final data pol. science

69
Page 1 of 69 jmwq A`TvIN jmwq A`TvIN jmwq A`TvIN jmwq A`TvIN nwgirk SwSqr nwgirk SwSqr nwgirk SwSqr nwgirk SwSqr do AMkW vwly pRSn do AMkW vwly pRSn do AMkW vwly pRSn do AMkW vwly pRSn sMivDwn Aqy kwnMUn sMivDwn Aqy kwnMUn sMivDwn Aqy kwnMUn sMivDwn Aqy kwnMUn sMivDwn kI huMdw hY ? BwrqI sMivDwn iqAwr krn iv`c ikMnW smw l`gw? gWDI jI ny nmk kwnMUn ik`Qy qoiVAw? Bwrq dy pihly rwStrpqI kOx sn? Awjwd Bwrq dy pihly pRDwn mMqrI kOx sn? BwrqI nwgirkW nMU ikMny moilk AiDkwr id`qy gey hn? ikhVIAW rwj srkwrW ny SrwbbMdI kwnMUn lwgU kIqy ? BrUx hiq`Aw dw mU l kwrx kI hY? Bwrq pwiksqwn dI vMf kdo hoeI[ dwj rokU kwnMUn kdo N bxwieAw igAw? kwnMUn (Law) iks Sbd qoN auqpMn hoieAw? Lag (lYg) dw SbdI ArQ kI hY? isivl nw PrmwnI qy nw imlvrqn AMdoln iksny clwey[ AwdrSw leI kwnMUn Aqy AwdrSw leI kwnMUn Aqy AwdrSw leI kwnMUn Aqy AwdrSw leI kwnMUn Aqy Drm Drm Drm Drm fBogZ ysk Drm fBogZysk qoN kI Bwv hY? pwiksqwn iv`c iks Drm nMU mwxqw id`qI geI hY? BwrqI ;ftXkB d/ 3 AwdrS d`so? BwrqI nwgirkW nMU ikhVw inAW id`qw igAw hY? smwnqw dw AiDkwr ikhVy AnuCyd iv`c hY? kI Bwrq iv`c s`B leI ieko ijhw kwnMUn hY? 'BweIcwry' qoN kI Bwv hY? eykqw qy AKMfqw Sbd sMivDwn iv`c kdoN Aqy iks soD rwhI joiVAw igAw? Bwrq iv`c Dwrimk smwnqw leI ikhVy kdm cu`ky gey hn? mu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqv mu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqv mu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqv mu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqv AiDkwrW qoN kI Bwv hY? mu`Fly AiDkwr kI hn? CUqCwq dI smwpqI iks AnuCyd iv`c hY? w" ilk AiDkwrW iv`cly aupcwrW dy AiDkwr dw kI Bwv hY? mu`Fly AiDkwrW dI ku`l igxqI ikMnI hY? BwrqI sMivDwn ny mu`Fly AiDkwr iks dyS qoN ley hn? BwrqI nwgirkW nMU ikhVIAW suqMqrqwvW pRwpq hn?

Upload: others

Post on 12-Nov-2021

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Final Data Pol. Science

Page 1 of 69

jmwq A`TvINjmwq A`TvINjmwq A`TvINjmwq A`TvIN

nwgirk SwSqrnwgirk SwSqrnwgirk SwSqrnwgirk SwSqr

do AMkW vwly pRSndo AMkW vwly pRSndo AMkW vwly pRSndo AMkW vwly pRSn

sMivDwn Aqy kwnMUnsMivDwn Aqy kwnMUnsMivDwn Aqy kwnMUnsMivDwn Aqy kwnMUn

� sMivDwn kI huMdw hY? � BwrqI sMivDwn iqAwr krn iv`c ikMnW smw l`gw? � gWDI jI ny nmk kwnMUn ik`Qy qoiVAw? � Bwrq dy pihly rwStrpqI kOx sn? � Awjwd Bwrq dy pihly pRDwn mMqrI kOx sn? � BwrqI nwgirkW nMU ikMny moilk AiDkwr id`qy gey hn? � ikhVIAW rwj srkwrW ny SrwbbMdI kwnMUn lwgU kIqy? � BrUx hiq`Aw dw mUl kwrx kI hY? � Bwrq pwiksqwn dI vMf kdo hoeI[ � dwj rokU kwnMUn kdoN bxwieAw igAw? � kwnMUn (Law) iks Sbd qoN auqpMn hoieAw? � Lag (lYg) dw SbdI ArQ kI hY? � isivl nw PrmwnI qy nw imlvrqn AMdoln iksny clwey[

