàà þì.Àæèëëàñàí õóãàöàà íü õºäºëìºð ýðõëýõòýé õîëáîîòîé áà àæèë îëãîã÷òîé õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëæ àæèëëàñàí ¿åýñ òîîëîãääîã õóãàöàà. Óëñàä àæèëëàñàí æèëèéã íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºíä òîîöîõ çîõèöóóëàëòòàé.Òºðèéí àëáà õààñàí õóãàöàà íü çîõèöóóëàõ ýõ ñóðâàëæààðàà, ìºí òºðèéí óëñ òºðèéí, çàõèðãààíû, òóñãàé, ¿éë÷èëãýýíèé ãýñýí òºðë¿¿äòýé áàéäãààðàà îíöëîã áàéäàã õýäèé ÷ òºðèéí àëáàíä àæèëëàñàí õóãàöàà íü íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíä õàìðàãäàíà. Öýðãèéí àëáà õààñàí õóãàöàà íü öýðãèéí àëáàíä õàìààðàãäàæ áóé çýâñýãò õ¿÷èí, õèëèéí áîëîí äîòîîäûí öýðýã, òàãíóóë, öàãäàà, ãàëûí áîëîí õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ, àëáà õààñàí õóãàöààã õàìðóóëíà. Öýðãèéí àëáà õààæ áàéãàà ¿åä íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëºõã¿é áîëîâ÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýýð öýðãèéí àëáà õààæ áàéõ ¿åèéí õóãàöààã øèìòãýë òºëñºí õóãàöààòàé àäèëòãàí òîîöîæ, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëä õàìðàãäàõ õºðºíãèéã Çàñãèéí ãàçðààñ íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä øèëæ¿¿ëíý.Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíä îðóóëàí òîîöîõ õóãàöàà íü àæèëòàí, øèìòãýë òºëººã¿é áîëîâ÷ õ¿íäýòãýí ¿çýõ ãýõ çýðýã øàëòãààíààð òºëººã¿é áàéñàí ¿åèéí õóãàöààã òºëñíººð òîîöäîã çîõèöóóëàëò áèé. ¯¿íä:

Óëñàä àæèëëàñàí õóãàöàà

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà

• óëñàä àæèëëàõ• õºäºº àæ àõóéí íýãäýëä àæèëëàõ • öýðãèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ

• àæèëëàñàí õóãàöàà• òºðèéí àëáàíä àæèëëàñàí õóãàöàà• öýðãèéí àëáà õààñàí õóãàöàà• íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëñºíä

îðóóëàí òîîöîõ õóãàöàà

46


Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëñºíä îðóóëàí òîîöîõ ýäãýýð õóãàöààíä, íýãä¿ãýýðò, äààòãóóëàã÷ òóõàéí õóãàöààíä àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýýã¿éí óëìààñ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëýý ººðºº òºëººã¿é áàéõ, õî¸ðäóãààðò, íýãýíò äààòãóóëàã÷ òºëººã¿é áîë ººð ýòãýýä òóõàéí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýí, òºëºõ ãýñýí çîõèöóóëàëò, ¿ð äàãàâàð áèé áîëíî.

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë:1. Íèéãìèéí äààòãàëä õýí õàìðàãäàõ áîëîìæòîé âý?

à/ íèéãìèéí ãèø¿¿ä á¿ãä (Î-ñ äýýø íàñíû á¿õ èðãýä)á/ õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãàà èðãýäâ/ ººðòºº îðëîãî áèé áîëãîæ ÷àäàæ áàéãàà èðãýäã/ õºäºëìºðèéí ÷àäàâõè á¿õèé ìîíãîë óëñûí, ãàäààäûí, õàðüÿàëàëã¿é èðãýää/ äýýðõ á¿ãä

2. Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîî, õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíîîñ ÿëãàãäàõ øèíæèéã òîäîðõîéëíî óó.

à/ íèéãìèéí ãèø¿¿ä ººðèéí õóðèìòëóóëñàí îðëîãûí õýìæýýíä òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýéá/ íèéãìèéí ãèø¿¿ä ººðèéí íýð äýýð áàéãàà äàíñàíä øèìòãýëýý òºâëºð¿¿ëñíýýð îäîîãèéí òýòãýâýð àâàã÷èéí òýòãýâýð áîëæ çàðöóóëàãääàãã¿éâ/ äàíñàíä õóðèìòëàãäñàí õºðºíãº ýðñäýë ¿¿ññýí ¿åä òýòãýâýð, òýòãýìæ áîëãîí áóöààí çàðöóóëàãäàíà.ã/ À áîëîí Â õàðèóëò çºâä/ á¿ãä çºâ

3. À íýãýí áàéãóóëëàãàä 3 æèë àæèëëàæ áàéãààä äàðàà íü àæëààñ ãàð÷ 2 æèë àæèë ýðõëýýã¿é áºãººä 2005 îíä áóöààä õóó÷èí áàéãóóëëàãàäàà àæèëä

õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷ áîëîí òºðèéí àëáàí

õààã÷ áàéãóóëëàãûí çàõèàëãààð àæëààñ ÷ºëººëºãäºæ ñóðàëöñàí

õóãàöàà

öýðãèéí æèíõýíý àëáûã áàéëäàã÷,

ò¿ð¿¿÷ýýð õààñàí õóãàöàà

òýòãýìæòýé ÷ºëºº àâ÷ õ¿¿õäýý àñàðñàí

õóãàöàà

õóóëü áóñààð àæëààñ çàéëóóëàãäàí ìºðäºãäñºí,

õèëñ õýðãýýð õîðèõ ÿë ýäýëñýí õóãàöàà

õóóëü áóñààð àæëààñ õàëàãäñàí ¿åèéí

õóãàöàà

èðãýíèé õàìãààëàëòûí áîëîí áóñàä äàé÷èëãààíû

õóãàöàà

õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû,

æèðýìñíèé áîëîí àìàðæñàíû àìðàëòòàé

áàéñàí õóãàöàà

õóóëüä çààñàí áóñàä õóãàöàà

47

îðñîí. Ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ øààðäëàãà ãàðñàí òóë 2008 îíä íýã æèë 6 ñàðûí ÷ºëººòýé áàéæ áàéãààä àæèëäàà îðæýý. Äýýðõ àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíä ò¿¿íèé íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºëò òàñðàõ óó, òàñàðñàí áîë ¿ð äàãàâàð àãóóëàõ óó?

à/ àæëààñ ãàðñàí õýäèé ÷ ñàéí äóðààð øèìòãýë òºëæ áàéñàí áîë õóãàöàà òàñðàõã¿éá/ àëáàí æóðìààð äààòãóóëàã÷èéí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà òàñàëäàíàâ/ àëáàí æóðìààð äààòãóóëàã÷èéí øèìòãýë òºëºõ õóãàöàà òàñàëäàõ õýäèé ÷ ¿ð äàãàâàð àãóóëàõã¿éã/ àëáàí æóðìààð äààòãóóëàã÷èéí øèìòãýë òºëºõ õóãàöàà òàñàëäàõ õýäèé ÷ ÿìàð òºðëèéí òýòãýìæ, òýòãýâýð òîãòîîëãîõîîñ øàëòãààëæ, ¿ð äàãàâàð àãóóëíà

4. Àæèëëàñàí æèë áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà õî¸ð íü íýã èæèë îéëãîëò ìºí ¿¿?

à/ ÿëãààòàé, õî¸ð ººð îéëãîëòûí õýìæ¿¿ð áîëäîãá/ ÿëãààã¿é, àæèëëàñàí æèë ãýäýã íü íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà áîëæ òîîëîãäîíîâ/ ÿëãààòàé, ººð ººð ñóáúåêòûí õîîðîíä äýýðõ õóãàöàà ¿¿ñ÷ òîîëîãäîíîã/ ÿëãààã¿é, íýã íü íºãººãºº îðëîõ õóãàöàà áàéäàã

5. Íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëºõèéí à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëíî óó.à/ çºâõºí ººðèéí òºëºõ øèìòãýëýýñ ãàäíà áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ øèìòãýë òºëºãäºæ õóðèìòëàë ¿¿ñ÷, õàìãààëàãäñàí áàéäàãá/ øèìòãýë ñàíä òºâëºð÷, õàìãààëàãäàíàâ/ ñàíãèéí õºðºíãèéã ýðãýëòýä îðóóëæ, àøèã òîîöîæ áîëíîã/ øààðäëàãàòàé ¿åä äààòãóóëàã÷ ººðºº àâ÷, ýðãýëòýíä îðóóëàõ áîëîìæòîé

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Íèéãìèéí äààòãàëûí ¿íäñýí øèíæ îíöëîãèéã äààòãàëûí õàðèëöàà,

çîõèöóóëàëòòàé õàðüöóóëàí ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.2. Çààâàë áîëîí ñàéí äóðààð äààòãóóëàõûí ÿëãàà, à÷ õîëáîãäëûã òóñ á¿ðä íü

æèøýý àâ÷ òàéëáàðëàíà óó.3. Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîî ìàíàé óëñûí õóâüä îðøèí áàéñàí ¿åèéí

îíöëîãèéã ýõ ñóðâàëæ äýýðýýñ æèøýý àâ÷, ä¿ãíýëò ãàðãàíà óó.4. Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíû äàâóó òàë þó áîëîõûã, íèéãìèéí õàðèëöààíä

õýðõýí íèéöýæ áàéãàà áîëîõûã õàìààðàõ õóóëèíä ¿íäýñëýí /æèøýý àâ÷/, áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó.

5. Ñóóðü áóþó ¿íäýñíèé äààòãàë ãýæ þó áîëîõ, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûã îäîîãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí çîõèöóóëàëòòàé õàðüöóóëæ, òîäîðõîéëíî óó.

6. Íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëñíû ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð þó áîëîõûã òîäîðõîéë, íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà òàñàëäàõ íü ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýõ ýñýõ òàëààð ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

48


ÑÝÄÝÂ 5. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ØÈÌÒÃÝË ÍÎÃÄÎÕ ÎÐËÎÃÛÃ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàðÕè÷ýýëèéí çîðèëãî: Äààòãóóëàõ õýëáýðýýñ õàìààð÷, øèìòãýë òºëºõ îðëîãî,

ò¿¿íèé òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã òàíèí ìýäýõ, õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèí, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàðûã ýçýìøèæ, øèìòãýë òºëºõ îðëîãûí òàëààð õóóëü ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàðûã òºëºâø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèí: õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé äàãóó àæèëòíóóäààñ

çàðöóóëñàí õºäºëìºðèéí òîî, õºäºëìºðèéí ¿íý ºðòºã.Õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèíòàé àäèëòãàõ îðëîãî: õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð

øóóä òîõèðîëöîîã¿é áîëîâ÷ àæèë îëãîã÷îîñ /õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿í/ îëãîæ áàéãàà õºäºëìºðèéí õºëñòýé àäèëòãàí ¿çýõ îðëîãî.

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë: íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëàõ çîðèëãîîð äààòãóóëàã÷ áîëîí àæèë îëãîã÷îîñ õóóëüä çààñàí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä òºëºõ óðüä÷èëñàí òºëáºð.

Àæèëòíû öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñíººñ øèìòãýë òîîöîõ: õºäºëìºðèéí áîëîí õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýãýýð àæèëëàõ àæèëòíû öàëèí õºëñíººñ ñàð á¿ð íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã ñóóòãàí, íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýðò áàòàëãààæóóëàëò õèéõ ¿éë àæèëëàãàà.

Èðãýí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãîî ººðºº òîäîðõîéëîõ: ñàéí äóðààð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ èðãýí íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åäýý íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ îðëîãîî òîäîðõîéëíî.

Øèìòãýëèéã õóãàöààíä òºëºõ: àëáàí æóðìààð äààòãóóëàõ àæèëòíû àæèë îëãîã÷ íü ñàð á¿ð, ñàéí äóðààð íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ èðãýí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí äàãóó òîäîðõîé õóãàöààíä øèìòãýëèéã òóñ òóñ òºëíº.

Øèìòãýëèéã õóãàöààíä òºëººã¿éãýýñ ¿¿ñýõ õàðèóöëàãà: øèìòãýëèéã õóãàöààíä òºëººã¿é áîë õóóëüä çààñíààð õóãàöàà õýòð¿¿ëñíèé àëäàíãè òîîöíî.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäñàíààð øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã áèé áîëîõ íü• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãî, ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîõ íü

èðãýä, àæèë îëãîã÷, àæèëòíû ¿¿ðýã áîëîõ íü• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºíä òîîöîõ ¿íäýñëýë, òýäãýýðèéí

çîõèöóóëàëòûí îíöëîã• Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñíººñ ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàð

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõèéí òóëä äààòãóóëàã÷ øèìòãýë íîãäîõ îðëîãîî òîäîðõîéëíî. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã òîäîðõîéëîõ ¿íäýñëýë íü øèìòãýë íîãäîõ îðëîãî ìºí. Ýíý íü õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèí áîëîí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ áóñàä îðëîãîîñ á¿ðäýíý. Äààòãóóëàã÷èéí òîäîðõîé îðëîãîíä øèìòãýë íîãäóóëæ, ìºíãºí õºðºíãº áîëãîí òºâëºð¿¿ëíý. Îðëîãî ãýäýãò:

• Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð òîã òîîñîí õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèí

49

• Õºäºëìºðèéí õóóëüä çàà-ñàí îëãîâðóóä /ýýëæèéí àìðàëòûí, ñóë çîãñîëòûí, àæëûí çàéëøã¿é øààðäëàãààð ººð àæèëä ò¿ð øèëæ¿¿ëýõ ¿åèéí, àæèë õ¿ëýýëöýõ õóãàöààíû, àæèë, àëáàí òóøààë íü õýâýýð õàäãàëàãäàæ áàéãàà àæèëòàíä îëãîõ îëãîâîð, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð àæèëäàà èðýýã¿é ¿åèéí, áóðóó õàëñàí áóþó øèëæ¿¿ëñýí ¿åèéí îëãîâîð/

• Àæèë ã¿éöýòãýõ áîëîí õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýãýýð òîõèðñîí õºëñ

• Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷èéí ººðºº òîäîðõîéëæ áàéãàà îðëîãî

• Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãààñ àæèëòàíä îëãîæ áàéãàà õîîë, óíààíû çàðäàë, îðîí ñóóö, ò¿ëýý, í¿¿ðñíèé ¿íèéí õºíãºëºëò, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãî

Õóóëüä çààñíààð àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷ àëü àëü íü òîäîðõîé õóâü õýìæýýãýýð ñàð á¿ð øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã. Õàðèí äàðààõ òîõèîëäëóóäàä àíõààðàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:

• Õóóëèéí ýòãýýä ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä1

• Äàìïóóðñàí áóþó ººð ¿íäýñëýëýýð òàòàí áóóãäñàí òîõèîëäîëä2

Õóóëèéí ýòãýýä ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîë øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã íü øèíýýð áèé áîëñîí õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæèíý.

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òàñðàëòã¿é òºëºãäºæ áàéõ íü íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð òýòãýìæèéí òºðëººñ õàìààðíà. Áàéíãà äàâòàãäàõ, ýñâýë áîãèíî õóãàöààíä òîõèîëäîæ áîëîõ ýðñäëýýñ õàìààð÷, çàðèì òºðëèéí òóñëàëöààã îëãîõ ¿åä íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òîäîðõîé õóãàöààíû òóðøèä òàñðàëòã¿é áàéäëààð òºëñºí áàéõûã õóóëüä òîäîðõîéëñîí. Òóõàéëáàë, àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ, æèðýìñíèé áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ, òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð ãýõ çýðýã áîëíî.

Ìýäëýã øàëãàõ áîäëîãîÃàäààäàä ñóðãóóëü òºãññºí ìýðãýæèëòýí Ì íü íýãýí õóâèéí êîìïàíèä àæèëä

îðæýý. Ò¿¿íèé õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí öàëèí 750 000 òºãðºã. Õàðèí àæèëëààä 3 æèë áîëæ áàéõàä íü õóâèéí íýãýí Õ ãýõ áàéãóóëëàãà ººðèéí ¿íäñýí àæëûí çýðýãöýý àæèëëàõûã óðüæ, ìºí õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëæýý. Õºäºëìºðèéí

1 Хуулийн этгээдийг шинээр үүсгэн байгуулж болно. Мөн хуульд зааснаар өөрчлөн байгуулагдах замаар үүсгэн байгуулж болно. Хуулийн этгээд өөрчлөн байгуулагдах дараах арга замууд байна. Нэгдэх, нийлэх, хуваах, тусгаарлах, өөрчлөн байгуулах. 2 Энэ нь тухайн хуулийн этгээд цаашид үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болох явдлыг ойлгоно.

Õºäºëìºðèéí õºëñ ãýäýã îéëãîëò íü

àæèë îëãîã÷äûí òºëºº àæèëòíóóäààñ

çàðöóóëñàí õºäºëìºðèéí òîî,

õºäºëìºðèéí ¿íý ºðòºã áºãººä ýíý

íü õºëñíèé õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû

õ¿ðýýíä çîõèöóóëàãääàã îíöëîãòîé.

Ãýòýë öàëèí áîë èðãýä òºðèéí àëáà õàøñíû òºëºº òºðººñ îëãîæ áóé

óðàìøóóëàë áºãººä öàëèíã òºð ººðèéí ¿çýìæýýðýý òîãòîîí çîõèöóóëíà.

50


ãýðýýíä “àæëûí öàã íü òîãòìîë 8 öàã áóñ, öàëèí 600 000 òºãðºã” ãýæ äóðüäñàí. Ì-èéí õèéõ àæèë íü îð÷óóëãûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áàéñàí òóë Ì ºäðèéí öàãààð ººðèéí áàéãóóëëàãàä àæëàà õèéí, ÷ºëººò öàãòàà Õ áàéãóóëëàãûí àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýäýã áàéâ.

• Ì –í õóâüä íèéãìèéí äààòãàëä ÿìàð õýëáýðýýð äààòãóóëàõ âý?• Ì-í íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë íîãäîõ îðëîãûí õýìæýýã òîäîðõîéë.• Ýäãýýð îðëîãûí íèéëáýðýýð øèìòãýë òîîöîõ óó. Íèéãìèéí äààòãàëûí

øèìòãýëèéã íîãäóóëàõ äýýä õÿçãààð ãýæ áàéõ óó?• Ì àæèëëàæ áàéõ ¿åäýý æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ññýí

áîë äýýðõ õî¸ð áàéãóóëëàãûí àëü àëèíààñ íü òóñ òýòãýìæèéã òîãòîîëãîæ áîëîõ óó?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Õºäºëìºð ýðõëýã÷ - àæèëòàí íü õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèíãààñ øèìòãýë

õýðõýí òºëºõ, ò¿¿íèé áàòàëãààæóóëàõ òàëààð ÿðèëöàíà óó.2. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ òàëààð àæèë îëãîã÷ íü ÿìàð ¿¿ðýã,

õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ âý?3. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ øèìòãýë õýðõýí òºëºõ âý, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòûí òàëààð æèøýý àâ÷ òàéëáàðëàíà óó.4. Òºëºãäººã¿é áàéãàà õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã íºõºí

òºëæ áîëîõ óó, øàëòãààíûã òàéëáàðëà.5. Äààòãóóëàã÷ õºäºëìºðèéí õºëñ, öàëèíãààñ øèìòãýë òºëººã¿é áîëîâ÷

òºëñíººð òîîöîõ ÿìàð çîõèöóóëàëò áàéäàã âý, òºëñíººð òîîöñîíû ¿ð äàãàâðûí òàëààð ÿðèëöàíà óó.


Õóóëü òîãòîîìæ6. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü, 20047. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèóäûã õýðýãëýõ æóðìûí òóõàé õóóëü

Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð8. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí çàðèì

çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé 2007 îí

ÑÝÄÝÂ 6. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ªÍÄªÐ ÍÀÑÍÛ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÎÍÖËÎÃ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÑýäâèéí çîðèëãî: ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, ò¿¿íèé

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí àñóóäëûã òàíèí ìýäýæ, áóñàä òºðëèéí òýòãýâðýýñ ÿëãàæ òîäîðõîéëîõ, ºíäºð íàñíû òýòãýâýð áîäîõ ¿íäñýí ìýäëýã ýçýìøèæ, óëìààð

51

òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ çýðýã ÷àäâàð ýçýìøèæ, ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä áóñäàä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Òýòãýâðèéí íàñ: ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñýõ íàñ áóþó ýðýãòýé

60, ýìýãòýé 55 íàñàíä õ¿ðýõÕºäºëìºðèéí íºõöºë: Õºäºëìºðëºõ ÿâöàä àæèëòíû àæèëëàõ ÷àäâàð,

ýð¿¿ë ìýíäýä äàãíàñàí áóþó õàìññàí áàéäëààð íºëººëºõ àæëûí áàéðíû áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îð÷íû õ¿÷èí ç¿éë.

Õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ íºõöºë: àæèëòíûã ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, õóðö õîðäëîãî, ¿éëäâýðëýëèéí îñîëä õ¿ðãýõ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é õºäºëìºðèéí ýðñäýëòýé íºõöºëèéã îéëãîíî.

Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð: Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ á¿ðýí òýòãâýâýð àâàõ áîëçîë õàíãààã¿é áîëîâ÷ õóóëüä çààñàí òîäîðõîé õóãàöààíä øèìòãýë òºëñºí äààòãóóëàã÷èä ñàð á¿ð îëãîõ ìºíãºí õºðºíãº.

Á¿ðýí òýòãýâýð: Õóóëüä çààñàí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñýí, 20-èîñ äýýø æèë øèìòãýë òºëñºí äààòãóóëàã÷èä õóóëüä çààñàí õóâü õýìæýýãýýð ñàð á¿ð îëãîõ ìºíãºí õºðºíãº.

Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý: Òîäîðõîé áîëîâñðîë, òóñãàé ìýðãýæèë ¿ë øààðäàõ ýíãèéí àæèëä õºäºëìºðèéí ãýðýý áîëîí õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý òýäãýýðòýé àäèëòãàõ áóñàä ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà àæèëòíû öàãèéí ¿íäñýí öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñ.

Íýðèéí äàíñ: Äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýëèéã ò¿¿íèé íýð áîëîí á¿ðòãýëèéí äóãààð á¿õèé äàíñàíä õóðèìòëóóëæ, õóóëüä çààñàí áîëçîë.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • ªíäºð íàñíû /õºäºëìºðèéí/ òýòãýâðèéí îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, áóñàä

òýòãýâðýýñ ÿëãàõ îíöëîã øèíæ• ªíäºð íàñíû òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëîõ

¿íäýñëýë õýìæýý òîîöîõ, íýìýãäë¿¿ä• ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí õýìæýý òîîöîõ, íýìýãäë¿¿ä, îëãîõ õóãàöàà• ºíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë• ªíäºð íàñíû òýòãýâýð áîäîõ õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíû îíöëîã øèíæ • ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõ õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíû îíöëîã øèíæ,

íýðèéí äàíñíû çîõèöóóëàëò

Èðãýä õóóëèàð òîãòîîñîí íàñàíä õ¿ð÷, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëæ àæèëëàâàë çîõèõ õóãàöààã õàíãàñàí òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ íàñàí òóðøèä íü îëãîõ ¿ðãýëæèëñýí øèíæòýé ìºíãºí õºðºíãº íü ºíäºð íàñíû òýòãýâýð ìºí. ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéã íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâðèéí ñàíãààñ òîîöîí îëãîíî. ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéã äîð äóðäñàí áàéäëààð àíãèëæ àâ÷ ¿çäýã.

52


ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéã äààòãóóëàã÷èéí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíààñ õàìààð÷ ÿëãààòàé áàéäëààð òîãòîîí îëãîíî. ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí äîîä õýìæýý íü çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîñîí õºäºëìºðéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé 75%-èàñ, õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýðèéí äîîä õýìæýý íü ìºí õºëñíèé 50%-èàñ áàãàã¿é áàéíà (Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëèéí 5-ð ç¿éë)

ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí õýìæýý, ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë, íýìýãäýë

¯íäýñëýë Á¿ðýí òýòãýâýð Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð

ªíäºð íàñíû òýòãýâýð

òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë

Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 20-èîñ äîîøã¿é æèë òºëñºí 60 íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé, 55 íàñàíä õ¿ðñýí ýìýãòýé

Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 10-20 õ¿ðòýëõ æèë äîîøã¿é òºëñºí 60 íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé, 55 íàñàíä õ¿ðñýí ýìýãòýé

Òýòãýâðèéí õýìæýý

Äààòãóóëàã÷èéí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíèé 45%-èàð

Òóõàéí äààòãóóëàã÷èä òîãòîîãäâîë çîõèõ ñàðûí òýòãýâðèéã øèìòãýë òºëâºë çîõèõ íèéò ñàðûí òîîíä õóâààæ, øèìòãýë òºëñºí íèéò ñàðûí òîîãîîð ¿ðæ¿¿ëæ ãàðãàíà.

Òýòãýâðèéí íýìýãäýë îëãîõ

¿íäýñëýë

20-èîñ äýýø øèìòãýë òºëñºí æèë òóòàìä 1.5%èéí íýìýãäýë îëãîíî

Äýýðõ áàéäëààð òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí áîëîâ÷ 12 ñàðààñ äîîøã¿é õóãàöààíä àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí òýòãýâýð àâàã÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áîë òýòãýâðèéí õýìæýýã àíõ òýòãýâýð òîãòîîñîí äóíäàæ öàëèíãààñ òîîöîæ ººð÷ëºí òîãòîîíî.

Øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíààñ íü

õàìààð÷

Õºäºëìºðèéí íºõöºëººñ íü

õàìààð÷

Ã¿éöýòãýæ áóé àæëààñ íü õàìààð÷

Á¿ðýí òýòãýâýð

õóâü òýíö¿¿ëñýí

òýòãýâýð

õýâèéí íºõöëèéí

õ¿íä, õîðòîé,

õàëóóí íºõöëèéí

ãàçðûí äîð

íºõöëèéí

öýðãèéí àëáàí

õààã÷èéí

óðëàãèéí

áàéãóóëëàãàò

àæèëëàñàíû ãýõ ìýò

53

Õºíãºëºëòýé íºõöëººð òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ¿íäýñëýë

¯íäýñëýë Áîëçîë, íàñ, øèìòãýë òºëâºë çîõèõ õóãàöàà

Õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ

íºõöºëä àæèëëàñàí áîë

Õºäºëìºðèéí íºõöºë Íàñ

Øèìòãýë òºëâºë

çîõèõ íèéò õóãàöàà

¯¿íýýñ õýâèéí

áóñ íºõöºëä

Õ¿íä Ýð-55Ýì -50

20 æèë

Ýð-12 æèë 6 ñàðÝì-10 æèë

Õîðòîé, õàëóóí Ýð-50Ýì -45

Ýð-10 æèëÝì-7 æèë 6 ñàð

Ãàçðûí äîð Ýð-50 10 æèë

Îëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ºñãºñºí

áîë

Áîëçîë ÍàñØèìòãýë òºëâºë

çîõèõ õóãàöààÒºð¿¿ëñýí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäýý 6 íàñ õ¿ðòýë ºñãºñºí áîë

50 íàñàíä õ¿ðñýí áàéõ

20-èàñ äîîøã¿é æèë øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí áàéõ

Óðëàãèéí àæèëòàí áîë


çîõèõ õóãàöààÑîíãîäîã, ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãàä ãîöëîë äóó÷èí, á¿æèã÷èí, ãèìíàñòèê, àêðîáàò, òýíöâýð, óðàí íóãàðàëò, õ¿íä æèíãèéí ¿ç¿¿ëáýð, çýðëýã àðààòàí, àí àìüòàí ñóðãàæ òîãëóóëàã÷, õººìèé÷èí, ¿ëýýâýð õºãæèì÷èí

Íàñ õàðãàëçàõã¿é

20-èîñ äîîøã¿é æèë äóðäñàí ìýðãýæëýýð àæèëëàñàí, ýñõ¿ë íèéòäýý 25-èàñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñíû 15 æèë íü äîð äóðäñàí ìýðãýæëýýð àæèëëàñàí áîë

Òºìºð çàìûí öýðýãæ¿¿ëñýí õàìãààëàëòûí

àëáà


çîõèõ õóãàöààÇºâõºí òºìºð çàìûí öýðýãæ¿¿ëñýí õàìãààëàëòûí àëáàíä àæèëëàñàí áàéõ

Íàñ õàðãàëçàõã¿é

25-ààñ äîîøã¿é æèë øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí áîë

Íèéãìèéí äààòãàëûí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí òîìîîõîí àðãà õýìæýýíèé íýã íü Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí íýðèéí äàíñíû òóõàé õóóëèéã 1999 îíä áàòëàí ìºðä¿¿ëñýí ÿâäàë þì. Íýðèéí äàíñíû ãîë îíöëîã íü äààòãóóëàã÷èéí öàëèíãààñ òýòãýâýð òîãòîîí îëãîäîã õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîã øèìòãýëýýñ òýòãýâýð òîãòîîäîã õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëæ áàéãààä îðøèíî. Íýðèéí äàíñûã òóõàéí äààòãóóëàã÷èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ äýýð áè÷èãäñýí ðåãèñòðèéí äóãààðààð íýýæ ìýäýýëýëä îðóóëíà.

54


Íýðèéí äàíñíû îðëîãî íü äàðààõ ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä:- Íýðèéí äàíñíû ýõíèé ¿ëäýãäýë- Äààòãóóëàã÷èéí òºëñºí øèìòãýë- Àæèë îëãîã÷èéí òºëñºí øèìòãýë- Òºðººñ òºëñºí øèìòãýë- Íýðèéí äàíñíû îðëîãîä òîîöñîí õ¿¿

Äààòãóóëàã÷ íü íýðèéí äàíñíààñ äàðààõ òýòãýâýð¿¿äèéã òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé þì. ¯¿íä:

- ªíäºð íàñíû òýòãýâýð- Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð- Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë: 1. Äààòãóóëàã÷ íü òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã íèéòäýý 25 æèë òºëæ

àæèëëàñíû äîòîð ãàçðûí äîð 3 æèë, õºäºëìºðèéí õîðòîé íºõöºëä 4 æèë, õ¿íä íºõöºëä 6 æèë òóñ òóñ àæèëëàñàí ãýâýë ò¿¿íä õºäºëìºðèéí ÿìàð íºõöºëººð ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéã òîãòîîõ âý?

à. Õºäºëìºðèéí õîðòîé íºõöºëèéí áîëçëîîðá. Õºäºëìºðèéí õ¿íä íºõöºëèéí áîëçëîîðâ. Õºäºëìºðèéí õýâèéí íºõöºëèéí áîëçëîîðã. Õºäºëìºðèéí ãàçðûí äîð àæèëëñàí íºõöºëèéí áîëçëîîð

2. 4 õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí, 50 íàñ õ¿ðñýí, òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 16 æèë òºëæ àæèëëàñàí ýõ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿íä

à. ªíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîíîá. ªíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîíî

Íýðèéí äàíñíààñ îëãîãäîõ òýòãýâðèéí òºðºë

¯íäýñëýëªíäºð íàñíû

òýòãýâýðÒàõèð äóòóóãèéí

òýòãýâýðÒýæýýã÷ýý àëäñàíû

òýòãýâýð

Òýòãýâýðòîãòîîõ

ýðõ

ªíäºð íàñíû ñàðûí òýòãýâðèéã òîîöîõîä íýðèéí äàíñíû îðëîãî, äààòãóóëàã÷èéí òýòãýâýð àâàõ äóíäàæ õóãàöààã õàðãàëçàí äàðààõü òîìú¸îãîîð áîäíî:8.1.1. ÕÒ = ----- : 12, ¿¿íä:Ò - ñàðûí òýòãýâðèéí õýìæýý;Õ -íýðèéí äàíñíû íèéò îðëîãî;Ê-òýòãýâýð àâàõ äóíäàæ õóãàöààíû èëýðõèéëýë.

-Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí áîë ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äóíäàæ ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñ, àäèëòãàõ îðëîãûí 60 õóâèàð,

- Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà õàãàñ àëäñàí áîë ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äóíäàæ ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñ, àäèëòãàõ îðëîãîîñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí õóâüä íîãäîõ õýìæýýãýýð òîãòîîíî.

-Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é íýã õ¿íòýé áîë ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äóíäàæ ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñ, àäèëòãàõ îðëîãûí 40 õóâèàð,-Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿í áàéãàà áîë äýýðõ õóâü õýìæýýã õ¿í òóñ á¿ðò 10 õóâü íýìýãä¿¿ëæ òîãòîîíî.

Òýòãýâýð òîãòîîëãîí àâàõ ýðõ

-Íèéòäýý 180 ñàðûí øèòãýë òºëñºí áîë

-Íèéòäýý 20-èàñ äîîøã¿é æèë ÍÄØèìòãýëòºëñºí, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ áà íàñ áàðàõûí ºìíºõ 5 æèëèéí 3 æèëä øèìòãýë òºëñºí áîë

55

3. Äóóðü á¿æãèéí ýðäìèéí òåàòðò ãîöëîë äóó÷íààð 21 æèë àæèëëàñàí, 40 íàñòàé äààòãóóëàã÷ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿íä

à. ªíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîíîá. ªíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîíîâ. Íàñ õ¿ðýõã¿é áàéõ òóë ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõã¿é

4. Òýòãýâðèéí íýðèéí äàíñíû çîõèöóóëàëò íüà. Õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîíä ¿íäýñëýñýíá. Õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíä ¿íäýñëýñýí

5. Òýòãýâðèéí íýðèéí äàíñíààñ à. Çºâõºí ºíäºð íàñíû òýòãýâýð ë òîãòîîíîá. ªíäºð íàñ, òàõèð äóòóó, òýæýýã÷ýý àëäñàíûû òýòãýâýð òîãòîîíîâ. Îäîîãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òîãòîîæ áóé á¿õèé ë òýòãýâýð,

òýòãýìæèéã òîãòîîíîã. Á¿ãä çºâ

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Õºäºëìºð ýðõýëæ áóé èðãýíèé ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõ áîëîí ñàéí äóðûí

äààòãàëä äààòãóóëñàí èðãýíèé ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéí ÿëãààã íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàíà óó.

2. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëíî óó.3. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõ õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíû àðãà÷ëàëûã

õóâààðèëàëòûí òîãòîëöîîòîé õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó.4. ßìàð òîõèîëäîëä ºíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñýõ

âý?5. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîõ íàñûã õºäºëìºðèéí õóóëèéí çîõèöóóëàëòàé

õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó.6. ªíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí èðãýí õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàõ

ýðõòýé þó, õýðýâ àæèëëàñàí òîõèîëäîëä òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýãòýé þó, õýðýâ øèìòãýë òºëñºí áîë òýòãýâðèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ áèé þó?

7. ªíäºð íàñíû á¿ðýí áîëîí õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâðèéí äýýä, äîîä õÿçãààðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã òºðèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ä¿ãíýëò õèéí ÿðèëöàíà óó.

ÑÝÄÝÂ 7. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÒÀÕÈÐ ÄÓÒÓÓÃÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ¯¯ÑÝÕ, ÄÓÓÑÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË¯¯Ä

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ËåêöÑýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí äààòãàëûí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí îéëãîëò,

îíöëîã øèíæ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí àñóóäëûã òàíèí ìýäýæ, áóñàä òºðëèéí òýòãýâðýýñ ÿëãàæ òîäîðõîéëîõ, òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð áîäîæ ãàðãàõ ñóóðü ìýäëýã ýçýìøèæ, óëìààð òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ çýðýã ÷àäâàð ýçýìøèæ, óëìààð íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

56


Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð: Òàõèð äóòóó õ¿í: Óäàìøëûí áîëîí óäàìøëûí áóñ øàëòãààí, òºðºëõèéí

ãàæèã, ººð÷ëºëò, ºâ÷èí, îñîë ãýìòëèéí óëìààñ áèå ìàõáîäèéí õýâèéí áàéäàë àëäàãäñàíààñ áîëæ ºâäºæ øàíàëäàã, àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãàà íü õÿçãàðëàãäìàë áîëæ íèéãìèéí çàéëøã¿é õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áîëñîí õ¿íèéã õýëíý.

Àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãàà õÿçãààðëàãäìàë áîëîõ: Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä àëäàãäñàíû óëìààñ ººðºº ººðòºº ¿éë÷ëýõ, õºäëºõ, áàðèìæààëàõ, õàðüöàõ, ººðèéãºº õÿíàõ, ñóðàõ, õºäºëìºðëºõ çýðýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû õýìíýë àëäàãäñàíûã õýëíý.

¯éëäâýðëýëèéí îñîë: Äààòãóóëàã÷ õºäºëìºðëºõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ÿâöäàà ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿éë÷ëýëä ºðòºõ ÿâäàë.

Ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãî: äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðëºõ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ ¿åä ¿¿ññýí ¿éëäâýðëýëèéí ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãûã õýëíý.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð • Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí øàëòãààí, õóâü õýìæýýã òîãòîîõ• Òýòãýâðèéí ñàí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýñ øàëòãààëàõ

ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ

• Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã íºõºí òîãòîîõ, õóâü õýìæýýã ººð÷ëºõ Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð ãýäýã íü òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëæ áàéñàí

èðãýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà òîãòîîëãîñîí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñ òîîöîæ äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ñàð á¿ð îëãîæ áàéãàà ìºíãº.

Àéìàã, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí õýëòñèéí äýðãýäýõ Ýìíýëýã, Õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ íü äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, øàëòãààí, ò¿¿íèé õóãàöààã òîãòîîíî. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 70%-èàñ äýýø àëäñàí áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí ãýæ ¿çíý. Õàðèí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50-70%-èàð àëäñàí áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà õýñýã÷ëýí àëäñàí ãýæ ¿çíý.

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã òîãòîîõÕºäºëìºðèéí ÷àäâàð

àëäàëòÕºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí

àëäñàíÕºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà

õýñýã÷ëýí àëäñàí

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü

õýìæýý

70 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèàð àëäñàí áîë 50-70 õóâèàð àëäñàí áîë

×àäâàð àëäñàí õóãàöàà

Ýõíèé óäààä 6-24 ñàðààð òîãòîîíî Ýõíèé óäààä 3-12 ñàðààð òîãòîîíî

Ñóíãàëò õèéõ

õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íü ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë äýýðõ õóãàöààíû äîòîð õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí õóãàöààã ñóíãàæ áîëíî. Õýðýâ äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é íü òîãòîîãäâîë ò¿¿íèéã òàõèð äóòóó áîëñíûã õóãàöààã¿éãýýð òîãòîîíî.

57

Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõ ¿íäýñëýë, õóâü õýìæýý¯

íäý

ñëýë

Òýòãýâýðèéí ñàíãààñ îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð

¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ

øàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ

îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð

Á¿ðýí òýòãýâýðÕóâü òýíö¿¿ëñýí

òýòãýâýð

Ò

ýòãý

âýð

òîãò

îîõ

¿íäý

ñëýë

- Åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí

îñëûí óëìààñ

õºäºëìºðèéí

÷àäâàðàà 50%-èàñ äýýø

áàéíãà áóþó óäààí

õóãàöààãààð àëäñàí

- Òýòãýâðèéí

äààòãàëûí

øèìòãýëèéã

20-èîñ äîîøã¿é æèë

òºëñºí, ¿¿íèé

ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí

3 æèë íü

òàñðàëòã¿é òºëñºí

áàéõ

- Åðäèéí ºâ÷èí,

àõóéí

îñëûí óëìààñ

õºäºëìºðèéí

÷àäâàðàà

50%-èàñ äýýø

áàéíãà

áóþó óäààí

õóãàöàà

ãààð àëäñàí

- Òýòãýâðèéí

äààòãàëûí

øèìòãýëèéã 3-20

õ¿ðòýë æèë

òºëñºí, ¿¿íèé

ñ¿¿ëèéí 5

æèëèéí 3 æèë íü

òàñðàëòã¿é

òºëºãäñºí

áàéõ

-¯éëäâýðëýëèéí îñîë,

ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ

ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãûí

óëìààñ õºäºëìºðèéí

÷àäâàðàà àëäñàí

áîëîõ íü Ýìíýëýã

õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ

êîìèññûí

ìàãàäëàãààãààð

òîãòîîãäñîí áîë

Òýò

ãýâý

ðèéí

õýì

æýý

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí áîë ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñ, îðëîãûí45% èàð òîãòîîíî. Õàðèí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50%-èàñ äîîøã¿é àëäñàí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé45%-ä íîãäîõ õýñãýýñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýýãýýð òîãòîîíî.

- Òýòãýâýð òºëæ àæèëëàñàí

áàéâàë çîõèõ õóãàöààíä íîãäîõ

á¿ðýí òýòãýâýðèéí íýã

ñàðä íîãäîõ õýìæýýã òîãòîîíî

- Øèìòãýë òºëñºí íèéò ñàðûí òîîãîîð á¿ðýí òýòãýâýðèéí íýã ñàðä íîãäîõ õýìæýýã

¿ðæ¿¿ëæ ãàðãàíà

Íýã ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñõºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà10%-èàð àëäñàí áîë 10%-èàð,Íýã ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà10%-èàñ äýýø õóâèàð àëäñàí áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýýãýýð

58


Òýò

ãýâý

ðèéí

äîî

ä

õýì

æýý

Çàñãèéí ãàçðààñòîãòîîñîí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé 75%-èàñáàãàã¿é áàéíà

- Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí

õºäºëìºðèéí õºëñíèé 50%-èàñ

áàãàã¿é áàéíà

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà30 ò¿¿íýýñ äýýø õóâèàð àëäñàí áîë çàñãèéí ãàçðààñòîãòîîñîí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîäõýìæýýíèé 75%-èàñ áàãàã¿é áàéíà

Òýò

ãýâý

ð

îëãî

õ

õóãà

öàà - Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí ºäðººñ ýõëýí õºäºëìºðèéí

÷àäâàð ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë

- Òýòãýâýð àâàã÷ íàñ áàðâàë íàñ áàðñíû äàðààãèéí ñàð õ¿ðòýë

îëãîíî

Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã äàðààõ ¿íäýñëýëýýð íºõºí òîãòîîíî. ¯¿íä: à. Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí

ìàãàäëàãàà òîãòîîæ ÷àäààã¿é äààòãóóëàã÷èéí òàõèð äóòóó áîëñíûã íºõºí òîãòîîñîí áîë 2 ñàðààñ õýòðýõã¿é õóãàöààíû òýòãýâðèéã íºõºí îëãîíî.

á. Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð àâ÷ áàéñàí äààòãóóëàã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íü íºõºí ñýðãýýãäñýíýýñ õîéø 6 ñàðûí äîòîð äàõèí òàõèð äóòóó áîëñîí òîõèîëäîëä ò¿¿íä óðüä òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõîä áàðèìòàëñàí õºäºëìºðèéí äóíäàæ õºëñ, øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã áàðèìòëàí òîãòîîíî.

â. Äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íºõºí ñýðãýýãäýõã¿éí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí õóãàöààã ñóíãàñàí áóþó íºõºí òîãòîîñîí áîë òóõàéí õóãàöààíû òýòãýâðèéã íºõºí îëãîæ áîëíî.


1. ÝÌÕÌÊ íü õ¿íäýòãýõ øàëòãààíààð ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàãàà òîãòîîëãîæ ÷àäààã¿é äààòãóóëàã÷èéí òàõèð äóòóó áîëñíûã 6 ñàðààð íºõºí òîãòîîæýý. Ýíý òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà íü òóõàéí äààòãóóëàã÷èä õýäýí ñàðûí òýòãýâýð íºõºí îëãîõ âý?

à. 3 ñàðá. 2 ñàðâ. 6 ñàðã. 1 ñàð

2. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 65 õóâèàð àëäñàí àæèëòíû õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóãàöààã ýõíèé óäààä õýäýí ñàðààð òîãòîîõ âý?

à. 6-24 ñàðààðá. 3-12 ñàðààð

3. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 5 æèë òºëñºí äààòãóóëàã÷ íü á¿ðýí òàõèð äóòóóãèéí äîîä õýìæýýãýýð 2 æèë òýòãýâýð àâñàí. Òýðýýð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 2012 îíû 1 ñàðûí 10-íä ñýðãýýëãýñýí áîëîâ÷ 4 ñàðûí äàðàà äàõèí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 55 õóâèàð àëäæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿íèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã õýðõýí òîãòîîõ âý?

59

à. Òýòãýâýð òîãòîîõ ýðõ ¿¿ñýõã¿éá. ªìíº àâ÷ áàéñàí òýòãýâðèéí õýìæýýãýýð òîãòîîíîâ. ªìíº àâ÷ áàéñàí òýòãýâðèéí õýìæýý áóóðíàã. ªìíº àâ÷ áàéñàí òýòãýâðèéí õýìæýý ºñíº

4. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà .... õóâèàð àëäâàë á¿ðýí, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà .... õóâèàð àëäñàí áîë õýñýã÷ëýí àëäñàí ãýæ ¿çíý.

5. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 ñàð òºëñºí äààòãóóëàã÷ ¿éëäâýðëýëèéí îñëûí óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 45 õóâü àëäæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿íä òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿¿?

à. Øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà íü õàíãàëòã¿é áàéõ òóë òýòãýâýð òîãòîîõ ýðõ ¿¿ñýõã¿é

á. Øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã õàðãàëçàõã¿éãýýð òýòãýâýð òîãòîîíî

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Õºäºëìºð ýðõýëæ áóé èðãýíèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõ áîëîí ñàéí

äóðûí äààòãàëä äààòãóóëñàí èðãýíèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí ÿëãààã íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàíà óó.

2. ¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã, òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýðòýé õàðüöóóëàí ñõåì õèéíý ¿¿.

3. Òàõèð äóòóóãèéí õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëèéã õºäºëìºð ÷àäâàð àëäñàí øàëòãààí äýýð òóëãóóðëàí àíãèëíà óó.

4. Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîõîä Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëîí ïðàêòèê æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà óó.

ÑÝÄÝÂ 8: ÒÝÆÝÝÃ×ÝÝ ÀËÄÑÀÍÛ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÀÐÈËÖÀÀ ¯¯ÑÝÕ, ÄÓÓÃÀÂÀÐ ÁÎËÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË¯¯Ä

Õè÷ýýëèéí õýëáýð:ËåêöÑýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû

òýòãýâðèéí îéëãîëò, îíöëîã øèíæ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí àñóóäëûã òàíèí ìýäýæ, áóñàä òºðëèéí òýòãýâðýýñ ÿëãàæ òîäîðõîéëîõ, òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã áîäîæ ãàðãàõ ñóóðü ìýäëýã ýçýìøèæ, óëìààð òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð: Ãýð á¿ë: ãýðëýëòèéí ¿ð ä¿íä áóé áîëñîí, ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû áîëîí ýä

õºðºíãèéí ýðõ, ¿¿ðãýýð õîëáîãäñîí õàìòûí àìüäðàë á¿õèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéã õýëíý.

Ãýð á¿ë ãèø¿¿ä:ãýðëýã÷èä, òýäýíòýé õàìò àìüäàð÷ áàéãàà òºðñºí, äàãàâàð, ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õýä áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèéã õýëíý.

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä:òºð¿¿ëñýí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí 16 íàñ

60


\ ñóðàëöàæ áàéãàà áîë\ 19 õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä; õóóëü ¸ñîîð òýæýýí òýòãýõ õ¿íã¿é 16 íàñ õ¿ðýýã¿é òºðñºí ä¿¿, à÷, çýý; òºðºëõèéí òàõèð äóòóó áóþó 16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é áàéõäàà òàõèð äóòóó áîëñîí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿, à÷, çýý; ýðýãòýé íü 60 íàñ, ýìýãòýé íü 55 íàñ õ¿ðñýí ýñõ¿ë òàõèð äóòóó áîëñîí ýöýã ýõ, ýõíýð íºõºð, õóóëü ¸ñîîð òýæýýí òýòãýõ ººð õ¿íã¿é ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿.

Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä: 0-18 íàñíû õ¿íèéã õýëíý.Òýæýýã÷: àæèë õºäºëìºð ýðõëýí, öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñ àâ÷ àð ãýðýý

òýæýýí òýòãýæ áàéñàí äààòãóóëàã÷èéã îéëãîíî

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð• Òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð, ¿éëäâýðëýëèéí

îñîë ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí ÿëãàà

• Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õýìæýýã ººð÷ëºí òîãòîîõ• Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã îëãîõ õóãàöàà

Àæèë õºäºëìºð ýðõëýí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºí àæèëëàæ áàéãààä íàñ áàðñàí äààòãóóëàã÷èéí àñðàìæèíä áàéñàí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äýä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ äîòîðõîé õóãàöààíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäýä 16 íàñ (ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 19 íàñ) õ¿ðòýë, òàõèð äóòóó èðãýäèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íü ñýðãýýãäòýë, òýòãýâýðèéí íàñíû èðãýíèéã íàñàí òóðøèä íü îëãîæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð ãýíý.

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õàðüöóóëàëò

¯íäý

ñëýë

Òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

¯éëäâýðëýëèéí îñîë,

ìýðãýæëýýñøàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ

îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

Á¿ðýí òýòãýâýðÕóâü òýíö¿¿ëñýí

òýòãýâýð

Òýò

ãýâý

ð à

âàõ

ýðõ

¿¿ñý

õ ¿í

äýñë

ýë

- Òýæýýã÷èéí àñðàìæèä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áàéõ

- 20-èîñ äîîøã¿é æèë òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áàéõ

- Ýñâýë ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí äîòîð 3 æèë íü

- òàñðàëòã¿é øèìòãýë- òºëñºí áàéõ

- Òýæýýã÷èéí àñðàìæèä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áàéõ- 5-20 äîîøã¿é æèë - òýòãýâðèéí

äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áàéõ

Ýñâýë íèéòäýý 5-ààñäîîøã¿é æèë, ¿¿íèé ñ¿¿ëèéí 1 æèë íü òàñðàëòã¿é øèìòãýë òºëñºí áàéõ

- ¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãûí óëìààñ íàñ áàðñàí áîë òýæýýã÷èéí àñðàìæèä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áàéõ

61

Òýò

ãýâý

ðèéí õ

ýìæ

ýýÑàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñ òîîöîæ ºíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð áîäîõ õóâü õýìæýýíä íîãäîõ õýñãýýñ òîîöíî.3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿íòýé áîë 100%

- 2 áîë 75%- 1 áîë 50%

- Òýòãýâðèéí øèìòãýë

òºëæ àæèëëàñàí áàéâàë çîõèõ õóãàöààíä íîãäîõ,

á¿ðýí òýòãýâðèéí íýã ñàðä íîãäîõ õýìæýýã

òîãòîîíî- Øèìòãýë òºëñºí íèéò ñàðûí òîîãîîð á¿ðýí òýòãýâðèéí íýã ñàðä íîãäîõ õýìæýýã ¿ðæ¿¿ëæ ãàðãàíà

- Ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñ òîîöíî. -3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿íòýé áîë 100%-2 áîë 75%-1 áîë 50%

Íýì

ýãäý

ë Òàõèð äóòóóãèéí á¿ðýí áóþó õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð àâ÷ áàéñàí áîë òàõèð äóòóó áàéñàí æèë òóòàìä 1%-èéí íýìýãäýë òîîöíî.

Òýò

ãýâý

ðèéí ä

îîä

õýì

æýý

- 3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿íòýé áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý 100% õàðèí 2 õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿íòýé áîë 75%, 1 áîë 50%-ààñ áàãàã¿é áàéíà.

Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé 50 õóâèàñ áàãàã¿é áàéíà

- 3 áà ò¿¿íýýñ äýýø õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿íòýé áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý 100% õàðèí 2 õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿íòýé áîë 75%, 1 áîë 50%-ààñ áàãàã¿é áàéíà

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õýìæýýã ººð÷ëºí òîãòîîõ ¿íäýñëýë:Äîð äóðäñàí õóãàöààíä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîí îëãîíî. ¯¿íä:

äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíèé õýìæýýíä ººð÷ëºëò îðñîí áîë

òýòãýâýð òîãòîîõûí ºìíºõ øèìòãýë òºëñºí õóãàöààíä

ººð÷ëºëò îðñîí áîë

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äèéí òîîíä ººð÷ëºëò

îðñîí áîë

ººð÷ëºí òîãòîîõ

62


- Õ¿¿õäýä 16 íàñ õ¿ðòýë- Ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 19 íàñ õ¿ðòýë- Ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð

àëäñàí òîõèîëäîëä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéõ õóãàöààíä- Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿í íü ýðýãòýé 60, ýìýãòýé 55 íàñòàé

áîë íàñàí òóðøèä íü îëãîíî. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é íèéò

ãèø¿¿äýä íýãòãýí íýã òýòãýâýð òîãòîîíî. Òýòãýâýð àâ÷ áóé õ¿¿õä¿¿ä íü îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð àñðàí õàìãààëàã÷àà òóñ òóñäàà òîãòîîëãîí ººð ººð õ¿ì¿¿ñèéí àñðàìæèíä øèëæèõ òîõèîëäîë áèé. Ýíý òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí áàéöààã÷ íü òýäãýýðèéí õ¿ñýëòýýð òîãòîîãäñîí òýòãýâðèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õ¿¿õä¿¿äýä òýíö¿¿ õóâààí îëãîõîîð çîõèöóóëæ áîëíî.


1. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 5 æèë òºëñºí äààòãóóëàã÷ àõóéí îñëûí óëìààñ íàñíààñ íºã÷èâ. Ò¿¿íèé àð ãýðò íü 3-8 íàñíû 2 õ¿¿õýä, àæèëã¿é ýõíýð, äààòãóóëàã÷èéí àñðàìæèíä áàéñàí 20 íàñòàé îþóòàí ä¿¿ íü ¿ëäñýí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà íü òóõàéí äààòãóóëàã÷èéí àð ãýðò õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é õýäýí ãèø¿¿í áàéíà ãýæ òîãòîîõ âý?

