filosoferen met kinderen - dialoog in actie · 2016-09-18 · 1 filosoferen met kinderen in dit...

Filosoferen met kinderen

en jongeren over diversiteit

Dialogen in de klas

Inleiding en literatuur

Bianca Rek Hogeschool Van Amsterdam, Afdeling pedagogiek

Begeleiding Jurjen Tak en

Joke Jongejan, Dialoog in Actie

Juli 2012

2

Vrijwillige docent Peter van Maaren filosofeert op de Springstok over homoseksualiteit

3

Inhoudsopgave

1 Inleiding …………………………………………………………………………. 3

2 Filosoferen met kinderen ………………………………………………….. 5

2.1 Grondlegger van kinderfilosofie …….………………………………… 6

2.2 Waarom filosoferen met kinderen ……………………………………. 6

2.3 Leren leren ……………………………………………………………………. 6

2.4 Communiceren met kinderen …………………………………………… 7

2.5 De Diaconie ……………………………………………………………………. 8

2.6 Ontwikkelen van cognitieve intelligentie …………………………… 9

2.7 Ontwikkelen van emotionele intelligentie …………………………. 9

2.8 Ontwikkelen van het holistische bewustzijn ………………………. 9

2.9 Pieter Mostert (advies, tips en trucs) ……………………………….. 10

2.10 Stappen in het voeren van een Dialoog volgens Pieter Mostert 10

2.11 De opbouw van een goede voorbereiding ………………………….. 11

3 Filosofieboeken ……………………………………………………………….. 12

3.1 Beginnend docenten, ouders/verzorgers ………………………….. 13

3.1.1 Aanbevolen door de Diaconie …………………………………. …… 13

3.2 Extra literatuur op alfabetische volgorde ………………………….. 18

3.3 Filosofieboeken met activiteiten ………………………………………. 22

3.4 Filosofieboeken voor gevorderde (filosofie) docenten ………… 24

3.4.1 Aanbevolen door de Diaconie ……………………………………….. 24

3.4.2 Extra literatuur op alfabetische volgorde …………………………. 25

3.5 Verdiepende literatuur ……………………………………………………. 28

3.5.1 Extra literatuur op alfabetische volgorde …………………………. 28

4 Digitale informatie …………………………………………………………… 30

4.1 Aanbieders van cursussen en trainingen …………………………… 31

4.2 Filosofie gerelateerde websites ……………………………………….. 33

Literatuurlijst …………………………………………………………………………… 34

Boeken …………………………………………………………………………………….. 34

Artikel ……………………………………………………………………………………… 35

4

Inleiding

Sinds 2004 worden er in Amsterdam Zuid socratische dialooggesprekken gevoerd tussen

Amsterdammers met diverse achtergronden. De Protestantse Diaconie Amsterdam is

onder het motto ‘Jong geleerd is oud gedaan’ begonnen met het voeren van dialoog

gesprekken op basisscholen in Amsterdam. In 2008 zijn hiervoor lesopzetten ontwikkeld

voor de moeilijk bespreekbare thema’s en onderwerpen. De Protestantse Diaconie heeft

zelf de lesopzetten ontwikkeld, maar is hierbij ondersteund door studenten van de

Hogeschool van Amsterdam onder leiding van docent Pedagogiek, J.A. Tak. Een

participerende school kan met het volgen van dialooggesprekken voldoen aan de competentie burgerschapsvorming.

De handleiding die nu voor u ligt is opgesteld door Bianca Rek van de Hogeschool van

Amsterdam in opdracht van de Protestantse Diaconie Amsterdam. Met deze handleiding

willen wij ouders, leerkrachten en andere geïnteresseerden, de mogelijkheid bieden om

kennis op te doen over filosoferen met kinderen. In het eerste hoofdstuk van deze

handleiding wordt dan ook getracht om een beknopte uitleg te geven over de

basisprincipes van filosoferen met kinderen. Hier verwijzen wij naar literatuur waar er

uitleg gegeven wordt hoe filosoferen met kinderen inspeelt op de ontwikkeling en wat

voor competenties er van belang zijn. De uitleg kan op ieder zijn eigen niveau gevonden

en ontwikkeld worden. Deze handleiding bevat literatuur waarmee geïnteresseerden

leren hoe zij filosofielessen kunnen geven op de basisschool, maar ook voor

ouders/verzorgers die graag willen filosoferen met hun kinderen.

De literatuur wordt beschreven op volgorde van belangrijkheid en relevantie voor

thema;s die te maken hebben met diversiteit en burgerschapsvorming. Literatuur

rondom deze thema’s staat dus als eerste vermeld. Hierna wordt dit vervolgd met

relevante literatuur die als aanvulling gezien kan worden. Deze wordt op alfabetische

volgorde gepresenteerd. De literatuur die wij benoemen is zowel bedoeld voor beginners als voor gevorderden en is ook zowel praktijk gerelateerd als van theoretische aard.

Behalve literatuur in de vorm van boeken staat er ook veel informatie op het internet

beschreven. Ook hier hebben de studenten onderzoek naar gedaan. Het onderzoek naar

de informatie die online staat heeft geresulteerd in een lijst met organisaties en

stichtingen die cursussen en trainingen aanbieden. Dit wordt vervolgd met een lijst

websites waar meer informatie over filosofie te vinden is. Dit overzicht kunt u terug vinden in hoofdstuk 4.

Tot slot zijn er in deze handleiding diverse bijlagen opgenomen. We hebben bijvoorbeeld

de jaarverslagen van 2009 en 2010 van de Protestantse Diaconie opgenomen. Deze

jaarverslagen staan vol lesmateriaal die ontworpen zijn door de Protestantse Diaconie en

zijn bedoeld voor de gespreksleiders en/of vrijwilligers die dialooggesprekken voeren op basisscholen in Amsterdam, in opdracht van het Stadsdeel Amsterdam Zuid.

Hiernaast hebben we ook gespreksverslagen van lessen die wij bijgewoond hebben

opgenomen als bijlagen. Dit hebben wij gedaan om de lezer een compleet beeld te geven van de inhoud en opbouw van een filosofieles.

Wij wensen u veel lees- en filosofeerplezier!

Bianca Rek.

5

1 Filosoferen met kinderen

In dit hoofdstuk vindt u een korte uitleg over wat filosofie is. Daarnaast wordt uitgelegd

waarom filosoferen met kinderen zo leuk is, maar ook wordt er kort ingegaan op de

ontwikkeling van kinderen en hoe filosofie hieraan kan bijdragen, bij wijze van

burgerschapsvorming. Daarnaast wordt er uitgelegd waar je in de communicatie met

jonge pubers op kunt letten. Ook wordt er in dit hoofdstuk een korte uitleg gegeven over

de Protestantse Diaconie en hun initiatief om te filosoferen met kinderen op basisscholen

in Amsterdam. Als laatste is er een onderdeel toegevoegd over de stappen voor het voeren van een goed dialooggesprek volgens Pieter Mostert.

6

1.1 Grondlegger van kinderfilosofie

Kinderfilosofie bestaat nu ruim 30 jaar. In meer dan veertig landen wordt kinderfilosofie,

in verschillende vormen, in het onderwijs gepraktiseerd. In de Verenigde Staten, waar

het allemaal begon, zijn er al duizenden leraren die ermee werken. De filosoof Matthew Lipman geldt als grondlegger ervan (Batels. 2006, P.7).

Lipman ontwikkelde een curriculum voor kinderen. Dit curriculum staat bekend als het

IAPC programma (Bartels. 2006, p.7). IAPC staat voor: Institute for the Advancement of

Philosophy for Children. Het uitgangspunt voor iedere module is een verhaal dat special

voor kinderen uitgewerkt is. Deze verhalen dienen als modellen voor filosofisch

onderzoek. De kinderen die in de verhalen figureren vormen een onderzoeks-

gemeenschap waarin iedereen actief deelneemt aan het onderzoek, de discussie en de

ontdekking van de meest efficiënte vormen van denken (…).

Het programma is in principe bedoeld voor alle kinderen in de leeftijd van zes tot zestien

jaar’ (Bartels. 2006, p.7).

1.2 Waarom filosoferen met kinderen?

Volwassenen en ook kinderen filosoferen. We kunnen niet alles om ons heen verklaren en

dus moeten we wel filosoferen. We willen immers alles wat gebeurt begrijpen, daarom

filosoferen we. We denken na over de onderwerpen die ons interesseren, maar die wij

niet in zijn geheel kunnen bevatten of begrijpen. Filosoferen is alleen of samen nadenken

over een vraag of situatie. Het kan zijn dat een groep mensen met meerdere antwoorden

op dezelfde vragen komen. Dat is prima, zo zegt Cleghorn, want het correcte antwoord

blijft dat filosofie zorgt voor diverse inzichten en/of verklaringen om naar één en hetzelfde onderwerp te kijken.

Wij mensen willen een oordeel of een mening vormen. Wij hebben de onbedwingbare

neiging om iets te willen vinden van het gedrag of handelen van onszelf, maar ook van

de mensen om ons heen. We stellen onszelf vragen. Op deze vragen is niet altijd een

direct pasklaar antwoord te geven. Soms zijn het echte levensvragen zoals: wat is de zin

van wat ik doe? Waarom ben ik op deze aarde? Dat zijn echte filosofische vragen. Joke

Jongejan, filosoof binnen de Protestantse Diaconie zegt hierover het volgende: op

filosofische vragen is nooit één juist antwoord. Het is belangrijk dat je goed na leert

denken over de vragen en de antwoorden. Kritisch blijven en kritisch nadenken over allerlei zaken geeft al een goed begin voor een filosofische insteek.

1.3 Leren leren

Kritisch kijken naar een filosofische vraag zorgt ervoor dat je als kind verder leert kijken.

