farabİde dİl felsefesİ
TRANSCRIPT
-
T.C.
SLEYMAN DEMREL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ve DN BLMLER ANA BLM DALI
FRBDE DL FELSEFES
(Yksek Lisans Tezi)
DANIMAN
Prof. Dr. smail YAKIT
HAZIRLAYAN
Hlya ALTUNYA
ISPARTA 2003
-
II
NDEKLER
Sayfa No.
KISALTMALAR V
NSZ VI
GR 1
BRNC BLM
DNCE TARHNDE DL FELSEFES
1. Antika Grek Dncesinde Dil Felsefesi 7
1.1.Antik Felsefede Dilin Douu Teorileri 9
1.1.1. Antik Felsefede Adlandrma Hakkndaki Grler 12
1.2. slm Dncesinde Dil Felsefesi 16
1.2.1. slm Dncesinde Dil Probleminin Temelleri 16
1.2.2. Dil limlerinin Disiplinler Haline Gelmesi 18
1.2.3. slm Dncesinde Dilin Douu Teorileri 23
1.3. Frbde Dil Felsefesi 25
1.3.1. Frbnin Bilimler Tasnifi inde Dilbilim 29
KNC BLM
FRBNN FELSEFESNDE DLN KKEN
2. Frbde Dil Felsefesinin Temelleri 33
2.1. Frbnin Dil Felsefesinde Kulland Terimler 35
2.1.1. Lisn 36
2.1.2.Lgat 37
-
III
2.1.3.Kavl 40
2.1.4.Kelm 44
2.1.5.Nutuk 45
2.1.6.Lfz 51
2.2. Frbye Gre Dilin Kkeni ve Adlandrma 53
2.2.1. Frbye Gre Dilin Douu 53
2.2.1.1.Dilin (Lisn) Kkeni 53
2.2.1.1.1.Konuma 55
2.2.1.2.Dilin (Lgat) Oluumu 58
2.2.2.Frbye Gre Adlandrma 61
2.2.2.1. lkin (Tanrnn) Adlandrlmas ve Adlar 66
2.2.2.2. lkin (Tanrnn) Adlandrlmasndaki ltler 71
2.2.2.3.lkin (Tanrnn) ve Dier Varlklarn Ortaklaa Aldklar Adlar
72
2.2.2.4.Yetkinlik ve Erdemi fade Eden Adlarn Snflandrlmas 73
NC BLM
FRBNN FELSEFESNDE DLN YAPISI
3.Frbnin Dilin Yapsna Dair Grleri 77
3.1.Dilin Ontolojik Yaps 80
3.1.1.Varlk Bildiren Fiiller 83
3.1.2.Varlk Balac 85
3.1.3.Varlk Hakknda Bilgi Elde Edilmesini Salayan Edatlar 86
3.1.4.Dil-Ontoloji likisi 88
-
IV
3.2.Dilin Zaman Asndan Yaps 89
3.3.Anlam 92
3.3.1.Lfz ve Anlam Arasndaki liki 97
3.4.Dil ve Doruluk Arasndaki liki 98
3.5.st Dil 102
SONU 106
KAYNAKA 110
-
V
KISALTMALAR
a.g.e.: Ad geen eser
a.g.m.: Ad geen makale
a.g.t.: Ad geen tez
bkz.: Baknz
bsk.: Bask
C.: Cilt
ev.: eviren
Der.: Derleyen
DTCF: Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi
Ed.: Edited (yaynlayan)
ed.: Edition (bask)
H./h.: Hicr
M.: Mild
M..: Milttan nce
MEB: Milli Eitim Bakanl
Nr.: Nereden, nir
l.: lm
s.: Sayfa
S.: Say
Sad.: Sadeletiren
tah.: Tahkik eden
trans.: Translator (eviren)
vol.: Volume (cilt)
v.b.: ve benzeri
Yay.: Yaynlar
-
VI
NSZ
Dnce tarihi; varlk, bilgi ve dil zerine yaplan aratrmalarla balam ve
bugne kadar da ayn konularn farkl biimlerde dile getirilmesiyle devam
edegelmitir. Antik Grek felsefesinde, varln ne olduu ve doas incelenirken bu
durumu dilde nasl ifade ettikleri zerinde de dnlmtr. Ad nedir?, Nesnenin
zn gsteren bir iaret midir?, Anlam nedir sorularna cevaplar aranmtr. Dil
felsefesi her ne kadar XIX. yzylda bamsz bir disiplin haline gelse de, kkleri
Antika Grek felsefesine kadar uzanmtr.
slm dncesinde ise dilbilim aratrmalarna en az dier bilim dallarnda
yaplan aratrmalar kadar nem verilmitir. Kuran ve Kurandan kaynaklanan
ilimleri anlama ve anlatma abalar; dil ilimlerinin deerini artrmtr. zellikle miladi
IX. ve X. yzyllarda yaplan gramer almalarnda, Mslman dil alimleri tarafndan
oluturulan dil okullarnn da katksyla gelimeler salanmtr.
IX. yzyln sonu ile X. yzyln banda yaayan Trk filozofu Frb, bilhassa
nahivcilerle mantklar arasnda geen tartmalarn da etkisiyle, dilbilim ve mantk
sanatn temele alan kendi dil felsefesi anlayn tesis etmitir. limlerin renilmesinde
doruluun ve geerliliin metodunu verdiini dnd mantk sanatna, dier
ilimlere gre ncelik vermitir. Evrensel niteliklere sahip bu sanat; her toplumda doru
dnmenin kurallarn ve kaidelerini retmektedir. Dilbilim ise, her toplumun, kendi
lafzlarnn kurallarn ve kaidelerini anlatr. Frbnin merkezinde mantk ve dilbilimin
bulunduu dil felsefesi retisi; dilin douunu, lafzlarn, cmlelerin, sz sanatlarnn,
ilimlerin, felsefenin ve dilin oluturulmasn burhn metodu kullanarak dil ve varlk
arasndaki ilikiyi, varln dilde ifade edilmesini ve dilin yapsn inceler. O, anlam
problemini; Aristotelesin kavram anlaynn yerine Platonun idealar kuramn
koyarak zmeye alr. Ayrca bilimlerin kendilerine ait terminolojilerinin olmas
gerektiine ve st dilin nasl oluturulabileceine dair aklamalar yapar. Bunlara ilave
olarak ada dil felsefesinin aratrma alanna giren ve dil ve doruluk problemine,
metafizik nermelerin geerliliine ve anlamllna zarar vermeyecek ekilde izahlar
getirir.
-
VII
Tm bu konular, almamz ierisinde titiz bir ekilde incelemeye gayret
ettik. Bu amala, tezimizin birinci blmnde; Antika Grek felsefesinde ve slm
dncesinde dil anlay, dilin douu teorileri ve adlandrma konularn ele alacaz.
Frbnin felsef anlaynda etkileri olan Stoaclar, Platon, Aristoteles, Matta b. Yunus
ve Sirf gibi filozoflarn ve mantklarn grlerini irdeleyeceiz. Ayrca Frbnin
genel olarak dil anlay, dilbilime ilikin grleri ve dil ve mantkla ilgili eserleri
hakknda bilgi vereceiz.
Tezimizin ikinci blmnde; dilin douu, oluumu, geliimi ile adlandrmann
nasl olduu ve Tanrnn adlandrlmasndan bahsedeceiz. Ayrca kk bir dil
felsefesi terminolojisi oluturarak onun dil felsefesine dair terimleri hangi anlamda ve
nasl kullandn gstermeye alacaz.
nc blmde ise dil felsefesinin nemli problemlerinden olan dilin yaps,
anlam, dil ile doruluk ilikisi ve st dil konularn, Frbnin bak asndan
anlamaya ve yorumlamaya gayret edeceiz. Dilin yapsn, ontoloji ve zaman asndan
incelerken varlk ifade eden szlerin felsef analizlerinin nasl yapldn incelemeye
alacaz.
Bu almann her safhasnda deerli grleriyle beni ynlendiren,
yardmlarn esirgemeyen sayn danman hocam Prof. Dr. smail YAKIT beyefendiye
katklarndan dolay teekkr etmeyi bir bor addediyorum. Tez konumu belirlediim
ilk aylardan itibaren devaml olarak tavsiyeleri ve eletirileriyle beni cesaretlendiren
hocam Yard. Do. Dr. Sadk TRKER beyefendiye bilhassa Kitabul-Hurftan yapt
evirilerle ilgili olarak kranlarm ifade etmek istiyorum. Ayrca kymetli grleriyle
almam ynlendiren ve ktphanelerinden istifade ettiim hocalarm Do. Dr. Kemal
SZEN, Do. Dr. Mevlt ALBAYRAK, Do. Dr. Burhanettin TATAR, Do. Dr.
brahim Hakk AYDIN, Yard. Do. Dr. smail Latif HACINEBOLU ve Dr. Nejdet
DURAK beyefendilere ayr ayr teekkr ediyorum.
Hlya ALTUNYA
Isparta, 2003
-
GR
nsanlar arasnda anlamay salayan bir ara olan dil, duygu ve dncelerin
ifade edildii, sesli ya da sessiz, ok ynl ve gelimi bir sistemdir. Dil, herhangi bir
toplumda, bireylerin kendi aralarnda iletiim kurabilmelerine imkan veren, kendi kltr
ve geleneklerinin zelliklerini tayan, nasl ve ne zaman ortaya kt kesin olarak
bilinemeyen bir gizli antlamalar ve szlemeler dizgesidir. Milletlerin tarihteki geliimi
ile balantl olarak onlarn duygu ve dncelerindeki ilerlemeyi de gsteren, canl,
yaayan ve sosyal bir olgudur. 1
Dilin doasn, yapsn, kkenini, zn ve ieriini aratrarak farkl diller
arasndaki kken ve yap zelliklerini inceleyen felsefe disiplini dil felsefesidir. Ayrca
bilim dili, iir dili, din dili ve bilgisayar dili gibi farkl ifade ekillerini tetkik eder.
Anlam nedir, Hangi szckler anlamldr?, Dil ve doruluk arasndaki iliki
nedir?, Anlam dilde nasl oluur?, Kavram nedir? gibi sorular felsef analiz
yntemiyle zmlemeye alan dil filozoflar dil ile dnya, dil ile dnce ve dil
ile varlk arasndaki ilikileri aratrr. Ksacas dil felsefesi, dilin kendisini dile
getirmesidir.2
Bilindii gibi, dil felsefesinin ayr bir felsefe disiplini olarak ele alnmas son
yzyllar ierisinde gereklemitir. nsan, evreni ve kendisini gzlemlemeye
baladndan beri, Dil nedir?, Nasl ortaya kmtr? ve letiim grevini nasl
yerine getirmektedir? sorular zerinde dnmtr. Dnce tarihinde, sistem
filozoflar olarak adlandrlan Platon ve Aristoteles gibi dnrlerin; varlk, bilgi ve
metafizik grlerinin iinde dil felsefesinin problemleri de yer almtr. Tarihi geliim
sreci ierisinde, bugn dil felsefesinin aratrma alanna giren konular, lka
felsefesinde ya da Ortaa felsefesinde ontoloji, epistemoloji ve mantk problemleriyle
birlikte ele alnmtr. Nasl ki, bilgi problemi yalnz bana bir Bilgi Problemi olarak
lka ve Ortaa da ele alnm deilse, dil felsefesi de yalnz bana Dil Problemi
1 Muharrem Ergin, Trk Dili, Bayrak Basm, Yayn, Datm, 3.bsk., stanbul, 1987, s. 7, Orhan Hanerliolu, Kavramlar ve Akmlar, c.1, Remzi Kitabevi, 2.bsk., 1992, s. 319. 2 Sarp Erk Ula, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 2002, s. 385-386.
-
2
olarak ele alnm deildir.3 lka filozoflar dilin douu ve dil-dnya ilikisi ve dil-
varlk ilikisi hakknda felsef dncelerini dile getirmilerdir. Ancak dil felsefesi,
dier felsefe disiplinleri gibi bir felsef disiplin olarak son yzyllarda ortaya konmutur.
Dil felsefesinin bir felsef disiplin olarak belirginlik kazanmas, XIX. yzyln
ilk yarsnda Hamann, Herder ve von Humboldtun dilin kkeni ve dilin yaps
hakkndaki aratrmalar ile olmutur. Fakat bamsz bir felsefe disiplini olabilmesi,
Wittgeinsteinn birinci ve ikinci dnem dil analizleriyle gereklemitir. ada
felsefede, Wittgeinsteindan sonra en fazla tannan dil filozoflar; B. Russell, R. Carnap,
W. Quine, D. Davidson, N. Chomsky, J. Searle, J. L. Austin, G. Ryle ve P. F.
Strawsondur.4
Dilin doas ve kkeni hakkndaki felsef aratrmalar, varln kkeni ve z
ile ilgili yaplan aratrmalar kadar eskidir.5 Dilin kayna nedir? nsanla birlikte
bylesine karmak bir yap niin hemen ortaya kmtr? Dil dnmeyle ayn ey
midir? lk konuma nasl olmutur? Gemite bu sorular zerinde filozoflar ve
tarihiler, bugn ise dil filozoflarnn yan sra psikologlar, biyologlar, antropologlar ve
anotomistler aratrma yapmaktadrlar.
slm ncesi dnemde, szl edebiyatn gelimi olmasna ramen yaznn ve
yazl kltrn yaygn olmamas, dilbilim aratrmalarnn varlndan sz edilmesini
gletirir. slm dncesinde dil zerine yaplan almalar; Mslman Araplarn
Kuran doru anlama ve onu Mslman olan yabanclara doru bir biimde anlatma
abalar dorultusunda balar. Kuran daha iyi anlama abalar dorultusunda ortaya
kan tefsir, hadis, fkh ve kelm gibi ilim dallarnda gramerin bilinmesine ihtiya
duyulmas, dilbilim almalarnn gelimesinde etkili olur. te yandan, fethedilen
coraf blgelerdeki ilm ve kltrel almalar bilme istei; yeni diller renmede ve
dil zerine incelemelerin balatlmasnda dier bir nemli sebep olarak gsterilebilir.