à. 3 /2 õ¿¿õýä, ýõíýð/ á. 3 /2 õ¿¿õýä, îþóòàí ä¿¿/ â. 2 /çºâõºí 2 õ¿¿õýä/

ã. 4 /2 õ¿¿õýä, ýõíýð, îþóòàí ä¿¿/2. Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàí àæèëä îðîîä 14 õîíîæ áàéñàí äààòãóóëàã÷

¿éëäâýðëýëèéí îñëûí óëìààñ íàñ áàðñàí áîë ò¿¿íèé àð ãýðò ¿ëäñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 3 õ¿¿õäýä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã õýäýí õóâèàð òîãòîîõ âý?

à. Õºäºëìºðèéí õºëñ, îðëîãûã 100% ºãíºá. Õºäºëìºðèéí õºëñ, îðëîãûí 45%-ä íîãäîõ õýñãèéã 100% ºãíºâ. Òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõã¿é

3. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 5 æèë òºëñºí äààòãóóëàã÷ åðäèéí ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðæýý. Ò¿¿íèé àð ãýðò íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 2 ãèø¿¿í áàéãàà áîë òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã òîãòîîí îëãîõ óó?

à. Á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîíîá. Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîíîâ. Òýòãýâýð òîãòîîõã¿é

4. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 ñàð òºëñºí äààòãóóëàã÷ ¿éëäâýðëýëèéí îñëûí óëìààñ íàñ áàðæýý. Ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿íä òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâð òîãòîõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿¿?

à. Øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà íü õàíãàëòã¿é áàéõ òóë òýòãýâýð òîãòîîõ ýðõ ¿¿ñýõã¿éá. Øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã õàðãàëçàõã¿éãýýð òýòãýâýð òîãòîîíî

63

5. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 æèë 8 ñàð òºëñºí äààòãóóëàã÷ åðäèéí ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðæýý. Ò¿¿íèé äóíäàæ õºäºëìðèéí õºëñ 505.000 òºãðºã áîë àð ãýðò íü ¿ëäñýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 2 ãèø¿¿íä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õýìæýýã áîäîæ ãàðãàíà óó?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Õºäºëìºð ýðõýëæ áóé èðãýíèé òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîõ áîëîí

ñàéí äóðûí äààòãàëä äààòãóóëñàí èðãýíèé òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí ÿëãààã íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàíà óó.

2. ¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã, òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýðòýé õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó.

ÑÝÄÝÂ 9. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÒÝÒÃÝÂÐÈÉÃ ÒÎÃÒÎÎÕ, ÎËÃÎÕ ÆÓÐÀÌ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Ñåìèíàð

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîõ òýòãýâð¿¿ä áîëîõ ºíäºð íàñ, òàõèð äóòóó, òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààðõè îéëãîëòîî áàòàòãàæ, òýòãýâðèéí òºðºë òóñ á¿ðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë çýðãèéã òîîöîõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, öààøèëáàë íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð: Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë: íèéãìèéí äààòãàëä äààòãóóëàõ çîðèëãîîð

äààòãóóëàã÷ áîëîí àæèë îëãîã÷äîîñ õóóëüä çààñàí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä òºëºõ óðüä÷èëñàí ìºíãºí õºðºíãº.

Íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð: íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áîëîõûã áàòàëãààæóóëàí òýìäãýëäýã äààòãóóëàã÷èéí íýð äýýð íýýñýí áàðèìò áè÷èã.

Õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð: Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ á¿ðýí òýòãýâýð àâàõ áîëçîë õàíãààã¿é áîëîâ÷ õóóëüä çààñàí òîäîðõîé õóãàöààíä øèìòãýë òºëñºí äààòãóóëàã÷èä ñàð á¿ð îëãîõ ìºíãºí õºðºíãº.

Á¿ðýí òýòãýâýð: Õóóëüä çààñàí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñýí, 20-èîñ äýýø æèë øèìòãýë òºëñºí äààòãóóëàã÷èä õóóëüä çààñàí õóâü õýìæýýãýýð ñàð á¿ð îëãîõ ìºíãºí õºðºíãº.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • ªíäºð íàñíû òýòãýâðèéí õýìæýý, õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ àðãà÷ëàë• Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí õýìæýý, õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ• Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õýìæýý, õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ • Òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ

64


Æèøýý 1. ªíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîõ àðãà÷ëàë

Ýíý òîõèîëäîëä ýõëýýä á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõèéã íÿãòëàí òîãòîîíî. Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä äààòãóóëàã÷ íü1. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 20-èîñ äýýø /32 æèë 10 ñàð/ æèë òºëñºí

áàéíà2. Òýòãýâýð òîãòîîõ íàñ /60/-íä õ¿ðñýí3. Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýý öóöàëñàí áàéíà.

Èéìä äààòãóóëàã÷ íü äýýðõ 3 áîëçëóóäûã á¿ðýí õàíãàñàí òóë ºíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîõ ýðõ ¿¿ñýõ áºãººä ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñ 45%-èàð òîîöîæ á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîíî. Ìºí 20 æèëýýñ èë¿¿ àæèëëàñàí æèë òóòàìä 1.5%-èéí íýìýãäýë îëãîõ ¸ñòîé ó÷èð èë¿¿ ãàðñàí 12 æèëä 18%-èéí íýìýãäýë îëãîíî. Õàðèí 10 ñàð íü 1 æèëä õ¿ðýõã¿é áàéõ òóë èë¿¿ àæèëëàñàí 10 ñàðä íü íýìýãäýë îëãîõã¿é áîëíî. Äààòãóóëàã÷èéí íýã ñàðíû òýòãýâýðèéí õýìæýýã áîäîæ ãàðãàâàë:

/500000 òºã õ 45%+18% : 100/ = 315.000 òºã

Æèøýý 2.

Ýíý òîõèîëäîëä äààòãóóëàã÷ íü: 1. Òºð¿¿ëñýí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäèéã 6 íàñòàé áîëòîë ºñãºí

õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýí2. Øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí áàéâàë çîõèõ õóãàöàà \25 æèë\ õàíãàæ

àæèëëàñàí3. Òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä \50\ õ¿ðñýí4. Òýòãýâýð òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàæ õºäºëìºðèéí ãýðýýãýý öóöàëñàí

Èéìä äààòãóóëàã÷ íü äýýð äóðäñàí áîëçëûã õàíãàñàí òóë ºíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýðèéã õºíãºëºëòòýé íºõöëººð òîãòîîëãîõ ýðõòýé. Äààòãóóëàã÷èéí íýã ñàðûí òýòãýâðèéí õýìæýýã áîäîæ ãàðãàâàë: /680.000 òºã õ 45%+7.5% : 100/=357.000 òºã

Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 32 æèë 10 ñàð òºëæ àæèëëàñàí äààòãóóëàã÷èéí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñ 500.000 òºãðºã, òýðýýð 60

íàñàíä õ¿ð÷ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿íèé ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéã áîäîæ ãàðãàíà óó?

Äààòãóóëàã÷ ýðýãòýé íèéòäýý 15 æèë òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áºãººä 60 íàñàíä õ¿ðýýä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýý öóöàëæ òýòãýâýð

òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿íèé äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñ 500000 ãýâýë ò¿¿íèé ºíäºð íàñíû òýòãýâðèéã áîäîæ ãàðãàíà óó?

65

Æèøýý 3. ªíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâðèéã áîäîõ àðãà÷ëàë

Æèøýýíýýñ ¿çýõýä äààòãóóëàã÷èéí õóâüä 1. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 15 æèë òºëæ àæèëëàñàí2. Òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä /60/ õ¿ðñýí3. Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýý öóöàëñàí áàéõ òóë õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâðèéã

äàðààõ àðãààð áîäîæ ãàðãàíà. Øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí 20 æèëä íîãäîõ á¿ðýí òýòãýâýð 500000 õ 45% : 100 =225000Øèìòãýë òºëæ àæèëëàâàë çîõèõ íèéò ñàðûí òîî 20 æèë õ 12 ñàð =240 ñàðÍýã ñàðä íîãäîõ òýòãýâýð 225000 : 240 = 937.05 òºãØèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí ñàðûí òîî15 æèë õ 12 ñàð =180 ñàðÑàðä îëãîõ ºíäºð íàñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòýâýð5.05 180 = 168750 òº

Æèøýý 4. Òàõèð äóòóóãèéí á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîõ àðãà÷ëàë

Ýíý òîõèîëäîëä ýõëýýä á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõèéã íÿãòëàí òîãòîîíî. Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä äààòãóóëàã÷ íü òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõààñ ºìíºõ ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí 3 æèë íü áóþó /4 æèë/ òàñðàëòã¿é òºëñºí áàéíà Èéìä äààòãóóëàã÷ íü äýýðõ áîëçëûã õàíãàñàí òóë ºíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîõ ýðõ ¿¿ñýõ áºãººä ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñíººñ 45%-èàð òîîöîæ á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîíî.

Äààòãóóëàã÷èéí íýã ñàðûí òýòãýâðèéí õýìæýýã áîäîæ ãàðãàâàë: ªíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð àâáàë çîõèõ õóâü õýìæýý íü

/500000 òºã õ 45%: 100/ = 225.000 òºã¯¿íýýñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýýãýýð òîîöâîë

225000 òºã õ 55% : 100 = 123.750 òºãÝíýõ¿¿ òýòãýâýðèéí õýìæýý íü õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé 75%-èàñ \105300 òºã\ áàãàã¿é áàéõ ¸ñòîé.

Òýòãýâðèéí äààòãàëûí 15 æèë 10 ñàð òºëñºí äààòãóóëàã÷ àæèëëààã¿é áàéõäàà åðäèéí ºâ÷íèé óëìààñ íàñ áàðæýý. Ò¿¿íèé àð ãýðò íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 2 õ¿¿õýä ¿ëäñýí áºãººä äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñ íü 445000 òºã

áîë òýòãýâðèéí õýìæýýã áîäîæ ãàðãàíà óó?

Äààòãóóëàã÷ ýìýãòýé 50 íàñòàé òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 25 æèë òºëæ àæèëëàõ õóãàöààíäàà 3 õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ, 1 íàñòàé 1 õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâ÷ 8 íàñ õ¿ðòýë ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýí. Ñàðûí äóíäàæ öàëèí 680.000 òºã ãýâýë

ò¿¿íä ºíäºð íàñíû òýòãýâýð õýðõýí òîãòîîõ âý?

66


Æèøýý 5.

Ýíý òîõèîëäîëä ýõëýýä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõèéã íÿãòëàí òîãòîîíî. Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä äààòãóóëàã÷ íü òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõààñ ºìíºõ ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí 3 æèë íü òàñðàëòã¿é òºëñºí áàéõ, ýñõ¿ë íèéòäýý 20 æèë òºëñºí áàéõ øàëãóóðûã õàíãàõã¿é áàéõ òóë á¿ðýí òýòãýâýð òîãòîîõ ¿íäýñëýë ¿¿ñýõã¿é áºãººä ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîæ ºãíº.

Äààòãóóëàã÷èéí íýã ñàðûí òýòãýâýðèéí õýìæýýã áîäîæ ãàðãàâàë: ªíäºð íàñíû á¿ðýí òýòãýâýð àâáàë çîõèõ õóâü õýìæýý íü\445000 òºã õ 45%: 100\ = òºã 200250 òºã

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äèéí õóâüä áîäñîí õóâü õýìæýýãýýð áîäîõîä

200250 òºã õ 75% : 100 = 150187 òºãÒýæýýã÷èéí àæèëëàâàë çîõèõ ñàðûí òîî

20 æèë õ 12 ñàð = 240 ñàðÍýã ñàðä íîãäîõ òýòãýâðèéí õýìæýý

150187òºã : 240 ñàð = 625.77 òºãÒýæýýã÷èéí àæèëëàñàí ñàðûí òîî

\15 æèë õ 12 ñàð \+ 10 ñàð= 190 ñàðÑàðä îëãîâîë çîõèõ òýòãýâðèéí õýìæýý

625.77 õ 190 ñàð = 118896 òºã áîëíî.

Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг 4 жил төлсөн даатгуулагч ердийн өвчний улмаас хөдөлмөрийн чадвараа 55 хувиар алдсан, сарын дундаж хөдөлмөрийн хөлс нь 500000 төгрөг бол, түүний тэтгэврийг бодож

гаргана уу?

67

Òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâð¿¿äèéã òîãòîîëãîõîä á¿ðä¿¿ëýõ áè÷èã áàðèìò

ªíäºð íàñíû òýòãýâýðÒàõèð äóòóóãèéí

òýòãýâýðÒýæýýã÷ýý àëäñàíû

òýòãýâýðíèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð- 1995 îíîîñ ºìíº àæèëëàæ áàéñàí áîë õºäºëìºðèéí äýâòýð, àðõèâûí ëàâëàãàà- øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí äîòîðõè äàðààë-ñàí 5 æèëèéí öàëèíãèéí òîäîðõîéëîëò- òºð¿¿ëñýí îëîí ¿ð÷ëýí àâñàí 4 õ¿¿õä¿¿äèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð- øààðäëàãàòàé áîë àæèëä îðñîí, ÷ºëººëºãäñºí òóøààë- àæèëëàñàí õóãàöààã ñýðãýýí òîãòîîñîí òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýð- ªðãºäºë áîëîí 3õ4 õýìæýýýíèé çóðàã 2%

-íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð- 1995 îíîîñ ºìíº àæèëëàæ áàéñàí áîë õºäºëìºðèéí äýâòýð, àðõèâûí ëàâëàãàà- øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí äîòîðõè äàðààëñàí 5 æèëèéí öàëèíãèéí òîäîðõîéëîëò- ÝÌÕÌÊ-èéí àêò- ªðãºäºë áîëîí 3õ4 õýìæýýýíèé çóðàã 2%

íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð- 1995 îíîîñ ºìíº àæèëëàæ áàéñàí áîë õºäºëìºðèéí äýâòýð, àðõèâûí ëàâëàãàà- øèìòãýë òºëæ àæèëëàñàí ñ¿¿ëèéí 20 æèëèéí äîòîðõè äàðààëñàí 5 æèëèéí öàëèíãèéí òîäîðõîéëîëò- õ¿¿õä¿¿äèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð- ãýðëýëòèéí áàòàëãàà- íàñ áàðñàí òóõàé ãýð÷èëãýý16-19 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéãàà òóõàé ñóðãóóëèéí òîäîðõîéëîëòªðãºäºë áîëîí 3õ4 õýìæýýýíèé çóðàã 2%

ÝÌÕÌÊ-èéí àêò òîãòîîëãîñíîîñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð, õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé áîë 3 ñàðûí äîòîð õ¿ñýëò ãàðãàíà

Òýæýýã÷ýý íàñ áàðñíààñ õîéø

14 õîíîãèéí äîòîð,

õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààí-

òàé áîë 3 ñàðûí äîòîð

õ¿ñýëò ãàðãàíà

Ìýäëýã øàëãàõ äààëãàâàð:

1. Òýòãýâðèéí òºðë¿¿äýýñ àëü íýãèéã ñîíãîæ òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëíý ¿¿.

2. Íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâðèéí òºðºë òóñ á¿ð äýýð ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë,õóâü õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, á¿ðýí áîëîí õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâðèéí õýìæýý, øààðäëàãà çýðãèéã õàðüöóóëñàí ñõåì õèéíý ¿¿.

Õÿíàëòûí àñóóëò:

1. ¯éëäýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð äóòóó áîëñîí èðãýíèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã òîîöñîí òîõèîëäîë øèéäâýðëýõ.

68


2. Åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëûí óëìààñ òàõèð äóòóó áîëñîí èðãýíèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð, ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð äóòóó áîëñîí èðãýíèé òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýðèéí ÿëãààã õàðüöóóëàí ãàðãàíà óó.

3. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà òýòãýâýðèéí õýìæýýíä õýðõýí íºëººëæ áóé òàëààð ÿðèëöàíà óó.

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýìæ, ò¿¿íèé òºðºë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

ÑÝÄÝÂ 10. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ÒÝÒÃÝÌÆ, ÒªÐªË, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÕè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ýðñäëèéí òºðëººñ õàìààðàí, òýòãýìæèéí õàðèëöàà

¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ íü òýòãýâðèéí õàðèëöààíààñ ÿëãàãäàõ îíöëîãòîé áîëîõûã ìýäýæ, òýòãýìæèéí òºðºë, ÿëãààã òîäîðõîéëîõ, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýìæèéí òàëààð õóóëü ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Òýòãýìæ: õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà ò¿ð àëäàõ, æèðýìñëýõ, àìàðæèõ, íàñ áàðàõ

òîõèîëäîëä äààòãóóëàã÷èä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ¿ðãýëæèëñýí áàéäëààð ýñõ¿ë íýã óäàà îëãîõ ìºíãºí õºðºíãº.

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàõ: õ¿íèé áèå ýðõòýíèé òîãòîö, ¿éë àæèëëàãààíä ãàäíû íºëººëëèéí /ºâ÷èí, îñîë, áóñäûí õóóëü áóñ àæèëëàãàà, ¿éë ÿâäàë ãýõ ìýò/ óëìààñ ººð÷ëºëò îðæ, õýâèéí áàéäëûí àëäàãäàë ÿâäàë.

Îðøóóëãûí òýòãýìæ : äààòãóóëàã÷ íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîõ òóñëàìæ.

Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ: äààòãóóëàã÷ õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ ¿åä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîæ áàéãàà ìºíãºí òóñëàìæ.

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ: äààòãóóëàã÷ àæëààñ õàëàãäàæ, àæèëã¿é áàéõ òîäîðõîé õóãàöààíä îëãîõ ìºíãºí òóñëàìæ.

Ýìíýëãèéí õóóäàñ: äààòãóóëàã÷èéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäñàíûã òîãòîîñîí ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëò-áàðèìò.

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Òýòãýìæ íü íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîõ ìºíãºí òóñëàìæ áîëîõ

íü• Òýòãýìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿ä• Òýòãýìæèéí òºðºë, òýäãýýðèéí ÿëãàà, îíöëîã• Òýòãýìæ îëãîõ ¿íäýñëýë, òýòãýìæ õºäºëìºð ýðõëýëòòýé õîëáîãäîõ íü

Ò¿ð õóãàöààãààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ,õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ, íàñ áàðàõ çýðýãò äààòãóóëàã÷èä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ìºíãºí òóñëàìæ áóþó òýòãýìæ îëãîõ íü òýòãýìæèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë áîëíî.. Íèéãìèéí äààòãàëûí íýã áèå äààñàí òºðºë íü òýòãýìæèéí äààòãàë áàéäàã. Òýòãýìæèéí äààòãàëûí ñàíä

69

äààòãóóëàã÷, àæèë îëãîã÷èéí òºëñºí øèìòãýëèéí 1 õóâüä õàìààðàõ õºðºíãº òºâëºðíº.Äààòãóóëàã÷ òýòãýìæ àâàõ íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä äàðààõ òýòãýìæèéã àâäàã áàéíà.

- õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ- æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ- îðøóóëãûí òýòãýìæ ãýñýí òýòãýìæ¿¿ä îëãîãäîíî.

Òýòãýìæ ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýëýýðýý õàðèëöàí ÿëãààòàé áîëîâ÷ çºâõºí òóõàéí íºõöºëä íýã óäàà îëãîãäîîä äóóñãàâàð áîëäãîîðîî íèéòëýã øèíæòýé. Õóóëüä çààñíààð õóãàöààãààð øèìòãýë òºëñºí, òýòãýìæ àâàõ ýðõ /¿íäýñëýë/ ¿¿ññýí äààòãóóëàã÷ òýòãýìæ àâíà. Õàðèí òýòãýìæèéã îëãîñíîîð òýòãýìæ àâàõ ýðõ äóóñãàâàð áîëíî.

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ, îëãîõ íºõöºë. Äààòãóóëàã÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ñàðûí õóãàöààãààð òºëñºí òîõèîëäîëä òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñíý. Õàðèí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàí øàëòãààí ¿íäýñëýë íü åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîë áàéäàã. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí õóãàöàà íü òýòãýâýð îëãîõ, ýñâýë òýòãýìæ îëãîõ óó ãýäãèéã øèéäíý.Òýòãýìæ îëãîõîä íýã óäààãèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà 66 õîíîãîîñ õýòðýõã¿é áàéíà. Õàðèí õîðò õàâäàð,ñ¿ðüåýãýýð ºâäñºí ¿åä 132 õîíîã áàéíà. Ýíý õóãàöàà õýòýðñýí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ñýðãýýãäýýã¿é áîë òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ àñóóäàë òàâèãäàíà. Íýã æèëèéí äîòîð õýä õýäýí óäàà õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàæ òýòãýìæ àâ÷ áàéñàí áîë íèéòäýý 132 õîíîãîîñ õýòðýõã¿é áàéõ áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 3 ñàð òºëñíººð äàõèí òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñíý.

Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ, îëãîõ íºõöºë. Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷, ìºí ñàéí äóðààð äààòãóóëñàí ýõ æèðýìñëýõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýìæ àâíà.Ýíý òýòãýìæ íü íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 12 ñàð, ò¿¿íèé ñ¿¿ëèéí 6 ñàðä íü òàñðàëòã¿é òºëñºí íºõöºëä îëãîíî.

Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàã÷ áóþó òºðèéí àëáàí õààã÷ ýõýä ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí öàëèíãèéí äóíäàæèéí 100 õóâèàð òîîöîæ, 4 ñàðûí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîíî.

Ñàéí äóðûí äààòãóóëàã÷ ýõýä ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí õºäºëìºðèéí õºëñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí äóíäàæûí 70 õóâèàð òîîöîí, 4 ñàðûí õóãàöààíä íèéãìèéí äààòãàëààñ îëãîíî.

Îðøóóëãûí òýòãýìæ, îëãîõ íºõöºë. Íèéãìèéí äààòãàëä øèìòãýë òºëæ áàéñàí èðãýí íàñ áàðâàë îðøóóëãàíä íü çîðèóëæ íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýìæèéí ñàíãààñ ìºíãºí òóñëàìæ îëãîõ òóõàé õóóëüä çààñàí. Äààòãóóëàã÷ åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëûí óëìààñ íàñ áàðâàë, ò¿¿íèé îðøóóëãàíä çîðèóëàí òýòãýìæ îëãîíî. Õàðèí äààòãóóëàã÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã 36 ñàðààñ äîîøã¿é õóãàöààãààð òºëñºí áàéíà. ¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ äààòãóóëàã÷ íàñ áàðâàë íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã õàðãàëçàõã¿é îðøóóëãûí òýòãýìæ îëãîíî.

òýòãýìæèéí òºðºë

70


Äààòãàëààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ àâ÷ áàéñàí èðãýí íàñ áàðâàë ìºí îðøóóëãûí òýòãýìæ îëãîõ æóðàìòàé.

Òýòãýìæ íü ºíäºð íàñíû áîëîí áóñàä òºðëèéí òýòãýâðèéí õàðèëöààòàé õàðüöóóëáàë, õºäºëìºðèéí õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëñíîîð áóñ, äèéëýíõäýý õºäºëìºðèéí õàðèëöàà õýâèéí ¿ðãýëæèëæ áàéãàà áîëîâ÷ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìààð ò¿ð òàñàëäàæ áàéãàà ¿åä òóñëàìæ áîëæ îëãîãääîãîîðîî õºäºëìºð ýðõëýëòòýé õîëáîîòîé. ¯¿íòýé óÿëäàí, òýòãýìæèéã îëãîõ õóãàöààã àæëûí õîíîãîîð òîîöäîã áàéíà.

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë: 1. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ íü íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýìæ îëãîõ ¿íäýñëýë

áîëîõ óó?à/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíààð òýòãýìæ îëãîíîá/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýýíýýñ õàìààð÷ òýòãýìæ îëãîíîâ/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð áàéíãà àëäàæ áàéâàë òýòãýìæ îëãîíîã/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàãäâàë òýòãýìæ îëãîíî.

2. Òýòãýìæ àâàõûí òóëä ÿìàð øààðäëàãà õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé âý?à/ õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàäàã áàéõá/ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áàéõâ/ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òîäîðõîé õóãàöààíä òàñðàëòã¿é òºëñºí áàéõã/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí áàéõ

3. Äîîðõ èðãýäýýñ õýí àæèëã¿éäëèéí äààòãàëûí òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé âý?à/ ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/á/ àæëààñ ººðèéí õ¿ñýëòýýð õàëàãäàí, òºðèéí áóñ áàéãóóëàãàä àæèëëàæ áàéãàà àæèëòàíâ/ àæëààñ õàëàãäñàí òýòãýìæýý àâ÷ äóóññàí, íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëàãàä á¿ðòã¿¿ëñýí èðãýíã/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàí, àæëààñ ÷ºëºº àâ÷ óäààí õóãàöààãààð ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà èðãýí

4. Òýòãýìæèéí õàðèëöàà õýäèéä äóóñãàâàð áîëîõ âý?à/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ñýðãýýãäñýíýýðá/ òýòãýìæèéã îëãîñíîîðâ/ õºäºëìºðèéí õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëñíîîðã/ òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ññýíýýð

5. Æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ àâàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéã òîäîðõîéë.à/ õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ îþóòàí á/ æèðýìñýíèé òýòãýìæýý àâàí, õ¿¿õäýý àñàð÷ áàéãààä äàõèí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ ýõâ/ 2 æèë àæèëëàæ áàéãààä, íýã æèë ãàäààäàä ñóðãóóëüä ñóðàëöàí áóöàæ àæèëäàà îðîîä 3 ñàð àæèëëàñàí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ àæèëòàí- ýõ

71

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Òýòãýìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îíöëîãèéã òýòãýâðèéí õàðèëöààòàé

õàðüöóóëàí òîäîðõîéëíî óó.2. Òýòãýìæèéí îíöëîã ÿëãààã òºðºë á¿ð äýýð íü æèøýý àâ÷ ÿðèëöàíà óó3. Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû òºðºë áîëîõ òýòãýìæèéí

çîõèöóóëàëò, íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é äýõ òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëòààñ ÿëãààòàé ýñýõèéã õóóëèóä äýýð ä¿ãíýëò õèéí ÿðèëöàíà óó.

4. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ íü õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààòàé õýðõýí õîëáîãäîõ òàëààð ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

ÑÝÄÝÂ 11. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÀÆÈËÃ¯ÉÄËÈÉÍ ÒÝÒÃÝÌÆ ÎËÃÎÕ, ÒÎÃÒÎÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàðÕè÷ýýëèéí çîðèëãî: Òýòãýìæèéí íýã îíöëîã òºðºë áîëîõ àæèëã¿éäëèéí

òýòãýìæ ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë, óëìààð àæèëëàñàí æèëýýñ õàìààðàí àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã òîãòîîõ àðãà÷ëàëûã ìýäýæ àâàõ, òóñ òýòãýìæèéí òàëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, ò¿¿íèéã òîãòîîõ ÷àäâàð á¿õèé áîëíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Àæèëã¿é èðãýí: àæëààñ õàëàãäàí, íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä

á¿ðòã¿¿ëñýí, àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ àâàõ õ¿ñýëòýý ãàðãàñàí äààòãóóëàã÷.Àæèëã¿é áîëîõ: õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð õºäºëìºðèéí õàðèëöàà äóóñãàâàð

áîëæ, àæëàà õ¿ëýýëãýí ºãºõ.Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ: äààòãóóëàã÷ àæëààñ õàëàãäñàíû äàðàà àæèëã¿é

áàéõ òîäîðõîé õóãàöààíä îëãîõ òóñëàìæ.Àæèëëàñàí æèë: õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàñàí õóãàöàà.Àæëûí áàéð: õºäºëìºðèéí ãýðýýíä çààñàí àæèë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéãàà

ãàçàð.Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã çîãñîîõ: õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë á¿ðäñýí áîë

àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ îëãîëòûã äóóñãàâàð áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä ýçëýõ áàéð

ñóóðü, à÷ õîëáîãäîë• Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã îëãîõ ¿íäýñëýë, ò¿¿íèéã òîãòîîõ • Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ¿íäýñëýëÇàõ çýýëèéí õàðèëöààò íèéãýìä òîãòâîðòîé àæëûí áàéðààð õàíãàãäàõ íü

íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí àìüäðàëûí íýãýí áàòàëãàà áàéäàã. Ýíý áàéäàë àëäàãäàõ íü àæèëã¿éäýë õýìýýõ ýðñäëèéã áèé áîëãîíî. Èéìýýñ àæèëã¿é áîëîõ ¿åä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàëöàà íü àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ þì.