Leren denken is ook leren om te leren. ‘Het is belangrijk om kinderen de tijd te geven om

te denken, wij moeten hen leren om over onderwerpen na te denken, en uitdagen om

méér te denken’ (Cleghorn, 1995, p.16). Filosofie is daar een goed middel toe. Je neemt

een antwoord niet aan omdat iemand nu eenmaal dat antwoord geeft. Je leert nadenken

over de vraag, maar ook over het antwoord. Is dat het enige antwoord? Zou dat ook

anders kunnen zijn? Hoe kan dat anders zijn? Denken, leren en doordenken, niet alles maar gewoon aannemen. Dat is leren, dat is filosoferen.

7

1.4 Communiceren met kinderen

Over de communicatie met de doelgroep is veel geschreven. De doelgroep die wij in deze

handleiding bespreken zit al redelijk tegen de pubertijd aan. Hierom hebben wij gekozen

om adviserende tips te beschrijven voor het communiceren met jonge pubers en daarnaast ook het respectvol omgaan met elkaar in de groep.

De pubers ontwikkelen een intellectuele mogelijkheid waar Delfos het volgende over

heeft te zeggen: ‘Door de toename in intellectuele mogelijkheden kan de adolescent

metacognities vormen, dit is het denken over het denken. Metacognities openen de weg

voor het verdiepen van filosofisch denken’ (Delfos. 2005-2007, p.72). Dit is dus een heel

belangrijk deel van de ontwikkeling van jongeren als we kijken naar de filosofische

gespreksvoering. Hierover kan dus gezegd worden dat de filosofie lessen die de Diaconie

uitvoert in de bovenste groepen van de basisschool inspelen op de behoeften van de jongeren om gebruik te maken van zijn nieuwe intelligentie.

Het stellen van regels is een voorwaarde waaronder filosoferen met jongeren plaats kan

vinden. Voor het omgaan met regels is moreel besef erg belangrijk. Delfos zegt hierover

het volgende: ‘In zijn of haar morele ontwikkeling oriënteert de prepuber zich meer dan

voorheen op een ‘goed kind’ willen zijn in de ogen van anderen. Het gevolg hiervan is dat

het kind zich richt op onderwerpen die maatschappelijke belangstelling hebben en waar

ideologische meningen over bestaan’ (Delfos. 2005-2007, p.73). De jongere wil graag

mee doen, erbij horen. ‘Gezaghebbende autoriteiten kunnen de prepuber ‘sturen’’

(Delfos. 2005-2007, p.74). Dit houdt in dat de volwassenen op een correcte manier de

jongeren weer terug kan ‘sturen’ naar de vraag waar de filosofieles mee begon. Hierbij

moet opgelet worden dat de filosofiedocent niet doet alsof hij de wijsheid in pacht heeft.

Juist het denken over het denken is wat filosofie zo interessant maakt, en zoals we net

hierboven hebben kunnen lezen, sluit dit aan op de behoefte van de jonge puber in zijn ontwikkeling.

Over het opleggen van regels zegt Delfos het volgende: ‘Het opleggen van een regel is

op zich een uitstekende opvoedkundige activiteit; het biedt duidelijkheid en veiligheid. De

regel moet dan wel realistisch zijn en opvoedend naar de jongere toe en niet straffend,

en het moet vooral duidelijk zijn dat het een regel is en niet vermomd als afspraak

gepresenteerd worden (…). Bij het opleggen van een regel is het gebruikelijk dat de

jongere protesteert, maar het protest betekent niet dat de jongere de regel niet zal

respecteren’ (Delfos. 2005-2007, p.97). Het is dus juist heel erg goed om een filosofie

les met het benoemen van de regels te laten beginnen. Vaak wordt er gekozen voor een

meer losse vorm van lesgeven, maar juist de strakke regels waardoor leerlingen goed

weten waar zij aan toe zijn en wat er van hun verwacht wordt zorgt voor een jonge

puber die graag mee doet. De omgeving is voorspelbaar geworden door de regels en daarmee is de veiligheid in de groep vergroot.

Wat moeten de filosofiedocenten doen om de les op een goede manier te laten verlopen?

Zorg voor duidelijke regels en zorg dat iedereen weet waarom zij zich hieraan moeten

houden. Let op bij het corrigeren van leerlingen. ‘Nieuw gedrag leer je iemand door het

alternatieve gewenste gedrag te bekrachtigen, bijvoorbeeld door een beloning (…). Dit

kan alleen de aanzet tot het gedrag geven.’ (Delfos. 2005-2007, p.98). Geef de

leerlingen complimenten, zorg dat je hen persoonlijk aanspreekt en benoem daarbij wat

je goed vind gaan. Straffen kan ook bekrachtigend werken zoals hierboven is

beschreven. Door het geven van straf kan de leerling in achting van de andere leerlingen

stijgen en zal hij vaker voor problemen kunnen zorgen. Complimenten zijn daarentegen

ook een bekrachtiger, maar door het geven van complimenten bekrachtig je positief

gedrag en zet je daarmee aan tot het vertonen van correct gedrag. Iets wat het lesgeven een goed impuls kan geven.

8

1.5 De Diaconie en Dialoog in Actie

In Amsterdam Zuid worden sinds 2004 socratische dialogen gevoerd tussen

Amsterdammers met diverse achtergronden. Onder het motto ‘Jong geleerd is oud

gedaan’ begon de Protestantse Diaconie Amsterdam onder de noemer Dialoog in Actie

met het voeren van dialooggesprekken op basisscholen in Amsterdam. In 2008 zijn

hiervoor lesopzetten ontwikkeld om thema’s als pesten, anders-zijn, homoseksualiteit,

discriminatie, straattaal en respect bespreekbaar te maken. Een participerende school

kan met het houden van dialooggesprekken voldoen aan de competentie

burgerschapsvorming. Sinds 2006 heeft de overheid alle Nederlandse basisscholen en

middelbare scholen verplicht gesteld om actief burgerschap en de sociale integratie van

leerlingen te versterken. Scholen moeten verplicht hun leerlingen laten kennismaken met

diversiteit in de samenleving. Dialoog in Actie heeft voor het geven van de filosofielessen

zelf de lesopzetten ontwikkeld, maar is hierbij ondersteund door studenten van de

Hogeschool in Amsterdam onder leiding van docent Pedagogiek, J.A. Tak.

De Stichting Dialoog in Actie organiseert bijeenkomsten voor gespreksleiders en

vrijwilligers. Hier verzorgen zij trainingen en cursusmomenten om de vrijwilligers de fijne

kneepjes van het vak te leren. Een goede dialoogles begint volgens Pieter Mostert, filosoof bij het Nieuwe Trivium, met een goede voorbereiding.

Om op de basisschool filosofielessen te kunnen geven is het, behalve het volgen van

trainingen, van belang om literatuur te lezen. De Diaconie beschikt over veel relevante

literatuur. Als één van de belangrijkste methodiekboeken raadt de Diaconie een reeks

boeken aan van Paul Cleghorn. Deze Schotse hoofdonderwijzer ontwikkelde een methode

die sinds 10 jaar op veel basisscholen wordt toegepast.

Hieronder vindt u een opsomming van een aantal van de belangrijkste vaardigheden die

kinderen kunnen ontwikkelen door te filosoferen volgens ‘Denken door filosofie’, de methodiek van Cleghorn.

1.6 Ontwikkelen van cognitieve intelligentie

Door het proces van discussie ontwikkelen kinderen met ‘Denken door filosofie’ hun cognitieve vaardigheden. Het gaat hierbij om:

- Informatie verwerken, analyseren, interpreteren en lokaliseren.

- Onderzoeken, problemen stellen, plannen, voorspellen, conclusies trekken.

- Redeneren, argumenten geven voor meningen, oordelen afleiden uit aanwijzingen.

- Creatief denken en nieuwe, fantasievolle of innovatieve ideeën voortbrengen.

- Oordelen. Beoordelen wat werd gelezen of gehoord, beoordelingscriteria

bedenken.

1.7 Ontwikkelen van emotionele intelligentie

‘Denken door filosofie’ bevordert niet alleen de ontwikkeling van cognitieve intelligentie,

maar ook de emotionele intelligentie. Het programma ‘Denken door filosofie’ helpt de vaardigheden van de emotionele intelligentie te ontwikkelen:

- Zelfbewustzijn: weten wat je voelt en hoe dit gevoel je werk beïnvloedt, ook: een

realistische inschatting van je vaardigheden hebben.

- Zelfreguleren: emoties hanteren zodat ze helpen je werk te doen, ook:

nauwkeurig zijn.

- Motiveren: weten wat ons motiveert, doorzettingsvermogen bij tegenslag, streven

naar verbetering.

9

- Empathisch zijn: invoelen wat andere mensen voelen en dat in de omgang met

hen meewegen, ook: met veel verschillende mensen kunnen omgaan.

- Sociaal zijn: sociale situaties kunnen lezen, ook: kunnen overtuigen, leiden, onderhandelen.

1.8 Ontwikkelen van het holistische bewustzijn

De derde kracht van het programma ‘Denken door filosofie’ is dat het spirituele

vaardigheden helpt ontwikkelen.

- Holistisch zien: zien dat onderscheiden dingen op een hoger niveau van abstractie

een eenheid kunnen zijn en zien dan het geheel meer kan zijn dan alleen de som

van de delen.

- Onafhankelijk denken: in staat zijn om buiten conventies om te denken.

- Adaptief zijn: een veranderende situatie kunnen volgen en informatie over de

veranderingen snel kunnen verwerken.

De informatie, die hierboven te lezen valt (cognitieve en emotionele intelligentie en

holistisch bewustzijn), komt direct uit één van de boeken van Cleghorn die de methodiek beschrijft op de eerste paar pagina’s uit het boek (Cleghorn. 1995, p. 14 t/m 18).

1.9 Pieter Mostert (advies, tips en trucs)

- Zorg voor een veilige omgeving waarin iedereen naar elkaar luistert en er niet om

elkaars antwoorden gelachen word. Geef van te voren goed aan dat respect

hebben voor elkaar en elkaars mening erg belangrijk is. Daarnaast moeten de

leerlingen ook naar elkaar luisteren. Zorg dat de regels vóór aanvang van de

filosofieles duidelijk zijn bij alle kinderen.