3 smail Yakt, Ihvan- Safa Felsefesinde Bilgi Problemi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, 2.bsk., stanbul, 1992, s. 9. 4 Sarp Erk Ula, a.g.e., s. 386. 5 Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, vol.1, trans. Ralph Manheim, New Haven, 6.ed., London, 1966, s. 117.
-
3
Antika Grek dncesinden slm dncesine geen felsefe ve mantk gibi
akl ilimlerle tanan Mslman dnrler, bu ilimlerin etkisiyle dil ve mantk
aratrmalar zerinde younlamlardr. zellikle Aristoteles mantnn, ilimlerin
renilmesi ve retilmesinde bir yntem olarak kabul edilmesi veya edilmemesine dair
tartmalar yaplmtr. Arap nahivcileri, nahvin, Grek mantnn yerine geebilecek bir
yntem olduunu iddia etmilerdir.
slm dncesinde felsefe, mantk ve gramer tartmalarnn yaygn olarak
yapld bir dnemde yaayan Frb, kendi dil ve mantk retisini, bu iki dnce
geleneinin etkisiyle tesis etmitir. Grek felsefesi ve slm dncesindeki dil ve mantk
kuramlarn sentezleyerek kendi dil anlayn temellendirmitir.
Bu almamzda, Frb felsefesinde dil felsefesinden bahsedebilir miyiz?
sorusunun cevabn arayacaz. Tabii ki, gnmzden on asr nce yaam bir filozofu
anlamann ve yorumlamann baz glkler getireceinin bilincindeyiz. ncelikle
filozofun yaad dnemdeki dil, mantk, varlk ve bilgi anlaylarn irdeleyerek onun
sahip olduu dnce erevesini iyi bir ekilde belirlemek gerekiyor. Dier taraftan,
modern dnemde disiplin haline gelmi olan dil felsefesinin; konu, problem ve
terminolojisini dikkate alarak kendi bak amzdan Frbyi anlama ve yorumlama
abas iinde olacaz. Ancak bu iki felsef anlay dengede tutulabilirse Frbnin dil
felsefesi hakkndaki grleri aa kartlabilir.
Frbyi bu bak asyla, okumay ve anlamay hedefleyerek onun felsef
sistemini temellendiren asl sorunun ne olduundan hareket edeceiz. Filozofumuz,
insan en yksek saadete ulatracak bilginin ne olduu, artlarnn neler olduu ve nasl
elde edilebilecei sorularna cevap arayan bir felsef sistem kurar. Bu yzden, onun dil
ve mantk retileri, varlk ve bilgi anlay ile dorudan ilikilidir.
Filozofumuzun felsef anlay ierisinde dil felsefesini aratrrken dil ve
mantk konularna arlk verdii kitaplarndan faydalanmaya altk. zellikle onun,
Kitbul-Hurf, Kitbul-Elfz, Peri Hermeneias Muhtasar ve eraitul-Yakn adl
kitaplarnda yer alan dil felsefesi, dilbilim, dilbilgisi, mantk ve bilgi konularna
inceledik. Ayrca Risle fil-Akldan faydalanarak dil ve akl ilikisini gstermeye
-
4
altk. Dilin oluumunda toplumun ve kltrn etkisinden sz ettii Siysetl-
Medeniyye ve r-u Ehl-i Medinetil-Fzla adl eserlerinden de istifade ettik. Frb
felsefesinin temel sorunlarnn ele alnd bu kitaplar, onun metafizik anlay
dorultusunda deerlendirilmedike anlalamaz. Bu yzden, varlk retisini merkeze
alarak dil ve mantk anlaynn snrlarn ortaya koymaya altk.
Bu almamzdaki temel ama; Frbnin felsefesinde dil felsefesinin
yerini belirlemektir. Bu nedenle; Frbde dil felsefesi hangi temel sorunlardan
hareket eder?, Temel sorunlar ve gayeler nda dil felsefesine hangi katklarda
bulunmutur?, Kurmaya alt metafiziin dili nasl bir dildir?, Metafizii ile dili
arasnda ne tr bir iliki vardr? sorularna tez ierisinde cevaplar aramaya alacaz.
Onun, dil ile hakikat arasndaki ilikiyi felsef dille aklamas ve bu dili, dier dillerden
stn grmesinin nedenleri zerinde duracaz.
Dil felsefesinin geni bir aratrma alanna sahip olmas nedeniyle, almamz
dilin kkeni, adlandrma ve dilin yaps konular ile snrlandrdk. Sembolizm, dil-
kltr ilikisi, dilin insan yaamndaki nemi ve dilin ilevleri konularna deinmedik.
Bunlarn dnda, gstergebilim (dellet) ve szdizim (sentax) hakknda ksaca bilgi
verdik.
almamzda karlatmz glkler ise Frbnin dil retisi zerinde
yeteri kadar aratrmalarn yaplmam ve eserlerinin tamamnn Trkeye evrilmemi
olmasdr. Onun siyaset, ahlk, mantk, metafizik ve bilgi grleri ile ilgili olarak
fazlaca allmasna ramen dil felsefesi ve anlam problemi hakknda yaplm
aratrmalarn says azdr. Belki de, dil felsefesinin son yzyllarda bamsz bir
disiplin haline gelmi olmas, Frbnin felsef sistemi ierisinde bu konunun
aratrlmamasnn bir nedeni olabilir. nk problem alan ve terminoloji olarak
gnmze hitap ettii dnlen dil felsefesi, Frbnin felsef anlay ile
ilikilendirilemiyordu. Bu sknty kabul etmekle birlikte, Frbnin eserlerinde, dil
felsefesinin aratrlabileceini dnyoruz.
Dipnotlarda kullandmz teknik ise yledir: Kitap adlarnn ilk getii
yerlerde, kitabn tam knyesi verildi. Ayn kaynak eser ikinci kez kullanldnda,
-
5
yazarn ad ve soyad ile kitabn ksa ad yazld. Frbnin Trkeye evrilmi
kitaplarnn hem aslndan hem de evirisinden istifade edildi. Kitabn asl ile evirisinin
ad, yaplan alntlara gre ayr ayr verildi. rnein; hsul-Ulmdan alnan bilgi ile
onun tercmesi olan limlerin Saymndan yaplan alnt ayr olarak gsterildi.
Bunlarn dnda, hibir yerde yaynlanmayan, zel olarak yaplan eviriler de dipnotta
belirtildi.
-
6
BRNC BLM
DNCE TARHNDE DL FELSEFES
-
7
1. Antika Grek Dncesinde Dil Felsefesi
nsanolu varolup dnmeye balamasndan beri dilde bulunduunu
zannettii sihirli bir gcn etkisinde kalm ve bu gce sahip olmak istemitir. Mitolojik
sylemlerin etkin olduu dnemde insan, dilin byl bir g olduu zannn, doast
bir kuvvet olarak kabul etmitir. Bu ada dnyay, cansz bir varlk eklinde deil,
canl bir varlk olarak alglamtr. Doadaki glerden uygun ekilde yardm
istediinde, yardm alabileceini ummutur. nk o, hibir eyin byl szcklere
kar duramayacana inanmtr. Ne var ki bu dnemde insan, dilin bysel gcnn
etkisinden kurtulduunda canl olduuna inand doa zerinde aratrma yapmaya
balamtr.6
lka doa filozoflar, doann kaynann ne olduu ve doann nasl ortaya
km olduu sorularndan hareket ederler. Onlar teolojik dnemde yapld gibi,
evrenin kendisinden doduu ilk madde hangisidir? sorusunu en eski tabi etken ve
en yksek prensipin hangisi olduu sorusu haline getirerek aratrrlar.7 Aristotelesin
ilk filozoflar dedii bu filozoflar, madd nedeni (arche) belirleyerek doadaki
okluun kendisinden kt bir olan asl maddeyi bulmak isterler. ...her eyin
kendisinden meydana geldii, kendisinden doup sonuta yine kendisine dnd bir
ey vardr. e olan, eylerin ilkesi olan budur.8 Bylece bu dnrlerin, doa
hakknda yaptklar kurgulamalarla balayan Antika Grek felsefesi, varlk zerine
yaplan bir varlk felsefesi eklinde ortaya kar.
Varln ilk nedenini aratran Thales, neyin gerekten var olduu sorusunu
sorar. Maddeyi (rnein mknats) canl bir varlk eklinde dnmesi ve gereklii
6 Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, ev. Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997, s. 136. 7 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., 5.bsk., stanbul, 1993, s. 12, Kmran Birand, lka Felsefesi Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., 2. bsk., Ankara, 1964, s. 13. 8 Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., 2.bsk., stanbul, 1996, s. 90, (983 b 10).
-
8
dile getirme abas, onu dnce tarihinde nemli bir yere getirir.9 Thalesten sonra
gelen dier filozoflar da, doa hakknda aratrma yapmaya devam ederler. Ancak daha
sonralar dnrlerin incelemeleri doa zerinden dile evrilir.
Antika Grek filozoflar, dilin bysel gc ile doaya sahip olunamayacan
anlaynca, dilin doas zerinde dnmeye ve aratrma yapmaya balar. Varlkla
birlikte dilin doasnn da aratrlmas, felsef uyann dilde olmas ve ilk filozoflarn
dili dncenin zorunlu art olarak grmesi, dil felsefesinin varlk felsefesi kadar eski
olduunu gsterir.10
Herakleitos felsefe tarihinde, doay anlamann yolunun madd sebeplerden
deil, mantktan ve akldan getiini syleyen ilk filozoftur. Evrendeki deime, bir
yasaya, bir lye gre olmaktadr. Bu yasaya; insandaki akl, sz, dnce, anlam ve
insana doadaki deiimin kanunlarn anlama imkan salayan Tanr anlamnda
logos adn vermitir. Ona gre, evrenin anlam konumann anlalmas ile birlikte
aklk kazanacaktr. lk dnem Grek felsefesinde, felsef dncenin gelimesi ile
varlk felsefesinden dil felsefesine gei byle olmutur.11
M.. V. yzylda, Atinann siyaset ve kltr asndan gelimi olduu bir
dnemde yaayan Sofistler, tabiat olgular ve genel doruluu ile nesnel geerlii olan
logos yerine insan zerine felsefe yapmaya balarlar. Onlar, evrenin merkezine insan
yerletirip hitabet sanatna (retorik) nem vererek, fizik dnyada dil iin bir aklama
arayn sona erdirirler. Zira Sofistler, belirli ve somut amalarn yani siyasi ve sosyal
gayelerin gerekletirilebilmesinin arac olarak dili kabul ederler. Bundan dolay, dilin
iyi ekilde kullanmn salayabilmek iin onu yaatp gelitirmeyi amalarlar. Bu
yzden Sofistler, retorii (hitabet) gerek bilim olarak adlandrrlar ve dilbilim ve
dilbilgisi sorunlarn sistemli ve kuramsal bir ekilde ele alrlar.12 Artk Antika Grek
felsefesinde, dilin mitolojik, bilimsel, gramatik yaps ve doas ile ilgili aratrmalarla
birlikte nesnelerin adlandrlmas ve dilin kkeni zerine yaplan incelemeler balar.
9 Walther Kranz, Antik Felsefe, ev. Suad Baydur, Sosyal Yay., 1.bsk., stanbul, 1984, s. 27, Ahmet Cevizci, lka Felsefesi Tarihi, Asa Yay., 1.bsk., Bursa, 1998. s. 16. 10 Ernst Cassirer, a.g.e., s. 137, Ernst Cassirer, Language and Myth, Trans. Susanne K. Langer, 1.ed., Dover Publications Inc., 1946, s. 5. 11 Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, s. 137-138, Walther Kranz, a.g.e., s. 58, 61-62. 12Ernst Cassirer, a.g.e., s. 140, Kmran Birand, a.g.e., s. 29.
-
9
1.1.Antik Felsefede Dilin Douu Teorileri
Dnce tarihinde dilin kkeni konusu, M.. V. yzylda felsef bir sorun
olarak ele alnmaya balanmtr. Ne var ki, insann konumay nasl rendii sorusu
her zaman iin merak konusu olmutur. Ve ayn zamanda bu problemi zebilmek
amacyla, her ada bebeklerin konumay renmesi gzlemlenerek eitli yorumlar
yaplmtr. Dier taraftan da bilim adamlar, insan iskeletleri ve maymunlar zerinde
incelemeler yaparak kendi dil anlaylarn kurmaya almlardr. Ancak bu konu,
ada felsefe ile birlikte dil felsefesinin ilgi sahasna girmitir.13
Dilin ortaya k problemi hakknda ilk yaplan aratrma Heredot tarihinde
anlatlr. Msr kral Psammetikos, insanlarn nasl konumaya baladklarn anlamak
iin bir deney yapar. Psammetikos, bir obana rasgele iki tane yeni domu ocuk verir.