72


Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ íü äàðààõ îíöëîã øèíæ¿¿äèéã àãóóëäàã áàéíà:

Äààòãóóëàã÷èéí øèìòãýë òºëñºí õóãàöààãààð èëýðõèéëýãäýõ òýòãýìæèéí íýã íü àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ þì.

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ íü ýäèéí çàñãèéí øèíæ àãóóëãààð òîäîðõîéëîãäîíî

Íýã òàëààñ äààòãóóëàã÷ õóóëüä çààñíû äàãóó òîäîðõîé õóâü õýìæýýãýýð øèìòãýëòºëºõ, èíãýñíýýð äààòãóóëàã÷ àæèëã¿é áîëñîí ¿åäýý óã äààòãàëûí ñàíãààñ òîäîðõîé õóãàöàà, òîäîðõîé õýìæýýãýýð òýòãýìæ àâàõ àãóóëãûã èëýðõèéëýõýýñ ãàäíà íºãºº òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë äààòãóóëàã÷èéí àæèëä îðîõ õ¿ðòýë, öàëèíòàé õºäºëìºð ýðõëýõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ýäèéí çàñãèéí õóâüä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàæ áàéãààãààð òîäîðõîéëîãäîíî.

Àæèëã¿éäëèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òºëºõ íü äààòãóóëàã÷èéã õóóëüä çààñàí áóñàä õºíãºëºëò, íºõöëººð õàíãàõ ¿íäýñëýë áîëäîã

Óã äààòãàëààð, àæèëã¿é èðãýíä ìºíãºí õýëáýðýýð òóñëàìæ îëãîí ýäèéí çàñãèéíõóâüä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëäàã.

Àæëààñ õàëàãäàæ, àæëûí áàéð èäýâõòýé õàéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò ýíý òýòãýìæ îëãîãäîíî. Àæëûí áàéð õàéæ áàéãàà ãýäýã íü õàëàãäñàíààñ õîéø õàðüÿàëàãäàõ íóòàã äýâñãýðèéí õºäºëìºðèéí áèðæ, õýðýâ õºäºëìºðèéí áèðæ áàéõã¿é áîë íèéãìèéí äààòãàëûí ãàçàðò á¿ðòã¿¿ëýõèéã õýëíý. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã àæëûí 126 õîíîãîîð áîäîæ îëãîõ áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã çîõèõ õóãàöààãààð òºëñºí áàéõûã øààðäàíà.

Õýäèéãýýð àæëààñ õàëàãäñàí òîõèîëäîëä îëãîãäîõ áîëîâ÷ àæèëã¿é áîëñîí øàëòãààíûã õàðãàëçàíà. ªºðèéí õ¿ñýëòýýð áîëîí õºäºëìºðèéí ñàõèëãûí çºð÷èë óäàà äàðàà ãàðãàñíû óëìààñ õàëàãäñàí áîë îëãîãäîõ òýòãýìæýýñ 36 õîíîãò íîãäîõûã òîîöîæ õàñíà.

Õºäºëìºðèéí áèðæ íü òýòãýìæ îëãîõîîñ ãàäíà àæëûí áàéð îëîõ, ìýðãýæèë îëãîõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýãòýé. Õàðèí äààòãóóëàã÷ ¿¿íä õàìðàãäààã¿é, õàìðàãäàõààñ çàéëñõèéñýí, õºäºëìºðèéí áèðæýýñ ñàíàë áîëãîñîí àæëûí áàéðàíä àæèëëààã¿é, çîõèîí áàéãóóëñàí àæèëä îðîëöîîã¿é òîõèîëäîëä îëãîõ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã äóóñãàâàð áîëãîíî.

Ãýõäýý äààòãóóëàã÷èä ñàíàë áîëãîñîí àæëûí áàéð íü:1. Õºäºëìºðèéí õàìòûí ìàðãààíû óëìààñ ò¿ð ÷ºëººëºãäñºí áàéð áàéõ2. Äààòãóóëàã÷èéí ºìíº áàéãóóëæ áàéñàí õàìòûí ãýðýýíèé íºõöºëººñ

äîðäñîí íºõöºëòýé àæëûí áàéð áàéâàë òàòãàëçàõ ýðõòýé áà ¿¿íèéã àæèëëàõààñ òàòãàëçñàí ãýæ ¿çýõã¿é.

Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí õóãàöàà äóóñààã¿é áàéõàä äààòãóóëàã÷ ººð àæèëä øèíýýð îðñîí áîë òýòãýìæ äóóñãàâàð áîëíî. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã õî¸ð

73

óäàà îëãîíî. Ýíý õóãàöààíä á¿ðòã¿¿ëæ õºäºëìºðèéí áèðæèéí çîõèîí áàéãóóëñàí àæèëä îðîëöîõ, ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàéíà.

Ìýäëýã øàëãàõ áîäëîãî:Îðîí ñóóö ñàíõ¿¿æèëò êîðïîðàöè êîìïàíèä õýëòñèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí

Ñ-èéã 2010 îíû 2 ñàðûí 20-íû ºäðººð òàñàëáàð áîëãîí àæëààñ õàëæýý. Òýðýýð 1 ñàðä íü ýýëæèéí àìðàëòàà àâ÷, 2 ñàðààñ àæèëäàà îðîîä áàéñàí. Õàëàãäñàíû äàðàà áàéãóóëëàãàòàé òîîöîî õèéæ, íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòðýý àâàõ ¿åä ò¿¿íèé 2010 îíû íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºëò îãò áè÷èãäýýã¿é áàéâ.

• Ñ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé þó?• Õººöºëäºæ áàéæ, Ñ íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòðèéí áè÷èëòýý 2010 îíû 5

ñàðä áè÷¿¿ëñýí áîë àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿¿?• Õýðýâ àæëààñ áóðóó õàëñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàí, ø¿¿õ àæèë

îëãîã÷èéã áóðóó øèéäâýð ãàðãàñàí áîëîõûã òîãòîîæ, Ñ àæèëä ýðã¿¿ëýí òîãòîîñîí áîë ºìíº àâñàí áàéñàí àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéã áóöààæ òºëºõ ¿¿?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí à÷ õîëáîãäîë, îíöëîãèéã òîäîðõîéëíî óó.2. Àæèëã¿é áàéãàà èðãýí áîëãîíä àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿¿?3. Àæèëã¿éäëèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã òàñðàëòã¿é òºëñºí áàéõ íü ÿìàð ¿ð

äàãàâàð ¿¿ñãýõ âý?4. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ íü õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààòàé, öàëèí õºäºëìºðèéí

õºëñòýé õýðõýí õîëáîãäîæ áàéãààã æèøýýí àâ÷ òàéëáàðëàíà óó?5. Àæëààñ õàëàãäñàíû äàðàà äààòãóóëàã÷èä ÿìàð ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð áèé áîëîõûã

òîäîðõîéë. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæýý àæèë îëãîã÷îîñ íýõýìæëýõ ýðõ áèé þó, øàëòãààíûã òîãòîî.

6. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáà íü ýðõ õýìæýýíèé õ¿ðýýíä ÿìàð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ âý?

Á¿ëãèéí íîì ç¿é1. ×.Äàãâàäîðæ, Íèéãìèéí õàìãààëàë, 20042. ×.Äàãâàäîðæ, Ñ.Ýðäýíý, Íèéãìèéí äààòãàë, 20073. Ø.Íàðàíòóÿà, Ï.Îþóíòóíãàëàã, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20044. ¨.Ï¿ðýâöýðýí, Íèéãìèéí äààòãàëûí õîëáîãäîëòîé 500 áîäëîãî, 20045. Ö.Äàâõàðáàÿð, Ã.Æàðãàë, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é, 20096. ÍÄÅÃ, Íèéãìèéí äààòãàëòàé õîëáîãäîõ ãàðûí àâëàãà, 1999

Õóóëü òîãòîîìæ7. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü, 20048. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü9. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèóäûã õýðýãëýõ æóðìûí òóõàé õóóëü

74


Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð

10. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæèéí òóõàé õóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí çàðèì çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé

11. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñãèéã òàéëáàðëàõ òóõàé

ÑÝÄÝÂ 12. ÖÝÐÃÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÕè÷ýýëèéí çîðèëãî: Öýðãèéí àëáàí õààã÷ áîëîí öýðãèéí ¿¿ðýãòíèé ýðõ

ç¿éí áàéäàë, îíöëîã øèíæòýé õîëáîîòîéãîîð òýäãýýðèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëòûã íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîæ áóé òýòãýâýð, òýòãýìæòýé õàðüöóóëàõ, óëìààð öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ çýðýã ÷àäâàð ýçýìøèæ öààøèëáàë íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ çîõèöóóëàëòûí òàëààð çîõèõ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð: Öýðãèéí àëáàí õààã÷: Öýðãèéí æèíõýíý àëáà õààæ áàéãàà èðãýí Öýðãèéí ¿¿ðýãòýí: Öýðãèéí áýëòãýë àëáàíä áàéãàà èðãýíÖýðãèéí àëáà õààõ íàñ: öýðãèéí àëáûã õààõ íàñûã õóóëèàð òîãòîîíî. Áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷èéí àëáûã: õóãàöààò öýðýã 27 íàñ õ¿ðòýë; ãýðýýò öýðýã 31 íàñ

õ¿ðòýë, Àõëàã÷èéí àëáûã 45 íàñ õ¿ðòýë;Îôèöåðûí àëáûã: äóíä îôèöåð 45 íàñ õ¿ðòýë; àõëàõ îôèöåð 50 íàñ õ¿ðòýë;

äýýä îôèöåð 55 íàñ õ¿ðòýë òóñ òóñ õààæ áîëíî. Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâýð: öýðãèéí àëáûã õóóëüä çààñàí òîäîðõîé

õóãàöààãààð õààñàí öýðãèéí àëáàí õààã÷èä íàñàí òóðøèä íü óëñûí òºñâººñ îëãîõ ìºíãºí òóñëàìæ

Öýðãèéí òýòãýìæ: öýðãèéí àëáàí õààã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàõ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ çýðýã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë á¿ðäñýí ¿åä îëãîõ ìºíãºí òóñëàìæ

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ, ººð÷ëºãäºõ, äóóñãàâàð

áîëîõ ¿íäýñëýë• Öýðãèéí àëáà õààõ íàñíû äýýä õÿçãààð• Öýðãèéí òýòãýâðèéí îéëãîëò, òºðºë, îíöëîã øèíæ, áóñàä íèéãìèéí

äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ áóñàä òýòãýâðýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã øèíæ• Öýðãèéí òýòãýìæèéí îéëãîëò, òºðºë, îíöëîã øèíæ, áóñàä íèéãìèéí

äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîãäîõ òýòãýìæýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã øèíæÍèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàæ áàéãàà èðãýä øèìòãýë òºëñíººð äààòãàëààñ

òýòãýâýð òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñäýã áîë òîäîðõîé òºðëèéí ìýðãýæèë, àæèë ã¿éöýòãýã÷äèéí îíöëîãîîñ õàìààð÷ íèéãìèéí õàìãààëëûí çîõèöóóëàëò íü çîõèõ îíöëîãòîé áàéõ òîõèîëäîë áèé. ¯¿íèé íýã õýëáýð áîë öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òýòãýìæèéí òàëààðõ õàðèëöàà áà ýíý íü ýíãèéí íºõöºëä àæèëëàæ áàéãàà èðãýäèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëòààñ ÿëãààòàé.

75

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíû õ¿ðýýíä öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õàìààðàõ áà áóñàä òºðëèéí õàðèëöààíààñ ÿëãàõûí òóëä íýãä¿ãýýðò: õàìðàãäàõ ñóáúåêò, õî¸ðäóãààðò: íèéãìèéí õàìãààëàëä õàìðàãäàõ ¿íäýñëýë, çîõèöóóëàëòûã çàéëøã¿é ìýäýõ øààðäëàãàòàé. Òèéìýýñ öýðãèéí àëáàí õààã÷ áàéæ òóõàéí òýòãýâýð òýòãýìæèéã àâíà. ¯¿íä:1/ çýâñýãò õ¿÷íèé öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷,

áàéëäàã÷;2/ õèëèéí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷, áàéëäàã÷;3/ äîòîîäûí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷,

áàéëäàã÷;4/ òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷;5/ öàãäàà, ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé, îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áîëîí

ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ãåíåðàë, êîìèññàð, îôèöåð, àõëàã÷, áàéëäàã÷;

6/ äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýí;7/ îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí;8/ öýðýã, öàãäààãèéí ñóðãóóëèéí ñîíñîã÷.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí îíöëîã íü òóõàéí ýòãýýä øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýãã¿é, óëñûí òºñâººñ äààòãàëûí øèìòãýëèéã õàðèóöäàã áàéíà. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ äàðààõ òºðëèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã õóóëüä çààñàí òîäîðõîé ¿íäýñëýëýýð àâàõ ýðõòýé

Öýðãèéí

àëáàí õààã÷èä

Íýã óäààãèéí òýòãýìæ

Öýðãèéí àëáà õààñíû

òýòãýâýð Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû

òýòãýâýð

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû

òýòãýìæ

Íàñ áàðàã÷ûí àð ãýðò îëãîõ

òýòãýìæ

Æèðýìñýí, àìàðæñàíû

òýòãýìæ

76


Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâðèéã íàñ õàðãàëçàõã¿é äàðààõ ýòãýýä àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ áºãººä àãóóëãûí õóâüä ºíäºð íàñíû á¿õýí òýòãýâýðòýé èæèë òºñòýé þì.

Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâðèéã òýäíèé äóíäàæ öàëèíãèéí 80 õóâèàð áîäîæ òîãòîîõ áºãººä àëáà õààõ õóãàöààíààñ èë¿¿ õóãàöààãààð öýðãèéí àëáà õààñàí áîë äóíäàæ öàëèíãèéí òîäîðõîé õóâèàð òýòãýâðèéã íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà.

Öýðãèéí àëáûã ýðýãòýé 25 æèë, ýìýãòýé 20 æèë õààñàí áîë á¿ðýí,10-ààñ äîîøã¿é æèë õààæ, íýãä¿ãýýðò: îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòààñ õàìààð÷, õî¸ðäóãààðò: ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààð, ãóðàâäóãààðò: öýðãèéí àëáà õààõ íàñ õýòýðñýí áîë òóõàéí àëáà õààñàí õóãàöààíäàà õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõòýé. Íýãýíò õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí áîë íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõã¿é áà õàðèí öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâðèéã õóâü òýíö¿¿ëæ òîãòîîëãîîã¿é àëáàíààñ ÷ºëººëºãäñºí áîë ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ðñíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ ýðõ ¿¿ñíý.

Öýðãèéí àëáà õààñàí õóãàöààã 10-ààñ äîîø æèë õààñàí áîë óã õóãàöààã íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà ãýæ ¿çýõ áà öýðãèéí àëáàí õààã÷ òýòãýâýð òîãòîîëãîëã¿é àëáàíààñ õàëàãäàí, ýíãèéí íºõöºëä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãààä ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ íàñàíä õ¿ð÷ õ¿ñýëòýý ãàðãàñàí áîë òóõàéí àëáà õààñàí õóãàöààíä íîãäîõ øèìòãýëèéã íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíä Çàñãèéí ãàçðààñ øèëæ¿¿ëíý.

Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâðèéã öýðãèéí àëáà õààã÷ áàéëäààíû òàëáàð, ýíõèéã äýìæèõ àæèëëàãààíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, òåððîðèñò

¿éëäëèéí ñºðºã òóñãàé àæèëëàãààíä îðîëöîõ, áàéëäààíû ãàëò õýðýãñëýýð áóóäëàãà õèéõ, äýëáýðýõ áîäèñ, òýñýëãýýíèé õýðýãñýë, àþóëòàé õîðò áîäèñòîé ¿¿ðãèéíõýý äàãóó õàðüöàõ, ãàìøèã, îíöãîé íºõöºëèéí áàéäàëä àæèëëàõ, óëñûí õèë, îíö ÷óõàë îáúåêòûã õàìãààëñíû óëìààñ;

áóñàä àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäñîí îñëûí óëìààñ: àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäîëã¿é îñîë, òàðèëãûí äàðààõü õ¿íäðýë,

åðäèéí ºâ÷íèé óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäñàí áîë òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé.

Ìºí öýðãèéí ¿¿ðýãòýí äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéõäàà, öýðãèéí æèíõýíý àëáàíààñ õàëàãäñàí áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ îðîí íóòàãòàà õ¿ðãýãäýõ

25-ààñ äîîøã¿é æèë àëáà õààñàí ýðýãòýé

2Î-îîñ äîîøã¿é æèë àëáà õààñàí ýìýãòýé

áàéëäààíû íèñäýã òýðýãíèé íèñãýã÷ýýð 2Ç-ààñ äîîøã¿é æèë öýðãèéí àëáà õààñàí;

áàéëäààíû òèéðýëòýò ñºíººã÷ îíãîöíû æèíõýíý íèñãýã÷ýýð 2Î-îîñ äîîøã¿é æèë öýðãèéí àëáà õààñàí

77

¿åä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí áîë ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé. Óã òýòãýâðèéã òîãòîîõäîî õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí øàëòãààí áîëîí ÷àäâàð àëäñàí õóâü õýìæýýã õàðãàëçàíà.

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð íü öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí íàñ áàðñàí øàëòãààíûã õàðãàëçàí îëãîãäîíî. Öýðãèéí àëáàí õààã÷, ò¿¿í÷ëýí äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýí íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã àâàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä áîëîõ öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äèéã òîãòîîõäîî Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ õóóëüä çààñíûã áàðèìòëàíà.

Öýðãèéí àëáà õààã÷ àëáà ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéñàí, ýñâýë åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñîëä ºðòºí íàñ áàðñíûã ÿëãàìæòàé áàéäëààð àâ÷ ¿çýí òýòãýâðèéã òîãòîîí îëãîäîã. Òýæýýã÷èéí ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä ãýäãèéã íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèéí òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð àâàã÷òàé àäèëòãàí àâ÷ ¿çíý.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ºâ÷èëñºí, îñîëä ºðòñºíèé óëìààñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäàãäàõàä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ, õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõ áà õ¿¿õäýý 196 õîíîã òýýãýýä äóòóó òºð¿¿ëñýí áóþó ¿ð õºíä¿¿ëñýí, æèðýìñëýëòèéã ýìíýëãèéí àðãààð òàñàëñàí, ìºí 196 õîíîã òýýãýýã¿é áîëîâ÷ àìüäðàõ ÷àäâàðòàé õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí áîë æèðýìñýí áîëîí àìàðæñàíû òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé, öýðãèéí àëáàí õààã÷ íàñ áàðàõ, òýòãýâýðò ãàðàõ, îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò, áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäýýð áîëîí öýðãèéí àëáà õààõ íàñ õýòýð÷ õàëàãäàõ òîõèîëäîëä íýã óäààãèéí òýòãýìæ, öýðãèéí àëáàí õààã÷, ò¿¿í÷ëýí äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýí íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé îðøóóëãàä çîðèóëàí íàñ áàðàã÷èéí àð ãýðò îëãîõ òýòãýìæèéã àâàõ ýðõòýé.

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë:1. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë öàëèíãààñ òºëºõ ¿¿?

à/ òºðèéí òóñãàé àëáàí õààã÷ òóë òºëºõã¿éá/ öýðãèéí àëáàí õààã÷ òóë òºëºõã¿éâ/ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã õ¿í á¿ð òºëºõ ¿¿ðýãòýé òóë òºëíºã/ òóõàéí àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ ¿åä øèìòãýë òºëºõ ¿¿ðãýýñ

÷ºëººëºãäºæ, àëáàíààñ õàëàãäìàãö òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý2. Íèéãìèéí äààòãàëûí õ¿ðýýíä öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òýòãýìæ

õàìààðàõ óó?à/ õàìààðíàá/ õàìààðàõã¿éâ/ öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí çîõèöóóëàëò òóñäàà

áèå äààñàí èíñòèòóò áîëíîã/ öýðãèéí àëáàí õààã÷ íü àëáàí æóðìààð äààòãàãäàõ òºðèéí àëáàí õààã÷

òóë íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàíà3. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òýòãýìæ àâàõ ýðõ ÿìàð ¿íäýñëýëýýð ¿¿ñýõ

âý?à/ öýðãèéí àëáà õààñàí õóãàöààã ¿íäýñëýõá/ øèìòãýë òºëñºí õóãàöààã ¿íäýñëýõ

78


â/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã ¿íäýñëýõâ/ öýðãèéí àëáà õààñàí õóãàöàà áà õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã

¿íäýñëýõ4. Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâðèéí îíöëîãèéã òîäîðõîéë.

à/ àëáà õààæ áàéãààä òîäîðõîé íàñàíä õ¿ðñýí ãýõ ¿íäýñëýëýýð îëãîõ òýòãýâýð

á/ òîäîðõîé õóãàöààãààð àëáà õààñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð îëãîõ òýòãýâýðâ/ öýðãèéí àëáàíä òîîöîãäîõ àæèë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéñàí ãýõ

¿íäýñëýëýýð îëãîõ òýòãýâýðã/ òîäîðõîé íàñàíä õ¿ð÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäñàí ãýõ ¿íäýñëýëýýð

îëãîõ òýòãýâýð5. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí àð ãýð öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òýòãýìæèéí

çîõèöóóëàëòàíä õàìðàãäàõ óó?à/ õàìðàãäàíàá/ õàìðàãäàõã¿éâ/ öýðãèéí àëáàíû òºðëººñ õàìààð÷ õàìðàãäàíàã/ öýðãèéí öîë, çýðãýýñ õàìààð÷ õàìðàãäàíà

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Öýðãèéí òýòãýâðèéí òºðë¿¿äèéã íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí áóñàä

òýòãýâð¿¿äòýé õàðüöóóëñàí ñõåì õèéíý ¿¿.2. ¯éëäýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷íèé óëìààñ òàõèð äóòóó

áîëñîí öýðãèéí àëáàí õààã÷èä îëãîõ òýòãýâýð, ò¿¿íèé õýìæýý, îëãîõ õóãàöààã òîãòîî.

3. ßìàð òîõèîëäîëä öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ âý?

4. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð òîãòîîõ, îëãîõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí æàãñààëò ãàðãàæ õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó.

5. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ÿìàð òºðëèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé âý?6. Öýðãèéí àëáà õààñíû áîëîí òàõèð äóòóóãèéí áîëîí òýæýýã÷ýý àëäñàíû

òýòãýâðèéã àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëò áîëîí íàñ áàðñàí øàëòãààí äýýð òóëãóóðëàí àíãèëíà óó.

7. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýìæèéã íèéãìèéí äààòãàëûí áóñàä òýòãýìæòýé òºðºë òóñ á¿ðýýð õàðüöóóëíà óó.

ÑÝÄÝÂ 13. ÖÝÐÃÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÃ ÒÎÃÒÎÎÕ ¯ÍÄÝÑËÝË, ÆÓÐÀÌ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ÑåìèíàðÑýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ ºíäºð íàñ, òàõèð äóòóó,

òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààðõè îéëãîëòîî áàòàòãàæ, öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâðèéí òºðºë, õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë çýðãèéã òîîöîõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ äàäàë ýçýìø¿¿ëíý.

79

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð: Öýðãèéí æèíõýíý àëáà: ìîíãîë óëñûí èðãýí çýâñýãò õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä

¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã õýëíý.Öýðãèéí àëáàí õààã÷: öýðãèéí òàíãàðàã ºðãºí íýãýí óäèðäëàãàò ¸ñíû äàãóó

¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà àëáàí õààã÷èéã õýëíý. Öýðãèéí ¿¿ðýãòýí: öýðãèéí áýëòãýë àëáàíä áàéãàà èðãýí.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâýð òîãòîîõ ¿íäýñëýë, õýìæýý • Öýðãèéí àëáà õààã÷èä òîãòîîõ òýòãýâðèéí òºðºë, îíöëîã• Öýðãèéí àëáàíä àæèëëàñàí æèë òîãòîîõ• Öýðãèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷èã

á¿ðä¿¿ëýõ

Öýðãèéí àëáà íü òºðèéí àëáàíû íýãýí îíöëîã òºðºë áºãººä ýíý íü öýðãèéí æèíõýíý áîëîí áýëòãýë àëáàíààñ á¿ðäýíý. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí Çýâñýãò õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä öýðãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã öýðãèéí æèíõýíý àëáà ãýíý. Öýðãèéí æèíõýíý àëáà íü áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷èéí, àõëàã÷èéí áîëîí îôèöåðèéí àëáàíààñ á¿ðäýíý. Õàðèí öýðãèéí àëáàíä á¿ðòãýëòýé ìýðãýæèë á¿õèé ýìýãòýé÷¿¿ä ñàéí äóðààðàà îôèöåð, àõëàã÷èéí àëáûã õóóëèéí äàãóó õààæ áîëíî. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ãýæ öýðãèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä õàìààðíà. ªºðººð õýëáýë, öýðãèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã äîð äóðäñàí àëáàí õààã÷ àâàõ ýðõòýé. - Çýâñýãò õ¿÷íèé öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷ ò¿ð¿¿÷,

áàéëäàã÷- Õèëèéí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷, áàéëäàã÷- Äîòîîäûí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷, ò¿ð¿¿÷,

áàéëäàã÷- Òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí ãåíåðàë, îôèöåð, àõëàã÷- Öàãäàà, ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé, îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áîëîí

ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ãåíåðàë, êîìèññàð, îôèöåð, àõëàã÷, áàéëäàã÷

- Äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàíä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýé- Îíöãîé áàéäëûí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷- Öýðýã, öàãäààãèéí ñóðãóóëèéí ñîíñîã÷- ÓÁÒÇ-ûí õàðóóë õàìãààëàëòûí àæèëòíóóä

80


Öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâðèéã íàñ õàðãàëçàõã¿é òîãòîîõ áîëîâ÷ Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí áîëîí öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó öýðãèéí æèíõýíý àëáà õààõ íàñíû äýýä õÿçãààðûã õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷ äàðààõ øàëòãààíààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé

1/ áàéëäààíû òàëáàð, ýíõèéã äýìæèõ àæèëëàãààíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, òåððîðèñò ¿éëäëèéí ñºðºã òóñãàé àæèëëàãààíä îðîëöîõ, áàéëäààíû ãàëò õýðýãñëýýð áóóäëàãà õèéõ, äýëáýðýõ áîäèñ, òýñýëãýýíèé õýðýãñýë, àþóëòàé õîðò áîäèñòîé ¿¿ðãèéíõýý äàãóó õàðüöàõ, ãàìøèã, îíöãîé íºõöºëèéí áàéäàëä àæèëëàõ, óëñûí õèë, îíö ÷óõàë îáúåêòûã õàìãààëñíû óëìààñ

2/ ýíý ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 1-ä çààñíààñ áóñàä àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäñîí îñëûí óëìààñ

Ç/ àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäîëã¿é îñîë, òàðèëãûí äàðààõü õ¿íäðýë, åðäèéí ºâ÷íèé óëìààñ

Öýðãèéí ¿¿ðýãòýí äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü, öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéõäàà, öýðãèéí æèíõýíý àëáàíààñ õàëàãäñàí áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ îðîí íóòàãòàà õ¿ðãýãäýõ ¿åä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí áîë ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí øàëòãààí, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, õóãàöààã ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ òîãòîîíî. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí áîë /áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ýýñ áóñàä/ òýäíèé ñàðûí äóíäàæ öàëèí õºëñíººñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 1Î õ¿ðòýë õóâèàð àëäñàí áîë 1Î õóâèàð, 1Î- ààñ äýýø

Öýðãèéí àëáà õààñíû á¿ðýí òýòãýâýð

Öýðãèéí àëáà õààñíû õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâýð

Öýðãèéí áàéãóóëëàãàä 25-ààñ äîîøã¿é æèë àëáà õààñàí ýðýãòýé

Öýðãèéí áàéãóóëëàãàä 20-èîñ äîîøã¿é æèë àëáà õààñàí ýìýãòýé

Áàéëäààíû íèñäýã òýðýãíèé íèñãýã÷ýýð 23-ààñ äîîøã¿é æèë öýðãèéí àëáà õààñàí

Áàéëäààíû òèéðýëòýò ñºíººã÷

îíãîöíû æèíõýíý íèñýã÷ýýð

20-èîñ äîîøã¿é æèë àëáà õààñàí

Öýðãèéí áàéãóóëëàãàä 10-ààñ äîîøã¿é æèë àëáà õààñàí öýðãèéí àëáàí õààã÷ äîð äóðäñàí øàëòãààíààð õàëàãäñàí áîë: 1. Îðîí òîî, çîõèîí

áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò

2. Áèåèéí ýð¿¿ë ìýíä3. Öýðãèéí àëáà õààõ íàñ

õýòýðñýí

81

õóâèàð àëäñàí áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâèàð áîäîæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîíî.