- Er zijn geen goede of slechte antwoorden. Probeer de kinderen bij het onderwerp

te houden, maar probeer hen niet teveel één richting in te sturen. Wees zelf ook

niet de bron van de antwoorden, geef de kinderen de ruimte om na te denken en

wees hierin niet te sturend.

- Dwing kinderen niet tot het geven van antwoorden. Kinderen die niet actief

meedoen kunnen in hun hoofd net zo goed mee zitten te denken. Filosofie is

alleen toepasbaar in een omgeving waarin vrijwilligheid om mee te denken wordt

gewaarborgd.

- Zorg voor een goede voorbereiding. Kijk van te voren als filosofiedocent waar het

verhaal heen zou kunnen gaan. Bedenk alvast een aantal filosofische vragen en

opdrachten die hierbij aan zouden kunnen sluiten.

- Een filosofie les duurt gemiddeld genomen een uur. Een les van één uur kan voor

sommige kinderen erg lang duren. Zorg hierom dat de differentiatie goed is opgebouwd zodat ook deze kinderen tot het eind aan het werk worden gehouden.

1.10 Stappen in het voeren van een Dialoog volgens Pieter Mostert

Pieter Mostert verzorgt trainingen in opdracht van de Diaconie, vanuit zijn werkgever;

het nieuwe trivium. Samen met zijn collega Hartger Wassink heeft hij een aantal

belangrijke punten over het voeren van dialooggesprekken op papier gezet. Wij hebben

persoonlijk toestemming gekregen om deze informatie te verwerken in deze handleiding.

De volgende punten zijn voor het voeren van dialooggesprekken met kinderen erg van belang.

- Een dialoog is een gespreksvorm, waarin niet het vinden van een bepaalde

oplossing centraal staat, laat staan het ‘winnen’ van een bepaald standpunt, maar

waarin het doel is dat iedere deelnemer een beter begrip krijg van het eigen

standpunt én dat van anderen.

10

- Stap 1: Neem de tijd. Een dialoog heeft altijd één of meer momenten van

‘ongemak’ waarin het gesprek lijkt vast te lopen en het altijd even zoeken is naar

de juiste vragen om verder te komen. Er is geen vast gestelde duur van een

dialoog, maar neem de tijd.

- Stap 2: Formuleer een kernvraag. Een dialoog moet gehouden worden op basis

van een kernvraag. Zo’n vraag moet spanning oproepen en een innerlijke

tegenstrijdigheid kennen. Laat een zelfstandig naamwoord contrasteren met een

werkwoord; Moeten we de identiteit van onze school benoemen? Een goede vraag

is niet langer dan 7 of 8 woorden.

- Stap 3: Zoek een passend voorbeeld. Het voorbeeld moet passend zijn bij de

vraag, herkenbaar zijn voor deelnemers, en kan concreet beschreven worden. Als

je moeite hebt met het vinden van goede voorbeelden, vraag het eens aan je

deelnemers. Je zult verbaasd zijn waar zij mee komen.

- Stap 4: Laat de deelnemers zich verplaatsen in de situatie. Het gaat hier

nadrukkelijk niet om het geven van tips aan degene die het voorbeeld in gaf,

maar juist meer om: Wat zou jij doen in die situatie? Die vraag zorgt voor een

innerlijke dialoog. Daarmee denk je verder en dat is nu juist wat je wilt bereiken

met het voeren van dialooggesprekken.

- Stap 5: Rond af met individuele en groepsreflectie. Wat heb je bij jezelf ontdekt?

Wat is je belangrijkste nieuwe inzicht geweest? Uiteraard is er een diversiteit aan

meningen en inzichten, dialoog zorgt voor meer begrip voor de onderlinge verschillen en zorgt op een dieper gelegen niveau voor meer verbondenheid.

1.11 De opbouw van een goede voorbereiding

Een goede voorbereiding bestaat uit het inlezen in de filosofie. Het is, vooral voor

beginnend docenten, een goede stap om eerst zelf eens flink wat literatuur weg te lezen

voordat je een klas kinderen instapt met levensvragen. Welke literatuur kan ik het beste

lezen? Omdat deze vraag veelvuldig gesteld wordt, hebben wij in dit informatiepakket

flink wat literatuur opgenomen die voor alle geïnteresseerden bruikbaar is. Allereerst

beginnen wij met een lijst boeken die geschikt zijn voor beginnend filosofie docenten of

ouders die het leuk lijken om samen met hun kinderen te filosoferen. Hierin komt onder

andere de volgende informatie naar voren; Wat is discussie? Wat is dialoog? Wat is een

goede vraagstelling? Hoe stel ik een open vraag? Wat voor vragen zijn filosofie vragen?

Welke vervolgvragen zijn er die de hoofdvraag ondersteunen? Etc. Bij iedere titel staat

de auteur vermeld en een korte samenvatting beschreven om een idee te geven van de

inhoud van het boek. Iedere lijst begint met boeken die de Diaconie ons heeft

aangeraden en word aangevuld met interessante literatuur die de studenten zelf hebben

gevonden en interessant vonden.

11

2 Filosofie boeken

Dit onderdeel van de handleiding geeft een overzicht weer van de literatuur die van

belang kan zijn voor het filosoferen met kinderen. Onder iedere titel staat de auteur

genoemd en ook het jaar van uitgave, daaronder staat in het kort wat u van de inhoud

van het boek kunt verwachten. De samenvattingen van de literatuur zijn veelal van de achterkant van de boeken gehaald of komen van de site van de uitgeverij.

De onderdelen 3.1 en 3.2 geven aan welke boeken aanbevolen worden door de Diaconie

(3.1) deze staan op volgorde van belangrijkheid vanuit de visie van de Diaconie.

Hiernaast hebben we ook extra aanvullende literatuur beschreven (3.2) die ook van

belang kan zijn. 3.1 en 3.2 spelen beide in op de vraag van beginnend filosofie docenten

en/of ouders/verzorgers om meer handvatten te krijgen om te filosoferen met kinderen.

In onderdeel 3.3 kunt u literatuur vinden waar filosofische activiteiten voor kinderen in

beschreven staan. Hierna, in 3.4, vindt u een onderdeel die meer geschikt is voor

gevorderde filosofen en het laatste onderdeel van dit hoofdstuk omvat verdiepende literatuur.

Literatuur ingedeeld in twee categorieën:

Beginnende docenten & ouders/verzorgers Extra literatuur op alfabetische volgorde

13

2.1 Beginnende docenten, ouders/verzorgers

Filosoferen doe je zo, leidraad voor de basisschool, band 1 en 2, groep 1 t/m 8

Auteurs:

Rob Bartels en Marja van Rossum (2008)

Omschrijving van het boek:

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit zijn’; Wat is een deel van

jou? (H.2 p. 29); Pesten (H.4 p. 37); Sorteren en indelen (H.7 p. 47); Regels (H.12 p. 7

1); Vrije meningsuiting (H.2 p. 102); Iedereen is gelijk (H.6 p. 124); Tolerantie (H.14 p.

161). Filosofische vragen, dialoog, redeneren, samen maken ze een filosofisch gesprek.

Dat gaat niet van vandaag op morgen. In groep 5 en 6, redeneren doen de kinderen dan

natuurlijk al lang, maar het onderzoeken daarvan, van verschillende redeneerstrategieën,

dat krijgt nadrukkelijk zijn plaats in “Daarom is geen reden”. In groep 7 en 8 brengen we

het bij elkaar in de “Hoofdzaak”. Daarin onderzoeken we ook enkele in de democratie

belangrijke thema's.

Het boek van de grote filosofische tegenstellingen

Auteur:

Oscar Brenifier (2008)


‘Eindig, oneindig. Dat wat eindig is en dat wat oneindig is. Is het heelal een zandkorrel in

een uitgestrekt niets… of een enorm groot iets, zo groot dat we het ons niet voor kunnen

stellen of indenken?’ Tegenstellingen komen we al tegen als we heel klein zijn. Al heel

jong ontdekken we tegenovergestelde ideeën en dat het een betekenis krijgt door het

ander: hoog is tegengesteld aan laag, koud aan warm, donker aan licht. Dit boek

presenteert twaalf paren van tegenstellingen. Ieder paar is eerst gedefinieerd in zijn

tegenstelling, daarna verbonden door een vraag, en de conclusie laat zien dat ze elkaar

nodig hebben. De fascinerende illustraties ondersteunen de stappen en geven leven aan

de ideeën, want het denken voedt zich met beelden, het abstracte met zijn

tegengestelde, het concrete.

13

Klein maar dapper, filosoferen met jonge kinderen

Auteur:

Berrie Heesen (1996)


‘Klein maar dapper is een bundel verhalen die kinderen (maar ook volwassenen!) prikkelt

tot nadenken over fundamentele vragen’. Door de toevoeging van verwerkingsvragen en

toelichtingen is dit boek tevens te gebruiken als een methode die een verband legt

tussen de natuurlijke kinderlijke interesse in verschillende levensvragen en het belang

van het beter denken en communiceren. Het boek heeft handige stappen die het voor

beginnend docenten en ouders/verzorgers eenvoudiger maakt om te leren filosoferen.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Mensen zijn alleen

samen (p. 20); Win een wedstrijd (p. 28); Wat is eigenlijk leren? (p. 32); Grote en kleine

mensen (p. 44); De ouderdom van de taal (p. 74); Praten en luisteren (p. 78). De

omgekeerde wereld (p. 91); Zijn we gelukkig? (p. 96); Weet wat je weet en wat je niet

weet (p. 104). Dit boek is bedoeld om met kinderen in de leeftijd van 6 tot 12 jaar te filosoferen.

Denken door filosofie, voor groep 4

Auteur:

Paul Cleghorn (2006)

Omschrijving van het boek en de methode:

‘Denken voor filosofie’ is een succesvolle lesmethode waarmee kinderen met de hele klas

leren filosoferen aan de hand van verhalen en spelletjes. De serie kent een doorlopende

lijn vanaf groep 4, maar het is niet noodzakelijk om met het eerste boek te beginnen.