Bu ocuklar ala koymasn ve onlarn yannda hi kimsenin sz sylememesini
emreder. Bylece kendi balarna byyen ocuklarn azlarndan kacak ilk sz
renmeyi amalar. zerinden iki yl getikten sonra, bir gn ocuklarn Bekos! diye
bardklarn duyar. Daha sonra ki zamanlarda da ocuklar ayn kelimeyi tekrar ederler.
Bunun zerine Psammetikos, bekos kelimesinin anlamn aratrr ve Phrygiallarn
ekmee bekos dediklerini renir.14
Demokritosla birlikte dilin douu konusu, felsef bir tarzda ele alnmaya
balanr. Ona gre dil, dncenin ortaya kmasnda bir aratr. Bu yzden o dilin, bir
Tanr tarafndan veya bilge bir kii ya da bir kahraman tarafndan evrensel ilkelere
dayanlarak konulmu olmasn kabul etmez. Ancak o, insanlarn birbirleri ile iletiim
kurma ihtiyalar dolaysyla, hayvanlar gibi lklar ve garip sesler kartmalarnn
daha sonralar evrimleerek dile dnt fikrini ileri srer. Ona gre, insanda sesleri
eklemleme/connexion yetenei vardr. nsann bu yeteneini kullanarak igdsel
13 Dwight Bolinger, Aspects of Language, Harcourt Brace Jovanovich Inc., 2.ed., 1975, s. 306. 14Herodotos, Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, Bankas Yay., 1.bsk., stanbul, 2002, (II.Kitap, 2), s. 89-90.
-
10
tepkilerini, hrltlar ve anlamsz lklar eklinde ortaya koymas, zamanla
eklemlenerek anlaml sesler haline gelmitir. nsanlar her bir nesne iin farkl bir
iaret kullanarak dncelerini ifade etmeyi renmilerdir. Dnyann ayr yerlerinde
insanlar, kendi kardklar sesleri anlaml hale getirmilerdir. Bylece her insan
topluluunun kendi dilleri ortaya kmtr.15 Bu argmanlaryla Demokritos, insan
dilinin, duygusal yapsndaki belirli seslerden meydana geldiini savunmutur.
Demokritostan sonra felsefe tarihinde, Epicurus ve Lucretiusta ayn gr
benimsemilerdir. Dilin douu hakkndaki bu teori, dil felsefesinde XVIII. yzyla
kadar benzer ekilde Vico ve Rousseau dahil pek ok dilci tarafndan kabul edilen bir
gr olmutur. Modern dnemde de savunucular bulunan bu teoriye gre insan dili,
doadaki btn canl varlklara verilmi olan temel bir igdye indirilmitir. Korku,
ac, sevin lklar insana zg olmakla birlikte, hayvanlar dnyasnda da benzeri olan
seslerdir. Bu benzerlikten faydalanlarak insann konuabilmesine psikolojik bir
aklama getirilmeye allmtr.16
Dnce tarihinde, dili ve dilin yapsn problem olarak ele alan filozoflar
arasnda Platon da yer alr. Eserlerinde daha ok dilin kurallarndan ve szcklerin
yanl kullanmndan, adlandrmadan ve szck ile anlam arasndaki ilikiden bahseder.
Ancak dilin kkeni konusunu felsef bir problem olarak grmemesi nedeniyle, konuya
mitolojik bir yk eliinde sosyal bir aklama getirir.17 Platon, dil anlamn ifade
etmek zere terim kullanr. Bunlardan ilki; glottadr ki, azdan kan seslere
denir. Ayrca bugn kullanld anlamda glotta/the voice, tongue, mouth, hem tat
alma duyusu hem de dilbilim anlamndaki dildir.18 Theaitetosda ise ayn anlama
karlk olmak zere glotta/the faculty of taste ifadesini kullanr.19 kinci olarak
kulland terim, insann dier insanlarla iletiim kurma yetenei anlamn ifade eden
15 Jonathan Barnes, The Presocratic Philosophers, Ed. by. Ted Honderich, Routledge, Cambridge, 1996, s. 466-467. 16 Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, s. 141. 17 Cengiz akmak, Platonda Anlam Problemi, (Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Anabilim Dal), stanbul, 1991, s. 24. Sokrates: Ama, biz her eyi sesimiz, dilimiz ve azmzla anlatmak istediimize gre, bunlar, eyleri taklit etmekte kullanarak bu yoldan her eyin anlatmn salayamaz myz? (Bkz.Kratylos, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yay., stanbul, 2000.) 18 Platon, Cratylos, The Dialogues of Plato iinde, trans. B.Jowett, vol. 4, 2.ed., Oxford, 1875, s. 247, (423 B). 19 Platon, Theaitetos, a.g.e., vol.4, s. 337, (185 C).
-
11
phone szcdr. Bu terim, insann dncelerini bildirme arac olarak azndan
kan sesler (phone) anlamnda kullanlr. Dialektos terimi, konuma ya da dil yoluyla
eklemlenmi ses anlamnda kullanlan nc terimdir.20 Platona gre, konumak ise
legein=eirein dili ve sz tasarlamak ve sylemi kullanarak dnceleri bildirme
anlamna gelir.21
Filozofumuz dili sosyal bir olay olarak kabul ederek onun yaps ve doas
zerine incelemeler yapar. nsan zihninin ortaya koyduu bir yap olan dil, onun temel
etkinliklerinden biridir.22 Kratylos diyalogunun banda Platon, dilin, insann doal
yapsndan kaynakland grn savunurken daha ileride dilin oluumunda
itibarliin payn da kabul eder. Bu durumda dil, insana zg bir yap olarak kltrn
bir rndr.23
Platon, dilin douu konusunu, insann Tanrlar tarafndan yaratlmas olay ile
birlikte ele alr. Prometheus araclyla insan, Tanrlardan bilimi alnca nce onlara
mabetler yapar. Topluluk halinde yaamaya baladklarnda kyleri ve ehirleri kurarlar.
Daha sonra ise ellerindeki bilim sayesinde konumay, eyaya ad takmay, alet yapmay
renirler.24 Platon, insann nesnelere ad koymas ile Tanrsal olandan pay alma
arasnda balant kurduktan sonra bu durumu, topluluk halinde yaamann bir gerei
olarak aklar. O halde Platon, insanlarn toplumsal hayata gemelerinin sonucunda,
zekalarn kullanarak dili ortaya kardklar dncesini kabul eder.
Mantk biliminin kurucusu olarak kabul edilen Aristoteles, eserlerinde geni bir
ekilde mantk konularna yer verir. Biimsel mantn bir grnts sayd genel
dilbilgisinde, zne ve yklemi temele alan bir cmle kuram oluturarak sz paralarn
ve balalarn neler olduunu ortaya karmaya alr.25 Aristoteles dille ilgili olarak
eitli sorular sorar. Bunlar; Bir nesnenin adnn, gsterdii nesneden ayrld
noktalar nelerdir?, Bir nesnenin ne olduunu sylemek, onun niteliklerini saymak,
konumunu tespit etmek ve teki varlklarla ilikisini dile getirmek ne demektir? gibi
20 Cengiz akmak, a.g.t., s. 25. 21 Platon, Kratylos, s. 59-60, (408 A). 22 Platon, a.g.e., , s .76-77, (416 C). 23 Platon, a.g.e., s. 17-18, (388 C-D). 24 Platon, Protagoras, Diyaloglar, II, ev.Tanju Gkl, Remzi Kitabevi, 3.bsk., stanbul, 1996, s. 134, (322 A). 25 Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Multilingual Yay., stanbul, 1998, s. 23.
-
12
sorulardr. 26 O da, Platonda olduu gibi dil terimini ifade etmek iin glotta
kelimesini kullanr. Telaffuz edilen sesi phone kelimesi ile telaffuz edilen dili ise
dialekton kelimesiyle ifade eder.27
Aristoteles dilin douu problemini, toplumla ilgili bir konu olarak kabul
eder. Politika adl kitabnda, insanlarn toplum halinde yaamaya balamalaryla
birlikte dili de kullandklarndan bahseder. Ayrca ona gre, insan dier canllardan
ayran zellik konuabilmesidir. ...ou kez dediimiz gibi, doa (nature) hibir eyi
bouna yapmaz; insan siyasal bir hayvan yapmak amacyla da, btn hayvanlar
arasnda yalnz ona dili, anlaml konuma yetisini (speech) vermitir. Konumak ses
kartmaktan (voice) olduka ayr bir eydir; ses karma yetisi (the power of speech)
teki hayvanlarda da vardr, bununla duyduklar ac ya da hazz anlatrlar; nk
gerekten baz hayvanlarn doal gleri, onlarn hem haz ve ac duymalarna, hem de
bu duygularn birbirlerine aktarmalarna elverilidir. Oysa dil, yararl ve zararl olan,
doru ve yanl bildirmeye yarar. nk insanla teki hayvanlar arasndaki gerek
ayrlk, yalnz insanlarn iyi ile kty, doru ile yanl, hakl ile haksz
sezebilmeleridir. te bir aile ya da ehri meydana getiren ey de; bu konularda ortak
bir gr paylamaktr.28
Aristoteles, doa tarafndan insanlara verilen dilin yani anlaml konuma
yetisinin en nemli ilevinin, insanlar arasnda iletiimi ve doru ile yanl ayrt etmeyi
salamak olduu grndedir. Antika Grek felsefesinde, dilin kkeni zerine
yaplan bu aratrmalarla birlikte nesnenin ad ile nesne arasnda ne tr bir ilikinin var
olduu da sorgulanmaya balanmtr.
1.1.1. Antik Felsefede Adlandrma Hakkndaki Grler
Her insan, nesneler dnyas zerine eitli dncelere sahiptir. Bu
dncelerini, evresindeki varlklara farkl adlar vererek dile getirir. nsan, nesnelerin
26 Teoman Dural, Aristotelesin Kategorilerinde, Fiziki ile Metafizikinde Deime ve Zaman Sorunlar, Felsefe Arkivi, S.26, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1998, s. 23. 27 Aristoteles, Ruh zerine, ev. Zeki zcan, Alfa Yay., 2.bsk., stanbul, 2001, s. 115, Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., 2.bsk., stanbul, 1996, s. 165. 28 Aristoteles, Politika, ev. Mete Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul, 6.bsk., 2002, s. 9-10, (1.kitap, 2.blm), bkz. Politics, The Complete Works of Aristotle, C.2, Ed. by. .Jonathen Barnes, Bollingen Series LXXI.2, Princeton University Press.
-
13
adlar ile nesne arasnda ne tr bir ilikinin var olduunu bilmek iin sorular sorar: Dil
ile adlandrlan dnya arasnda bir iliki var mdr? Eer varsa bu iliki nasl kurulabilir?
Etrafmzdaki varlklar hakknda nasl konuabiliriz? rnein, aa dediimiz varla
niin bu ad veririz? Aa adn kim vermitir? Ayn toplumda yaayan insanlar, bu
ad zerinde uzlamlar mdr? Yoksa nesnelere adn veren bir ad koyucu mu vardr?
Kk, gvdesi, dallar ve yapraklar olan her nesneye aa dememiz gerekiyor mu?
Bu ad, aacn doal bir paras mdr? Bu varln tabiatn, aa ad ne kadar
yanstyor? Antika Grek dncesinde bunlar ve bunlara benzer sorularla, dil ile
nesneler arasndaki ba sorgulanarak nesnelerin zne ait bilgiye ulamak
amalanmtr.
Retorii gerek bilim olarak kabul eden Sofistler, adlarn doruluu hakknda
yaplan tartmay gereksiz grrler. nk adlar, nesnelerin doasn, nesnel
karlklar olmadklar iin dile getiremezler. Onlar, adlarn grevini insanda duygular
uyandrmak ve dnceleri tayarak insanlar fiillere ynlendirmek eklinde
belirlerler.29 Sofistlerin nemsiz grdkleri bu problem, daha sonra Antika Grek
felsefesinde, iki felsefe okulu arasnda tartma konusu olur. Bunlardan birinci taraf yani
Pythogorasla birlikte savunulmaya balayan doalc gr, adla nesne arasndaki
ilikinin doal olduunu, adlarn adlandrldklar nesnelerin zn sesler araclyla
taklit ederek yansttklarn kabul eder. Buna kar kan Demokritosla birlikte
savunulmaya balayan uzlamc gr ise adla nesne arasndaki ilikinin uzlamla
olduunu ve adlarn nesnelere insanlar tarafndan tesadf olarak verildiini savunur.30
Ne var ki bu tartma, felsefe tarihinde ilk defa, Platonun Kratylos
diyalogunda ayrntl bir biimde ele alnr. Kratylos, Hermogenes ve Sokratesin
katld tartmann konusu, dil ile dnya arasndaki ilikinin nasl olduudur.
Hermogenes, adlarn doruluunun toplumun uzlamasna bal olduunu, Kratylos ise
her nesne iin doru bir adlandrmann var olduunu savunur. Sokrates, sorunun
zmn kendisinin de bilmediini, bu nedenle eitli sorular sorarak konuyu
aydnlatmaya alacan syler. Platon bu diyalogta, Kratylos ve Hermogenesin baz
grlerini rterek bir ksmn da gelitirerek kendi ad retisini ortaya koymak ister. 29 Ernst Cassirer, a.g.e., s. 140. 30 John R. Searle, Sz Edimleri, ev. R.Levent Aysever, Ayra Yay., Ankara, 2000, s. 10.