Õàðèí öýðãèéí àëáàí õààã÷ /áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ýýñ áóñàä/ åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí îñëîîð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí áîë ñàðûí äóíäàæ öàëèí õºëñíèé 6Î õóâèàð õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîæ, 2Î-èîñ èë¿¿ àëáàí õààñàí æèë òóòàìä òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí ñàðûí äóíäàæ öàëèí õºëñíèé 1,5 õóâèàð òýòãýâðèéí íýìýãäýë îëãîíî. Õýðýâ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà õýñýã÷ëýí àëäñàí áîë ñàðûí äóíäàæ öàëèí õºëñíèé 6Î õóâüä íîãäîõ õýñãýýñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâèàð áîäîæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîíî.

Öýðãèéí æèíõýíý àëáàíû áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷, ò¿¿í÷ëýí äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí áîë òýäýíä öýðãèéí àëáàíä òàòàãäàõûí ºìíº àâ÷ áàéñàí ñàðûí äóíäàæ öàëèí õºëñíººñ,õýðýâ àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààã¿é áîë Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí òóõàéí ¿åèéí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíýýñ òîîöîæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîíî.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷, ò¿¿í÷ëýí äàé÷èëãààíû ñóðãóóëü öóãëàðàëòàä îðîëöîæ áàéãàà öýðãèéí ¿¿ðýãòýí íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí ãýð á¿ëèéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ãèø¿¿ä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷ /áàéëäàã÷, ò¿ð¿¿÷ýýñ áóñàä/ àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãààä íàñ áàðñàí áîë ò¿¿íèé àâ÷ áàéñàí ñàðûí äóíäàæ öàëèí õºëñíººñ äîð äóðäñàí õóâèàð áîäîæ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîíî:

1/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é Ç, ò¿¿íýýñ äýýø õ¿íòýé áîë 1ÎÎ õóâü;2/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 2 õ¿íòýé áîë 75 õóâü;3/ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é 1 õ¿íòýé áîë 5Î õóâü.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí ºäðººñ ýõëýí ÷àäâàð íü ñýðãýýãäýõ õ¿ðòýë, ýñõ¿ë õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí íü òîãòîîãäîõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä îëãîíî. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ îëãîõ õóãàöààíû íýã óäààãèéí äýýä õÿçãààð íü 1Ç äîëîî õîíîãîîñ õýòðýõã¿é áàéíà. Õàðèí õîðò õàâäàð áîëîí ñ¿ðüåýãýýð àíõ ºâ÷ëºõºä 26 äîëîî õîíîãèéí õóãàöààíä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæ îëãîæ áîëíî. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ õóàíëèéí æèëä óäàà äàðàà ºâ÷èëñºí òîõèîëäîëä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð ò¿ð àëäñàíû òýòãýìæèéã íèéòäýý 26 äîëîî õîíîãîîñ èë¿¿ã¿é õóãàöààíä îëãîíî.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷ íàñ áàðàõ, òýòãýâýðò ãàðàõ, îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò, áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäýýð áîëîí öýðãèéí àëáà õààõ íàñ õýòýð÷ õàëàãäàõ òîõèîëäîëä íýã óäààãèéí òýòãýìæ îëãîíî. Öýðãèéí àëáàí õààã÷ ýðýãòýé 25-ààñ äîîøã¿é, ýìýãòýé 2Î-îîñ äîîøã¿é æèë àëáà õààãààä öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâýðò ãàðàõàä ò¿¿íä Ç6 ñàðûí öàëèí õºëñòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òýòãýìæèéã íýã óäàà îëãîíî.

Öýðãèéí àëáàí õààã÷ îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò, áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäýýð, ò¿¿í÷ëýí öýðãèéí àëáà õààõ íàñ õýòýð÷ õàëàãäâàë ò¿¿íä 18 ñàðûí öàëèí õºëñòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òýòãýìæèéã íýã óäàà îëãîíî.

82


Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâðèéí òºðºë òóñ á¿ð äýýð ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë,õóâü

õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, á¿ðýí áîëîí õóâü òýíö¿¿ëñýí òýòãýâðèéí õýìæýý, øààðäëàãà çýðãèéã õàðüöóóëñàí ñõåì õèéíý ¿¿.

2. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîõîä áàðèìòëàõ äóíäàæ öàëèí õºëñèéã òîäîðõîéëîõ.

3. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð, òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð, öýðãèéí àëáà õààñíû òýòãýâýð òîîöñîí òîõèîëäîë øèéäâýðëýõ

4. Öýðãèéí àëáàíä áîëîí ýíãèéí áàéãóóëëàãàä àëü àëèíä íü àæèëëàæ áàéãààä ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîæ áàéãàà èðãýíèé àæèëëàñàí æèë, òýòãýâýðèéí õýìæýý òîîöñîí áîäëîãî áîäîõ.

5. Öýðãèéí àëáàíû òýòãýâðèéí òºðë¿¿äýýñ íýãèéã ñîíãîæ òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëíý ¿¿.

Á¿ëãèéí íîì ç¿é1. Î.Æàìáàëäîðæ, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20002. Ò.Óÿíãà, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20013. ×.Äàãâàäîðæ, Ñ.Ýðäýíý, Íèéãìèéí äààòãàë, 20074. Ø.Íàðàíòóÿà, Ï.Îþóíòóíãàëàã, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20045. ¨.Ï¿ðýâöýðýí, Íèéãìèéí äààòãàëûí õîëáîãäîëòîé 500 áîäëîãî, 20046. Ö.Äàâõàðáàÿð, Ã.Æàðãàë, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é, 20097. ÍÄÅÃ, Íèéãìèéí äààòãàëòàé õîëáîãäîõ ãàðûí àâëàãà, 1999

Õóóëü òîãòîîìæ8. Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü9. Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèóäûã õýðýãëýõ æóðìûí òóõàé õóóëü10. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õèëèéí öýðãèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü11. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü12. Äîòîîäûí öýðãèéí òóõàé õóóëü13. Òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü

ÑÝÄÝÂ 14. ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀË ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÄÀÀÒÃÀËÛÍ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÒªÐªË ÁÎËÎÕ ÍÜ, Ò¯¯ÍÈÉ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ, ÇÎÐÈËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÑýäâèéí çîðèëãî: Ýð¿¿ë ìýíäèéí çààâàë áîëîí ñàéí äóðûí äààòãàë,

òýäãýýðèéã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóâü õýìæýý, òºëºõ æóðàì, Ìîíãîë óëñàä íýâòðýýä áàéãàà ýð¿¿ë ìýíäèéí áè÷èë äààòãàëûí òàëààð ìýäëýã îëæ àâàõ áºãººä, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õ¿ðýýíä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí ¿íý òºëáºðã¿é òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Ýð¿¿ë ìýíä: Õ¿í ºâ÷èí, ýìãýãã¿é, áèå áÿëäàð, îþóí ñàíàà, íèéãìèéí àìüäðàëûí

õóâüä ñàéí ñàéõàí áàéõûã ÿâäàë.

83

Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý- Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà: Õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî, ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä.

Äààòãàëûí ãýðýý: Äààòãàã÷ààñ äààòãóóëàã÷ áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàòàé áàéãóóëñàí õýëöýë.

Äààòãàã÷: Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý

Äààòãóóëàã÷: Õóóëü áîëîí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð äààòãàã÷èä øèìòãýë òºëæ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ, ó÷èð÷ áîëîõ ýðñäëèéí çàðäëûã íºõºí òºë¿¿ëýõýýð äààòãóóëñàí èðãýí.

Äàâõàð äààòãàë: Äààòãóóëàã÷ ñàéí äóðààð õî¸ð áóþó õýä õýäýí äààòãàëä çýðýã äààòãóóëàõûã õýëíý

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàí: Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý àâàõ, äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã íºõºõ çîðèëãîîð òºëñºí øèìòãýëèéí îðëîãî, áóñàä ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðä¿¿ëñýí ìºíãºí õºðºíãº.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë: äààòãóóëàã÷ ýð¿¿ë ìýíäýý äààòãóóëàõ çîðèãîîð èðãýíèé áîëîí ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíä õóóëü, ãýðýýíä çààñíààð òîãòìîë õóãàöààíä çààâàë òºëºõ óðüä÷èëñàí òºëáºð

Áè÷èë äààòãàë: Áàãà îðëîãîòîé íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäèéí ýðýëò õýðýãöýýã ¿íäýñëýñýí ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð íü òýäíèé ñàíõ¿¿ãèéí íººö áîëîëöîî äýýð òóëãóóðëàí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ àðèëæààíû äààòãàëûí ¿éë÷èëãýý.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí îéëãîëò, òîãòîëöîî• Ýð¿¿ë ìýíäèéí çààâàë áîëîí ñàéí äóðûí äààòãàë, ò¿¿íèé îíöëîã, ýðõëýõ

áàéãóóëëàãà• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóâü õýìæýý, òºëºõ æóðàì• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õ¿ðýýíä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæ,

¿éë÷èëãýý• Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò• Ýð¿¿ë ìýíäèéí áè÷èë äààòãàëûí îéëãîëò, à÷ õîëáîãäîë

XIX çóóíû äóíäóóð Ãåðìàíû õààí II Âèëõåëüìèéí ¿åèéí Çàñãèéí Ãàçðûí êàíöëåð Îòòî ôîí Áèñìàðê àæèë÷èí àíãèéí øààðäëàãûã íàìæààõûí òóëä èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã òºðººñ õàìãààëàõ òîãòîëöîîã àíõ áóé áîëãîí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûã õóóëü÷èëæ áàéñàí ò¿¿õòýé.

Ìîíãîë Óëñàä 1990-ýýä îíîîñ ºìíºõ ¿åä 100 õóâü óëñààñ ñàíõ¿¿æäýã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéñàí. 1991 îíîîñ Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàìààñ àæëûí õýñýã áàéãóóëàí, ÄÝÌÁ áîëîí áóñàä îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí òóñëàìæòàéãààð ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òîãòîëöîîã çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãòàé íèéãìèéí ººð÷ëºëòºä íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ àæëûã ýõë¿¿ëæ, ýíýõ¿¿ àæëûí õ¿ðýýíä Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëèéã 1993 îíä áàòëàí ìºðäºæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý õóóëüä õýä õýäýí óäàà íýìýëò ººð÷ëºëò

84


îðæ óëìààð ºíººãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí òîãòñîí ãýæ áîëíî.

Óã õóóëèéí 4-ð ç¿éëèéí 4.1-äýõ õýñýãò “Òºð, èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýýñ õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó äààòãàëûí øèìòãýë òºëæ, äààòãàëûí ñàíã óðüä÷èëàí á¿ðä¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûí òºëáºðèéã óã ñàíãààñ òºëºõ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë ìºí” õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëòîîñ ¿çýõýä òºð, äààòãóóëàã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà àëü àëü íü øèìòãýë òºëºõ çàìààð ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíã á¿ðä¿¿ëæ, óã ñàíãààñ õóóëèàð òîãòîîñîí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ æóðàìòàé.

Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîíû îíöëîã íü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë, òºëáºðèéã ¿éë÷ëýõ õ¿ðýýíèé íýã äààòãóóëàã÷ààð òîîöîí óðüä÷èëàí òºëæ áàéñàí òºëáºðèéí àðãààñ ºðòºã îéðîëöîî îíîøèéí á¿ëãýýð, óëìààð îíîøèéí õàìààðàëòàé á¿ëãýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òºëáºðèéí àðãàä øèëæñýí ÿâäàë þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õýëáýð

Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèàð ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íýýñ áóñàä ìîíãîë óëñûí èðãýä á¿ãä ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä çààâàë õàìðàãäàíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí çààâàë äààòãóóëàõ äààòãàëûã íèéãìèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà õàðèóöíà.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàí íü äîð äóðäñàí ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäýíý. ¯¿íä: 1. Äààòãóóëàã÷èé òºëñºí øèìòãýë2. Àæèë îëãîã÷èéí òºëñºí øèìòãýë3. Òºð äààòãàëûã íü õàðèóöàõ èðãýäèéí õ¿íèé õºãæèë ñàíãààñ òºëñºí øèìòãýë4. Ñàíãèéí ÷ºëººò ¿ëäýãäëèéã áàíêèíä õàäãàëóóëñíû õ¿¿5. Äààòãóóëàã÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ õóãàöààã õýòð¿¿ëñíèé

àëäàíãè6. Áóñàä çýðýã áîëíî.

çààâàë äààòãàë

ñàéí äóðûí äààòãàë

ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë

85

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóâü õýìæýý

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóâü õýìæýý äààòãóóëàã÷èéí òºðëººñ õàìààðàõ íü

№ Äààòãóóëàã÷Øèìòãýëèéã õàðèóöàæ

òºëºõ ýòãýýäñàðä æèëä

1

Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð

àæèëëàäàã áîë

Àæèë îëãîã÷èéí õºäºëìºðèéí õºëñíèé ñàí, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãîîñ

2% 24%

Äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí õºëñíèé ñàí, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãîîñ

2% 24%

2.Òºðººñ äààòãàëûã íü

õàðèóöàõ òîõèîëäîëä Õ¿íèé õºãæèë ñàíãààñ

670 òºãðºã 8070

3.Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò ¿éëäâýðëýëèéí òºâèéí ºäðèéí àíãèéí ñóðàëöàã÷

Ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð

äààòãóóëàã÷ ººðºº


4. Õîðèãäîë Õîðèõ áàéãóóëëàãà 670 òºãðºã 8070

5.Ìàë÷èí Ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð



6.Òîäîðõîé àæèë õºäºëìºð

ýðõëýýã¿é èðãýä

Äààòãóóëàã÷ ººðºº 670 òºãðºã 8070

7.

Òîäîðõîé àæèë õºäºëìºð

ýðõëýýã¿é ãàäààäûí èðãýí,

õàðüÿàëàëã¿é õ¿í

Ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð


Õºäºëìºðèéí

õºëñíèé äîîä

õýìæýýíèé 6% áóþó

ñàðä 8424 òºã, æèëä

101800 òºã

Òºðººñ äààòãàëûã íü õàðèóöàõ òîõèîëäîë:1. 16 õ¿ðòýëõ íàñíû (ñóðàëöàæ áóé áîë 19) õ¿¿õýä2. Òýòãýâðýýñ ººð ìºíãºí îðëîãîã¿é èðãýí3. Õ¿¿õäýý 2 íàñ õ¿ðòýë (èõýð áîë 3 íàñ)ºñãºí áîéæóóëæ áóé ýöýã, ýõ4. Õóãàöààò öýðãèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷5. Èõ, äýýä, ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ºäðèéí àíãèéí ñóðàëöàã÷6. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõ ýðõ á¿õèé èðãýä òºðºë, ñàäàí òýæýýí

òýòãýõ ¿ð õ¿¿õýäã¿é 60 õ¿ðòýëõ (ýìýãòýé 55) íàñíû èðãýä, á¿ðýí õàðààã¿é, õýëã¿é, ä¿ëèé, îäîé èðãýí, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 70%-èàñ äýýø àëäñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä, 16 õ¿ðòýëõ íàñíû 4 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýäòýé íýí ÿäóó àìüäðàëòàé, ºðõ òîëãîéëñîí 45 íàñòàé ýõ, 50 íàñòàé ýöýã.Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áîëîí ìîíãîë óëñûí èðãýä õ¿ñâýë íýìýëò

áàéäëààð ñàéí äóðààð äààòãóóëíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ãýðýýíä äààòãóóëàã÷èä òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé íýð

òºðºë, òîî õýìæýý, ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò äààòãàëûí ñàíãààñ òºëºõ ýì÷èëãýýíèé

86


òºëáºðèéí äýýä õÿçãààð áîëîí òàëóóäûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, ãýðýýíèé íºõöºë çýðãèéã òîäîðõîé òóñãàñàí áàéíà.

Ñàéí äóðààð äààòãóóëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ãýðýýã äàðààõ òîõèîëäîëä öóöëàíà. ¯¿íä:

- Àæèëä îðñîí- Íàñ áàðñàí- Ãýðýýíèé õóãàöàà äóóññàí- Îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà ººð õàÿãò øèëæèí ñóóðüøñàí

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ¿éë÷èëãýý

ªíºº ¿åä òºð çàñãààñ ñàíàë áîëãîæ áóé íèéãìèéí õàëàìæèéí áîëîí äààòãàëûí òîãòîëöîî íü áàãà îðëîãîòîé èðãýäèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä òýð á¿ð íèéöýõã¿é, õ¿ðòýýìæ íü õàíãàëòã¿é áàéãàà ãýäýãò çºâõºí ìàíàé óëñûí èðãýä òºäèéã¿é õºãæèæ áóé ãàäààäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí ñóäàëãààíä òóñãàãäñàí. Òýäíèé áîëîí îëîí óëñûí ò¿âøèíä õóâèéí äààòàãëûí êîìïàíèóäààñ ñàíàë áîëãîæ áóé áè÷èë äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýã áîäëîãûí õ¿ðýýíä äýìæèí, õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ßëàíãóÿà, õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíèàñ ñàíàë áîëãîæ áóé áè÷èë ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë íü òîãòîëöîîíûõîî õóâüä íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí äóòóóã íºõºæ ¿ðãýëæëýë áîëæ ÷àääàã òóë áàãà îðëîãîòîé èðãýäèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã äýìæèõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òóñëàìæ

¿éë÷èëãýý

Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý

Ðàøààí ñóâèëàëä ýì÷ë¿¿ëýõ ¿åä

Äîòðûí ºâ÷íèé

Àìáóëàòîðûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿åä

Ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû ºâ÷íèé

Ýìíýëýãò õýâòýõ áîëîí ºäðèéí ýì÷èëãýýíä ýì÷ë¿¿ëýõ ¿åä

í¿ä, ÷èõ, àðüñ áà õàëèìûí ÿñ, áóë÷èí, õîëáîõ íýõäýñèéí

ºâ÷íèé

Õºíãºëºëòòýé ¿íýýð ýì îëãîõ ¿éë÷èëãýý

ÿàðàëòàé áóñ ãýìòýë, ìýñ çàëûí ºâ÷íèé

87

Áè÷èë äààòãàë áîë áàãà îðëîãîòîé ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäèéí ýðýëò õýðýãöýýí äýýð ¿íäýñëýñýí, ìºí ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºðèéã áàãà îðëîãîòîé èðãýäèéí ýä ìºíãºíèé íººöºä òóëãóóðëàñàí, ýðñäëýýñ õàìãààëàõ àðèëæààíû äààòãàëûí ¿éë÷èëãýý ìºí.Ñóäàëæ ¿çýõýä äýëõèéí íýëýýä óëñ áàãà îðëîãîòîé èðãýäýý õàìãààëàõ çîõèñòîé, òîãòâîðòîé, ýð¿¿ë òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ, ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð òàñðàëòã¿é àæèëëàñààð áàéãàà áºãººä ýíý ÿâöäàà õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýí áè÷èë äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýã äýìæèí õºãæ¿¿ëæ, íýâòð¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí õóâüä Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí 4-ð ç¿éëèéí 4.6 äàõ õýñýãò Ñàéí äóðààð äààòãóóëàõ áîëîí äàâõàð äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààã ºì÷èéí á¿õ õýëáýðèéí äààòãàëûí áàéãóóëëàãà ýðõýëæ áîëíî õýìýýí çààñàí íü õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíèóä áè÷èë ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èðãýäýä ñàíàë áîëãîí òºðººñ ¿ç¿¿ëæ áóé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé äóòóóã íºõºõ áîëîìæèéã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí ÿâäàë ìºí.

Ýíý íü íýã òàëààñàà òºð çàñãèéí íóðóóí äýýð áóóõ à÷ààëëûã áóóðóóëæ, õóâèéí õýâøëèéí ýðñäýë òýýã÷èéí íèéãýìä ¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë, áàãà îðëîãòîé èðãýäèéí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý àâàõ áîëîëöîî õýðýãöýýã õàíãàõ íü ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãòîëòîé.

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë: 1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààã

à. Òºðººñ ýðõëýí ÿâóóëíàá. Õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíè ýðõëýí ÿâóóëíàâ. Õóâèéí äààòãàëûí êîìïàíè, òºð õàìòðàí ýðõëýí ÿâóóëíàã. ªì÷èéí á¿õ õýëáýðèéí äààòãàëûí êîìïàíè ýðõëýí ÿâóóëíà.

2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ýìèéí ¿íèéí õºíãºëºëò àâàõ ýì÷èéí áè÷ñýí æîð ÿìàð òîõèîëäîëä õ¿÷èíã¿é áîëîõ âý?

à. Æîðûí àëáàí ¸ñíû ìàÿãò äýýð áè÷ýýã¿é áîëá. Æîðûí àëáàí ¸ñíû ìàÿãò íü ãàäààä õýë äýýð áè÷èãäñýí áîëâ. Ýìèéí æîð áè÷ýýä 7 õîíîñîí áîëã. Á¿ãä çºâ

3. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã äààòãàëûí ñàíãààñ äàðààõ áàéäëààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý

à. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé á¿õèé ë çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý

á. Òîãòîîñîí çàðäëûí õýìæýýíýýñ äàâñàí òîõèîëäîëä äàâñàí çàðäëûã äààòãóóëàã÷ààð òºë¿¿ëíý

â. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õóâüñàõ çàðäëûã òîîöîí äààòãóóëàã÷èä îëãîíî.

ã. Çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý

4. Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãààñ äàðààõ çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.à. ßàðàëòàé ãýìòëèéí ýì÷èëãýý, îíîøëîãîîíèé çàðäàëá. ÄÎÕ ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ çàðäàë

88


â. ßàðàëòàé áóñ ãýìòýë, ìýñ çàñëûí ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ çàðäàëã. Ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã ýì÷ëýõ çàðäàë

5. Äààòãàëûí ãýðýýã öóöëàõ òîõèîëäîë àëü íü âý?à. Äààòãóóëàã÷ àæëààñàà ãàðñàí áîëá. Äààòãóóëàã÷ àæèëä îðñîí áîëâ. Äààòãàëûí áàéöààã÷ íàñ áàðñàí áîëã. Á¿ãä çºâ


1. Ýð¿¿ë ìýíäèéí çààâàë äààòãàëä õàìðàãäàõ õ¿ðýýã òîäîðõîéë.2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí äààòãàëûí çààâàë äààòãàëààñ ÿëãàðàõ îíöëîãèéã

õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó.3. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéí äóðûí äààòãàëûã ýðõëýõ áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí

çîõèöóóëàëòàä òóëãóóðëàí ñàéí äóðûí äààòãàëûí àøèã òóñûí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó.

4. Áè÷èë äààòãàë ãýæ þó âý? Ìîíãîë óëñàä áè÷èë äààòãàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé þó?


Õóóëü òîãòîîìæ1.Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü, 20072.Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü, 2011

ÑÝÄÝÂ 15. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÝÐÕÇ¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ, ÎÍÖËÎÃ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÁÎËÎÍ ÀÑÐÀÌÆÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ

ÒªÐªË, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ëåêöÕè÷ýýëèéí çîðèëãî: Õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí áèå äààñàí õàðèëöàà áîëîõ ¿íäýñëýë, õàðèëöààíû àíãèëàë òºðºë, õàëàìæèéí õàðèëöààíä õàìðàãäàõ èðãýä, îíöëîãèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëæ , íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààíààñ íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààã ÿëãàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëíý.Íýð òîìü¸î:

Íèéãìèéí õàëàìæ: ýð¿¿ë ìýíäèéí äîðîéòîëòîé, ãýð á¿ëèéí õàëàìæ, àñðàìæ äóòàãäàëòàé, áèå äààí, ýñõ¿ë áóñäûí òóñëàìæã¿éãýýð õýâèéí àìüäðàõ áîëîìæã¿é,

89

ºâºðìºö õýðýãöýý á¿õèé èðãýí, íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíä íààä çàõûí õýðýãöýýã íü õàíãàõ çîðèëãîîð óëñààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ, òóñãàéëñàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé õ¿í: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà õàìòðàí áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó ºðõèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðñîí, àìüæèðãààíû ò¿âøèí íü òóõàéí ¿åèéí ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîãóóð ºðõººñ ñîíãîãäñîí ºðõèéí ãèø¿¿í.

Áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé èðãýí: áóñäûí òóñëàëöààã¿éãýýð ºäºð òóòìûí ¿éëäëýý áèå äààí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðã¿é, ýñõ¿ë îþóíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé, ñýòãýöèéí õ¿íä õýëáýðèéí ýìãýãòýé õ¿í.

Õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä: Á¿òýí ºí÷èí, òàõèð äóòóó, íýí ÿäóó, õàðàà õÿíàëòã¿é, ñàäàð ñàìóóí, õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëûí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäèéí õîõèðîë õ¿ëýýñýí, ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä íü àþóë ó÷ðóóëàõ õºäºëìºð ýðõýëæ áóé õ¿¿õýä.

Àõìàä íàñòàí: 60 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñòàé ýðýãòýé, 55 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñòàé ýìýãòýé Ìîíãîë Óëñûí èðãýí.

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí: Áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí ñîãîãèéí óëìààñ áóñäûí àäèë íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàð íü á¿ðýí áîëîí 12 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð õÿçãààðëàãäñàí õ¿í.

Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý: èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð ºðõ, èðãýíä äýìæëýã òóñëàëöàà, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà.

ªðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/: íºõºð, ýõíýðèéí àëü íýã íü íàñ áàðñàí, ýñõ¿ë ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí íü ø¿¿õýýð òîãòîîãäñîí, ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí, ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí áîë òóõàéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ õóãàöààíä, ãýðëýæ áàéãààã¿é áîëîâ÷ òºð¿¿ëñýí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õýäòýé ãàíö áèå ýõ /ýöýã/.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò , íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí• Íèéãìèéí õàëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ ¿íäýñëýë• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý• Õàëàìæèéí õàðèëöààíä îëîí íèéòèéã îðîëöóóëàõ íüÕ¿í àìüäðàõ áîëîìæ íºõöºëºº ººðºº òîäîðõîéëäîã òóë àæ òºðºõ àõóéãàà

á¿ðä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ áèé áîëãîæ áóé îðëîãîäîî òóëãóóðëàí, øèìòãýë òºëºí, íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäñàíààð èðýýä¿éä îðëîãî áóóðàõ, áàãàñàõààñ õàìãààëíà.

Ãýòýë àìüäðàõ ýõ ñóðâàëæ, íºõöºë íü àëäàãäñàí, ººðèéí àìüæèðãààíû îðëîãûã áèé áîëãîõ ÷àäâàðã¿é, çàéëøã¿é áóñäûí òóñëàëöààã øààðäàæ áàéäàã èðãýä áèé. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí ãýð á¿ëèéí áóþó õ¿íèé îðëîãî áîäèòîéãîîð áàãàñàõàä, íýìýëò îðëîãî, òóñëàëöààã øààðäàõ íü çàéëøã¿é þì. Îðëîãî áàãàñàõàä îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëíº. Àæèëã¿éäýë, òºðºëõèéí òàõèð äóòóó áàéõ, ãýð á¿ë öóöëàõ,

90


òýæýýã÷ íü íàñ áàðàõ ãýõ çýðýã îëîí øàëòãààíòàé. Ýíý íü íýã òàëààð òóõàéí õ¿íèé õóâèéí áàéäàëòàé õîëáîãäîõ õýäèé ÷, íºãºº òàëààðàà íèéãìèéí õàðèëöààíä ãàðñàí ººð÷ëºëòòýé ÷ õîëáîîòîé.

Èéìä íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ áîëîìæã¿é, áóñäààñ äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà èðãýäèéã íèéãìèéí õàëàìæèéí õ¿ðýýíä õàìðóóëàõ, òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, óëìààð íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí áèå äààñàí õàðèëöàà, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò ¿¿ññýí þì. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà áîë ýä ìºíãº, ñàíàà ñýòãýëèéí äýìæëýã øààðäëàãàòàé èðãýäýä õàìààðàõ õ¿ì¿¿íëýãèéí ¿éë àæèëëàãàà ìºí.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí çîõèöóóëàëòûí ñóóðü àñóóäàë íü õýíèéã õàëàìæèíä õàìðóóëàõ, õýíä íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõ õ¿ðýýã òîãòîîõîä îðøèíî.

Íèéãìèéí õàëàìæ ãýäýã íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äîðîéòîëòîé, ãýð á¿ëèéí õàëàìæ, àñðàìæ äóòàãäàëòàé, áèå äààí, ýñõ¿ë áóñäûí òóñëàìæã¿éãýýð õýâèéí àìüäðàõ áîëîìæã¿é, ºâºðìºö õýðýãöýý á¿õèé èðãýí, íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíä àìüäðàëûí íààä çàõûí õýðýãöýýã íü õàíãàõ çîðèëãîîð óëñààñ òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ, òóñãàéëñàí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã õýëíý.

Èéìýýñ íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíä çîõèõ èðãýäèéã õàìðóóëæ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõäýý

• Òºð• Õàìò îëîí, á¿ëýã áóþó õóóëèéí ýòãýýä, áàéãóóëëàãà• Õóâü õ¿íèé îðîëöîîíû íýãäýëä òóëãóóðëàæ áàéäãààð îíöëîã á¿õèé

õàðèëöàà þì. Íèéãìèéí õàëàìæ íü õóâü õ¿íèé õýðýãöýý øààðäëàãûã íèéãìèéí, íèéòèéí àøèã

ñîíèðõîëòîé íèéö¿¿ëýõ çîðèëãî äýýð òóëãóóðëàí áèé áîëäîã. Òºð, õóðèìòëàãäñàí õºðºíãèéã õóâààðèëàõäàà, òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé èðãýäýä õ¿ðòýýõ áàéäëààð íèéãìèéí õàëàìæèéí çîõèöóóëàëòûí ¿íäýñ òîäîðõîéëîãääîã.

Õàðèí õºãæëèéí ÿâöàä, äóðüäàæ áàéãàà øèíýëýã îéëãîëò, íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà ººð÷ëºãäºí /èíãýæ ººð÷ëºõèéã íü ÷ íèéãìèéí óóð àìüñãàë øààðäàæ áàéñíààð/ ò¿¿íèéã çîõèöóóëæ áàéãàà õóóëèóä áàéíãà øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã îíöëîã áèé. Íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿ä þóíû ºìíº íèéãìèéí õàëàìæèéí õ¿ðýýíä èë¿¿ ìýäðýãäýæ áàéäàã ãýæ áîëíî.

Òîâ÷õîí óòãààð, íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ áîëîìæ “¿¿ä” íü á¿õ èðãýääýý íýýëòòýé, õàðèí íèéãìèéí õàëàìæèíä õàìðàãäàõ áîëîìæ “¿¿ä” çºâõºí ¿éë÷èëãýý àâàõ õ¿íä ë íýýëòòýé áàéäàã.

Ýíý ¿¿ä õààëãà íýýëòòýé áàéõ áóþó õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õýò ºðãºí õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîõ íü øóäàðãà áóñ õóâààðèëàëòûã ¿¿ñãýõ, óëìààð èðãýäýä áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýã áèé áîëãîõ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàíãèéí õóâüä ¿ðã¿é çàðäàë èõñýõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé. Èéìýýñ õýí áóñäûí òóñëàëöààã øààðäàæ áàéãààã ¿íäýñ áîëãîí àâ÷ ¿çýõèéí òóëä, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà áóñäûí òóñëàìæ äýìæëýã ãýäýãò þóã áàãòààí ¿çýõ àñóóäàë ÷óõàë áà íèéãìèéí õàëàìæèéí ñóóðü îéëãîëò áîëíî.

91

Óëñ îðîí á¿ðò íèéãìèéí õàëàìæèéí õàìðàõ õ¿ðýýã ººð, ººðººð òîãòîîäîã áàéíà. Çàðèì îðíóóä àõìàä íàñòíûã á¿õýëä íü õàìðóóëàí õàëàìæèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã áîë çàðèì óëñ îðîíä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é, ººðºº ººðòºº ¿éë÷ëýõ áîëîëöîîã¿é, ÿäóó àõìàä íàñòíûã õàìðóóëäàã áàéõ æèøýýòýé. ̄ íäñýíäýý, íèéòëýã æèøèã íü îðëîãîã¿é, àìüäðàõ íºõöºë áîëîëöîî ìóó /îðîí ãýðã¿é/, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí õàëàìæèéí ñóáúåêòûí õ¿ðýýíä áàãòààäàã.Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü :

- Òóñëàìæ äýìæëýã øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí- Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ õýìæýýíýýñ á¿ðäýæ, çîõèöóóëàãäàíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí: íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí òºñâèéí õºðºíãº, áóñàä áàéãóóëëàãà, èðãýäýýñ îëãîæ áàéãàà õàíäèâ, òóñëàìæààñ á¿ðääýã.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíã çîðèóëàëòààð íü òýòãýâðèéí ñàí, àìüæèðãààã äýìæèõ ñàí ãýæ àíãèëàõ áºãººä òýòãýâðèéí ñàíãààñ çºâõºí íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, õàðèí àìüæèðãààã äýìæèõ ñàíãààñ íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ, õàëàìæèéí òóñëàìæ äýìæëýã, îëîëí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý áà àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàãäàíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà: Ýíý íü íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àéìàã, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà, ñóì, õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòíààñ á¿ðäýíý.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéãóóëëàãà /àãåíòëàã/ áàéíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà, á¿òöèéí òîãòîëöîî ÿìàð áàéõ íü íèéãìèéí õàëàìæèéí áîäëîãî, ÷èã õàíäëàãààñ õàìààðíà. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà áàéõ òºäèéã¿é èðãýä, áàéãóóëëàãà ÷ ñàéí äóðààðàà îðîëöîõ, “áóÿíû” ¿éëä ãàðàà ñóíãàæ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã. ̄ ¿íä òóëãóóðëàí óëñ îðíû íèéãìèéí õàëàìæèéí çîõèöóóëàëò, á¿òýö ººð ººð áàéõ íü áèé. “ªíäºð õºãæèëòýé ßïîí çýðýã îðíû òóðøëàãààñ õàðâàë, íèéãìèéí àæèëòíûã õàëàìæ

íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà

çàéëøã¿é øààðäàæ áàéãàà äýìæëýã, òóñëàëöàà

äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí

92


ç¿é÷, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí ãýæ àíãèëàí áýëòãýõ áºãººä õàëàìæ ç¿é÷ íü õàëàìæèéí àæëûí õýòèéí òºëºâ, ýðýëò õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, òóõàéí õ¿íä õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý øààðäëàãàòàé áàéãààã ñóäëàí òîãòîîõ, çºâëºãºº ºãºõ, ìýäýýëýë ºãºõ çýðýã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîë íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí íü õàëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýäèéã àñðàõ, ñóâèëàõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã, òóñãàéëàí áýëòãýãäýæ, ýðõ àâñàí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã.”3

Íèéãìèéí àæèëòàí íü õàðüÿëàõ íóòàã äýâñãýðèéí õýìæýýíä íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýí, ºðõèéí ñóäàëãààã ãàðãàõ, õàëàìæèéí òóñëàëöàà àâàõ èðãýíèéã òîäîðõîéëîõ, çºâëºãºº ìýäýýëýë ºãºõ çýðýã ýðõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ìºí àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë ãýñýí îðîí òîîíû áóñ áàéãóóëëàãûã ñóì, õîðîîíû äýðãýä àæèëëóóëàõ, çºâëºëèéí á¿ðýëäõ¿¿íä íèéãìèéí àæèëòàí çàéëøã¿é îðîëöîõîîð òîãòîîñîí.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íèéãìèéí äààòãàëààñ ÿëãàãäàõ õýä õýäýí îíöëîã áàéäàã. ¯¿íä:

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõ ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð íü òóõàéí óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäàâõèòàé øóóä õîëáîîòîé áàéõ áºãººä ó÷èð íü íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíã òºñâèéí õºðºíãº, ãàäààä áîëîí äîòîîäûí õàíäèâ, òóñëàìæààð á¿ðä¿¿ëíý. ̄ ¿íèé ãîë áàòàëãààòàé ýõ ¿¿ñâýð íü óëñûí áà îðîí íóòãèéí òºñâººñ îðóóëàõ õºðºíãº áàéäàã.

Íýãýíò õàðèëöààíä îðîëöîã÷ íü ìºíãºí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îðîëöäîãã¿é òóë íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã çàéëøã¿é øààðäàæ áàéãàà ýòãýýä ë ñóáüåêò áîëæ îðîëöîíî.

Íèéãìèéí äààòãàëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ áèå äààñàí, ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ó÷èð äàâõàðäàí ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë áàéõã¿é. ßëàíãóÿà íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é èðãýíä ë îëãîäîã áàéíà.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöààã ¿ç¿¿ëýõ ìºíãºí õºðºíãº, òºñâèéí õºðºíãººð á¿ðääýã, õàðèëöààíä îðîëöîã÷ íèéãìèéí ãèø¿¿ä óðüä÷èëàí ìºíãºí õºðºíãèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëäýãã¿é ó÷ðààñ íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöàà íü ìºíãºí õýëáýðýýð èëýðõèéëýãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí òýð õýìæýýãýýð ë îëãîãääîã. Ýíý íü òóõàéí æèëèéí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøèíãèéí õýìæýýòýé øóóä õàðüöóóëàãäàæ òîãòîîãääîã.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà íü ãóðâàí òàëò õàðèëöàà. Òºð, ò¿¿íèéã òºëººëñºí áàéãóóëëàãà, áóñäûí äýìæëýã òóñëàëöààã øààðäàæ áàéãàà èðãýäèéí õîîðîíä ¿¿ñ÷ áàéãàà õàðèëöààíä îëîí íèéòèéí îðîëöîîã áèé áîëãîæ, îðîëöóóëñíààðàà ãóðâàëñàí øèíæòýé õàðèëöàà ¿¿ñíý. Áóñäààñ äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà èðãýíä òóñëàõ íü íýã òàëààð òºðèéí ¿¿ðýã áàéäàã õýäèé ÷, íºãºº òàëààðàà íèéãìèéí, íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí ÷ ¿¿ðýã þì. Èéìýýñ íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíä îëîí íèéòèéã /èðãýä, áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ýòãýýä, õàìò îëîí/ çààâàë òàòàí îðîëöóóëäàã áàéíà.

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë:1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíä õýí õàìðàãäàõ âý?

3 Ч.Дагвадорж.Нийгмийн хамгаалал: онол-аргазїй, туршлага, харьцуулалт. УБ.2004 он

93

à/ íèéãìèéí äààòãàëààñ òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõã¿é èðãýäá/ íèéãìèéí äààòãàëààñ òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é èðãýäâ/ íèéãìèéí ýìçýã äàâõàðãûí èðãýí ã/ ÿäóó èðãýää/ áóñäûí äýìæëýã òóñëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà òîäîðõîéëîãäñîí èðãýí

2. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà, íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààíààñ þóãààð ÿëãàãäàõ âý?

à/ õàìðàãäàõ ñóáüåêòýýðýýá/ îëãîõ òóñëàëöààíû òºðëººðâ/ óðüä÷èëàí, ñàíä ìºíãºí õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ áàéäëààðã/ äýýðõ á¿ãä

3. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàã÷èéí ýðõèéã ÿìàð ñóáüåêò òîãòîîõ âý?à/ ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàá/ íèéãìèéí àæèëòàíâ/ àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëã/ íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí

4. ªðõ òîëãîéëñîí îëîí õ¿¿õýäòýé ýõ Î òºðèéí íýãýí áàéãóóëëàãàä ¿éë÷ëýã÷èéí àæèë õèéäýã, ò¿¿íèé öàëèí àìüæèðãàà õýðýãöýýã õàíãàæ õ¿ðäýãã¿é áîë íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé þó?

à/ ºðãºäëºº õîðîîãîîðîî äàìæóóëàí ºãñºí áîë àâàõ ýðõ ¿¿ñíýá/ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëäºãã¿é áîë àâíàâ/ Î-í íàñûã õàðãàëçàíàã/ Î-í íàñ áîëîí íèéãìèéí äààòãàëààñ òýòãýâýð òîãòîîëãîîã¿é áàéäëûã

õàðãàëçàíà5. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû òºðë¿¿ä:

à/ íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð áà òýòãýìæèéí õàðèëöààá/ íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õàðèëöàà áà íèéãìèéí

õàëàìæèéí áà õºãæëèéí ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîõ õàðèëöààâ/ íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õàðèëöàà áà íèéãìèéí

õàëàìæèéí áà àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîõ õàðèëöàà

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà íèéãýìä çàéëøã¿é áàéõ ýñýõýä ä¿ãíýëò

õèéíý ¿¿.2. Ìîíãîë óëñûí íèéãìèéí õàìãààëàë /õàíãàìæ/-ûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû

õ¿ðýýíä íèéãìèéí õàëàìæèéí çîõèöóóëàëò õýäèé ¿åýñ ¿¿ññýí áîëîõûã òîäîðõîéë.

3. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàí, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãèéí ÿëãààãààð õàðüöóóëàëò õèéíý ¿¿.

4. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òºðèéí áîäëîãûí ºíººãèéí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý ºãñºí ýññý áè÷íý ¿¿ .

94


ÑÝÄÝÂ 16. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÒªÐªË ÁÎËÎÕ ÍÜ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàð

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý, ò¿¿íòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöàà íü áèå äààñàí òºðºë áîëîõûã, ò¿¿í÷ëýí òóõàéí õàðèëöààíû îíöëîã, ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð ìýäëýã îëæ, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð õóóëü ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, ¿éë÷èëãýýã íèéãìèéí õàëàìæèéí áóñàä òºðëººñ, òóõàéëáàë: íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð áîëîí òýòãýìæ, íèéãìèéí àñðàìæ, õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ ÿëãàõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸î:Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý: òºð, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ

áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð ºðõ, èðãýíä äýìæëýã òóñëàëöàà, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà.

Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàãñàä: íèéãìèéí õàëàìæèéí õóóëüä çààñíààð íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã àâàõ ýðõ ¿¿ññýí èðãýä.

Àõìàä íàñòàíä çîðèóëñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý: àõìàä íàñòàíä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, õºíãºëºëò, õ¿íäýòãýëèéí ¿éë÷èëãýý .

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä çîðèóëñàí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý: õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà òóñëàìæ, õºíãºëºëò, ñî¸ë ñïîðò, õºäºëìºð, áîëîâñððîëûí òàëààðõ ¿éë÷èëãýý.

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû íýã òºðºë íü íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý

áîëîõ íü• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòýé õîëáîîòîéãîîð

íèéãìèéí õàðèëöààíä øààðäàãäàõ íü• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õàðèëöààíä íèéãìèéí äààòãàë áîëîí íèéãìèéí

õàëàìæèéí õàðèëöààíä õàìðàãäàæ áàéãàà ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷ èðãýä ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ íü

• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿ä, à÷ õîëáîãäîë

Íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò íü áóñäûí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýäýä òºðººñ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýëáýðýýð ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà òýäãýýðèéã àìüäðàõ, àæèëëàõ óðàì çîðèëãîòîé áîëãîõ, ìºí ñóð÷ áîëîâñðîõ, ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàõàä íü òóñëàõ çýðýã òîäîðõîé ÷èãëýëèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëäàã áàéíà.

Îëîí óëñàä òîãòñîí íýãýí õàíäëàãà áîë ÿäóóðàë íü òóõàéí õ¿íèé ñýòãýõ¿é, ñýòãýë ç¿éòýé èõýýõýí õîëáîîòîé ãýæ ä¿ãíýäýã. Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèí îðñíû äàðàà ìàø îëîí òºðëèéí òóñëàëöààã íèéãìèéí õàëàìæ íýðýýð ¿ç¿¿ëæ áàéñàí ÷ ÿäóóðàë áóóðààã¿é, õàðèí ýñðýãýýðýý íýìýãäýõ õàíäëàãà áàéñàí. Ýíý áàéäàë ìîíãîë÷óóäûí òîäîðõîé õýñýã íü áýëýí÷ëýõ, çàëõóóðàõ

95

áàéäàëä äàñàæ, õàëàìæ íýðýýð òýòãýâýð àâààä ñóóæ áàéõ ñîíèðõîë èõòýé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òýãýõýýð íèéãìèéí õàëàìæ íü òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà ýòãýýäýä òóñëàõ, õàðèí ÿìàð òóñëàëöààã ÿàæ ¿ç¿¿ëýõ âý ãýäãèéã îíîâ÷òîé çºâ òîäîðõîéëæ ãàðãàõûã òîãòîîäîã ñàëáàð õàðèëöàà þì.

Ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýý íü áýëýí ìºíãº õýëáýðýýð áóñ õàðèí ñóð÷ ìýäýõ, àæèëëàõ, àìüäðàõ áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä çîõèõ õýëáýðýýð òóñàëæ áàéãààãààðàà ºìíºõ á¿ëýãò äóðüäñàí òºðë¿¿äýýñ ÿëãàãäàíà. Èéìýýñ óã ¿éë÷èëãýýã íèéãìèéí õàëàìæèéí õóóëüä íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë÷èëãýý ãýæ íýðëýæýý.Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë÷èëãýý äàðààõ òºðºëòýé:

- Áîëîâñðîëûã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý- Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý- Õ¿íñ òýæýýëèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý çýðýã áîëíî.

1. Áîëîâñðîëûã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý

íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã, òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà èðãýíèé õ¿¿õýä

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä á¿òýí áà õàãàñ ºí÷èí õ¿¿õýä ãýð îðîíã¿é òýíýìýë àìüäðàëòàé èðãýíèé õ¿¿õýä òºðºëæñºí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áàéãàà

õ¿¿õýä õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí õ¿¿õýä

Ýäãýýð õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéãàà áîë õè÷ýýëèéí õýðýãñýë, ñóðàõ áè÷èã, ä¿ðýìò õóâöàñíû ¿íèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

2. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ¿éë÷èëãýý

Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í, èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã á¿ðýí áîëîí õýñýã÷ëýí òºëºõ

Íèéãìèéí õàëàìæèíä õàìðàãäàãñäàä ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý

Òóñ ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºõ ¿éë÷èëãýýã Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëüä çààñíààð çîõèöóóëàõ áà òóõàéí õóóëüä òºðººñ õàðèóöàõààð çààñàí áàéíà.

3. Õ¿íñ òýæýýëèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý

íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýäèéí äîòðîîñ íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëñîí õ¿íñíèé õàíãàìæ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýí

Áîëîâñðîëûã äýìæèõ ¿éë÷èëãýýíä õýí õàìðàãäàõ âý

Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ ÿìàð ¿éë÷èëãýýã àâàõ âý

Òóõàéí ¿éë÷èëãýýíä õýí õàìðàãäàõ âý

96


Ãýð îðîíã¿é, òýíýìýë àìüäðàëòàé èðãýíÝäãýýð èðãýäýä õ¿íñíèé á¿òýýãäõ¿¿í, ýñâýë õ¿íñíèé á¿òýýãäõ¿¿í õóäàëäàí

àâàõ ýðõèéí áè÷èã îëãîõ, õàëóóí õîîë, öàéãààð ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý.Ìýäëýã ñîðèõ áîäëîãî:ª íü 9-14 íàñíû õ¿¿õýäòýé, ºðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé. Òýðýýð 50 íàñòàé, õ¿íñíèé

òîìîîõîí çàõûí ¿éë÷èëãýýíèé àæèëòàí. Ò¿¿íèé õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ íàñíûõ áîëîâ÷ àìüäðàëûí áîëîìæîîñ õàìààð÷, õî¸ð òîì íü ñóðãóóëüä 4-5 àíãè õ¿ðòëýý ñóð÷ áàéãààä ãàðñàí.

• ª ÿìàð òóñëàëöàà íèéãìèéí õàìãààëëûí õ¿ðýýíä àâ÷ áîëîõûã òîäîðõîéë. • ª õ¿¿õäýý àñðàõ áîëîìæã¿é, óäààí õóãàöààãààð õýâòýí ýì÷ë¿¿ëæ áàéãàà

áîë ÿìàð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ âý?

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Õàëàìæèéí ýð ç¿éí õàðèëöàà, ò¿¿íèé õýì õýìæýý ÿìàð øàëòãààíû óëìààñ

íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí äýä õàðèëöààíä õàìààðàõ áîëñîíä ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

2. Íèéãìèéí õàëàìæ áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé õàðèëöàí õàìààðëûã òîäîðõîéëíî óó.3. Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõç¿é äýõ íèéãìèéí õàëàìæèéí

¿éë÷èëãýýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áóñàä óëñ îðîíòîé õàðüöóóëàí îíöëîã øèíæèéã òîäîðõîéëíî óó.

4. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿äèéã ºìíº ¿éë÷èëæ áàéñàí õóóëü áîëîí îäîîãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëèéí õ¿ðýýíä õàðüöóóëàí ÿðèëöàíà óó

5. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ãýñýí îéëãîëòîíä þóã áàãòààæ ¿çýõ âý, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéë.

6. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ñóáüåêòèéã á¿ëýã áîëãîí àíãèëàí, ÿìàð øàëòãààíààð ýäãýýð ñóáüåêò íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ áàéãààä ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

7. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàõ ç¿éëèéí õ¿ðýýíä íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéë.

8. Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàõ õ¿ðýý, çîõèöóóëàëò ººð÷ëºãäºõ ¿íäýñëýë þóíààñ øàëòãààëæ áàéãààä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãíº ¿¿.

ÑÝÄÝÂ 17. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÑÀÍÃÀÀÑ ÎËÃÎÕ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆÈÉÍ ÒªÐªË, Ò¯¯ÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: Ëåêö

Ñýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöààíû ñóáüåêò áîëîõ èðãýäýä òºðººñ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýëáýðýýð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íü íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð òýòãýìæýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîã, òýäãýýð òýòãýâýð òýòãýìæèéí ¿íäýñëýëèéí òàëààð ìýäëýãòýé áîëæ, ýäãýýð òóñëàëöààã õýðõýí àâàõ òàëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÷àäâàð äàäàë ýçýìø¿¿ëíý.

97

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí

ãèø¿¿í-èðãýí ãýæ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà õàìòðàí áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó ºðõèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðñîí, àìüæèðãààíû ò¿âøèí íü òóõàéí ¿åèéí ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîãóóð ºðõººñ ñîíãîãäñîí ºðõèéí ãèø¿¿í

Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèã¿é õ¿í àì- ººðòºº îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæã¿é, ýñõ¿ë áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäñàí èðãýä

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð- íèéãìèéí õàëàìæèéí õóóëü òîãòîîìæèíä çààñàí áîëçîë øààðäëàãûã õàíãàñàí èðãýíä íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ íàñàí òóðøèä ýñõ¿ë òîäîðõîé õóãàöààãààð àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí îëãîæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãº

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ- èðãýäèéí õàíãàõ, àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, äýìæèõ çîðèëãîîð òîäîðõîé øàëãóóð, áîëçîëòîéãîîð îëãîõ ìºíãºí õºðºíãº.