Door speelse herhalingen van ideeën in de opeenvolgende boeken is het goed mogelijk om later in te stappen.

Lesmateriaal gratis te downloaden vanaf: www.filosofie.svpo.nl. De kern van het ‘Denken

door filosofie’ programma is discussie. Dat is meer dan zomaar een gesprek, omdat het

voor elke deelnemer kansen biedt om de eigen ideeën en waarnemingen te ontwikkelen.

Daarmee ontstaat een ‘onderzoeksgemeenschap’ waarin leerkracht en leerlingen gezamenlijk leren en ontwikkelen.

Na de introductie van een prikkel in de vorm van een verhaal, een spel of een andere

uitdaging, worden filosofische vragen geformuleerd die de discussie op gang brengen. De

sleutel tot het ontwikkelen van een goede discussie is het stellen van open vragen en het

aanmoedigen van kinderen om hetzelfde te doen. In de loop van het programma leren

kinderen om goede vragen te stellen. Het gaat dan om vragen als: Kun je daar meer

over zeggen? Waarom denk je dat? Heb je daar aanwijzingen voor? Heb je daar bewijzen

voor? Hoe weet je dat? Waarom? Waarom? Hoe kun je te weten komen of dat waar is? Is

er nog iemand die hetzelfde idee heeft? (zo ja waarom denk je dat ook?) Als.. wat denk je dan van? (Cleghorn, 2006. p. 8 & 9).

14

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit zijn’; Ervaringen met de

methode (p. 12); De onderzoeksgemeenschap en de socratische methode (p. 14); De

opzet van de sessies (p. 19); Het belang van het vaardige vragen (p. 24); Denken door

uitdagingen (p. 28); Denken door mysteriën (p. 61); De regels veranderen (p. 65); Hoor

wie het zegt (p.71); Wie is er aan de beurt? (p. 87); Waarheid of leugen? (p 105). In het

boek worden de hoofdstukken sessies genoemd. Voor de uitvoering van één sessie wordt het uittrekken van minimaal één uur aangeraden.

Denken door filosofie

Auteur:



‘Denken voor filosofie’ is een succesvolle lesmethode waarmee kinderen met de hele klas

leren filosoferen aan de hand van verhalen en spelletjes. In wekelijkse sessies

onderzoeken kinderen met elkaar filosofische vragen over geluk, angst, schoonheid,

regels, milieu en nog veel meer. Vragen waarop niet slechts een antwoord het juiste is en

waarbij het vooral gaat om goede argumenten en ideeën. De methode sluit goed aan op

de Nederlandse onderwijspraktijk en levert een belangrijke bijdrage aan het bereiken van 6 kerndoelen voor het primair onderwijs.

Elk van de vijf boeken (naast groep 4 bestaat er ook groep5, groep6, groep7 en 8) van

de methode bevat 30 sessies, met voor iedere sessie een gedetailleerde leswijzer. Op de site: www.filosofie.svpo.nl is lesmateriaal gratis te downloaden.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Liegen in soorten en

maten (H. 62 p. 42); De jongen zonder schoenen (H. 63 p. 45); Gevolgen (H. 69 p. 70);

Jasjes van Bamboe, samenwerken (H. 71 p. 79); Flower power, kritisch denken (H. 74 p.

87); De lijster, helpen (H. 75 p. 91); Geweld verslagen, geweld (H. 80 p. 109); Als, ikzelf, oorzaak en gevolg (H. 82 p. 116). Wat de rijke man vroeg, geven (H. 86 p. 130).

Wat is goed, wat is kwaad?

Auteur:



In ‘wat is goed, wat is kwaad?’ vind je 6 grote vragen om te jongleren met ideeën en om

verder te kijken dan je neus lang is. Dit boek heeft leuke plaatjes, maar is een beetje

klein van formaat. Leuk om één op één met een kind te gebruiken, maar misschien iets

minder handig om voor een grote groep kinderen te gebruiken. De opbouw van het boek

is goed. De vragen zijn duidelijk uitgeschreven en kunnen gekoppeld worden aan het

verhaaltje in het boek. Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn;

Wet; Lief zijn; Gehoorzaamheid; Woord; Vrijheid; Goedheid.

15

Wat voel ik?

Auteur:



In ‘Wat voel ik?’ vind je 6 grote vragen om te jongleren met ideeën en om verder te

kijken dan je neus lang is. Dit is echt een heel leuk boek voor als je juf of meester bent.

Op de Pabo wordt altijd wel aandacht besteed aan hoe je kunt filosoferen met kinderen,

maar je weet er zelf te weinig van af om echt leuke en goede vragen te bedenken. In dit

boek staan dus WEL leuke en goede vragen die je meteen kunt gebruiken in de klas. Je

krijgt er de leukste gesprekken door en je leert de kinderen van je klas veel beter

kennen. Ze leren nadenken over gevoelens en deze te verwoorden. De hele serie is trouwens een aanrader om te gebruiken bij lessen Sociaal-Emotionele vorming.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Bewijzen van liefde;

Jaloezie; Ruzie; Liefde; Vriendschap; Verlegen zijn.

Waarom leef ik?

Auteur:



In ‘waarom leef ik?’ vind je 6 grote vragen om te jongleren met ideeën en om verder te

kijken dan je neus lang is. Alle boeken van Brenifier zijn op dezelfde manier opgebouwd.

De vragen die per hoofdstuk behandeld kunnen worden staan netjes bij elkaar. Het boek

heeft mooie kleurrijke plaatjes en geeft een goed beeld van de filosofieles zoals deze

bedoeld is.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Geluk; Ambitie;

Ongeluk; Bestaan; Zingeving; Dood.

Samenleven, hoe doe je dat?

Auteur:



In ‘Samenleven, hoe doe je dat?’ vind je 6 grote vragen om te jongleren met ideeën en

om verder te kijken dan je neus lang is. In dit deel van de reeks 'Filosofie voor kids'

wordt het vraagstuk 'samenleven, hoe doe je dat?' behandeld. Dit gebeurt aan de hand

van thema's als ‘respect’, 'eenzaamheid' en 'werken', die snel op te zoeken zijn door de

handige gekleurde tabs. Elk thema wordt behandeld d.m.v. een vraag, zoals: "Zijn we

allemaal gelijk?". Hierop worden verschillende antwoorden gegeven, met telkens een

kanttekening in de vorm van een 'ja, maar'. Dit zorgt ervoor dat een vraagstuk van vele,

soms onverwachte kanten wordt bekeken, hetgeen aanzet tot denken. Elk hoofdstuk

heeft een resuméachtig slot dat, ten behoeve van (zelf)reflectie, -respect en/of -

acceptatie, enige vooronderstellingen en adviezen aanreikt, waarbij toelichting niet altijd

overbodig zal zijn. Helaas ontbreekt een handleiding over de kunst van het filosoferen,

waardoor het niet zo duidelijk wordt hoe je het boek kunt gebruiken. De hilarische

16

cartoonachtige gekleurde tekeningen maken wel wat goed, ze zijn zeer beeldend en

zetten aan tot denken. Deze uitgave dient gebruikt te worden door opvoeders en kinderen (vanaf ca. 7 tot 12 jaar) die weten wat werkelijk filosoferen inhoudt.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Eenzaamheid; Respect; Eensgezindheid; Gelijkheid; Werken; Gezag.

Wat is schoonheid, wat is kunst?

Auteur:



In ‘wat is schoonheid, wat is kunst?’ vind je 6 grote vragen om te jongleren met ideeën

en om verder te kijken dan je neus lang is. De reeks ‘filosofie voor kids’ is een eerste

kennismaking met filosofie. Voor kinderen die een heleboel belangrijke vragen in hun

hoofd hebben over zichzelf, het leven en de wereld. Voor volwassenen die samen met

kinderen op zoek willen gaan, nadenken en een dialoog willen aangaan. Want kant-en-klare antwoorden vind je niet altijd! Vanaf 6 jaar.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Universaliteit; Criteria;

Begrijpen; Kunstenaars; Vrijheid; Nut; (Is wat je wilt doen ook altijd goed voor je?)

Vliegende papa’s

Auteur:



Op dezelfde manier opgebouwd als 'Klein maar dapper'. De verhaaltjes zijn geschreven

voor kinderen van verschillende leeftijden. In dit boek zijn ook enkele interessante

achtergrondartikelen opgenomen. Deze bundel geeft de leraar steun bij het filosoferen

met kinderen en bevat 15 korte verhaaltjes met filosofische thematiek, gespreksvragen

en opdrachten. Daarnaast zijn enkele gesprekken met groepen kinderen opgenomen die

ook nabesproken worden. Dit boek biedt een goed overzicht van het filosoferen met

kinderen en veel materiaal waarmee men meteen kan beginnen. De verhaaltjes zijn geschreven voor kinderen van verschillende leeftijden.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Bestaat er een kopie

van mij? (p. 26); Het geheim van je eigen gedachten (p. 31); Jij bent een deeltje van het

geheel (p. 34); Soorten papa’s (p. 50). Ook staan er tips in dit boek om te filosoferen

met kinderen (vanaf p. 74).

17

2.2 Extra literatuur op alfabetische volgorde

Van boeken ga je denken

Auteurs:

Richard Anthone en Silvie Moors (2002)


Filosoferen n.a.v. fragmenten uit de kinderen jeugdliteratuur. In dit boek zijn

fragmenten opgenomen uit literatuur voor kinderen van ca. 6 tot ca. 14 jaar. Elk fragment gaat vergezeld van een korte toelichting en een goed uitgewerkt discussieplan.

Peinzen: 49 filosofische vragen van kinderen

Auteurs:

Richard Anthone, Eddie Janssens, Steven Vervoort, en Jan Knops (2009)


De auteurs van dit boek hebben heel wat ervaring in de theorie en de praktijk van

filosoferen met kinderen. In een kort theoretisch hoofdstuk wordt de dialoogvorm

benadrukt, waarin het de bedoeling is dat de leerkracht een begeleidende rol aanneemt.