-
14
Platonun dil retisinde temel problem; adn doas, objenin doasyla ayn
olduuna gre, adn doasn bilen, objeyi de bilir, nk obje adn benzeridir; ve
dolaysyla, birbirinin benzeri olan btn eyler iin, tek ve ayn bilim vardr31
grnn doruluunu aratrmaktr. Adlarn nesneler hakknda nasl bilgi verdiini
inceleyen Platon, onlarn nesnelerin doal doru ad lar olduu grn
(Kratylosun iddiasn) reddetmitir. Ona gre adlar, nesnelerin doal uygun adlardr.
Nesnelerle ilgili bilgiyi bakalarna retmek iin adlarn konulduuna32 iaret
eden Platon, adlarn nesnelerin doalarnda bulunan adlandrma ve adlandrlma tarzna
gre yaplmas gerektiini ileri srer.33 Adlandrma iini, en doru biimde yasa
koyucunun yapabileceini ifade eden filozofumuz, yasa koyucunun kim veya ne
olduuna aklk getirmez. Yasa koyucu; halk, mitolojik bir kii ya da Tanrsal bir
igdye sahip insan olabilir. Bu kii, her nesne iin doas itibaryla uygun olan ad,
seslere ve hecelere vermesini bilmelidir. Her yasa koyucu, ayn heceleri
kullanmayabilir. Bu konuda, nemli olan her obje iin uygun ad vermesidir.34
Tanrlarla insanlarn nesneleri farkl ekillerde adlandrdn ifade eden Platon,
Tanrlarn koyduu adlarn, nesnelerin doal doru adlar olduunu, fakat insanlarn
bu adlar anlamaya glerinin yetmediini aklar.35 Tanrlarn adlandrmasna karlk
insanlarn nesnelere verdii adlar ise doal uygun adlardr.
Platonun bu diyalogu, drt ana sorun etrafnda geen bir tartmadr.
Bunlardan birincisi, adlarn ileviyle; ikincisi, adlar ile onlarn adlandrdklar eyler
arasndaki ilikinin yapsyla; ncs, bir nesnenin doru adlarnn saysyla;
drdncs, adlarn ilk defa verilmesi ile ilgilidir. Kratylos diyalogunda, tartma
konusu yaplan bu drt iddiaya drt ayr aklama getirilir. lk olarak; adlar; bakalarna
bilgi retmek iin vardr. kincisi; adlar ile nesneler arasnda doal bir ba vardr.
ncs; bir nesnenin tek bir doru ad vardr. Sonuncusu ise adlar ilk veren, insann
31 Platon, Kratylos, s. 117-118. 32 Platon, a.g.e., s. 102. 33 Platon, a.g.e., s. 16. 34 Platon, a.g.e., s. 19-21. 35 Platon, a.g.e., s. 25-26.
-
15
stnde bir gtr.36 Filozof, nesnelerin nasl adlandrlmas gerektiini, bu drt gr
etrafnda akla kavuturmaya almtr.
Platonun rencisi Aristoteles, kitaplarnda adlandrma konusuna pek fazla
yer vermez. O, Yorum zerine adl eserinde, adlarn uzlam yoluyla verilmi
olduuna ksaca deinir. Ad, paralar ayr ayr anlaml olmayan, zaman d,
uylamsal olarak anlaml bir sestir.37 Platonun doal uygun ad grne kar
kan Aristoteles, adlarn, ad olularnn simge olmalarndan kaynaklandn bundan
dolay hibirinin doal olamayacan kabul eder. Yazl olmayan sesler ise yaban
hayvanlarnda olduu gibi bir ey belirtir. Ancak bunlarn hibiri ad olamaz. Doruluk
ya da yanllk ifade eden cmleler de, bildiride bulunduklarndan dolay
uzlamsaldrlar.38 Demek ki, adlar ve adlardan oluan cmleler doal deil, uzlama ile
konulmulardr.
Grek felsefesinde uzun tartmalarn yapld bu konuda Platon, nesnelerin
adlandrlmasnn nasl olmas gerektiine dair en kapsaml bilgiyi veren filozoftur
Platonun felsef retisinden etkilenmi olan Frb, insan saadete ulatracak bilginin
incelenmesine ayrd Efltun Felsefesi adl eserinde onun bu diyalogunun tantmn
yapar: Bundan sonra, bu sanatn dilbilim olup olmadn, insan, ad geen dili
konuan milletin ounluunun anlayna gre manalar, fikirleri gsteren isimleri
kavraynca ve onlar dil bilginlerinin metoduna uygun inceler ve bilirse, eylerin
zlerine ait kuatc bir bilgisi olacan ve onlar vastasyla arzulanan bilgiyi elde
edeceini, zira bu sanatn rencilerinin kendilerinin byle dndn inceledi. Bu
sanatn asla o bilgiyi vermedii kendisince anlald ve bu bilgiye yol olabilecek ne
kadar bilgi saladn aklad. Bu, Cratylos olarak bilinen kitabnda bulunur. 39
Filozofumuz Kratylos diyalogunda, insan mutlulua ulatracak bilginin verilmediini
bunun yerine nesnelerin doasna ait bilgilerin ele alndn ifade eder. Grek
felsefesinin varlk, dil ve mantk teorilerinden etkilenen slm dncesinde de dil,
felsef bir problem kabul edilmesinden dolay eitli grler ileri srlmtr. 36 Levent Aysever, Kratylos: Adlarn Doruluu ve Bilgi, S.2, C.19, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 2002, s. 154-159. 37 Aristoteles, Yorum zerine, ev. Saffet Babr, mge Yay., 1.bsk., Ankara, 1996, s. 1. 38Aristoteles, a.g.e., s. 2-3. 39 Frb, Eflatun Felsefesi, ev Hseyin Atay, Frbnin Eseri iinde, Kltr Bakanl Yay., 1.bsk., Ankara, 2001, s. 75.
-
16
1.2. slm Dncesinde Dil Felsefesi
1.2.1. slm Dncesinde Dil Probleminin Temelleri
Mslman Araplar; Suriye, Irak, ran ve Msr topraklarn fethettikleri zaman
Grek, Roma ve Zerdt gibi kltr evreleriyle karlatlar. Yaklak iki- asrlk bir
sre ierisinde, bu ilim ve kltrlere ait eserleri tercme ederek kendi okullarnda
retmeye baladlar. slm limleri; Hellenistik, Ssn, Hind ve in gibi kuvvetli
kltrlerin yazl ve yazl olmayan rnlerinden byk lde istifade ettiler. Ayrca
H.III./M.IX. yzylda, Sryan mtercimler araclyla ok sayda felsef eser (zellikle
Aristotelesin kitaplar), Yunanca'dan, Sryanice'den ve Kptceden Arapaya
evirileri yaplarak ilimlerin geliiminde nemli bir yere sahip oldular.40
Tercme faaliyetlerinin de etkisiyle slm kltr ve medeniyeti geliti.
Zamanla bilimlerin eitleri ile birlikte ilm ve edeb eserler de oald. Mslmanlarn
ehir hayatna gemeleriyle, Emeviler dneminde, Mekke ve Medine, musiki ve iir
sanatlarnn, Basra ve Kfe, bilim ve dnce dnyasnn en canl ve hareketli etkinlik
merkezleri haline geldi.41
Arap olmayan kavimlerin slm dinine girmeye balamalaryla birlikte ilk
devirlerden itibaren Arapay bilmemeleri nedeniyle dini renmelerinde sorunlar
ortaya kt. Bu milletlerin Kurn anlayabilmeleri iin Arap dilini renmeleri
gerekiyordu. Bylece Arap limler, konuulan ve yaayan Arapann kurallarn ve
kidelerini belirleyerek yabanclara dil retilmesini kolaylatrmay amaladlar.
Sonraki yzyllarda ise fakihler, mfessirler ve hadisiler, Kurn ve hadisleri daha iyi
anlayp anlatabilmek iin Arap dilbilgisini kurma abas iine girdiler. Bu sebeple,
40 Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Yay., stanbul, 1997, s. 64, Sadk Trker, slm Dncesinin Geliiminde Tercme Faaliyetlerinin Rol, Kutadgu Bilig Dergisi, S.3, stanbul, 2003, s. 225, 41 Corci Zeydan, Tarihu Adbil-Latil-Arabiyye, C.2, Drul-Hill, Kahire, 1957, s. 10, Philip Hitti, slm Tarihi, C.2, ev. Salih Tu, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., stanbul, 1995, s. 379.
-
17
Araplarn anlat tarzlar ile szlerini, iirlerini, darb- mesellerini tetkik ve aratrma
lzmu hissettiler.42
Hicri ikinci yzylda yaplan dilbilim almalarnn amac, dn problemlere
zm aramak iindi. Kutsal kitab daha iyi anlama ve yorumlama abalar dil
probleminin ele alnmasnda en nemli etkendi. Ayrca farkl kltrleri tanma ve onlar
anlama arzular, dil ve dilbilgisi bilmeyi gerektirmesinden dolay dilbilim
aratrmalarna hz verdi. Bundan dolay Mslman dilbilimcileri daha ok dilin kelime
yaps, kelimelerin tarih sre ierisindeki anlam deimeleri ve cmle iindeki
dizililerinin eitli biimlerde adlandrlmas zerinde younlatlar.43
Bu dnemdeki (H.II. yzyl) dilbilimin aratrma alan, dzgn ifde ve
lafzlarn derlenip snflandrlmas, anlam ve lafz, dnce ve dilbilgisi (nahiv),
etimoloji ve kavram analizi arasndaki ilikilerin incelenmesi idi. Dil zerine yaptklar
aratrmalarla Mslman dnrler dilbilimi, kelime bilgisi (sarf), dilbilgisi (nahiv),
anlam teorisi, seslerin k (meharicl-hurf) ilmi, kelimelerin konumu ve tretilmesi
ilmi (ilml vaz ve ilm-i itikk), beyan ilmi, bedi ilmi, aruz ilmi, konumann halin
gerektirdii ekle uygunluu ilmi (ilmd-devvin) ve bakasnn sznn kendi hline
uygunluu ilmi (ilml-muhazara) eklinde ksmlara ayrdlar. Baz dil tarihileri,
edebiyat da dilbilim iine katmlard.44 Daha sonraki dnemlerde ise Arap dilbilimi,
nahivciler tarafndan Aritoteles mantnn yerine doru dnme ve bilgi retme
amacyla kullanlan bir yntem hline getirildi.
IX. ve X. yzyllarda nahivcilerle mantklar arasnda yaplan tartmalar
slm dnce tarihinde ses getirmitir. Bu yzyllarda, dilbilim aratrmalarna nem
verilmesi sebebiyle dile dair konularn ele alnd byk bir miras bugne kadar
gelmitir.
42 Corci Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, C.3, Osmanlcaya eviren: Zeki Meamiz, stanbul, 1329 (h.), s. 145, Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, ev. Azmi Yksel, Rahmi Er, maj Yay., 1.bsk., Ankara, 1993, s. 72, evki Dayf, el-Medrisn-Nahviyye, Drul-Merif, 7.bsk. Kahire, 1992, s. 11. 43 Yakup Civelek, VII.-XI.Yzyl slm Dnyasnda Dil Olgusuna Yaklamlar ve Batl Dilbilimcilerle Mukayesesi, Kuran ve Dil Sempozyumu, Van, 2001, s. 202. 44 Hasan Ayk, Frbde Dil-Mantk likisi, (Baslmam Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Ana bilim Dal), Erzurum, 2002, s. 131.
-
18
1.2.2. Dil limlerinin Disiplinler Haline Gelmesi
Mslman bilim adamlarnn dil ile ilgili konu ve problemlere eilmeleri,
slm dnyasnda mantk ve felsefe almalarnn balamasndan nce idi. lk olarak dil
sorununun ele alnmas, slm ilimlerin oluumuna, mantk ve felsefe eserlerinin
yazlmasna imkan salad.45
Balangta dil zerine yaplan aratrmalarda Arapann kelime yaps,
kelimelerin cmle iindeki fonksiyonlar belirlendi. Sonralar tefsirci, hadisci, kelmc,
fkh ve edebiyat limlerinin ayn zamanda iyi birer dilbilimci olmalar Arapa
dilbilimini, dilin ses esini de kapsayan hitap esi zerine konumlandrmalar
gerektii ve onun bir dnme disiplini olduu iddiasna gtrd. nk nahiv
ilminin, dilbilgisi kurallarn aklamasndan dolay bu kurallarn dnceyi de iine
ald evrensel bir ilim olduu savunuluyordu. Bu yzden, anlamn snrlarn
belirlemek ve dellete dair kurallar koymak iin beyn ilmi ortaya kartlmtr.46
Nahiv ilminin balangc hakknda farkl rivayetler olsa da, bu ilmin, Hz.
Alinin isteiyle Eb Esved ed-Del (l.H.69/M.688) tarafndan kurulduu yaygn
olarak kabul edilen grtr. O, nahiv ilmini Hz.Aliden rendi. Ebul Esved, Arap dili
ve grameri zerine geni bilgi sahibi, kelimelerin anlamlarn bilen, ir bir kimse idi.