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Íèéãìèéí õàìãààëàëûí õàðèëöààíû íýã òºðºë áîëîõ õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí

õàðèëöààíä áóñäûí òóñëàëöàà øààðäàæ áàéãàà èðãýä òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýëáýðýýð òóñëàëöàà àâàõ íü

• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýðòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöàà, îíöëîã, òýòãýâðèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæèéã òîãòîîõ, ò¿¿íèé òºðºë• Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæèéã îëãîõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òºðºë

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð

íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ

Àõìàä íàñòíû õàëàìæèéí òýòãýâýð

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé õàëàìæèéí

òýòãýâýð

4 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýäòýé ºðõ

òîëãîéëñîí 45 íàñàíä õ¿ðñýí ýõ, 50 íàñàíä

õ¿ðñýí ýöãèéí òýòãýâýð

æèðýìñýí áîëîí íÿðàé õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõýä

îëãîõ òýòãýìæ

àõìàä íàñòíûã àñàð÷ áóé èðãýíä îëãîõ òýòãýìæ

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã àñàð÷ áóé

èðãýíä îëãîõ òýòãýìæ

õ¿¿õäèéí íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ

98


Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèíä çààñíû äàãóó òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é äîð äóðäñàí èðãýí íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòóóä:

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêòóóä

àõìàä íàñòíû òýòãýâýð

õºãæëèéí áýðõøýýëòýéèðãýíèé òýòãýâýð

4 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýäòýé ýöýã, ýõèéí òýòãýâýð

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð

• 60 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñòàé ýðýãòýé, 55 íàñòàé ýìýãòýé

• 16 íàñàíä õ¿ðñýí îäîé èðãýí•õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèàð àëäñàí 16 íàñàíä õ¿ðñýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí

• 18 õ¿ðòýëõ íàñíû 4 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýäòýé, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé ºðõ òîëãîéëñîí 45 íàñàíä õ¿ðñýí ýõ, 50 íàñàíä õ¿ðñýí ýõ

• òýæýýã÷ íü íàñ áàðñàí 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä

Æèðýìñýí áîëîí íÿðàé, õºõ¿¿ë õ¿¿õýäòýé ýõèéí òýòãýìæ

Àñàðãààíû òýòãýìæ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿íèé òýòãýìæ

Îíöãîé òîõèîëäëûí áîëîí àìüæèðãààã äýìæèõ ìºíãºí òýòãýìæ

- Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ æèðýìñíèé áîëîí àìàðñàíû òýòãýìæ àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é ýõ- Äýýð äóðüäñàí ýõ õ¿¿õäýý òºð¿¿ëñíèé äàðàà íàñ áàðñàí áîë óã õ¿¿õäèéí ýöýã, ýñõ¿ë õóóëü ¸ñíû

àñðàí õàìãààëàã÷, ¿ð÷èëæ àâñàí ýõ, ýöýã

- Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñàí áîëîí àñðàí õàìãààëæ, õàðãàëçàí äýìæèæ áàéãàà- Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 25.5-ä çààñàí áîëîí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå

ìàõáîäèéí õîõèðîë õ¿ëýýæ õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áîëîí õ¿¿õäèéã Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 74 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà

- Òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýäã¿é, ãàíö áèå àõìàä íàñòàí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãàíö áèå èðãýíèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà

- Ýìíýëãèéí õÿíàëòàíä áàéäàã áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé àõìàä íàñòàí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä áà èðãýíèéã àñàð÷ áàéãàà

- ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà õàìòðàí áàòàëñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó ºðõèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðñîí, àìüæèðãààíû ò¿âøèí íü òóõàéí ¿åèéí ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîãóóð ºðõººñ ñîíãîãäñîí ºðõèéí ãèø¿¿í

- Ãýíýòèéí àþóë, îñîë, óðüä÷èëñàí òºñººëºõ áîëîìæã¿é áóñàä øàëòãààíààð ãýð îðîíã¿é, ãýð îðîí íü öààøèä àìüäðàõ áîëîìæã¿é áîëñîí áîëîí àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðýý àëäñàí ºðõ

- 18 íàñ õ¿ðýýã¿é áàéõäàà á¿òýí ºí÷èí áîëñîí 18-24 íàñíû èðãýí- õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí ººðèéí ãýð îðîíã¿é èðãýí- ãýð îðîíã¿é òýíýìýë- õî¸ð áà ò¿¿íýýñ äýýø èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ýñýí ìýíä ºñãºæ áàéãàà ºðõ, èðãýí- áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé 16 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä- áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé 16 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû èðãýí- Ãóðàâ áà ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû 14 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí ýõ /ýöýã/- “Ýõèéí àëäàð” íýãä¿ãýýð çýðãèéí îäîí, ýñõ¿ë “Ýõèéí àëäàð“ õî¸ðäóãààð çýðãèéí îäîíòîé ýõ ìºíãºí òóñëàìæ

äàâõàðäóóëàõã¿éãýýð

99

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð àâàõ ýðõ á¿õèé èðãýä

Ìýäëýã øàëãàõ ñîðèë: 1. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð àâäàã èðãýí À, 16 õ¿ðòýëõ

íàñíû 5 õ¿¿õýäòýé, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé òóë íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãèéí òýòãýâýð òîãòîîí îëãîæ ºãíº ¿¿ ãýñýí õ¿ñýëò ãàðãàâ.

à. Íýí ÿäóó àìüäðàëòàé òóë òýòãýâýð òîãòîîí îëãîíîá. Àõìàä íàñòàé òóë íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãèéí àõìàä íàñòíû òýòãýâýð

òîãòîîí îëãîíîâ. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâäàã òóë äàâõàðäóóëàí

îëãîõã¿é2. Áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé, òýæýýí òýòãýõ ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿, òºðºë

ñàäàíãèéí õ¿íã¿é àõìàä íàñòàíä íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ ÿìàð òºðëèéí òýòãýâýð òîãòîîí îëãîõ âý?

à. Àõìàä íàñòàí àñàðñíû íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ, áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé èðãýíèé àìüæèðãààã äýìæèõ òóñëàìæ

á. Çºâõºí àõìàä íàñòàí àñàðñíû íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæâ. Çºâõºí áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé èðãýíä îëãîõ àìüæèðãààã äýìæèõ

òóñëàìæ3. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð àâäàã 60 íàñòàé èðãýí À,

16 õ¿ðòýëõ íàñíû 5 õ¿¿õýäòýé, íýí ÿäóó àìüäðàëòàé òóë íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãèéí òýòãýâýð òîãòîîí îëãîæ ºãíº ¿¿ ãýñýí õ¿ñýëò ãàðãàâ.

à. Íýí ÿäóó àìüäðàëòàé òóë òýòãýâýð òîãòîîí îëãîíîá. 60-ààñ äýýø íàñòàé òóë íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãèéí àõìàä íàñòíû

òýòãýâýð òîãòîîí îëãîíîâ. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâäàã òóë äàâõàðäóóëàí

îëãîõã¿é4. Èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ºñãºæ áàéãàà ýõýä õ¿¿õýä àñàðñíû òýòãýìæ îëãîõ

õóãàöààà. Æèðýìñíèé 5 ñàðòàéãààñ 12 ñàðûí õóãàöààíä ñàð á¿ðá. Æèðýìñíèé 5 ñàðòàéãààñ 24 ñàðûí õóãàöààíä ñàð á¿ðâ. Æèðýìñíèé 5 ñàðòàéãààñ 36 ñàðûí õóãàöààíä ñàð á¿ð

5. Áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé, òýæýýí òýòãýõ ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿, òºðºë ñàäàíãèéí õ¿íã¿é àõìàä íàñòàíä íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ ÿìàð òºðëèéí òýòãýâýð òîãòîîí îëãîõ âý?

à. Àõìàä íàñòàí àñàðñíû íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ, íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíèé òýòãýìæ, àõìàä íàñòíû òýòãýâýð

á. Çºâõºí àõìàä íàñòàí àñàðñíû íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæâ. Çºâõºí íèéãìèéí õàëàìæèéí äýìæëýã òóñëàëöàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé

ºðõèéí ãèø¿¿í-èðãýíèé òýòãýìæã. Àõìàä íàñòíû òýòãýâýðä. Àëü íü ÷ áèø

100


Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã òîãòîîëãîõ ýðõ õýíä ¿¿ñýõ âý?2. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâðèéí ÿëãààíû

òàëààð æèøýýí äýýð ÿðèëöàíà óó?3. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð òîãòîîõîä Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë ÿìàð

¿¿ðýãòýé âý?4. Õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéã îëãîõîä ñóì, ä¿¿ðãèéí çàõèðãààíû

áàéãóóëëàãà ÿìàð ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã âý, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õàëàìæèéí òýòãýâýð òýòãýìæèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ øàëòãààíûã òîäîðõîéëíî óó.

5. Õàëàìæèéí òýòãýìæèéí òºðºë áîëîí íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ ãýæ íýðëýñíèé ó÷ðûí òàëààð ÿðèëöàíà óó?

6. Õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õàðèëöàà ÿìàð ¿íäýñëýëýýð äóóñãàâàð áîëîõ âý?

7. Õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäëûí òàëààð ä¿ãíýëò õèéí ýññå áè÷íý ¿¿.

8. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýðèéí òºðºë òóñ á¿ðýýð òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýõ ¿íäýñëýëèéã ãàðãàíà óó.

9. Íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ, ò¿¿íèé òºðºë, îëãîõ õóãàöààíû òàëààð ÿðèëöàíà óó.

ÑÝÄÝÂ 18. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÒÝÒÃÝÂÝÐ, ÒÝÒÃÝÌÆ ÒÎÃÒÎÎÕ, ÁÓÑÀÄ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÒÎÉ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ

ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ÑåìèíàðÑýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí

òºðºë, õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà çýðýã îíîëûí ìýäëýã îëæ àâ÷, òýòãýâýðèéí òºðºë òóñ á¿ðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöààíû òàëààð çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Õàëàìæèéí íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý : íèéãìèéí õàëàìæèéí àñóóäàë ýðõýëýñýí

òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ ¿ç¿¿ëæ áóé òºðºë á¿ðèéí ¿éë÷èëãýýã òºâëºð¿¿ëýí íýã ãàçðààñ áóþó “íýã öýã”-ýýñ ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýý

Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë: íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ, íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàìæ, õºíãºëºëò, îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ºðõ, èðãýíèéã òîäîðõîéëîõ ¿¿ðýã á¿õèé îðîí òîîíû áóñ çºâëºë

Òºðºëæñºí àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýý: àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ òºðºë ñàäàíã¿é áºãººä áèå äààí àìüäðàõ ÷àäâàðã¿é, ãàíö áèå, áàéíãûí àñàðãàà, ýì÷èëãýý øààðäàãäàõ àõìàä íàñòàí áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ò¿¿í÷ëýí õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäèéã áàéðøóóëàí õîîë, õóâöàñ, ýìíýëýã, ñî¸ë, àõóé, ñýòãýë ç¿é àñàðãàà ñóâèëàõóéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, òýäíèé àìüäðàëûí õýâèéí íºõöºèéã á¿ðä¿¿ëýõ õóóëü ¸ñíû ýðõ àøãèéã õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà

101

Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý: õóâü, õ¿í, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí îðîëöîîòîéãîîð íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, õàíãàõ, àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ, äýìæèí òóñëàõ, ñýðãýýí çàñàõ ¿éë÷èëãýýã

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéã òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì • Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæèéã òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì• Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý àâàõàä á¿ðä¿¿ëýõ áè÷èã áàðèìò, òàâèãäàõ

øààðäëàãà

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýðÒýòãýâýðèéí òºðºë Îëãîõ æóðàì

Àõì

àä

íàñ

òíû

Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ

àõìàä íàñòíû òýòãýâýð àâàõ

ýðõ ¿¿ñýýã¿é 55 íàñàíä õ¿ðñýí

ýìýãòýé, 60 íàñàíä õ¿ðñýí

ýðýãòýé

Ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé

áàéãóóëëàãà íü Àìüæèðãààã äýìæèõ

çºâëºëèéí øèéäâýðèéã õÿíàí ¿çýæ àæëûí

30 õîíîãèéí äîòîð õóâèéí õýðýã íýýæ,

òýòãýâðèéí äýâòýð îëãîíî.

Õºã

æëè

éí

áýðõø

ýýëò

ýé

èðãý

íèé

1. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà

50 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèàð

àëäñàí 16 íàñàíä õ¿ðñýí

õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

èðãýíä îëãîõ òýòãýâýð

2. 16 íàñàíä õ¿ðñýí îäîé èðãýíä

îëãîõ òýòãýâýð






ªðõ

òîëã

îéëñ

îí í

ýí ÿ

äóó

ýöýã

, ýõ

èéí

Äºðºâ áà ò¿¿íýýñ äýýø

õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí 45

íàñàíä õ¿ðñýí ýõ /50 íàñàíä

õ¿ðñýí ýöýã/-èéí õàëàìæèéí

òýòãýâýð






Ãóðàâ áà ò¿¿íýýñ äýýø òîîíû

áàãà íàñíû (14 õ¿ðòýëõ íàñíû)

õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí ýõ

(ýöýã)-ä îëãîõ àìüæèðãààã

äýìæèõ íºõöºëò ìºíãºí

òóñëàìæ

Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã

õÿíàí ¿çýæ, àæëûí 30 õîíîãèéí äîòîð

õóâèéí õýðýã íýýæ, òóñëàìæèéí äýâòýð

îëãîíî.

Òýæ

ýýã÷

ýý

àëäñ

àíû

Òýæýýã÷ íü íàñ áàðñàí á¿òýí

ºí÷èí õ¿¿õýä

Ñóìûí íèéãìèéí àæèëòàí, ä¿¿ðãèéí

íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé

áàéãóóëëàãà íü àæëûí 30 õîíîãò áàãòààí

õÿíàí øèéäâýðëýæ õóâèéí õýðýã íýýæ,


102


Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýìæ

Òýòãýìæèéí òºðºë Îëãîõ æóðàì

Àõì

àä í

àñòí

û

Òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýäã¿é, òºðºë ñàäàíãèéí õ¿íã¿é, íàñòíûã ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áóé áàéãàà èðãýí

õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòàí, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà íü àõìàä íàñòíûã íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæèä õàìðóóëàõ ýñýõ òóõàé Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã õÿíàí ¿çýæ, ñóì, õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòàí, àñðóóëàã÷, àñðàã÷èéí õîîðîíä “Àñðàõ òóõàé ãóðâàëñàí ãýðýý”-ã áàéãóóëæ, àæëûí 30 õîíîãèéí äîòîð õóâèéí õýðýã íýýæ, òýòãýìæèéí äýâòýð îëãîíî.

Ýìíýëãèéí õÿíàëòàíä áàéäàã, áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé àõìàä íàñòíûã àñàð÷ áàéãààãèéí óëìààñ àæèë õèéäýãã¿é, õºäºëìºðèéí íàñíû èðãýíèé àñàðãààíû òýòãýìæ

ìºíãºí òýòãýìæèä õàìðóóëàõ ýñýõ òóõàé Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã õÿíàí ¿çýæ, ñóì, õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòàí, àñðóóëàã÷, àñðàã÷èéí õîîðîíä “Àñðàõ òóõàé ãóðâàëñàí ãýðýý”-ã áàéãóóëæ, àæëûí 30 õîíîãèéí äîòîð õóâèéí õýðýã íýýæ, òýòãýìæèéí äýâòýð îëãîíî.

Õºã

æëè

éí á

ýðõø

ýýëò

ýé

èðãý

íèé

Òýæýýí òýòãýõ õ¿¿õýäã¿é, òºðºë ñàäàíãèéí õ¿íã¿é, ãàíö áèå õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí, õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áóé áàéãàà èðãýíèé

Ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã õàëàìæèéí íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæèä õàìðóóëàõ ýñýõ òóõàé Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëèéí øèéäâýðèéã õÿíàí ¿çýæ õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòàí, àñðóóëàã÷, àñðàã÷èéí õîîðîíä “Àñðàõ òóõàé ãóðâàëñàí ãýðýý”-ã áàéãóóëæ, àæëûí 20 õîíîãèéí äîòîð õóâèéí õýðýã íýýæ, òýòãýìæèéí äýâòýð îëãîíî

Ýìíýëãèéí õÿíàëòàíä áàéäàã, áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã àñàð÷ áàéãààãèéí óëìààñ àæèë õèéäýãã¿é, õºäºëìºðèéí íàñíû èðãýíèé

Õ¿¿

õýä,

ýì

ýãòý

é÷¿¿

äèéí

Æèðýìñíèé, àìàðæñàíû Ä¿¿ðãèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãà íü àæëûí 10 õîíîãèéí äîòîð õóâèéí õýðýã íýýæ, òýòãýìæèéí äýâòýð îëãîíî.

Èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëñíèé Õýðýâ 2 èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí áîë òýòãýìæ àâàõ õóãàöààã 5 ñàðààð íýã óäàà, 3 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø èõýð õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí ýõ õ¿¿õäýý ººðºº àñðàõ õ¿ñýëòýé áîë òýòãýìæ àâàõ õóãàöààã íü 10 ñàðààð íýã óäàà ñóíãàíà.

Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâñàíû Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâñàí èðãýí áîëîí õîðîîíû íèéãìèéí àæèëòíû õîîðîíä õ¿¿õäèéã àñðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, áîëîâñðîë îëãîõ íºõöºëòýé õîëáîîòîé ýðõ, ¿¿ðãèéã òóñãàñàí “Àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýý”-ã áàéãóóëíà

Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí1 25.5-ä çààñàí áîëîí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäûí õîõèðîë õ¿ëýýæ õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áîëñîí õ¿¿õäèéã Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 74 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà

103

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð,òýòãýìæèéí õýìæýý:Òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýìæýýã òóõàéí ¿åä ìºðäºæ áàéãàà õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãèéí õýìæýýã ¿íäýñëýí Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîíî, Íèéãìèéí õàëàæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîëãîõîä á¿ðä¿¿ëýõ áè÷èã, áàðèìò: Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð òýòãýìæ òîãòîîëãîõûã õ¿ññýí èðãýä íü íèéòëýã äàðààõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëíý. ¯¿íä:

- Òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë, 2% öýýæ çóðàã- Õîðîîíû çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò- Èðãýíèé ¿íýìëýõíèé õóóëáàð

Äýýð äóðäñàí áè÷èã áàðèìòíààñ ãàäíà òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òºðëººñ øàëòãààëàí íýìýëòýýð äîð äóðäñàí áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà áèé.

104


. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõàä á¿ðä¿¿ëýõ áè÷èã, áàðèìò

Òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òºðºë

Á¿ðä¿¿ëýõ áàðèìò áè÷èã

ªðõ òîëãîéëñîí ýöýã, ýõèéí íèéãìèéí

õàëàìæèéí òýòãýâýð, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý

àâàõàä

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð- 0-16 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý,

õóóëáàðûí õàìò;

- ºðõ òîëãîéëñîí ýõ (ýöýã) áîëîõûã òîãòîîñîí

Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºëèéí øèéäâýð

Àìüæèðãààã äýìæèõ ìºíãºí òóñëàìæ- Õ¿¿õýä ýñýí ìýíä áîéæèæ áàéãàà òóõàé áàã (ºðõ)-

èéí ýì÷èéí òîäîðõîéëîëò;

- õ¿¿õýä òóñ á¿ðèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí

õàìò;

Îëîí íèéòèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæ- ºðãºäºë, èðãýíèé ¿íýìëýõ

Õºãæëèéí áýðõøýýëòíé èðãýíèé íèéãìèéí

õàëàìæèéí òýòãýâýð, àñàðãààíû òýòãýìæ

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð- íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàõ ýðõ

¿¿ñýýã¿é òóõàé ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí

õýëòñèéí áàéöààã÷èéí òîäîðõîéëîëò;

- õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà 50 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèàð

àëäñàí 16 íàñàíä õ¿ðñýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé

èðãýíèé õóâüä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü

õýìæýý, õóãàöààã òîãòîîñîí ýìíýëýã, õºäºëìºðèéí

ìàãàäëàõ êîìèññûí øèéäâýð.

Àñàðãààíû òýòãýìæ - èðãýíèéã áàéíãà àñðàõ, ýìíýëãèéí õÿíàëòàä áàéëãàõ

øààðäëàãàòàé áîëîõûã òîãòîîñîí ä¿¿ðãèéí íýãäñýí

ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí

êîìèññûí òîäîðõîéëîëò;

- àñðóóëàã÷ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ¿íýìëýõ,


- àñàð÷ áàéãàà èðãýí àæèë õèéäýãã¿é òóõàé õîðîîíû

Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò.

Áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé èðãýíèé- áàéíãûí àñàðãààíä áàéäàã òóõàé ºðõèéí ýì÷èéí

òîäîðõîéëîëò;

- áàéíãûí àñàðãàà øààðäëàãàòàé áîëîõûã íü òîãòîîñîí

ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷

íàðûí õÿíàëòûí êîìèññ ýìíýëãèéí åðºíõèé ýì÷èéí

òîäîðõîéëîëò;

- áàéíãûí àñàðãààíä áàéãàà õ¿íèé èðãýíèé ¿íýìëýõ,

õóóëáàðûí õàìò (16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí

òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí õàìò),

105

Àõìàä íàñòíû

Àõìàä íàñòíû õàëàìæèéí òýòãýâýð - íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýòãýâýð àâàõ ýðõ

¿¿ñýýã¿é òóõàé ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí

áàéöààã÷èéí òîäîðõîéëîëò.

Àñàðãààíû òýòãýìæ- èðãýíèéã áàéíãà àñðàõ, ýìíýëãèéí õÿíàëòàä áàéëãàõ

øààðäëàãàòàé áîëîõûã òîãòîîñîí õîðîîíû åðºíõèé

ýì÷, ä¿¿ðãèéí íýãäñýí ýìíýëãèéí íàðèéí ìýðãýæëèéí

ýì÷ íàðûí õÿíàëòûí êîìèññûí òîäîðõîéëîëò;

- àñðóóëàã÷ àõìàä íàñòíû èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí

õàìò;

- àñàð÷ áàéãàà õ¿íèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò;

- àñàð÷ áàéãàà èðãýí àæèë õèéäýãã¿é òóõàé ñóì,

õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò.

Æèðýìñíèé àìàðæñàíû

Òýòãýìæ - æèðýìñýí ¿åäýý ýìíýëãèéí õÿíàëòàä îðñîí òóõàé áîëîí

òºðñíèé äàðàà õ¿¿õýä ýñýí ìýíä áîéæèæ áàéãàà òóõàé

õîðîîíû ºðõèéí ýì÷èéí òîäîðõîéëîëò

- Ìîíãîë Óëñòàé íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò õàìòðàí

àæèëëàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëñàí îðíû Ìîíãîë Óëñàä

áàéíãà îðøèí ñóóã÷ èðãýí áîë áàéíãà îðøèí ñóóã÷èéí

¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò

Èõýð õ¿¿õäèéí

Òýòãýìæ - Õ¿¿õýä òóñ á¿ðèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí

õàìò;

- Ýõ /ýöýã, àñðàí õàìãààëàã÷/-èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ,


- Õ¿¿õýä ýñýí ìýíä áîéæèæ áàéãàà òóõàé áàã /ºðõ/-èéí

ýì÷èéí òîäîðõîéëîëò;

- Òóñëàìæ àâàõûã õ¿ññýí ºðãºäºë;

- Ýõ /ýöýã, àñðàí õàìãààëàã÷/-èéí 2 õóâü öýýæ çóðàã;

- Õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò.

106


Á¿òýí ºí÷èí õ¿¿õäèéí

Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð - íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ òýæýýã÷ýý àëäñàíû

òýòãýâýð àâàõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é òóõàé ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí

äààòãàëûí õýëòýñ, áàéöààã÷èéí òîäîðõîéëîëò;

- òýæýýã÷èéí íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí õàìò;

- 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý (èðãýíèé

¿íýìëýõ) õóóëáàðûí õàìò;

- 18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí

äýìæèã÷èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò.

Àñàðãààíû òýòãýìæ- ¿ð÷ëýã÷ (àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷)-èéí

èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò;

- õ¿¿õäèéí òºðñíèé ãýð÷èëãýý, õóóëáàðûí õàìò;

- ¿ð÷ëýã÷ (àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷)-ýýð

òîãòîîãäñîí òóõàé ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí øèéäâýð,

õóóëáàðûí õàìò.

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóñëàìæ, õºíãºëºëò- ýöýã, ýõèéí íàñ áàðñíû ãýð÷èëãýý, õýðýâ õàÿæ

¿ðýãä¿¿ëñýí áîë èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí

áàéãóóëëàãûí àðõèâûí ëàâëàãàà;

- ýöýã, ýõ áàéõ ýðõèéã íü õàññàí òóõàé øèéäâýð;

- á¿òýí ºí÷èí áîëîõûã íü òîäîðõîéëñîí õîðîîíû Çàñàã

äàðãûí òîäîðõîéëîëò.

Õ¿÷èðõèéëýëä áàéãàà õ¿¿õäèéí àñàðãààíû

òýòãýìæ

- òýòãýìæèä õàìðàãäàõûã õ¿ññýí ºðãºäºë, 2 õóâü çóðàã;

- àñðàã÷èéí èðãýíèé ¿íýìëýõ, õóóëáàðûí õàìò

- õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ íü ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí áîë ø¿¿õèéí

øèéäâýð

- á¿òýí ºí÷èí, ýöýã, ýõ íü õî¸óëàà ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é

ãýæ òîîöîãäñîí áîëîí ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí,

õàñóóëñàí, 3 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëæ

áàéãàà, õîðèõ ãàçàðò ÿë ýäýëæ áàéãàà çýðýã õ¿íäýòãýí

¿çýõ øàëòãààíààð õ¿¿õäýý áèå÷ëýí òýæýýí òýòãýõ,

àñðàí õàëàìæëàõ áîëîëöîîã¿é, ýñõ¿ë òýæýýí òýòãýõýýñ

çàéëñõèéñýí õ¿íèé õ¿¿õýä áîëîí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ

õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áîëñîí íü òîãòîîãäñîí

ø¿¿õèéí áîëîí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëò.

Äààëãàâàð

Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òºðë¿¿äýýñ àëü íýãèéã ñîíãîæ øààðäëàãàòàé áè÷èã áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëíý ¿¿Ìýäëýã ñîðèõ áîäëîãî:

1. 2011 îíû 3 ñàðûí 12 íä òºðñºí õ¿¿õäýä ÿìàð òýòãýìæèéã ÿìàð õýìæýýãýýð õýäýí ñàðûí õóãàöààíä îëãîõ âý?

107

2. Ñîëîíãîñ óëñàä àìüäàð÷ áàéãàà æèðýìñýí ýìýãòýé õàëàìæèéí ñàíãààñ òýãýìæ òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé þó? ßìàð ÿìàð áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ âý?

3. Èðãýí À 15 íàñòàé 9 ä¿ãýýð àíãèä ñóðäàã áºãººä òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð àâäàã áàéíà. Òýðýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ìºíãºº àâàõ ãýòýë Õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðûí àæèëòàí 10 äóãààð àíãèä îðñîí íü ¿íýí ãýñýí òîäîðõîéëîëòûã ÷èí õàðæ áàéæ îëãîíî ãýñýí áàéíà. Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð îëãîõîä õ¿¿õäèéí ñóðàëöàæ áàéãàà ýñýõ íü õàìààðàëòàé þó? Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõîä ÿìàð ÿìàð áè÷èã áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ âý?


1. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîí îëãîõîä áóñàä õóóëü òîãòîîìæòîé õýðõýí óÿëäàæ áàéãàà òàëààð ø¿¿í ÿðèëöàíà óó

2. Íèéãìèéí õàëàìæèéí òýòãýâðèéí õàðèëöàà äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð ÿðèëöàíà óó.