Het specifieke filosofische is dat men aan abstractere vragen toekomt over aannames,

vooronderstellingen en rechtvaardigingen. De 49 vragen behandelen uiteenlopende

onderwerpen als 'wat is vriendschap', 'wat is het verschil tussen mens en dier' of

'waarom stel je vragen'. Ze worden op één á twee pagina's uitgewerkt aan de hand van

vijf luikjes: aanduiding van het niveau (van kleuters tot groep 8), een stukje filosofische

achtergrond (voor de leerkracht), een voorstel tot gezamenlijk ervaringsmoment

(meestal het voorlezen van een relevant jeugdboek, nogal vaak eentje van Max

Velthuys), een aantal bruikbare filosofische vragen en een afsluitende verwerkingsopdracht.

Deze gevarieerde set van vragen biedt uitstekend voorbeeldmateriaal voor leerkrachten.

De lezer wordt veelvuldig verwezen naar andere literatuur over het onderwerp. Het boek

bevat een aantal invuloefeningen.

18

Wortels en Vleugels, kinderen onderzoeken bestaansvragen

Auteur:

Nanda van Bodegraven (2007)


Praktisch werkboek over niet-religieuze levensbeschouwing voor kinderen, waar

bestaansvragen op een actieve en creatieve manier aan de orde komen. Kinderen komen

met vragen over afscheid nemen, leven na de dood, God, maar ook over zelfvertrouwen,

identiteit en de zin van het leven. Dit boek wil aan de hand van dergelijke thema's

levensvragen op een creatieve, speelse en toegankelijke manier met kinderen uitwerken.

Dat gebeurt aan de hand van verhalen uit de jeugdliteratuur, mythen, vragen en

opdrachten. Het boek biedt duidelijke aanwijzingen voor zowel ouders als

beroepskrachten en is vooral geschikt voor gebruik in de klas, op de buitenschoolse

opvang en in de jeugdzorg. De activiteiten zijn bedoeld voor kinderen tussen de zes en

de twaalf jaar en kunnen uitgevoerd worden met behulp van een volwassene.

Wat is vrijheid?

Auteur:



Dit nieuwe deel van de nu achtdelige reeks 'Filosofie voor kids' houdt zich bezig met het

thema 'vrijheid'. Kinderen kunnen, onder begeleiding van een leerkracht of begeleider,

leren filosoferen rond een aantal basisvragen over het thema vrijheid. Het boek is

ingedeeld op basis van zes, bij de belevingswereld van kinderen aansluitende, vragen

zoals 'Kun je alles doen wat je wilt?', 'Moet je volwassen worden om vrij te zijn?' en

'Waarvoor dient vrijheid?'. Deze thema's zijn gemakkelijk terug te vinden door de

handige tabbladen. Toepasselijke kleurrijke illustraties en teksten en een verfijning van

vragen dagen de gebruiker uit om op zoek te gaan, te discussiëren, nog meer vragen te

stellen en na te denken over zichzelf, het leven en de wereld. Een qua indeling, lay-out

en tekstkeuze zeer sympathiek en uitnodigende uitgave voor een eerste, vooral onbevangen kennismaking met filosofie.

Geschikt voor gebruik thuis en op school, met kinderen vanaf ca. 7 tot ca. 12 jaar. Een

praktische handleiding met uitleg, over hoe te filosoferen met kinderen, ontbreekt.

19

Durft Marie in de ton?

Auteur:



In dit boekje neemt Marie afscheid van haar vader, die naar New York vliegt. Hoe lost

vader dit op? Marie leert de Griekse filosoof, Diogenes kennen. Het verhaal is geschreven

door kinderfilosoof Berrie Heesen en is zowel bruikbaar thuis als op school en nodigt uit tot het filosoferen met kinderen.

Kinderen filosoferen, Leerlingenboek

Auteur:



Voor de bovenbouw - Er is een boek voor de kinderen en een voor de leraar. De

handleiding is een heel toegankelijke introductie over filosoferen met kinderen, ook voor

leraren in onder- en middenbouw. In de praktijk is gebleken dat veel suggesties moeilijk

te gebruiken zijn voor leraren en groepen met nog weinig ervaring. Het boek voor de

kinderen is goed door kinderen individueel te gebruiken omdat er leuke opdrachten in staan.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Kies je keuze (p. 63);

Boy sorteert mensen (p. 71); De stemmen van Pjoki (p. 75); Zijn er onzinnige regels? (p. 82).

Kinderen filosoferen, docentenboek

Auteur:



Voor de bovenbouw - Er is een boek voor de kinderen en een voor de leraar. De

handleiding is een heel toegankelijke introductie over filosoferen met kinderen, ook voor

leraren in onder- en middenbouw. In de praktijk is gebleken dat veel suggesties moeilijk

te gebruiken zijn voor leraren en groepen met nog weinig ervaring. Het boek voor de

kinderen is goed door kinderen individueel te gebruiken. Het zijn verhalen waar anderen

zich in kunnen herkennen, inspiratie in kunnen vinden, en handreikingen om filosoferen

met kinderen in de eigen praktijk van groep of stage te ontwikkelen. Er staan veel tips in

en een checklist, ‘Ben ik geschikt om te filosoferen?’.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Kies je keuze (p. 63);

Boy sorteert mensen (p. 71); De stemmen van Pjoki (p. 75); Zijn er onzinnige regels? (p. 82).

20

De wereld in een kiezelsteen

Auteur:

Ingeborg Hendriks (2003)


Er ligt een schat aan filosofische gedachten in de jeugdliteratuur. Hendriks heeft uit deze

literatuur - Nederlandse en buitenlandse, proza en poëzie - verhalen en fragmenten

gekozen die uitnodigen tot denken, tot filosoferen. De vragen die zij eraan heeft

toegevoegd, zijn een extra stimulans om de teksten als uitgangspunt te nemen voor een

filosofisch gesprek. De wereld in een kiezelsteen is een filosofisch leesboek; bedoeld voor

kinderen, die het zo kunnen lezen, en voor onderwijzers en filosofen, die het kunnen gebruiken in hun lessen.

Dat is waar

Auteur:

Menno Lievers (2009)


‘Een leesboek voor wie denkt dat hij niet denken kan’. In ‘Dat is waar’ probeert een

wereldvreemde filosoof zijn gedachten te ordenen. Te pas en te onpas wordt hij daarbij

gestoord door zijn buurkinderen Elsemiek en Bas, die hem plagen met vragen die niet zo

gemakkelijk te beantwoorden zijn. De zonderlinge filosoof laat de kinderen zien dat de

antwoorden die zij geven op hun eigen vragen vaak intelligenter zijn dan ze zelf hadden ingezien.

22

2.3 Filosofieboeken met activiteiten

Dit onderdeel van de handleiding geeft een overzicht weer van literatuur waar diverse

activiteiten in staan, waar docenten en ouders/verzorgers leuke informatieve activiteiten

uit kunnen halen waarmee filosoferen met kinderen interessanter, speelser of creatiever gemaakt kan worden.

Filosoferen met Doornroosje

Auteur:

R. Anthone en R. De Smedt (2007)


Voor de jongste groepen van het voortgezet onderwijs of de oudste groepen van de

basisschool.

Dit boek van Anthone Richard, lector wijsbegeerte aan de afdeling orthopedagogie van de

Karel de Grote Hogeschool in Antwerpen, en Rika De Smedt, lerares Nederlands, is

bedoeld om kinderen vanaf 10 jaar op een leuke manier te introduceren in de filosofie.

Het boek opent met een inleiding en handleiding voor de leerkracht. Daarna volgt een

alternatieve cursus wijsbegeerte aan de hand van citaten uit Toon Tellegens 'Brieven aan

Doornroosje' (2002). Elk citaat luidt een bepaald filosofisch thema in, zoals 'zelfkennis'

(Socrates, Plato), 'taal' (Wittgenstein), 'jezelf zijn en jezelf worden' (Sartre) enzovoort.

Eerst krijg je daarbij een wel erg beknopte filosofische duiding voor de leerkracht,

aangevuld met korte bibliografieën. Daarna volgt het actieve deel voor de leerlingen, met

allerlei vragen en verwerkingsopdrachten. Een algemene bibliografie sluit het boek af. De

verschillende thema's representeren prominente filosofische dilemma's, maar vormen

niet echt een overkoepelend verhaal. De opdrachten zijn dan weer niet altijd

fundamenteel filosofisch, maar dagen toch vaak uit om wat dieper te graven.

Spelenderwijs filosoferen met kinderen

Auteur:

Nienke Bodegraven (2002)


Spelenderwijs filosoferen met kinderen leert u kinderen op speelse wijze te betrekken bij

filosofische thema’s. Dit kan uitstekend gecombineerd worden met activiteiten zoals

tekenen, toneelspelen en knutselen. In dit boek staan activiteiten die voor kinderen van

zes tot twaalf jaar interessant en leuk zijn om te doen, zowel binnen als buiten schooltijd.

Dit boek is geschreven voor begeleiders die werken met kinderen en die met hen willen

filosoferen.

22

Filosoferend ontdekken

Auteurs:

N. Van Bodengraven en M. Nijenhuis (2000)


De auteurs hebben gezamenlijk een hele nieuwe leergang opgesteld om te filosoferen

met kinderen in de basisschoolleeftijd. Het boek is prachtig uitgevoerd, inhoudelijk

boeiend en interessant. Een kind heeft een opvatting en er wordt gevraagd welke

argumenten hij heeft. Filosoferen is uitdagend, je kunt als docent boeiende lessen geven,

het stimuleert kinderen op een bijzondere manier tot verder en kritischer denken en de

worden actiever en nieuwsgieriger naar elkaars gedachten en standpunten. Dit boek,

over een onderwijsvernieuwend onderwerp, biedt leerkrachten in het basisonderwijs en

studenten een complete leergang met praktijksuggesties.