Basrada rencilerine lgat, nahiv, iir ve edebiyat dersleri verdi.47
Hicr ikinci ile drdnc asrlar arasnda, Basrada, Arapann gramer
kurallarn tespit etmeye alan, dil zerine aratrmalar yapan dil limleri, rviler,
hfzlar, irler ve edipler yetimitir. Yaklak bir asr sonra da ona paralel olarak
Kfede, asr kadar yaayacak ikinci bir dil okulu kurulmutur. Her iki ehirdeki dil
evrelerinde, dil meselelerine bak tarzlar birbirlerinden farkl olmas sebebiyle
aralarnda ihtilaflar meydana gelmitir.48
45 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, stanbul, 2002, s. 139. 46 Hasan Ayk, a.g.t., s. 131. 47 Corci Zeydan, a.g.e., C. 3, s. 140-141, evki Dayf, a.g.e., s. 13, Selami Bakrc, Kenan Demirayak, Arap Dili Grameri Tarihi, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., Erzurum, 2001, s. 21-29. 48 Corci Zeydan, a.g.e., C. 3, s. 147, Hulsi Kl, Basriyyn, C. 5, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, s. 117.
-
19
Basra ekolnn kurucular, Sbeveyh (l.H.180/M.796) ve onun dilde hocas
Halil b. Ahmettir (l.H.175/M.791). Halil, lgat ilmine dair ilk kitap olan Kitbul-
Aynn yazardr. Alfabetik diziye uygun hazrlanan bu lgatta, kelimelerin kklerini
oluturan sessizler esas alnmtr.49 Ayrca aruz ilmini de ilk defa ortaya atan dilcidir.
Halil b. Ahmet, Aristoteles mantnn etkisiyle Arapa dilbilgisini gelitirme abas
iinde oldu.50 Mant gramerin aleti olarak grmesi nedeniyle, dile mantksal bir yap
vermeye alarak bir eit dil felsefesi ve analitik felsefe gelitirmeyi denedi. Bundan
dolay, Basra ekol Ehlul-Mantk olarak da adlandrld.51
Birok dilbilimci o devirde dile felsef ynden yaklamlar ve dil felsefesinin
ilgi alanna giren konular ele almlardr. Dilin kkeni, adlandrma, dil ile doruluk ve
dil ile varlk ilikisi gibi konularda aratrmalar yapmlardr. Ayrca dil ve mantkla
ilgili hususlarda ayrntl almalar vardr. Srf, Kis (l.H.189/M.804), bn Cinn
(l.H.392/M.1001) ve Ebu Hayyan et-Tevhid bu alanda mehur olmu kimselerdir. IX.
yzyln sonlaryla X. yzyln balarnda yaam olan tarihi, dilci ve filozof Eb
Hamza sfahn (l.H.360/M.971) onlar el-Felsifetn-Nahviyyn (Dil veya Nahv
Filozoflar) olarak adlandrmtr.52
Kfeli dil bilginlerinin en nemli ismi; ran asll Ali b. Hamza el-Kisdir.
Kis, Basra okulunun kurucularndan Halil b. Ahmetten dersler aldktan sonra Kfe
okulunun kurucusu Rus (l.H.175/M.791) ile birlikte almalarn srdrd.53 Kfeli
dil limleri daha ok fkh ve usl, kratler ve rivyeti, eski Arap iirinin rivyet ve
derlenmesi ile megul oldular.54
ki dil okulu arasndaki ilk ihtilf, Basra okulunun kurucularndan Halil b.
Ahmet ile Kfe okulundan Rus arasnda kmtr. Daha sonra Kis ile Sibeveyhin,
Halife Harun Reidin huzurunda yaptklar Znbriyye tartmas, aralarndaki
ihtilflarn aa kmasn salamtr. Basra ve Kfe okullarnn ayn metodu, yani
iitme ve kyas kullanmalarna ramen dile farkl bakmalarnn altnda yatan eitli 49 Halil b. Ahmet, Kitbul-Ayn, C. 1-8, nr. Mehd el-Mahzm, brahim es-Semerr, Beyrut, 1988. 50 evki Dayf, a.g.e., s. 30, Corci Zeydan, Tarihu Adbil- Latil-Arabiyye, C.2, s. 115. 51 Goldziher, a.g.e., s. 74, evki Dayf, a.g.e., s. 20-21, Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Diyanet Vakf Yay., 2.bsk., Ankara, 1998, s. 86. 52 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 85. 53 Ignace Goldziher, a.g.e., s. 78. 54 Selami Bakrc, a.g.e., s. 45.
-
20
sebepler vardr. Basraya yakn llerde, Arap dilini fasih bir ekilde konuan bedev
Araplarn yerlemi olmas nedeniyle, buradaki dil bilginleri, dile ait genel kurallar
koyarken bedev Araplarn dilini esas almlardr. Bu kurallara uymayan kaideleri kabul
etmemilerdir. Kfe okulu ise, ehrin farkl milletlerden ve farkl dinlerden ve
mezheplerden insanlarn bulunduu karmak bir yerleime sahip olmasndan dolay
Arap olan herkesten rivayet edilen her trl kaideyi esas almtr. Bu durumun sonucu
olarak, dilbilgisi kurallar ve szlk oluturulurken Basra okulu, konulan kaidelere sk
bir ekilde bal kalm, Kfe okulu daha esnek davranmtr. 55
Basra ve Kfe okullarnn genel olarak dil anlaylarnda da farkllklar vardr.
Basra okulu dili, olaylar, olgular, kavramlar ve dnceleri yanstan bir ayna olarak
ele almlardr. Bu nedenle dilin yasalar, dncelerin, yaamn, nesnelerin, toplumun
ve mantn yasalarnn aynsdr. Bu yzden dilbilimciler, nahiv ve sarf yani dilin
kurallarn her yerde ve her zaman geerli kabul etmek zorundadrlar. Basra okuluna
mensup alimler, dilde kyas metodunu kullanmlardr. yle ki, dildeki istisnalar bile
kyas yoluyla kural haline getirerek daha felsef bir dil mant kurmaya almlardr.56
Basra okulu, mantk bir dil kurmay ve dnce ile varl dille analiz etmeyi
amaladklar iin dil aratrmalarnda biime ve mantk kaidelerin belirlenmesine
arlk vermilerdir. Sz sanatlarnda lfz ve anlamdan hangisinin daha nemli olduu,
dilin vaz mi yoksa tabi olarak m ortaya kt sorular, onlarn aratrma alanlarn
oluturmutur.57
Kfe okuluna gelince onlarn dile bak, daha ok dilbilimsel adan olmu ve
i limlerin etkisiyle dilde ezoterik (batn) ve gnostik anlamlara arlk verilmitir.
Platon, Yeni Pisagorculuk ve Yahudi Kabbalizminin de etkisiyle birlikte dil felsefesi,
hurfilik, sembolizm ve cifircilie dnmtr. Ayrca harflerin ve kelimelerin batn
anlamlar aratrlarak yorumlanmaya allmtr. i limleri bu yola gtren
sebeplerden biri, Kurndaki Hurfu Mukattaalar aklama ihtiyac olmutur. Basra
55 Ignace Goldziher, a.g.e., s. 75-79, Hasan Ayk, a.g.e., s. 131. 56 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 86. 57 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 86.
-
21
okulunun dil anlaynda mantk kurallar ne kt halde, Kfe okulu daha ziyade
tinsel olan bir dil felsefesi yapmtr.58
Bu iki okulun dilbilgisi alannda tarttklar en nemli konu; dilin aslnn fiil
mi yoksa mastar m olduudur: Basra okuluna gre, mastar, kaytlanmam, mutlak
zamana dellet ettii iin dilin asldr. Fiil, belirli bir zamana dellet etmesi
dolaysyla dilin asl olamaz. Ayrca mastar isimdir ve asldr. sim ise fiile ihtiya
duymadan i grr. Ve mastar sadece olua dellet eder. Fiil, hem olua hem de zamana
dellet eder.59 O halde mastar, dilin asldr.
Kfe okuluna gre ise dilin asl fiildir, mastar feridir. nk fiil asldr ve
mastar fiilden tremitir. Ayrca fiilin doruluu mastarn doruluunu gerektirir. Fiil,
mastarda amel eder. Bu sebeple, milin mmulden rtbesi stndr. Mastar fiili
kuvvetlendirir ve kuvvetlendirilen ise kuvvetlendirenden stndr. Mastarn anlam,
fiilin faili olmadan dnlemez. Dolaysyla fiilin faili olmadan mastar dnlemez.60
Bu nedenle de, dilin asl fiildir.
Milad X. yzyldan itibaren Basra ve Kfenin bilim alanndaki baarlar yok
olmaya balamtr. Bu sebeple, hilafetin bakenti olan Badatta, halifenin korumas
altnda bilimsel almalar devam etmitir. Bu yzden, dil alimlerinin de Badatta bir
araya gelmeleriyle dil almalar, daha geni bir temel zerinde ykselmitir. Badat
okulunun temsilcisi saylan bni Cinn, bu iki okulun dilbilim alanndaki grlerini
sentezleyerek kendi dilbilim anlayn ortaya koymutur.61
Badatta mantklarla nahivciler arasnda yaplan tartmalar, Basra ve Kfe
okullarnn dil tartmalar kadar ses getirmitir. Mild 756 senesinde Organonun
Arapaya tercme edilmesi ile Arap dilbilimcileriyle Sryani mantklarn kar
karya getiren dil ve mantk tartmalar balamtr. Mantklar, Aristoteles
mantnn evrensel bir dil olduunu savunurken nahivciler, Arap nahvinin mantn
yerini tutabileceini iddia etmilerdir. Bu tartmalarn temel sebebi; iki farkl kltr
58 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 85, Goldziher, a.g.e., s. 78. 59Ebul Berakat el-Enbar, El-nsaf F Mesailil Hilf Beynen-Nahviyyin el-Basriyyn vel Kfiyyin, C.1, el-Mektebetl-Asriyyn, Beyrut, 1993, s. 237, Hasan Ayk, a.g.t., s. 140. 60 El-Enbr, a.g.e., C.1, s. 235-236. 61 Corci Zeydan, a.g.e., C.3, s. 149, Goldziher, a.g.e., s. 80, evki Dayf, a.g.e., s. 268.
-
22
arasndaki uzlamazlktr. Bu tartma, Arap dilinin mi stn olduu yoksa Yunan
mantnn m stn olduu ve dilbilimin de mantk gibi bir alet ilmi olup olamayaca
ekline dnmtr.62
slm dncesindeki dil ve mantk ilimleri ile ilgili tartmalar, Halife el-
Memn (l.H.215/M.830) tarafndan Beytl-Hikmenin kurulmas ve bundan dolay
da tercme faaliyetlerinin hzlanmasyla ikinci bir dneme girmitir. Tercme edilen
metinle, asl metin arasndaki anlam farkllklarnn nasl giderilecei ve Grek
mantnn Arap diliyle nasl ifade edilecei gibi iki problemle karlalmtr. Bu
tartmalardaki son aama, mantklarn etimoloji ve szdizim bakmndan
karlatklar sorunlar olmutur. Ayrca mantktan nce balayan dil almalarnn
amacnn, Kurn daha iyi anlama olmas, buna karlk Yunan mantnn hitabete
(retorie) arlk vermesi, bu tartmalardaki en nemli nedenlerinden birisi haline
gelmitir.63
nsan mutlulua ulatracak bilginin mantktan m yoksa dilden mi getii
zerine yaplan bir mnazara, dil ve mantk ilikisi tartmalarna yeni bir boyut
kazandrmtr. Eb Hayyan et-Tevhidnin, Kitbul-mt vel-Munese adl
kitabnda bahsettii mnazara H.326/M.932 ylnda yaplmtr. Bu mnazara, Sryni
mtercim ve mantk Matt bin Yunus ile Arap dilbilimcisi, kelm ve fkh bilgini
Srf arasnda olmutur.64 Matt, bir konuma arac (let) olan mantn, dzgn
konuma ile hatal olan ve doru anlam ile yanl anlam birbirinden ayrmaya
(terazi/l gibi) yaradn iddia etmitir. Srf ise, dzgn ve hatal konumay
tertibin (bin-nazmil-melf vel-rbil-mruf), doru ve yanl anlam da akln ayrt
ettiini savunmutur. Ayrca Yunanca terminolojiye dayanan Aristoteles mantnn
baka toplumlar iin balayc olamayaca grndedir. Daha sonra Srf, tartmay
anlam-lafz ve konuma-anlam ilikisine ekmitir. Mantkla bu iki ayr alann
bilinemeyeceini, insanlarn Arapa, Yunanca gibi farkl dillerde konumalar
nedeniyle, bu dillerin says kadar, doru ile yanl belirleyecek aralarn olmas
62 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, s. 142. 63 Hilmi Ziya lken, a.g.e., s. 65, Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, s. 142. 64 Eb Hayyan et-Tevhid, Kitbulmt vel-Munese, C.1, tah. Ahmed Emn, Ahmed ez-Zeyn, Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1953, s. 108.
-
23
gerektii tezini ortaya atmtr. Srf mant da bu aralardan herhangi birisi gibi kabul
etmitir. Matt, dilin tabi ynne vurgu yaparak eylerin anlalabilirliini esas alm
ve bunun toplumlara gre deimeyeceini bildirmitir.65
Frbnin mantk ve nahiv hocalar arasnda gerekleen bu mnazara,
filozofumuzun dil anlay zerinde etkili olmutur. Mantk ve nahiv tartmalarnn
yapld bir dnemde yaayan Frb, her iki anlay sentezleyerek problemi zmeye
almtr.