Á¿ëãèéí íîì ç¿é

1. ×.Äàãâàäîðæ, Íèéãìèéí õàìãààëàë, 20042. ×.Äàãâàäîðæ, Ñ.Ýðäýíý, Íèéãìèéí äààòãàë, 20073. Ã.Áàëæ, Ýðñäýë áà äààòãàë, 20044. Ø.Íàðàíòóÿà, Ï.Îþóíòóíãàëàã, Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ýðõ ç¿é, 20045. Ö.Äàâõàðáàÿð, Ã.Æàðãàë, Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿é, 2009

Õóóëü òîãòîîìæ6. ¯íäñýí õóóëü, 19927. Íèéãìèéí õàëàìæèéí õóóëü, 8. Àõìàä íàñòàí, ò¿¿íä ¿ç¿¿ëýõ õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé õóóëü,9. Àõìàä íàñòíû íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü10. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü, 11. Ìîíãîë Óëñûí áààòàð, õºäºëìºðèéí áààòàð áîëîí àðäûí áîëîí ãàâüÿàò öîëòîí

àõìàä íàñòàíä òºðººñ îëãîõ íýìýãäëèéí òóõàé õóóëü12. Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé òóõàé õóóëü13. Õ¿í àìûí àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ òóõàé õóóëü14. Õ¿íèé õºãæëèéí ñàíãèéí 2012 îíû òºñâèéí òóõàé õóóëü15. Îëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ºñãºñºí ýõèéã óðàìøóóëàõ òóõàé16. Îëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëæ ºñãºñºí ýõ÷¿¿äèéã îäîíãîîð øàãíàõ, óëñûí òýòãýâðèéã

ºðãºòãºí íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé õóóëü17. Õàðàà õÿíàëòã¿é õ¿¿õäèéã ò¿ð ñààòóóëàõ òóõàé õóóëü18. Ýõ õ¿¿õäýä òýòãýìæ îëãîõ, õ¿¿õýä, ýõ ãýð á¿ëä ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé

õóóëü

108


ÑÝÄÝÂ 19. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕÇ¯ÉÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ×ÈÃ ÕÀÍÄËÀÃÀ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ËåêöÑýäâèéí çîðèëãî: Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí ÷èã

õàíäëàãà, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð ìýäëýã îëæ àâàõ, Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûãîëîí óëñûí áîëîí áóñàä óëñ îðíû çîõèöóóëàëòòàé õàðüöóóëàí ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, ýíý ÷èãëýëýýð ýðõ ç¿éí ñóäàëãàà õèéõ áýëòãýëòýé áîëîõîä îðøèíî. Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:

Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà: îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí ñòàíäàðòûã òîãòîîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé Í¯Á-èéí òºðºëæñºí áàãóóëëàãûí íýã ìºí.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí îëîí óëñûí ñòàíäàðò: ÎÓÕÁ-ûí 1952 îíû 102-ð êîíâåíöèîð òîãòîîñîí ñóóðü ñòàíäàðòóóä

Îëîí óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿í ýõ ñóðâàëæ: îëîí óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé èëðýí ãàðàõ ãàäààä õýëáýð.

Ñýäâèéí àãóóëãà: • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîí óëñûí çîõèöóóëàëò áà Îëîí Óëñûí

Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãûí (ÎÓÕÁ) ¿¿ðýã, ðîëü • Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îëîó óëñûí ýõ ñóðâàëæ• Íèéãìèéí õàìãààëëûí îëîí óëñûí çàð÷èì

Íèéãìèéí õàìãààëàëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò íü àæ ¿éëäâýðæñýí íèéãìèéí ìºí ÷àíàðûí èëýðõèéëýõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã ìºí. Ýíý íü õ¿í àìûã ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ çîðèãîòîé. Ýíýõ¿¿ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä íèéãìèéí õàìãààëëûí õóóëü òîãòîîìæ íü íýã òàëààñ ¿éëäâýð áîëîí áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöàà íºãºº òàëààñ ãýð á¿ë, õóâü õ¿íèé õàðèëöààã òóñ òóñ æóðàìëàäàã áîëíî. Ýíý íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õ¿ðýýí äýõ äýëõèéí óëñóóäûí áîäëîãî, õàíäëàãà ìºí.

ªíºº ¿åä ¿éë÷ëýõ íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ýõëýë íü ÕÕ çóóíû I õàãàñààñ áóþó Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàõ ¿åýñ òàâèãäñàí. 1919 îíä ãàðãàñàí Îëîí Óëñûí õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãûí ä¿ðýìèéí òóíõàãëàëûí õýñýãò òóñ áàéãóóëëàãà íü “àæèëã¿éäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, àìüæèðãàà õàíãàõóéö öàëèí îëãîõ, àæèëòíóóäûã ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ áîëîí åðäèéí ºâ÷íººð ºâ÷ëºõ, ¿éëäâýðëýëèéí îñëîîñ õàìãààëàõ, ºíäºð íàñëàõ, òàõèð äóòóó áîëîõ ¿åä òýòãýâýð îëãîõ çýðãýýð òýäíèéã õàìãààëàõ çàìààð õºäºëìºðèéí îð÷èí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ” õýðýãöýý áàéãààã öîõîí òýìäýãëýæ ýíýõ¿¿ ýðñäëèéí ýñðýã àðãà õýìæýý àâ÷ îëîí óëñûí íèéãìèéí õàìãààëëûí õýì õýìæýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿¿ðãèéã Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãàä îíîãäóóëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿¿ðãèéíõýý äàãóó òóñ áàéãóóëëàãààñ 20 æèëèéí õóãàöààíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò 14 êîíâåíöè, 11 çºâëºìæèéã áàòëàñàí. Íèéãìèéí õàìãààëëûí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ýõ ¿íäýñëýë 1919 îíä ÎÓÕÁ áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîîòîé.

109

1944 îíû Ôèëàäåëüôèä áàòàëñàí îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí çîðèëãî çîðèëòûí òàëààðõ òóíõàãëàëä ÎÕÁ-èéí ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä àìüæèðãààã õàíãàõóéö îðëîãî îëîõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ õ¿ðòýõ íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõèéã á¿õ íèéòýä õàìààðóóëàõ ¿¿ðãèéã íýìæ òóñãàñàí.

Ôèëàäåëüôèãèéí òóíõàãëàëààñ õîéø 55 æèëèéí äàðàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, òåõíèê, òåõíîëîãèéí õºãæëèéí óëìààñ íèéãìèéí õàìãààëëûí îëîí óëñûí áîäëîãûã øèíý÷ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàðñàí áàéíà. 1999 îíû ÎÓÕÁ-ûí Åðºíõèé çàõèðëûí “Àÿòàé òààòàé àæèë õºäºëìºð” òàéëàíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñóóðü çàð÷ìûí õýðýãæèëò áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõèéí õàìãààëàëòûã íèéãìèéí õàìãààëëûí ñóóðü çàðìûí îéëãîëò, õýðýãæèëòèéã ãëîáàë÷ëàãäàæ áóé áîäëîãûí õ¿ðýýíä äàã÷ åðòºíö áîëîõ áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéãààã áàéãààã öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà.

Óëìààð 2001 îíä ÎÓÕÁ íü íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ¿¿ä íü õ¿íèé ñóóðü ýðõ¿¿ä áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ äýëõèéí óëñ á¿ð õºäºëìºðëºõ ýðõèéí õ¿ðýýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí áîäëîãîî òîãòîîí àæèëëàõûã óðèàëñàí áàéíà.

2008 îíû Íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñíû òóíõàãëàëä õºäºëìºðëºõ ýðõèéã õàíãàõ õ¿ðýýíä ÎÓÕÁ-ûí 4 ãîë ¿¿ðãèéã òóñãàñàí áàéíà. ¯¿íä:

- Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ- Íèéãìèéí õàìãààëàë- Àæëûí áàéðàí äàõ íèéãìèéí õàìãààëàë - Àæèëòíóóäûí ýðõèéã õàìãàààëàõ çýðýã îðíî.

Èéìýýñ ÎÓÕÁ-ûí ãèø¿¿í îðíóóä á¿ãäýýðýý äýýð äóðäñàí ¿¿ðãèéã õ:ýðýãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìýð îðóóëàõ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýñýí áàéíà.

Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò ÎÓÕÁ-ààñ áàòàëñàí íèéò 31 êîíâåíöè áîëîí 23 çºâëºìæèéã áàòëàí ãàðãàñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ íèéãìèéí õàìãààëûí ñàëáàðûí ýõ ñóðâàëæ íü ãóðâàí ¿åèã äàìæèí áàòëàãäàí ãàðñàí áàéíà. Òóõàéëáàë:

Ýõíèé ¿åä íèéãìèéí õàìãààëëûí ýõ ñóðâàëæóóä íü íèéãìèéí äààòãàëûí àñóóäàëä èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëñàí áîë õî¸ðäóãààð ¿åä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñóóðü ñòàíäàðòûã 1952 îíû 102 äóãààð êîíâåíöèîð áàòëàõ çàìààð íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäàëä èë¿¿òýé àíõààðàë õàíäóóëñàí áîë ãóðàâäóãààð ¿åä ºìíº òîãòîîñîí ñóóðü ñòàíäàðòûí ò¿âøèíã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð íèéãìèéí õàëàìæèí òýòãýâýð, òýòãýìæ, òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé çàð÷èì, ¿çýë áàðèìòëàëûã íýìýãä¿¿ëýõýä èë¿¿òýé àíõààðàë õàíäóóëñàí áàéíà.

110


Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàð äàõ îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèóä

¿å÷ëýë Áàòëàãäñàí îí Õàìðàõ õ¿ðýý

1-ð ¿å÷ëýë 1919-1939 îí Íèéò 15 êîíâåíöè, 11 çºâëºìæ áàòëàãäñàí áàéíà.

-ýõèéí ýðõ

- ¯éëäâýðëýëèéí îñîë

- åðäèéí áîëîí ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí

- ºíäºð íàñëàõ

- òàõèð äóòóóãèéí áîëîõ

- òýæýýã÷ýý àëäàõ

-àæèëã¿éäýë

2-ð ¿å÷ëýë 1944-1965îí Íèéò 3 êîíâåíöè, 4 çºâëºìæ áàòëàãäñàí

- Îðëîãîî àëäàõààñ õàìãààëóóëàõ

- Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí òýòãýâýð, òýòãýìæ

- Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý

- Íèéãìèéí õàìãààëëûí ñóóðü ñòàíäàðò

- Ýõèéí ýðõèéã õàìãààëàõ

- Èæèë òýãø õàíäàõ

Íèéãìèéí õàìãààëëûí íýãäñýí ñèñòåìèéã òîãòîîñîí.

3-ð ¿å÷ëýë 1965-1988 îí Ýíý ¿åä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñèñòåìèéí õàìðàõ õ¿ðýýã

ºðãºæ¿¿ëæ, á¿õ íèéòýä òýãø õ¿ðòýýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿ëýõýä

èë¿¿òýé àíõààðñàí

- ¯ëäâýðëýëèéí îñîë

- Òýòãýâðèéí ñèñòåì

- Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñèñòåì

- Àæèëã¿éäëýýñ õàìãààëóóëàõ ýðõ çýðãèéã òóñãàñàí

4-ð ¿å 1989-îäîîã õ¿ðòýë ªìíºõ ¿å¿¿äýä áàòàëñàí íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàð äàõ

îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèóäûí õýðýãæèëòèã õàíãàõàä

ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ ãëîáàë÷ëàãäñàí íèéãýìä òóõàéí íèéãìèéí

õàìãààëëûí ñóóðü ñòàíäàðòóóäûã íýâòð¿¿ëýõýä àíõààð÷ýý.

- Òýòãýâýð òýòãýìæ áàòàëãààòàé áàéõ çàð÷èì- Òýòãýâýð òýòãýìæèéí õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä àæèë îëãîã÷, àæèëòàí õàìòðàí

îðîëöîõ çàð÷èì- Íèéãìèéí õàìãààëëûí õóóëü òîãòîîìæ áîëîí õàðèóöàõ áàéãóóëëàãûí

çîõèñòîé óäèðäëàãûã òºðººñ õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì- Äààòãàëûí øèìòãýë, òàòâàðûí õºðºíãººð òýòãýâýð, òýòãýìæèéí ñàíã

á¿ðä¿¿ëýõ çàð÷èì

Äààëãàâàð: Îþóòàí òóñ á¿ð ãàäààäûí àëü íýãýí óëñûã ñîíãîí àâ÷ Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí

õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàé õàðüöóóëñàí áèå äààëò ã¿éöýòãýíý ¿¿.

111

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Íèéãìèéí õàìãààëëûí îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð, êîíâåíöûí çààëòûã ººðèéí

îðíû õóóëèóäòàé õàðüöóóëíà óó.2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí ÷èãëýëä áàðèìòëàõ îëîí óëñûí çàð÷èì, õàíäëàãûã

òîäîðõîé ÿðèëöàíà óó.

ÑÝÄÝÂ 20. ÁÓÑÀÄ ÓËÑ ÎÐÎÍÒÎÉ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÃÝÐÝÝ ÕÝËÝËÖÝÝÐ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ

Õè÷ýýëèéí õýëáýð: ñåìèíàðÑýäâèéí çîðèëãî: Ìîíãîë óëñ íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò áóñàä óëñ

îðîíòîé áàéãóóëñàí ãýðýý õýëýëöýýð, òýäãýýðèéí àãóóóëãà, õýðýãæèëòèéí òàëààð çîõèõ ìýäëýãòýé áîëæ, Ìîíãîë Óëñûí õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýðèéí àãóóëãà, ò¿¿íèéã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ýðõ ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëíý.

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð:Îëîí óëñûí ãýðýý: Ìîíãîë Óëñ, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë áîëîí Ìîíãîë

Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààäûí íýã áóþó õýä õýäýí óëñ, òýäãýýðèéí Çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé òîäîðõîé àñóóäëààð õàðèëöàí ýäëýõ ýðõ, õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîí òîãòîîñîí, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ õî¸ð áóþó îëîí òàëûí áè÷ãýýð ¿éëäñýí òîõèðîëöîî.

Õî¸ð òàëûí îëîí óëñûí ãýðýý: Ìîíãîë Óëñ, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäààäûí íýã óëñ, ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé òîäîðõîé àñóóäëààð õàðèëöàí ýäëýõ ýðõ, õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîí òîãòîîñîí, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàãäàõ õî¸ð òàëûí áè÷ãýýð ¿éëäñýí òîõèðîëöîî.

Îëîí óëñûí ãýðýýíèé ¿éë÷ëýëèéã ò¿ð çîãñîîõ: òóõàéí îëîí óëñûí ãýðýýã á¿õýëä íü áóþó ò¿¿íèé çàðèì çààëòûã òîäîðõîé áóþó òîäîðõîé áóñ õóãàöààãààð äàãàæ ìºðäºõººñ ò¿äãýëçýõ.

Íýãäýí îðîõ áàðèìò áè÷èã: íýãýíò õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí îëîí óëñûí ãýðýýíä íýãäýí îðîõîîð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ õóóëü ãàðãàñíûã íîòîëñîí áàðèìò áè÷èã.

Ñýäâèéí àãóóëãà:• Ìîíãîë Óëñ íü íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýð

áàéãóóëàõûí à÷ õîëáîãäîë, áóñàä óëñ îðîíòîé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé îíöëîã• Ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí áîëîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿åä áàéãóóëñàí

ãýðýýíèé àãóóëãà, ÿëãàà• Õî¸ð òàëûí ãýðýýíèé àãóóëãà• Ìîíãîë óëñàä àæèëëàæ áóé ãàäààäûí èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí

áîäëîãî, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò• Ãàäààäàä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë óëñûí èðãýäýä çîðèóëñàí íèéãìèéí õàìãààëëûí

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, õî¸ð áîëîí îëîí òàëò ãýðýýí¿¿ä

112


Ìîíãîë óëñûí áóñàä óëñ îðîíòîé íèéãýì õàìãààëëûí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõààð áàéãóóëñàí ãýðýý íü äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýýã òîãòîîíî. Õî¸ð óëñûí õîîðîíä òîãòîîñîí õýì õýìæýý íü òóõàéí ãýðýý, õýëýëöýýð áàéãóóëñàí óëñóóäûí èðãýäèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýí äýõ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìîíãîë óëñ:

• ÇÑÁÍÕÓ-òàé /òýð ¿åèéí íýðýýð, îäîîãèéí ÎÕÓ/ 1981 îíä, • ÁÍÊÓ-òàé /òýð ¿åèéí íýðýýð, îäîîãèéí Êàçàêñòàí óëñ/ 1993 îíä, • ÁÍÑÓ-òàé 2006 îíä õî¸ð óëñûí õîîðîíä õàìòðàí àæèëëàõààð ãýðýý

áàéãóóëñàí áàéíà. ÁÍÌÀÓ áîëîí ÇÑÁÍÕÓ õî¸ðûí õîîðîíä íèéãýì õàíãàìæèéí ñàëáàðò

õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðýýð, õýëýëöýí òîõèðîã÷ òàëóóäûí àëü íýãíèé íóòàã äýâñãýðò àæèëëàæ áàéãàà àæèëëàãñàäûí íèéãìèéí õàìãààëëûí äàðààõ àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéíà.

• Àæèëëàñàí õóãàöààã òîîöîõ • Òýòãýâýð òîãòîîõ öàëèíã òîîöîõ æóðàì • Òýòãýâýð òîãòîîõ, îëãîõ æóðàì • Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà ò¿ð àëäñàíû áà áóñàä òýòãýìæ • Ýìíýëãèéí òóñëàìæ • Çàðèì àëáàí õààã÷äûí íèéãýì õàíãàìæ çýðýã áîëíî.Óëñ õîðøîîëîë áîëîí îëîí íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãààñ èðãýäýä ºâ÷ëºõ,

æèðýìñëýõ áà àìàðæèõ, ºíäºð íàñëàõ, òàõèð äóòóó áîëîõ, ò¿¿í÷ëýí òýæýýã÷ýý àëäàõ áóþó áóñàä òîõèîëäîëä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà á¿õ òºðëèéí õàíãàìæèéã4 ýíý õýëýëöýýðýýð òîõèðîã÷ óëñûí èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ áºãººä òýòãýâýð òîãòîîõäîî õî¸ð òàëûí íóòàã äýâñãýðò àæèëëàñàí á¿õ õóãàöààã îðóóëàí òîîöîæ, àæèëëàñàí öàëèíãààñ òîîöîí òýòãýâðèéã òîãòîîõ áà õýðýâ àæèëëààã¿é áîë øèëæèí ñóóðüøñàí óëñûí çîõèõ ìýðãýæëèéí, ýñâýë ò¿¿íòýé àäèëòãàõ àëáàí òóøààëûí àæèëòíû ñàðûí äóíäàæ öàëèíãààñ òîãòîîõ òóõàé òóñãàñàí áàéíà. Òýòãýâðèéã òóõàéí ñóóðüøñàí ãàçðûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òîãòîîí îëãîõ áºãººä òýòãýâðèéã òîãòîîëãîñíû äàðàà õýëýëöýí òîõèðîã÷ óëñààñ íºãºº óëñàä øèëæèí ñóóðüøñàí áîë øèëæèí ñóóðüøñàíû äàðààãèéí ñàðààñ ýõëýí îëãîõã¿é, õàðèí òóõàéí óëñ ººðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó òýòãýâðèéã òîãòîîæ áîëíî. Õàðèí äèïëîìàò êîíñóë, õóäàëäààíû òºëººëºã÷èéí ãàçàð áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä, òýäãýýðèéí ¿éë÷èëãýý, òåõíèêèéí àæèë÷èä íü ò¿ð áîëîí áàéíãà àæèëëóóëàõààð ÿâóóëñàí àãààðûí óñàí, õóóðàé çàìûí òýýâðèéí àæèëòàí, õóâü íèéë¿¿ëñýí, õàìòûí ¿éëäâýðèéí áà áóñàä áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýì õàíãàìæèéã òîõîîí òîìèëîã÷ óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð õýðýãæ¿¿ëíý. Íèéãìèéí õàíãàìæèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí á¿õ çàðäëûã õàíãàìæ ¿ç¿¿ëæ áóé òàëààñ õàðèóöàõ áà òàëóóäûí õîîðîíä ÿìàð íýãýí òîîöîî õèéãäýõã¿é.

Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèí îðñíû äàðàà êàçàê èðãýäèéí øèëæèí ñóóðüøèõ áîëñîíòîé õîëáîãäóóëàí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð, ÁÍÊàçàêñòàí óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð õîîðîíä íèéãýì õàíãàìæèéí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýðýýð õºäºëìºðèéí óäààí õóãàöààíû ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà áóþó òîäîðõîé õóãàöààíä õºäºëìºð ýðõëýõ çºâøººðºëòýé èðãýä áîëîí áàéíãà

4 БНМАУ ба ЗСБНХУ-н хооронд нийгэм хангамжийн салбарт хамтран ажиллах тухай хэлэлцээр. 1-р зүйлийн 2 дахь хэсэг.

113

îðøèí ñóóõ çºâøººðºëòýé èðãýäýä òàëóóäûí õóóëü òîãòîîìæèíä çààñíû äàãóó ºâ÷ëºõ, ºâ÷òºí àñðàõ, ºíäºð íàñëàõ, òàõèð äóòóó áîëîõ, ò¿¿í÷ëýí òýæýýã÷ýý àëäàõ çýðýãò ¿ç¿¿ëýõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí á¿õ àñóóäëûã ººðèéí èðãýäòýé íýãýí àäèëààð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõèéã çîõèöóóëñàí áàéíà. Òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõ ãîë ¿íäýñëýë áîëîõ àæèëëàñàí æèëèéã ººðèéí ºìíº àìüäàð÷ áàéñàí óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð áàòàëãààæóóëñàíààð ýðõ ¿¿ñ÷, èíãýõäýý õî¸ð òàëûí íóòàã äýâñãýðò àæèëëàæ áàéñàí íèéò õóãàöààã áàãòààí îðóóëæ òîîöîõ, áóñàä òýòãýìæ, òóñëàìæèéã òóõàéí îðíû èðãýäòýé íýãýí àäèëààð õ¿ðòýõ ýðõòýé áîëîõûã òóñãàæýý.

Ìîíãîë÷óóä Ñîëîíãîñ óëñàä àæèëëàõ áîëñîíòîé õîëáîãäóóëàí, ÌÓ-ûí Çàñãèéí Ãàçàð, ÁÍÑîëîíãîñ óëñûí Çàñãèéí Ãàçàð õîîðîíä íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õýëýëöýýð áàéãóóëñàí áà ýíýõ¿¿ õýëýëöýýðýýð àëü íýã òàëûí íóòàã äýâñãýðò õóàíëèéí 60 ñàðààñ õýòðýõã¿é õóãàöààíä àæèëëàæ áàéãàà áóþó àæèë öààøèä ¿ðãýæèëæ áàéãàà òîõèîëäëèéã õàìðàí, äýýðõ àæèëëàæ áàéõ õóãàöààíä àæèëëàõààñ ºìíºõ àìüäàð÷ áàéñàí óëñûí íóòàã äýâñãýðò àæèëëàñàí õýâýýð áàéãààòàé àäèëòãàí ¿çýõ áºãººä óã àñóóäëûã òóõàéí óëñóóäûí õóóëü òîãòîîìæ áóþó Ñîëîíãîñ óëñûí õóâüä:

• ¯íäýñíèé òýòãýâðèéí òóõàé õóóëü• Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü• Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí äààòãàë áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îñëûí íºõºí îëãîâðûí

äààòãàëûí øèìòãýëèéí õóðèìòëàëûí òóõàé õóóëü• Ýäãýýð õóóëüä õàìààðàõ ä¿ðýì çààâàð

Ìîíãîë óëñûí õóâüä:• Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü• Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí òóõàé õóóëü• Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí íýðèéí äàíñíû òóõàé õóóëü• Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ àæèëã¿éäëèéí äààòãàëûí òóõàé

õóóëèóäûí õ¿ðýýíä çîõèöóóëàãäàõààð çààæýý.Ýíý õýëýëöýýð íü õýëýëöýí òîõèðîã÷ àëü ÷ óëñûí íóòàã äýâñãýðò àæèëëàæ

áàéñàí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà ººðèéíõ óëñûí õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëàãäàõ, óëìààð íèéãìèéí äààòãàëûí òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Ìýäëýã øàëãàõ áîäëîãî:ÌÓÈÑ, Ñîëîíãîñ óëñûí Ê¿¿êìèíû Èõ ñóðãóóëèéí áàãø ̈ -ã çî÷èí ïðîôåññîðîîð

óðüæ, íýã æèëèéí õóãàöààãààð àæèëëóóëàõààð ãýðýý áàéãóóëæýý. ̈ áàãø ñàðä 12000 000 òºãðºãíèé öàëèíòàé áîë ò¿¿íèé öàëèíãààñ íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òîîöîõ óó. Ò¿¿íä íèéãìèéí äààòãàëûí äýâòýð íýýõ ¿¿ðýã ÌÓÈÑ-í ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòàíä ¿¿ñýõ ¿¿.

Óã àñóóäëàëä ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿. Ìºí ìîíãîë óëñààñ ãýðýýãýýð Ñîëîíãîñ óëñàä àæèëëàæ áàéãàà èðãýä øèìòãýë òºëºõ, óã øèìòãýë íü Ñîëîíãîñ óëñäàà òîîöîãäîõ ýñýõ òàëààð ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

Õÿíàëòûí àñóóëò:1. Ìîíãîë óëñ íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò ÿìàð óëñóóäòàé ãýðýý õýëýëöýýðòýé

âý?

114


2. Õî¸ð òàëûí ãýðýý áàéãóóëàõûí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð ÿðèëöàæ, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò ÿìàð óëñòàé ãýðýý áàéãóóëàõ íü øààðäëàãàòàé áîëîõ òàëààð ÿðèëö.

3. Ìîíãîë óëñ Ñîëîíãîñ óëñòàé íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàëáàðò áàéãóóëñàí ãýðýýíèé õýðýãæèëòûí òàëààð ä¿ãíýëò õèéíý ¿¿.

4. Íèéãìèéí õàìãààëëûí òàëààðõ îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèä õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýðèéí òàëààð õýðõýí çîõèöóóëñàí áàéäàã òàëààð ä¿ãíýëò õèéæ ÿðèëöàíà óó.

Á¿ëãèéí íîì ç¿é1. Frans Pennings, Introduction to Eropean social security law, 20012. Ìîíãîë Óëñûí Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ, Õºäºëìºð Íèéãýì

õàìãààëëûí ÿàì, ÁÍÑÓ-ä àæèëëàæ áóé Ìîíãîë èðãýäèéí çàðèì ýðõèéí õýðýãæèëò, ñóäàëãààíû òàéëàí, 2007

3. Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë4. Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí 102-ð êîíâåíö5. ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ-í õîîðîíä íèéãìèéí õàíãàìæèéí ñàëáàðò õàìòðàí

àæèëëàõ õýëýëöýýð, 1981 6. Íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé ÁÍÑÓ-òàé áàéãóóëñàí õýëýëöýýð, 20067. ÁÍÊÓ-òàé óëñòàé áàéãóóëñàí Íèéãìèéí õàíãàìæèéí ñàëáàðò õàìòðàí

àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð, 1993

5 Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü - “Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýëèéí 1999 îíû 30 äóãààðò íèéòëýãäñýí.

ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÝÐÕ Ç¯É...2. Íèéãìèéí õàìãààëëûí...

Documents