Achttien filosofische projecten voor midden- en bovenbouw. In alle projecten zijn

verbindingen gelegd met andere vak- of leergebieden, zoals rekenen, wereldoriëntatie,

e.d. Ook als je nog geen ervaring hebt, kun je er gemakkelijk mee aan de slag.

Mijn hart is een pinguïn

Auteurs:

S. Moors en F. Bral


Mijn hart is een pinguïn roept een glashelder beeld op, maar brengt je daarna in

verwarring, want het beeld krijgt meer betekenis naarmate het verhaal zich voor je

opent. De pinguïn laat zich onbevangen van alle kanten zien, van onder tot boven, met

alle conflicten, verlangens en ervaringen die hij in zich draagt. Mijn hart is een pinguïn

vindt zijn oorsprong in de oosterse filosofie. Het verhaal eindigt en begint waar de

pinguïn de sprong waagt in een zee van gevaren en beloften. In het verhaal wordt een

binnenwereld opgebouwd uit tegenstellingen, met harmonie als resultaat. Breekbaarheid

en kracht, schroom en moed, verlangen en vervulling komen tot uitdrukking in een

sobere, bijna kale tekst, eenvoudige prenten, en suggestieve muziek.

Jong en Wijs

Auteur:

T. Rondhuis (2001)


Een verzameling van filosofische gesprekken met kinderen uit groep 8 van de basisschool

en de brugklas. Hierbij zit tevens een introductie tot het filosoferen als activiteit en het

voeren van socratische gesprekken.

Het boek bevat geen abstracte verhandelingen of verwijzingen naar grote namen, maar

juist een aantal concrete situaties en vragen die aanleiding geven voor discussies. De

discussiepunten voeren terug op een aantal fundamentele kwesties in de filosofie; Wat is

echt, Geest en Lichaam, Eerlijkheid, Macht van toeval en Mysterie. Het boek biedt die inspiratie om deze thema´s zelf met leerlingen te bespreken.

23

2.4 Filosofie boeken voor gevorderde (filosofie) docenten

In paragraaf 3.4.1 staan de boeken die door de Diaconie worden aanbevolen voor

gevorderde docenten. Deze staat op volgorde van de voorkeur van de Diaconie

beschreven. In3.4.2 vindt u extra literatuur die niet is genoemd door de Diaconie, maar ook niet minder interessant is en dus toch een plekje krijgt in dit informatiepakket.

2.4.1 Aanbevolen door de Diaconie

Wat had je gedacht? Leidraad voor filosoferen met jongeren

Auteurs:

Goedele Swaef en Kristof van Rossem (2008)


‘Niet alleen kinderen, maar ook jongeren stellen vragen over zichzelf, de ander en de

maatschappij. Dit boek is geschikt om met jongeren, vooral op school maar ook

daarbuiten, stil te staan bij deze vragen. Filosoferen wordt hier opgevat als een

werkwoord en niet als het ‘vak’. Het is een praktijkboek om te filosoferen met jongeren

tussen de 12 en 18 jaar.

Om de bijdragen van de auteurs te uniformiseren zijn de lesvoorbeelden allen

opgebouwd volgens de ‘Learning Style Inventory’ van David Kolb. Kolb onderscheidt vier

leerstijlen: sensing/feeling, watching, thinking, doing. De auteurs vinden het belangrijk

dat deze leerstijlen doorlopen worden en categoriseren lesdoelstellingen, lesverloop en

evaluatievormen volgens deze vier stijlen. Dat dit boek geschreven werd door

leerkrachten heeft als voordeel dat het op maat van de huidige onderwijssituatie en

(hap)klaar voor gebruik is.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Hoe samen te leven in

een grijze augurk (hoofdstuk 2, p. 31); Wanneer is goed doen echt goed? (hoofdstuk 4,

p. 67); Is er al tijd? (hoofdstuk 5, p. 85); Waarom lachen we? (hoofdstuk 6, p. 99); Heb

je recht op alles? (hoofdstuk 7, p. 117); Is fouten maken recht of krom? (hoofdstuk 9, p.

147); Hoe anders is de ander? (hoofdstuk 11, p. 173).

Denken door filosofie, voor groepen 7 en 8

Auteur:



Dit boek sluit qua methode aan op de vorige twee delen; groep 4 en groep 6. Door het

proces van discussie, ontwikkelen kinderen met ‘denken door filosofie’ hun cognitieve

vaardigheden, hun emotionele intelligentie maar ook hun holistische kennis.

Leuke thema’s die samenhangen met het thema ‘Diversiteit’ zijn; Oude herinneringen (H.

93 p. 47); Een pen in de hand van God, goedheid (H. 97 p. 63); De droom, geluk (H. 99

p. 72); De regels van het spel, rechtvaardigheid (H.101 p. 80); Vrienden, vriendschap

(H. 105 p. 93); Nelson Mandela, rechtvaardigheid (H. 93 p. 105); Het is maar een kat,

waarde (H. 114 p. 127); De oorlogsduif, hulp (H.119 p. 145).

24

2.4.2 Extra literatuur op alfabetische volgorde

Socrates op de speelplaats

Auteur:

Richard Anthone (2007)


In dit boek geeft filosoof Richard Anthone een inleiding in het filosoferen met kinderen,

zowel in het basis- als voortgezet onderwijs. Het eerste deel van dit boek geeft een

algemeen beeld van, en een pleidooi, voor het filosoferen met kinderen. Daarna wordt de

methodiek besproken, met uitgangspunten als de socratische houding, de ‘gemeenschap

van onderzoek’ en het filosofische gesprek. Het derde deel is meer uitgebreid en

bespreekt concrete ‘kwesties’ die aan bod kunnen komen in het filosoferen met kinderen;

epistemologie, logica, ethiek en filosoferen en wiskunde. Na de slotbeschouwing volgen

nog enkele praktische appendices met vooral veel referenties naar literatuur en mogelijk

werkmateriaal.

Meer iets voor gevorderden, maar uiteindelijk onmisbaar. Wie eenmaal een tijdje met

kinderen filosofeert, heeft behoefte aan een theoretisch en pedagogisch kader. Dan kun

je niet om dit boek heen.

Filosofie van de kinderjaren

Auteur:

Gareth Matthews (1995)


‘Alle mensenkinderen filosoferen. We moeten wel’. Niet alles wat we om ons heen

waarnemen kunnen we verklaren. Toch willen we begrijpen, daarom filosoferen we. We

hebben de onbedwingbare neiging iets te willen vinden, van de dingen die gebeuren, van

het gedrag en handelen van anderen en van onszelf. We willen ons een mening of

oordeel vormen, daarvoor moeten we filosoferen. En soms dringt zich de vraag op; wat is

de zin van wat ik doe? Dat ik er ben? Dan filosoferen we. Filosoferen is van alle tijden en

alle leeftijden. Ook kinderen filosoferen, misschien nog wel meer dan volwassenen.

Kinderen weten nog niet zoveel, ze moeten wel. De Amerikaanse kinderfilosoof Gareth

Matthews suggereert zelfs dat jonge kinderen daarom de beste filosofen zijn; ze staan

nog vol vragen in de wereld (p.14).

25

Moraal in het klaslokaal. De morele kwaliteit van het leraarschap

Auteurs:

W van der Jagt en P. Vos. (2011)


Een aantal buurtbewoners schrijft gezamenlijk een brief naar school waarin ze zich

beklagen over het gedrag van leerlingen. Veel afval wordt in tuinen gegooid.

Leerlingen blokkeren het trottoir zodat voetgangers over de weg eromheen moeten

lopen. Wat nu? Hoeft het lerarenteam alleen ouders aan te spreken op de opvoeding van

hun kinderen of ligt hier ook een taak voor de school? Alle auteurs die een bijdrage

leverden aan dit boek zien een belangrijke rol weggelegd voor leraren als het gaat om

morele vorming van leerlingen.

Elke auteur benadert deze moreel vormende taak vanuit zijn eigen invalshoek, met als

gezamenlijk uitgangspunt de deugdethiek. In ieder hoofdstuk zijn aan de hand van

concrete casussen studie- en reflectieopdrachten opgenomen, die zowel studenten aan

een lerarenopleiding als ervaren leraren kunnen helpen zich verder te vormen tot een

moreel competente leerkracht.

Filosoferen is een soort wereldverkenning

Auteur:

K. van der Leeuw (1991)


Toegankelijke inleiding in de theorie over kinderfilosofie. Het boek is niet meer

verkrijgbaar, maar nog wel beschikbaar in veel bibliotheken. Helaas is er niet veel

informatie te vinden over de inhoud van dit boek. Dat zal waarschijnlijk verband houden

met de beperkte beschikbaarheid van dit boek. Ondanks de beschikbaarheid wordt dit

boek gezien als een theoretisch sterk boek dat goed bruikbaar is en zorgt voor de nodige

verdieping in de filosofie.

Spelen met denken

Auteur:

Martens. E. (2000)


Martens is meer een wetenschapper dan een kinderfilosoof. Met zijn boek probeert deze

Duitse schrijver een algemene oriëntatie te geven in de theorie en de praktijk van

filosoferen met kinderen. Daarmee is het boek niet zozeer geschikt voor ouders of

leerkrachten die een begin willen maken met het voeren van filosofische gesprekken,

maar meer een boek voor mensen die al een tijdje bezig zijn en de verdieping zoeken.

Martens geeft in dit boek een gedegen overzicht van de verschillende stromingen en benaderingen in de kinderfilosofie.

26

Geen vraag? Geen les!

Auteur:

Pieter Mostert (2011)


Dr. Pieter Mostert denkt en schrijft vanuit de socratische methode. In zijn bijdragen voor

het Expertise visieblad stelt hij steeds de vraag: hoe moet je hier nu naar kijken? Zijn

antwoorden analyseren op aangenaam kritische wijze de alledaagse aspecten van de

onderwijswerkelijkheid, van brein tot begroting, van talent tot toets.