1.2.3. slm Dncesinde Dilin Douu Teorileri
slm dnrleri dilin kkeni hakknda birbirinden farkl iki gr kabul
etmilerdir. Kurn- Kermde ki, Allahn, Hz. deme btn isimleri rettiini66 ve
insan yaratarak ona beyan (duygularn ifade edebilmeyi) ilhm ettiini bildiren
yetten hareketle dilin tevkf olduunu iddia edenlere kar, dilin insanlar tarafndan
ortaya atld da savunulmutur. Hicr IV./M.IX. yzyln balarndan H.IX./M.XV
yzyln bana kadar Arap dilcileri, bal olduklar ekollere ve mezheplere gre bu
konuda yorumlar yapmlardr. Ancak dilin kkeni hususunda ortak bir anlama zemini
bulamamlardr.67
bni Fris (l.H.395/M.1005) dilin Allah tarafndan vahiy edildii
grnde olanlarn temsilcisidir. Mehr slm alimlerinden bni Abbas
(l.H.68/M.688), Ebul-Hasan Er (l.H.324/M.935) ve bni Frek (l.H.406/M.1015)
ayn gr kabul etmilerdir. Hz.deme isimlerin tamamnn retildiinden
bahseden yeti delil getirerek fiillerin ve harflerin de ayn ekilde vaz edildiini
belirtmilerdir. Katde (l.H.117/M.735), deme isimlerin yaratld zaman
retildiini, meleklerin ise isimleri bilmediini ifade etmitir. dem, her eye ismiyle
ad vermitir. bni Fris, Fkhul-La isimli eserinde, Dil tevkf mi yoksa stlh
midir? bal altnda bu konuyu incelemitir. O, Bakara suresi, 31. yeti delil
getirerek dilin ilhi kaynakl olduu sonucuna ulamtr. Bu yette geen adlardan
65 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, s. 143-144, bkz. Tevhid, a.g.e., s. 109-110. 66 Kurn- Kerm, 2/31. 67 Mehmet Yavuz, a.g.t., s. 114.
-
24
ama; mahlukatn adlardr. Allah, deme adlar retmi, o da ocuklar vastasyla
dier insanlara nakletmitir. Ayrca Allah, insanlarn ihtiyalarna gre her dnemde
yeni kelimeleri peygamberlerine retmitir. Bu durum, Hz. Muhammede kadar devam
etmitir. bni Fris, nahiv, aruz gibi ilimlerinde ilhm yoluyla insana bildirildii
inancndadr 68
Dilin kkenini insan aklna dayandranlar arasnda yer alan bni Cinn,
Dilin asl ilhm m yoksa stlh mdr? bal altnda, bu konunun derinlemesine
dnlmeye ihtiya duyulan bir mevz olduunu ifade eder. Daha sonra ise ehlun-
nazarn (dil limlerinin) ounluunun, dilin vahiyle bildirilmemi olduunu, bilakis
insanlar tarafndan vaz edildii grnde olduklarn aklar. bni Cinn, hocas bni
Frisin delil getirdii yetteki retti fiilini, g yetirdi biiminde tevil ederek
Allah, deme isimleri vaz etmesine muktedir kld olarak yeti anlamlandrr.
Bylece Bakara suresi 31. yetin bu konuda delil olamayacan ileri srer.69 bni
Cinnnin, dildeki henk ve uyumdan etkilenerek dilin Allah tarafndan vahiy edilmi
olabilecei hususunda tereddde dt grlse de sonuta dilin insanlarn uzlama
yolu ile ortaya koyduu bir sistem olduunda karar klar.70
Eb Him (l.H.321/M.924) ve Mutezile alimleri ise dilin insan tarafndan
ortaya konulduu fikrindedirler. Bu konuda, Her resl kavminin dili ile gnderdik71
yetini delil getirerek grlerini savunurlar. Onlara gre, nce kavmin dili olmas
gerekir ki, sonrasnda resl gelerek insanlara Allahn yetlerini bildirebilsin.72
Ayrca dilin balangcnn Allah tarafndan retilmesi ile kalanlarnn ise
istlh yani insanlarn uzlamasyla olduunu kabul eden nc bir grn
varlndan Fahreddin er-Raz (l.H.606/M.1209) Mahsl isimli kitabnda bahseder.
Bu dnceyi savunanlar, dilin kkeni ile ilgili ihtilaflarn hepsinin de hakl ynleri var
olabilecei grnden hareketle, iki iddiann da kabul edilmesinin caiz olduunu
68 Muhammed Sddk Hasan Knnevc, Bulga, tah. Nezir Muhammed, Mektebi-Drul-Beairil-slm, 1.bsk., Beyrut, 1988, s. 72-74, Celleddin Suyut, Muzhir, C.1, Drul-Fikr, (Tarihsiz), s. 16. 69 bn-i Cinn, a.g.e., C.1, s. 40-41. 70 bn-i Cinn, a.g.e., C.2, s. 28. 71 Kurn- Kerm, 14/4. 72 Knnevc, a.g.e., s. 78, Celleddin Suyt, a.g.e., C.1, s. 16.
-
25
sylerler. Eb shak el-sferyn (l.H.418/M.1021), balangta dilin Allahtan
sonrasn da ise insanlar tarafndan tamamladn kabul edenlerin mezhebindendir.73
Hicr drdnc asr, dilin kkeni hakknda tartmalarn yapld, bu
konuda ekollerin olutuu bir dnemdir. Ayn asrda yaam olan Frbde dilin ortaya
kn felsef bir tarzda, biyolojik ve antropolojik aklamalar eliinde anlatr.
1.3. Frbde Dil Felsefesi
Eb Nasr Muhammed ibn Muhammed ibn Tarkan (veya Tarhan) ibn Uzlug
el-Frb (870-950) Trktr.74 Eitim ve renimini Badat ve Harranda devrin nl
hocalarndan dersler alarak tamamlad. slm dnyasnda dil aratrmalarnn geerli
olduu bir dnemde yaayan dnrmz, mehr dil limlerinden dersler ald. Eb
Bir Matta b. Yunus ve Yuhann b. Haylndan Aristoteles mantn rendi. Eb Bekr
ibn el-Serrctan ise Arapa ve Arap dilbilgisi dersleri alrken hocasna mantk dersleri
verdi.75 Frbnin dier nahiv hocas Srf ise Matta b. Yunus ile yapt mnazara ile
tannd.
Frb, eserlerinde dil ve mantk problemlerine ncelikli olarak yer vermitir.
Kimi eserlerinde tamamyla dilbilimini, dil felsefesini ve mant incelerken kimi
eserlerinde ise yerine gre dil ve mantk konularna girmitir. Onun, dil ve mantkla
ilgili ve dil problemlerini ele ald kitaplar unlardr:
1- Kitbul-Hurf: Frbnin dil felsefesine dair en nemli kitabdr. Bu
kitapta; dilin asln, geliimini, felsef terimlerin dil ynnden aklamalarn ve din ile
felsefe ilikisini anlatr. Her ne kadar, bir ksm benzer konularn ele alnmasndan
dolay Aristotelesin Metafizik adl eserinin erhi zannedilse de, slm dnce
73 Suyut, a.g.e., C.1, s. 16. 74 Frbnin hayat iin bkz. bn Eb Useybia, Uynul Enb f Tabakt el-Etibb, Drul-Mektebetil-Hayat, Beyrut, (tarihsiz), s. 603-609, bn Hallikn, Vefytul yn, C.5, Drus-Sadr, Beyrut, 1977, s. 153-157, bn Nedim, Fihrist, Drul-Mrife, Beyrut, 1994, s. 323, brahim Madkour, Al-Frb, A History of Muslim Philosophy, C.1, Ed. by. M.M. Sharif, Germany, Royal Book Company, Karachi, 1983, s. 450-467, ev. Osman Bilen, Frb I, Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri, Ed. M.M.erif, nsan Yay., 3.bsk., stanbul, 2000, Deborah L. Black, Al-Frb, History of Islamic Philosophy, Ed. by. Seyyed Hossein Nasr ve Oliver Leaman, vol.1, Routledge, 1.bsk., London ve Newyork, 1996, s. 178-197. 75 bn Nedim, a.g.e., s. 323.
-
26
geleneinden kaynaklanan problemleri ve zmlerini kitabna almas, bu iddialarn
yanlln ortaya koyuyor.76
2- Kitbul-Elfz: Mantkta Kullanlan Lafzlar adyla Trkeye evrilen
bu kitabnda Frb, mantk ve dilbilimle ilgili dncelerine yer verir. 77
3- hsul-Ulm: Bilimlerin snflandrlmasnn yapld bu eserde, dil
ilimlerine ve mantk sanatna ilk iki sra verilerek geni aklamalar getirilmitir.78
4- et-Tavtie fil-Mantk: Manta Balang adyla Trkeye evrilen bu
rislesinde Frb, mantk sanatnn genel olarak tantmn ve dilbilimle olan ilikisini
anlatr. Ayrca eitli ilim dallarnda, ayn terimlerin farkl anlamlar ifade
edebileceinden ve lafzlarn snflandrlmasndan bahseder.79
5- el-Fuslul-Hamse: Frb bu rislesinde, be blm halinde mantk sanat
hakknda bilinmesi gereken eyleri incelemektedir.80
6- Kitbul-Kyasus-Sar: Arlkl olarak kyas hakknda aklamalar
yapt bu rislesinin giri ksmnda Frb, mantk ve dil ilimlerindeki terminoloji
sorununa da deinir. Nasl ki Aristoteles kendi yaad toplumun anlayaca bir dille
bilim yapmsa, Frbde zamannn insanlarnn bildii dille konumann neminden
bahseder.81
76 Frb, Kitbul-Hurf, (Bundan sonra Hurf eklinde gsterilecektir.), tah. Muhsin Mehdi, Drul-Merik, 2.bsk., Beyrut, 1986. 77 Frb, Kitbul-Elfz, tah. Muhsin Mehdi, Drul-Merik, Beyrut, 1986; ev. Sadk Trker, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Kutadgu Bilig Dergisi, S.2, stanbul, 2002, s.127-178. 78 Frb, hsul-Ulm, Mektebetl-Hill, 1.bsk., Beyrut,1996, limlerin Saym, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yay., 1.bsk., Ankara, 1999. 79 Frb, et-Tavtie fil-Mantk, el-Mantk ndel-Frb iinde, tah. Refik el-Acem, C.1, Drul-Merik, Beyrut, 1986, Manta Balang, ev. Mubahat Trker Kyel, (Bundan sonra Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar DTCF eklinde gsterilecektir.), C.16, S.3-4, Ankara, 1958, s. 182-186. 80 Frb, el-Fuslul-Hamse,el-Mantk ndel-Frb iinde, tah. Refik Acem, C.1, Drul-Merik, Beyrut, 1986, Mantk Sanatna Balamak steyen Bir Kimsenin Bilgi Edinmek Zorunda Bulunduu Btn Hususlara Dair Olan Blmler, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF, C.16, S.3-4, Ankara, 1958, s. 195-202. 81Frb, Kitbul-Kyasus-Sar,Kk Kyas Kitab, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF, C.16, S.3-4, Ankara, 1958, s. 214-243.
-
27
7- Kitbul-Burhan: Yunanca ad, II. Analitiklerdir. Kesin delilleri ifade eden
szlerle felsefe yaplan hususlarn kanunlar ve felsefeyle yaplan ilerin stnl
anlatlr.82
8- Kitbul-Cedel: Yunanca ad, Topiklerdir. Cedel szlerin, soru ve
cevaplarn nitelikleri aratrlr. Tartma sanatnn kanunlarndan bahsedilir.83
9- Kitbul-bre: Yunanca ad, Peri Ermeneisatr. Aristotelesin nerme
adl kitabdr. Bu kitapta, ad, fiil, evetleme ve deilleme gibi konular yer alr.84
10- Kitbul-Kyas: Yunanca ad, I. Analitiklerdir. Bu kitapta, bilimlerde ortak
olan kyaslar anlatlr. 85
11- Kitbu sguci: slm dncesinde bir mantk gelenei olan sguci
yazmna uyan Frb, Prorhyriusun (M.232-304) Fisagg adl eserini Arapaya
evirmitir. Bu kitapta, cins, nevi, fasl, hassa ve arazdan oluan be kll anlatlmtr.86
12- Kitbu eritil-Yakn: Frb bu kitabnda, kyastan karlmam kesin
bilginin artlar zerinde durur.87
13- Kitbu Maklt: Aristotelesin Organon adl eserinin birinci kitabdr.
Yunanca ad, Kategoriler olan bu kitapta, tekil kavramlardan ve onlar gsteren
kelimelerin kanunlarndan bahsedilir. 88
14- Kitbul-Emkinetil-Mulata: nsanlarn ilim alannda zihinlerinin
kartrlmas ve bulandrlmas iin neler yapld anlatlr. 89
82 Frb, Kitbul-Burhan, tah. Macid Fahri, Drul-Merik, Beyrut, 1986. 83 Frb, Kitbul-Cedel, tah. Refik el-Acem, Beyrut, 1986. 84 Frb, Kitbul-bre, el-Mantk ndel-Frb iinde, C.1, tah. Refik Acem, Drul-Merik, Beyrut, 1986, s. 132-163. 85Frb, Kitbul-Kyas, tah. Refik el-Acem, Beyrut, 1986. 86Frb, Kitbu sguci, el-Mantk ndel-Frb iinde, C.1, tah. Refik Acem, Drul-Merik, Beyrut, 1986, Nihat Keklik, slm Mantk Tarihi ve Frb Mant, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1969-1970, s. 83. 87Frb, Kitbu eritil-Yakn, tah. Macid Fahri, Beyrut, 1987, ev. Mubahat Trker Kyel, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay., Ankara, 1990. 88Frb, Kitbu Maklt, el-Mantk ndel-Frb iinde, C.1,tah. Refik Acem, Drul-Merik, Beyrut, 1986, s. 89-131. 89 Frb, Kitbul-Emkinetil-Mulata, tah. Refik el-Acem, Beyrut, 1986.
-
28
15- Kitbu Tahslis-Sade: Frbnin siyaset felsefesine dair grlerinin
yer ald bu eserinde, insann erdemli olmasn salayacak bilgilerden de bahseder. Bu
bilgiler ierisinde yer alan kavramlarn bilgisini de ayrntl bir ekilde inceler.90
16- Siysetul-Medeniyye: Varlk ve siyaset ile ahlk konularn arlkl
olarak anlatan kitapta, varlk gryle balant kurularak adlandrma konusuna yer
verilir.91
17- Kitbu Ari Ehlil-Mednetil-Fzla: Daha ok varlk ve toplumla ilgili
konularn ele alnd bu kitapta, adlandrma konusuna ve dilin toplumsal ynne
vurgu yaplr.92
18- erhu Kitbil-bre: Bu kitapta, iki tekil kavramn bir araya gelmesiyle
oluan mrekkep kavramlar gsteren basit szler ve onlarn kanunlar anlatlr.93
19- Peri Hermeneias Muhtasar: Aristotelesin Peri Hermeneias adl eserinin
zetidir.94
20- el-Cem Beyner Reyeyn el-Hakimeyn Efltun el-lhi ve Aristtls:
Frb, Platon ve Aristotelesin grlerini uzlatrma abasnda olduu bu risalesinde,
dille ilgili hususlar da ele alr.95
21-Efltun Felsefesi: Frb bu eserinde, Platonun diyaloglarnda geen
konulardan bahsederek genel olarak onun felsef sistemini de deerlendirir.96
90Frb, Kitbu Tahslis-Sade,Resilul-Frb iinde, Matbaatu Meclisi Diretil-Marifil-Osmniyye, Haydarbad, 1345 (h.), Mutluluun Kazanlmas, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yay., 1.bsk., Ankara, 1999. 91Frb, Siysetl-Medeniyye, Matbaatu Meclisi Diretil-Marifil-Osmniyye, Haydarbad, 1346 (h.), ev. Mehmet Aydn, Abdulkadir ener, Rami Ayas, Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1980. 92Frb, Kitbu Ari Ehlil-Mednetil-Fzla, nr. A. Nasr Ndir, Drul-Merik, Beyrut, 1986, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yay., Ankara, 1997. 93Frb, erhu Kitbil-bre, Drul-Merik, 3.bsk., Beyrut, 1986. 94Frb, Peri Hermeneias Muhtasar, ev. Mubahat Trker Kyel, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara, 1990. 95 Frb, el-Cem Beyner Reyeyn el-Hakimeyn Efltun el-lhi ve Aristtls, Drul-Merik, 4.bsk., Beyrut, 1986, Efltun ve Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, ev. Mahmut Kaya, stanbul niversitesi Felsefe Arkivi, XXIV, stanbul, 1985. 96 Frb, Efltun Felsefesi, ev. Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yay., 1.bsk., Ankara, 2001.
-
29
1.3.1. Frbnin Bilimler Tasnifi inde Dilbilim
Frb, dil ve mantk zerine yapt incelemelerinde, dier almalarnda
olduu gibi tasnif edici ve bilimlerin kurallarn belirleyici bir metot takip eder. Bu
yzden o, eitli eserlerinde, zamannda bilinen ilimleri farkl biimlerde snflandrarak
hem ilim renmek isteyen rencilere kolaylk salamay hem de ilimlerin kurallarn
ve kaidelerini belirlemeyi amalar. Kitaplar ierisinde en ok tannan olan hsul-
Ulm/limlerin Saym nda ilimleri be blme ayrr:
1. Dil ilmi (ilml-lisn) ve ksmlar
2. Mantk (ilml-mantk) ilmi ve ksmlar
3. Matematiksel ilimler (ulmut-talm) ve ksmlar: aritmetik (el-aded),
geometri (el-hendese), optik (ilml-menzr), matematiksel astronomi (ilmn-
ncmit-telmiyyi), mzik ilmi (ilml-msik), mekanik ilmi (ilml-eskl) ve
tedbirler ilmi (ulmul-hiyel)
4. Tabiat ilmi (el-ilmt-tabiyyi) ve ksmlar ile metafizik ilmi (el-ilmul-
lh) ve ksmlar
5. Siyaset ilmi (el-ilml-medeniyyi) ve ksmlaryla fkh (ilml-fkh) ve
kelm (ilml-kelm) ilimleri.97
Bu tasnifte Frbnin ilimler arasnda dil ilmine ncelik vermesinin nedeni;
her trl bilimin dile dayanmas ve her trl dncenin kendisini dille ifade etmesi
gerektii dncesinde olmasndan dolaydr. Dncenin ve bu dnce vastasyla
varlklarn elde ettiimiz bilgisinin temel aleti dildir. O halde, dilin kurallarnn
bilinmesi, dilin doru kullanlmas her trl zihinsel faaliyetin, dncenin temelidir ve
ondan nce gelir.98
97 Frb, limlerin Saym, s. 44-45. 98 Frb, a.g.e., s. 16.
-
30
Frb dil ilmini; genel dilbilim ve dilbilgisi eklinde inceler. O dilbilgisi
derken, genel dilbilimi; belirli bir lisnn dilbilgisini ise Arap dilbilgisi (nahvul-
Arap) biiminde belirtir. Genel anlamda dil ilmini (ilml-lisn) iki blme ayrr:
Birincisi; herhangi bir toplulukta (mme) bir anlama dellet eden szlerin (elfz)
renilmesi ve bu szlerin her birinin dellet ettii anlamlarn bilgisidir. kincisi ise; bu
szlerin kanunlarnn bilgisidir.99 Her toplumdaki dil ilmi derken Frb, Arapa
dilbilgisinin genelletirilmi bir biimini ortaya koyar. Genel dilbilimi ise yedi byk
ksma ayrarak inceler: Tekil szler ilmi, bileik szler ilmi, szlerin tekil olduklar
durumdaki kanunlarnn ilmi, szlerin birbirleriyle birletikleri durumdaki kanunlarnn
ilmi, doru yazma kanunlar, doru okuma kanunlar ve iir kanunlar ilimleri.100
Frb dilbilgisini, halkn kulland anlamda lfzlar inceleyen bilim dal
olarak tarif eder. Ona gre; nahiv alimleri, bilim adamlar ve halk ayn lafzlar farkl
anlamlarda kullanabilir. Nahivcilerin grevi, lafzlarn anlamlarn halkn kulland
ekliyle incelemektir. Mantklarla nahivciler arasnda geen tartmalara da bir zm
bulma araynda olan Frb, mantklarn yalnzca mantn konu ald anlamlar
dikkate aldklarn, nahivcilerin ise lafzlar halkn kulland anlamda incelediklerini
belirterek onlarn aralarndaki terminoloji farkllna vurgu yapar.101
Dil ilmini, ilimleri snflandrrken ilk sraya yerletiren Frb, ikinci sraya
mantk ilmini koymutur. Mantk sanatnn ne olduunu tanmlayarak nahivle
arasndaki ilikiye dikkat ekmitir.102 Onu byle bir snflandrmaya gtren sebep;
hocalar arasnda gerekleen nahiv ve mantk sanatlarndan hangisinin daha stn
olduu tartmas olmutur.
Bu tartmaya, sistemine uygun olarak Frb, uzlatrmac bir tavrla
yaklamtr. Mantk ve nahiv sanatlar arasndaki ortak noktalar ve farkllklar
belirleyerek her iki sanatn da bilimler iinde ayr bir yere sahip olduunu gstermitir.
Mantk sanat, btn olarak, akl dzeltmeye ve insan haklarnda yanlmasnn
mmkn olduu btn aklsallarda (maklt) doru yola, hakikate gtrmeye yarayan
99 Frb, a.g.e., s. 46. 100 Frb, a.g.e., s. 48. 101 Sadk Trker, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Kutadgu Bilig Dergisi, S.2, s. 128. 102 Frb, a.g.e., s. 44-45.
-
31
kanunlar, aklsallar konusunda insan hata yapmaktan, aya kaymaktan ve yanla
dmekten koruyan kanunlar, kendileriyle ilgili olarak herhangi bir insann yanl
yapmas mmkn olan aklsallarn kontrol edilmesi iin gereken kanunlar verir. (...) Bu
sanat nahiv sanatna benzer; nk mantk sanatnn akla ve aklsallara olan nispeti,
nahiv sanatnn dile ve szlere olan nispeti gibidir.103 Ayrca mantn nahiv ilmine
kyasla evrensel olduunu belirtmitir: Nahiv ilmi herhangi bir topluluun szlerine
has olan kanunlar verir ve bu topluluun szleri ile bakasnn szlerinde ortak olan
eyleri ise ortak olmalar bakmndan deil, sz edilen nahiv ilminin kendisi iin
yapld zel dilde mevcut olmas bakmndan inceler. Mantk ise szlerle ilgili olarak
koyduu kural ve kaidelerde sadece topluluklarn dillerinde ortak olan szlerin
kanunlarn verir. Herhangi bir topluluun szlerine has olan eyleri incelemez; tersine
o, bununla ilgili olarak muhta olunan eylerin bu dille zel olarak ilgilenen ilmin
sahibinden alnp renilmesini tavsiye eder.104 Frbye gre, dil ile mantk
arasndaki fark; dilin, o dili konuan milletle snrl bulunmas, mantn ise insanlk
kadar geni olmasdr.105
Nahivcilerle mantklar arasnda geen tartmalardan etkilenen Frb, bu
tartmalarn ortaya kmasna neden olan anlamazlklar belirleyerek zmlemeye
alr. Onun bu konudaki dnceleri ve incelemeleri dile felsef bir tarzda
yaklamasn salar. zellikle lafz ile anlam arasndaki ilikiyi kurmak iin lafzn ilk
defa kullanl bakmndan anlama nceliine iaret ederken anlamn da zihinde lafza
nceliini belirtir. Bu tezini kuvvetlendirmek amacyla dilin douu ve ilk defa
adlandrmann nasl olduu konularna girer. Bylece grn somut bir ekilde ortaya
koymu olur.
103 Frb, a.g.e., s. 53-54. 104 Frb, a.g.e., s. 60, Frb, et-Tavtie fil-Mantk, DTCF., C.XVI, S.3-4, s. 182. 105 Fahrettin Olguner, Frb, tken Yay., Geniletilmi 3. bsk., stanbul, 1999, s. 57.
-
32
KNC BLM
FRB FELSEFESNDE DLN KKEN
-
33
2. Frbde Dil Felsefesinin Temelleri
Kendinden nce slm dncesindeki dil ilimleriyle ilgili yaplan
almalardan byk lde istifade eden Frb, zellikle Platon ve Aristotelesin
felsefe ve manta dair eserlerini de inceleyerek kendi felsefe, dil ve mantk sistemini
tesis etmitir. Bu nedenle, onun dil felsefesi anlaynn kklerinin, slm dnce
geleneinde ve Antik Grek felsefesinde aranmas gerekmektedir.
Frb, Aristotelesi iyi bir ekilde anlayp onun zellikle mantk kitaplarna
erhler yazan bir filozoftur. O, Aristotelesin ve onun hocas Platonun felsef
retilerinin etkisinde kalmas dolaysyla onlarn ayn hakikati ifade ettikleri
grndedir. Bu yzden, onlar arasndaki gr ayrlklarnn yzeysel olduunu ve
temelde ayn fikirlere sahip olduklarn kabul eder. Bunlara ilave olarak, onun
uzlatrma abasnn altnda yatan bir neden de, Yeni Efltunculuun tesiridir.106 Ne var
ki, Frbden nce de, Yeni Efltunculukta var olan Platon ile Aristotelesi uzlatrma
teebbsleri, her iki filozofu birbirlerine tamamen muadil sayacak derecede deildi.
Ancak filozofumuz Aristotelese yanllkla ithaf edilen Plotinusa ait Teoloji adl
eserdeki fikirler sebebiyle byle bir gr ileri sryordu.107 Bu konu ile ilgili olarak
el-Cem Beyne Reyeyn el-Hakimeyn Efltun el-lhi ve Aristtls adl bir eser
yazmtr. Grek felsefesi zerinde, uzun sre yapt bu almalar, Frbnin dnce
sisteminin olgunlamasnda etkili olmutur.108
Frbnin uzlatrma abas iinde olduu ikinci bir alan, din ve felsefedir.
Din hakikat ile felsef hakikat, tarz olarak birbirinden farkl olsa da, aslda birdir.
Frb, felsefeyi din bir yolla izah ederken din hakikatlere de yorumlar getirdi.109
Bylece hakikatin temelde bir olduunu, farkllklarn ise dilin kullanmndan ve
yorumlardan kaynaklandn gstermeye alt.