In 'Geen vraag? Geen les!' zijn deze opstellen herzien en gerangschikt tot een praktisch

boek dat inspiratie biedt voor iedereen met hart voor goed onderwijs.

Denkgereedschap 2.0. Een filosofische onderhoudsbeurt

Auteur:

P. Wouters (2010)


Is er een filosofie waarin het niet gaat om diepzinnige statements en grote beweringen,

maar om verheldering van de problemen waar we iedere dag mee kampen? Ja, die is er.

Paul Wouters neemt de lezer bij de hand en laat zien dat de filosofie over uiteenlopende

'denkgereedschappen' beschikt om vragen te lijf te gaan. Na vele verzoeken heeft

Wouters een nieuwe en volledig herziene editie gemaakt van zijn originele boek

'Denkgereedschap'(1999), dat in de loop der jaren vele drukken beleefde. Opleiders en

professionals in uiteenlopende disciplines hebben dit boek en de bijbehorende trainingen

ontdekt als een onmisbare aanvulling op vakmatige toolbox. Zij staan voor de opgave om

hun cliënten nieuwe perspectieven aan te reiken, anders naar problemen te laten kijken,

maar hoe doen ze dat? Daarover meer informatie in dit boek.

28

2.5 Verdiepende Literatuur

Onderdeel 3.5.geeft een overzicht met verdiepende literatuur weer. De verdiepende

literatuur is bedoeld voor geïnteresseerden die meer kennis willen vergaren over het

onderwerp filosofie en meer specifiek ook filosoferen met kinderen. Onder verdiepende

literatuur verstaan we bijvoorbeeld; Engelstalige literatuur die ontwikkeld is op

universiteiten wereldwijd; maar ook literatuur van de hand van G. Matthews, een

bekende Amerikaanse kinderfilosoof.

2.5.1 Extra literatuur op alfabetische volgorde

Teaching Thinking: philosophical enquiry in the classroom

Auteur:

R. Fisher (1998)


This book is a guide to ways of using discussion in the classroom to develop children's

thinking, learning and literacy skills. Rather than being about teaching the subject of

philosophy per se, it shows how to engage children in a special kind of discussion called a

'community of enquiry'. The book shows how children of all ages and abilities can

become critical, creative and imaginative thinkers through the practice of philosophical

enquiry in the classroom, and explains how they can develop their moral and social

values, as well as their reading and literacy skills through philosophical discussion.

Nous

Auteur:

M. Lipman (1996)


De enige novel van Lipman die in zijn geheel in het Nederlands beschikbaar is. Dit boek

is geschikt voor gebruik vanaf groep 7 of 8 en in de onderbouw van het voortgezet

onderwijs. In Nous gaat het om ethisch onderzoek. De kracht van het boek zit vooral in

de toelichting en uitwerkingen voor gebruik in de groep. Ook als je niet met het boek aan

het werk wilt, is het de moeite waard de uitwerkingen te bestuderen als voorbeeld van

hoe je een goed filosofisch gesprek kunt voorbereiden.

Philosophy in the classroom

Auteurs:

M. Lipman, A.M. Sharp en F.S. Oscanyan (1980)


This is a textbook for a teacher that demonstrates how philosophical thinking can be used

in teaching children. It begins with the assumption that what is taught in schools is not

(and should not be) subject matter but rather ways of thinking. The main point is that

the classroom should be converted into a community of inquiry, and that one can begin

doing that with children. Based on the curriculum that Matt Lipman has developed at the

28

Institute for the Advancement of Philosophy for Children, which he heads, this book

describes the curriculum and explains its use. The text is self-contained, however. This

revision is thorough-going and incorporates new chapters, as well as new material in old

chapters. Part one focuses on the need of educational change and the importance of

philosophical inquiry in developing new approaches. Part Two discusses curriculum and

teaching methodology, including teacher behavior conducive to helping children. Part

Three deals with developing logic skills and moral judgment. It concludes with a chapter

on the sorts of philosophical themes pertinent to ethical inquiry for children: the right and

the fair, perfect and right, free will and determinism, change and growth, truth, caring,

standards and rules, thinking and thinking for oneself. Education, in this sense, is not a

matter of dispensing information; it is the process of assisting in the growth of the whole

individual (Lipman, Sharp & Oscanyan, 1980).

Studies in Philosophy for children

Auteur:

A.M. Sharp (1992)


"Harry Stottlemeier's Discovery", created by Matthew Lipman in 1969, is now a widely

used and highly successful tool for teaching philosophy to children. As the original novel

of the Philosophy for Children program, its goal is to present major ideas in the history of

philosophy, nurturing children's ability to think for themselves. At present, it is taught in

5,000 schools in the United States and has been translated into eighteen languages

worldwide. This collection of essays reflects upon the development, refinement, and

maturation of Philosophy for Children and on its relationship to the tradition of philosophy

itself. Teaching Harry raises philosophical issues concerning such concepts as authority,

morality, religion, justice, truth, knowledge, beauty, and goodness (Sharp, 1992).

Filosofie van de kinderjaren

Auteur:

Gareth Matthews (1995)


Denken kinderen wel op de manier waarop wij denken dat ze denken? Dit is een

bijzonder mooi boek, waarin G. Matthews verschillende opvattingen uit de pedagogiek en

opvattingen uit de ontwikkelingspsychologie bevraagt. Bevragen is de essentie van de

filosofie en dat past de bekende Amerikaanse kinderfilosoof Matthews hier ook weer toe.

30

3 Digitale informatie

In dit hoofdstuk staan websites beschreven over filosoferen. Paragraaf 4.1 speelt in op de

vraag naar cursussen en trainingen voor mensen die geïnteresseerd zijn in de dialoog

methodiek. Hier vindt u diverse aanbieders van cursussen beschreven. Voor meer

inhoudelijke informatie verwijzen wij u naar de websites die onder de kopjes staan

vermeld. Paragraaf 4.2 speelt in op de vraag naar filosofie gerelateerde websites die

meer informatie bieden om de kennis over filosofie te vergroten. De websites zijn

gevonden naar aanleiding van eigen onderzoek, maar ook met ondersteuning van Pieter

Mostert, verzorger van trainingsdagen op de Diaconie. Pieter Mostert is werkzaam bij

‘Het Nieuwe Trivium’, maar geeft in eigen tijd trainingen filosofie aan groepen en teams om de filosofische gespreksvoering te bevorderen.

@

31

3.1 Aanbieders van cursussen en trainingen

Stichting Leren Filosoferen

Stichting filosoferen heeft als doelstelling het bevorderen van de filosofische

gespreksvoering. Maatschappelijke argumenten om te filosoferen met kinderen en

procesdoelen staan op de site beschreven. Ook kunt u daar het cursusaanbod vinden.

Het cursusaanbod is bedoeld voor docenten die hun didactische arsenaal willen verrijken.

Zie ook het artikel: filosoferen met kinderen in zeven stappen. Dit artikel is erg

interessant voor iedereen die wil filosoferen met kinderen.

(www.lerenfilosoferen.nl: Geraadpleegd op: 19 december 2011)

Morele vorming in het onderwijs

Geïnspireerd op de deugdethiek, heeft prof. dr. Paul van Tongeren, hoogleraar Wijsgerige

Ethiek aan de RU Nijmegen, een cursus ontwikkeld voor schoolleiders en docenten uit het

voortgezet onderwijs. Het doel van de cursus is om hen bewust te maken van hun

moreel-vormende taak, en hen te trainen in de daarvoor vereiste competenties, ten

behoeve van de morele vorming van leerlingen.

(www.morelevorming.nl Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

Centrum Kinderfilosofie Nederland

Deze website wijst zichzelf, want hij is heel gestructureerd opgebouwd. Het onderdeel:

‘De praktijk’ geeft een overzicht van de cursussen die aangeboden worden. Daarnaast

staat er een onderdeel vermeld dat zich richt op ‘lesmateriaal en literatuur’. Het

onderdeel: ‘Ontdek wat kinderfilosofie is’ is ook erg interessant, dit deel geeft inzicht in

de geschiedenis en eerder uitgevoerd onderzoek dat is gedaan maar geeft ook antwoord

op veel gestelde vragen. Daarnaast is er een onderdeel gewijd aan de effectiviteit

(onderzoek door de jaren heen) en filosofische relevantie van kinderfilosofie. Al met al

een redelijk complete site.

(www.kinderfilosofie.nl Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

Nieuwe Trivium

Het Nieuwe Trivium verzorgt vooral ‘in company’ trainingen, in bedrijven en organisaties.

Het open aanbod is erg beperkt. Dat komt omdat Het Nieuwe Trivium geen genoegen

neemt met het bereiken van maar 1 of 2 personen in een organisatie. Zij willen de

gehele organisatie bij het veranderingsproces betrekken. Wel begeleiden zij

denkgesprekken in teams of groepen en ook leiden zij mensen op om dergelijke

gesprekken te voeren. De cursus avond voor aanvang van de Dag van de Dialoog en de

trainingsmiddag op het Sweelinck College zijn beide georganiseerd door Het Nieuwe

Trivium, in opdracht van de Diaconie.

(www.hetnieuwetrivium.nl Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

Kleine Cursus Groot Denken

60 filosofische gedachten van Richard Branson, Michael Jordan, Mahatma Gandhi en

kinderen. Op de site is een gratis cursus te vinden waarmee je in vijf stappen

inspirerende veranderingen kunt realiseren in je werk, je team en in je organisatie. De

cursus heet; ‘Kleine cursus groot denken’. De cursus is op de site te vinden onder het

onderwerp; gratis materiaal.

(www.grotedenkerskleinedenkers.nl Geraadpleegd op: 21 december 2011)

Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO)

SLO volgt ontwikkelingen op het terrein van kerndoelen in binnen- en buitenland met het

oog op advisering, ontwikkeling en implementatie van kerndoelen. Een belangrijk

kerndoel in het onderwijsbeleid is het studieonderdeel; Leren loopbaan burgerschap.