Herhangi bir felsefe veya mantk problemini ele alrken Frb, dil konularyla
balantl olarak inceler. Kitbul-Kyasis-Sar adl eserinde, kyasn kural ve 106 brahim Hakk Aydn, Frbde Metafizik Dnce, Bil Yay., 1.bsk.,stanbul, 2000, s. 40. 107 Aydn Sayl, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten Dergisi, S.57, C.XV, Trk Tarih Kurumu, s. 42-43. 108 brahim Hakk Aydn, a.g.e., s. 33. 109 brahim Medkr, Frb I, ev. Osman Bilen, Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri iinde, Ed. M.M.erif, nsan Yay., 3.bsk., stanbul, 2000, s. 50-51.
-
34
kidelerinden bahsederken rnekleri, zamannn insanlarnn bildii dilden vereceini
sylemitir.110 O, anlalmas zor felsef konular, hem insanlarn anlad dilden, bildii
rneklerle anlatrken hem de toplumda felsefenin yanl anlalmasndan kaynaklanan
nyarglar ortadan kaldrmaya almtr. Bylece slm Medeniyetinin ortak ilim dili
olan Arapaya felsef bir seviye kazandrlmasnda, bu dile felsefe terimlerinin
yerletirilmesinde, Arapay, felsefe meselelerinin rahata anlalr bir tarzda ifade
edilebilen bir dil hline getirilmesinde Frbnin nemli bir katks olmutur.111
Dili, dinin, felsefenin ve halkn dili olarak ayrarak aralarndaki farklara dikkat
eken Frb, kelimelerin anlamlarnn ilim dallarna gre deiebileceini, her sanatn
kendine ait bir terminolojisinin olduunu ifade eder. Bu konu ile ilgili olarak yle der:
Her sanatta kullanlan szler iinde, o dili konuan halk arasnda yaygn olmayp
bilkis, mesel, yaz sanatnda al-anczac ve al-avricde olduu gibi, sadece ve
yalnz herhangi bir sanatla uraanlar tarafndan kullanlanlar vardr, halk arasnda
yaygn olanlar vardr. Ancak, o sanatla megl olanlar o szlere bir mna, halk ise
baka bir mna verir.112 Ona gre, Arap nahivcilerinin kelimelere verdikleri anlamlar
ile nahivci olmayanlarn ayn kelimelere verdikleri anlamlar bir olamaz. O halde,
dilbilimin, mantn kulland terimlerin anlamlarnda nasl ayrlklar varsa dinin ve
felsefenin de kulland terminoloji farkllk gsterir.
Frb, Tanr hakknda konuurken ounlukla dinin dili yerine felsefenin
dilini kullanmay tercih eder. Her eyden soyutlanm bir Tanr deil, evrenle iletiimini
araclarla (faal akl gibi) yrten bir Tanrdan bahseder. O, felsef bir evren tasarm
oluturmaya, varolanlar rasyonel nedenlerle aklamaya ve bunlarla balantl olarak
epistemolojisini kurmaya ynelir.113 Bylece o, insann akln kullanmas yoluyla dahil
olduu bu sistemi, felsefenin diliyle anlatr.
Frb, din dilini kullanrken halkn anlayabilecei bir dil olmas iin aba sarf
eder. rnein, Cin Hakknda, Fssul-Hikem ve Bilenlerle Bilmeyenler Nasl Eit
Olur? adl din karakterli almalar, hem bu alanlarda aratrma yapanlara hem de
110 Frb, Kitbul-Kyass-Sair, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF., C.XVI, S.3-4, s. 214. 111 Fahrettin Olguner, a.g.e., s. 57. 112 Frb, Fusulul-Hamse, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF, C.XVI, S.3-4, Ankara, 1958, s. 195-196. 113 Yaar Aydnl, Frbde Tanr-nsan likisi, z Yay., stanbul, 2000, s. 16.
-
35
halka hitap eder.114 O, kendi dnemi iin orijinal olan nbvvet teorisinde ise
peygamberin grevinin, ilahi mesajda bulunan sembolik ifadeleri, mecazlar, misalleri,
kssa, mesel ve kinayeli anlatmlar halkn anlayabilecei bir dille anlatmak olduunu
syler.115 Dinin, felsefenin ve bilimlerin kulland dillerdeki farkllklara iaret eden
Frb, terimlerin toplumun kendi dilinde ifade edilmesinin de nemli olduuna vurgu
yapar.
Bu amala filozofumuz, Arapann felsef bir dil nitelii kazanabilmesi iin
Grekeden kelimeleri aynen almak yerine Arapalatrmaya gayret eder. Bu yzden,
kendi terminolojisini kurmaya alr. rnein, aslen Yunanca olan ustukas ve heyula
gibi terimlerin Arapalatrlmas veya onlarn yerine benzer kelimelerin icat edilmesi
gerektiini ifade eder. retimde anlamay kolaylatrmak maksadyla yaplan bu ilem
filozofumuza gre iki aamada olabilir: Birincisi kelimelerin anlamlarla ilikilerini
(delletl-elfaz) belirlemek, yani anlam belirlemesi yapmak, ikincisi bu anlamlara
dellet eden kelimeleri dilde belirleyip felsef anlamlara aktarmaktr.116 Demek ki, bir
dilde felsef sistemin oluabilmesi iin kendi terminolojisinin kurulmas gerekmektedir.
Filozofumuz da bu amala, kendi felsef terminolojisini kurmaya alr.
2.1.Frbnin Dil Felsefesinde Kulland Terimler:
slm filozoflar, dil ve lisnla ilgili olarak ok eitli kelimeleri kullandlar. Bu
terimler, kimi zaman birbirlerinin yerine kullanld iin tam olarak neyin kastedilmi
olduunun anlalmasnda glklerle karlalmaktadr. Arapada; dil, sz ve
konuma anlam daha ok lisn/, lgat/, kelm/, kavl/, lafz/ ve
nutk/ terimleri ile ifade edilmektedir. Mslman dnrlerin bu terimleri hangi
anlamlarda kullandklarn akladktan sonra Frbnin bahsedilen kelimelere vermi
olduu anlamlar inceleyeceiz.
114 Fahrettin Olguner, a.g.e., s. 56-57. 115 Latif Tokat, Dinde Sembolizm, (Baslmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal), zmir, 2002, s. 53. 116 Hasan Ayk, a.g.t., s. 50, 52.
-
36
2.1.1. Lisn
Arapada kelimesi dil anlamn ifade eden terimlerden biridir.
Szlk anlam; konuma uzvu ve konuulan dildir. Lisn terimini, bn Berri, sz; bn
Sde, dil, sz, konuma dili, anlatm, lgat anlamlarnda kullanmtr.117
Mslmanlarn ilk yazl metinlerinden olan Kuran- Kerimde lisn
kelimesi ve mtaklar yirmi be ayr yerde ve farkl anlamlarda gemitir.118 Sivri
diller yani konuma, sz119, senin dilinden yani Arapa120, lisnlarnz yani
insann konutuu iaretler sistemi121 gibi anlamlarda kullanlmtr. Klasik dnem dil
kitaplarnda ise lisn terimiyle daha ok Arap dili kastedilmitir.
Frb lisn terimini, konuulan dil anlamnda kullanr. Eserlerinde dilin
tanmn yapmaz. Ancak yetkin toplumlarn ayrt edici nitelikleri arasnda dilden de
bahseder. Kesin anlamda yetkin insan topluluklar uluslara ayrlmtr. Bir ehir dier
bir ehirden iki tabii zellikle ayrlr. Tabi yaps ve tabi karakteri. nc olarak da,
tabii eylerde temeli bulunmakla birlikte, insanlarca oluturulan dil () ile, yani,
() insanlarn kendi kendilerini ifade ettikleri arala da ayrlrlar.122 Frbnin
buradaki dilden kast, dil yahut konuma kabiliyetinin gerekletirdii faaliyet
anlamnda konuulan dildir. Filozofumuz lisn anlamnda dili kastettiinde ise Arap
dili veya Yunan dili kavramlarn kullanr.
Frb, et-Tavtie fil-Mantk adl eserinde mantk ve dilbilgisini
karlatrrken lisn anlamnda konuulan dilden bahseder: Nasl Dilbilgisi (nahiv),
onu dilleri iin art koan bir millette dili dzenlerse, Mantk ilmi de akl, hataya
dmenin mmkn olduu herhangi bir hususta, ancak doruyu dnecek surette
117 bn Manzur, Muhammed b. Mkerrem, Lisnul-Arap, C.5, Drul-Mearif, Kahire, (Tarihsiz), s. 4029-4030, Ebul Hseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyya, nr.Abdsselam Muhammed Harun, Mcem Makayisil La, C.5, Kahire, 1972/1392, 2.bsk., s. 246, P.J.-B.Belot, Vocabulaire Arabe-Franais, mprimerie Cathdique, 1929, 14.bsk, s. 769. 118 Muhammed Fuat Abdulbaki, el-Mcemul-Mfehres, ar Yay., stanbul, 1990, s. 647. 119 Kurn- Kerm, 33/19. 120 Kurn- Kerm, 44/58. 121 Kurn- Kerm, 30/22. 122 Frb, Siysetl Medeniyye, ev. Mehmet Aydn, Abdulkadir ener, Rami Ayas, Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1980, s. 40.
-
37
dzenler.123 Lisn terimini el-Fslul-Hamsede de, halkn konutuu dil anlamnda
kullanr .124
Frb, ilimleri snflandrrken dil ilmine (lmul-lisn) ilk sray verir. Onun
dilbilgisinden anlad ey; tm dillerdeki lafzlar yap, sembol olma, dellet, anlam,
terkp, taklit ve sz gibi hususlarda inceleyen genel dilbilimdir.125 Belirli bir lisnn
dilbilgisini kastettii zaman ise Arap dilbilgisi (nahvul-Arap) eklinde belirtir.
rnein, Arap ve Yunan nahivcilerinin gr ayrlklarndan bahsederek Her dilin
nahiv ilmi yalnzca bu dile ait olan eyleri aratrr. Bu dilin baka bir dille ortak
olarak paylat eyi ise ortak olmas bakmndan deil, bu zel dilde mevcut olmas
bakmndan inceler. der.126 Bylece genel dilbilimle, her dilin dilbilgisi arasndaki
farkll gstermeye alr.
2.1.2. Lgat
Arap dilinin en eski yazl metinlerinden olan Kuran- Kerimde lgat kelimesi
gemez. Lgat kelimesinin kk laave/ dir. Hata etmek, hkmsz ve bo sz
sylemek, faydasz konumak, konutuu zaman hata yapmak anlamlarn ifade eder.
Ayrca konumak, kelime, ifade, tabir, lehe, ses, szlk ve ive anlamlar da vardr.127
Badat dil okulunun temsilcisi olan bn Cinni lgat yle tarif eder: Dil,
() her toplumun maksatlarn kendileriyle ifade ettikleri seslerdir.128 bni Cinni nin
dil tarifi, bu alanda yaplm olan ilk tariftir. Kendisinden nce konuya dair yazdklar
eserlerine Fkh el-Lua (dilin anlalmas) adn veren bni Fris ve es-Sealibi
(l.H.429/M.1038) dahil hibir dil limi dilin tarifini yapmamtr.129 bni Cinninin
tanmnda genel anlamda iletiim ve bildiriim arac anlamnda dil kastedilmitir.
123 Frb, et-Tavtie Fil-Mantk, DTCF, s. 182. 124 Frb, el-Fslul Hamse, DTCF,s. 195. 125 Sadk Trker, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Kutadgu Bilig Dergisi, S.2, stanbul, 2002, s. 106. 126 Frb,limlerin Saym, s. 60. 127 bn Manzur, a.g.e.,C.5, s. 2049, Belot, a.g.e., s. 735. 128 bn Cinni, Ebul Feth Osman, el-Hasis, C.1, nr. M. Ali en-Neccar, el-Heyetul-Msriyye, Kahire, 1986, s. 34. 129 Mehmet Yavuz, bn Cinninin Hayat Ve Arap Gramerindeki Yeri, (Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arap Dili ve Edebiyat Bilim Dal), stanbul, 1996, s. 112.
-
38
Dil ve lisn ayrm yapan Frb, dil anlamnda daha ok lgat
kelimesini kullanr. Her toplumun konutuu dile lisn, (rnein Arap dili/ )130
evrensel anlamda, dnceyi ifade etme arac olarak insandaki konuma kabiliyetine
dayanan, harf ve onlarn birleiminden meydana gelen lafzlarn oluturduu dile lgat
() der.131
Frb, Kitbul Hurf adl eserinde, Bir Toplumun Dilinin () Kkeni
ve Olgunlamas bal altnda harflerin ve lafzlarn ortaya kn yani dilin
kkenini anlatr.132 nsanlardaki konuma kabiliyeti ile harfler, onlardan oluan
lafzlarla ve bir araya getirilmi lafzlardan oluan szlerle (dil) ina edilir. Kendi
dillerinin () kullanmn det haline getirdikleri iin kendi konuma yatknlklarn
aamazlar. Bu konuma yatknl dillerine() ve zihinlerine ylesine yerlemitir
ki bir baka konuma biimini tanyamazlar. Hatta kendilerinin dndaki her lafz,
kendilerine yerlemi olan ekillendirilmi bu lafzlarn dndaki her lafz ve alkn
olduklarnn dnda her sz dizilii dillerine () yabanc gelir. Bu, dillerinde
() ve zihinleri