Hierbij ontwikkelen de leerlingen hun competentie op het gebied van

burgerschapsvorming en participatie. Filosofie kan hier een wezenlijke bijdrage aan

leveren. Ook heeft SLO in opdracht van het ministerie van OCW tussendoelen en

leerlijnen ontwikkeld voor alle 58 kerndoelen. De kern van de expertise betreft het

31

ontwikkelen van doelen en inhoud van leren, voor vele niveaus, van landelijk beleid tot

het klas lokaal. Filosofie is onderdeel van de leerlijn.

(www.slo.nl Geraadpleegd op: 21 december 2011).

PICOWO

PICOWO heeft verschillende cursussen ontwikkeld. Vanaf 2007 is Martine Delfos in

Utrecht aangetreden als docent die een aantal cursussen en trainingen geeft. Een

daarvan is de cursus ‘Gespreksvoeringen met kinderen’. Deze cursus wordt gegeven in

vier dagdelen, verdeeld over twee dagen. Hieronder een inleiding in de cursus en uitleg

voor wie hij bestemd is.

Gespreksvoering met kinderen is een dagelijkse bezigheid voor de meeste mensen.

Voor leerkrachten, begeleiders en hulpverleners van kinderen en gezinnen is het een

kerntaak. Toch is er weinig opleiding op dat gebied en blijken we communiceren, zeker

als het over lastige onderwerpen gaat vaak erg moeilijk te vinden. Hoe kindgericht we

ook willen zijn, het blijkt lastig om dat echt vorm te geven. In de cursus gespreksvoering

met kinderen gaat het om het ontwikkelen van een daadwerkelijk kindgerichte attitude

en het ontwikkelen van echte communicatie met kinderen. Het gaat dan om het

ontwikkelen van een attitude en om het ontdekken waar je op verschillende leeftijden

rekening mee moet houden. Hoe lang kan een gesprek met een zesjarige zijn? Moet je

spelen en praten tegelijk? Welke vraagtechnieken zijn geschikt op welke leeftijd?

(www.mdelfos.nl Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

Internationale School Voor Wijsbegeerte

Momenteel loopt hier een leergang, eens per maand een weekend op training ‘filosoferen

met kinderen en jongeren’. Via de site kunt u allerhande cursussen en trainingen

tegenkomen die gericht zijn op het overbrengen van de wijsbegeerte oftewel filosoferen.

Sommige van de trainingen die aangeboden worden hangen nauw samen met de

doelgroep basisschoolkinderen. Ook worden ‘summerschools’ aangeboden voor docenten

die zich meer didactisch willen ontwikkelen.

(www.isvw.nl Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

Bolten training, praktisch reflectie

Bolten training geeft trainingen aan geïnteresseerden op diverse vlakken. Een van de

trainingen die gegeven wordt is een toelichting op de Socratische methode. Deze cursus

had de duur van twee introductiedagen. In het bijzonder zijn deze dagen leuk en

interessant voor mensen die zelf van plan zijn om filosofielessen te organiseren voor

kinderen of willen participeren in een socratisch café en de voorkeur hebben om eerst

nog wat te oefenen.

(www.boltentraining.nl Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

32

3.2 Filosofie gerelateerde websites

Socratisch café

Door het hele land heen zitten socratische cafés. Hier worden socratische dialoog-

gesprekken gevoerd. Deze zijn niet specifiek voor de doelgroep basisschool/kinderen van

toepassing, maar kunnen wel als interessant beschouwd worden door iemand die

geïnteresseerd is in het voeren van dialoog gesprekken. Ook zullen daar mogelijk

personen rondlopen die meer informatie kunnen verschaffen over het onderwerp. Op de

site staan plaatsen, onderwerpen/thema’s en tijdstippen beschreven waarop de

gesprekken plaats vinden.

(www.socratischcafe.ning.com Geraadpleegd op: 5 januari 2012)

Spelvormen en activiteiten

Op de site staan filosofische vragen beschreven die je kunt behandelen met kinderen

vanaf 7 jaar. Ook staan er filosofische vragen die je kunt behandelen met kinderen vanaf

12 jaar. De site geeft een overzichtelijke beschrijving van de basiskennis en er staan ook

leuke spelvormen en activiteiten beschreven.

(www.mediatheek.thinkquest.nl Geraadpleegd op: 19 december 2011)

Beschrijving filosoferen met kinderen

Deze site geeft een duidelijke uitleg over filosoferen met kinderen, wat het is, wat het

doet, en hoe het werkt. Erg interessant voor iedereen die van plan in om te filosoferen

met kinderen.

(www.wijsneus.org Geraadpleegd op: 18 december 2011)

Lespraktijk

Op deze site staat veel relevante achtergrondinformatie, die relevant is, voor iedereen

die wil filosoferen met kinderen. Ook staan er op de site veel activiteiten beschreven die

je met hen kunt uitvoeren. Deze zijn gerangschikt in verschillende leeftijdscategorieën.

Er zijn activiteiten voor groep 1&2, voor groep 3&4, voor groep 5&6, en voor groep 7&8.

(www.leerkracht.nl Geraadpleegd op: 19 december 2011)

34

Literatuurlijst

Boeken

Anthone, R. (2007). Filosoferen met Doornroosje. Leuven: Acco.

Anthone, R. (2007). Socrates op de speelplaats. Leuven: Acco.

Anthone, R., Moors, S. (2002). Van boeken ga je denken. Leuven: Acco.

Anthone, R., Janssens, E., Vervoort, S., Knops, J. (2009). Peinzen. 49 filosofische vragen

van kinderen. Leuven: Acco.

Bartels, R. (2007). Kinderen leren filosoferen. Praktijkboek voor leraren. Utrecht: Agiel.

Bartels, R., Rossum, M, van. (2008). Filosoferen doe je zo, leidraad voor de basisschool,

band 2, groep 5 t/m 8. Budel: Damon.

Bodengraven, N. van & Nijenhuis, M. (2000) Filosoferend ontdekken. Hoevelaken:

Kwintessens.

Bodegraven, N. van (2000). Spelenderwijs filosoferen met kinderen. Doetinchem:

Elsevier.

Bodegraven, N. (2007). Wortels en Vleugels. Kinderen onderzoeken bestaansvragen.

Amsterdam: SWP.

Brenifier, O. (2008). Het boek van de grote filosofische tegenstellingen. Leidschendam:

Biblion.

Brenifier, O. (2006). Samenleven, hoe doe je dat? Leidschendam: Biblion.

Brenifier, O. (2005). Waarom leef ik? Leidschendam: Biblion.

Brenifier, O. (2005). Wat is goed, wat is kwaad? Leidschendam: Biblion.

Brenifier, O. (2009). Wat is schoonheid, wat is kunst? Leidschendam: Biblion.

Brenifier, O. Janssen. K. J. (2009). Wat is vrijheid? Leidschendam: NBD/Biblion.

Brenifier, O. (2005). Wat voel ik? Leidschendam: Biblion.

Cleghorn, P. (2006). Denken door filosofie. Voor groep 4. Stichting voor persoonlijk

onderwijs.

Cleghorn, P. (2006). Denken door filosofie. Voor groep 6. Stichting voor persoonlijk

onderwijs.

Cleghorn, P. (2006). Denken door filosofie. Voor groepen 7 en 8. Stichting voor

persoonlijk onderwijs.

Fisher, R. (1998). Teaching Thinking: philosophical enquiry in the classroom. Cassel.

Heesen, B. (2002). Durft Marie in de ton? Budel: Damon.

Heesen, B. (1998). Kinderen filosoferen. Leerlingenboek. Budel: Damon B.V.

Heesen, B. (1999). Kinderen filosoferen. Docentenboek. Budel: Damon B.V.

Heesen, B. (1996). Klein maar dapper. Filosoferen met jonge kinderen. Budel: Damon

B.V.

34

Heesen, B. (2009). Vliegende papa’s. Budel: Damon B.V.

Hendriks, I. (2003). De wereld in een kiezelsteen. Rotterdam: Lemniscaat.

Jagt, W, van der, Vos, P. (2011). Moraal in het klaslokaal. De morele kwaliteit van het

leraarschap. Buijten en Schipperheijn.

Leeuw, van der, K. (1991). Filosoferen is een soort wereldverkenning. Tilburg: Zwijsen.

Lievers, M. (2009) Dat is waar. Amsterdam: De Bezige Bij.

Lipman, M. (1996). Nous. University Montclair State.

Lipman, M., Sharp, A, M., Oscanyan, F, S. (1980). Philosophy in the classroom. Temple

University Press.

Martens, E. (2000). Spelen met denken. Rotterdam: Lemniscaat.

Matthews, G. (1995). Filosofie van de kinderjaren. Rotterdam: Lemniscaat.

Moors, S., Bral, F. e.a. Mijn hart is een pinguïn. Uitgeverij Pantalone. (Boek+CD).

Mostert, P. (2011). Geen vraag? Geen les! Uitgeverij Expertise HO.

Rondhuis, T. (2001). Jong en Wijs. Filosoferen met kinderen. Amsterdam: Piramide.

Sharp, A, M. (1992). Studies in Philosophy for children: HarryStottlemeier’s discovery.

Temple University Press.

Steuernagel, U., Janβen, U. (2005). Kinderuniversiteit. Nog meer antwoorden op de

moeilijkste vragen ter wereld. Houten: Lannoo.

Swaef, G, de, Rossem, K, van. (2008). Wat had je gedacht? Leidraad voor filosoferen

met jongeren. Mechelen: Plantyn.

Wouters, P. (2010). Denkgereedschap 2.0. Een filosofische onderhoudsbeurt. Rotterdam:

Lemniscaat.

Artikel

http://rob1sept.home.xs4all.nl/Bestanden/Denken%20in%20de%20school.pdf

(Geraadpleegd op: 13 januari 2012 om 12:26. Denken in de school, handleiding)

filosoferen met kinderen - dialoog in actie · 2016-09-18 · 1 filosoferen met kinderen in dit...

Documents