AwdrSw leI kwnMUn Aqy AwdrSw leI kwnMUn Aqy AwdrSw leI kwnMUn Aqy AwdrSw leI kwnMUn Aqy Drm Drm Drm Drm fBogZysk

Drm fBogZysk qoN kI Bwv hY?

� pwiksqwn iv`c iks Drm nMU mwxqw id`qI geI hY? � BwrqI ;ftXkB d/ 3 AwdrS d`so? � BwrqI nwgirkW nMU ikhVw inAW id`qw igAw hY? � smwnqw dw AiDkwr ikhVy AnuCyd iv`c hY? � kI Bwrq iv`c s`B leI ieko ijhw kwnMUn hY? � 'BweIcwry' qoN kI Bwv hY? � eykqw qy AKMfqw Sbd sMivDwn iv`c kdoN Aqy iks soD rwhI joiVAw igAw?

� Bwrq iv`c Dwrimk smwnqw leI ikhVy kdm cuky gey hn?

mu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqvmu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqvmu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqvmu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqv

� AiDkwrW qoN kI Bwv hY? � muFly AiDkwr kI hn? � CUqCwq dI smwpqI iks AnuCyd iv`c hY? � w"ilk AiDkwrW iv`cly aupcwrW dy AiDkwr dw kI Bwv hY? � muFly AiDkwrW dI kul igxqI ikMnI hY? � BwrqI sMivDwn ny muFly AiDkwr iks dyS qoN ley hn? � BwrqI nwgirkW nMU ikhVIAW suqMqrqwvW pRwpq hn?

Page 2: Final Data Pol. Science

Page 2 of 69

� Dwrimk suqMqrqw dw AiDkwr iks AnuCyd iv`c hY? � jykr iksy nwgirk dy AiDkwrW dI aulGMxw hovy qW auh iksdI Srn lY skdw hY?

� BwrqI nwgirkW nMU ikMny moilk kr`qv imly hn[

sMsdsMsdsMsdsMsd

� BwrqI ivDwn pwilkw dw dUjw nW d`so? � BwrqI sMsd dy do sdn ikhVy hn? � lok sBw dy mYNbr ikMny hn? � rwj sBw dy ikMny mYNbr hn? � lok sBw dw kwrjkwl ikMnW hY? � rwj sBw dw kwrjkwl d`so? � Dn dy mwmly iv`c lok sBw qy rwj sBw iv`coN kOx vDyry SkqISwlI hY?

� srkwr dy ikMny AMg huMdy hn? � kwnMUn bxwaux dw kMm kOx krdw hY? � Bwrq iv`c nw mwqr kwrjpwilkw kOx hY? � pRDwnmMqrI dI inXukqI kOx krdw hY? � rwStrpqI dI cOx kOx krdw hY? � Bwrq dy vrqmwn pRDwnmMqrI kOx hn? � Bwrq iv`c dyS dw AslI muKI kOx khwauNdw hY? � rwStrpqI AwpxI SkqIAW dI vrqoN iks dI mrjI Anuswr krdw hY?

� Bwrq dy pihly pRDwnmMqrI kOx sn?

inAWpwilkw dI kwrj ivDIinAWpwilkw dI kwrj ivDIinAWpwilkw dI kwrj ivDIinAWpwilkw dI kwrj ivDI

� inAwpwilkw kI krdI hY? � Bwrq dI s`B qoN aucI Adwlq ikhVI hY qy ikQy siQq hY? � j`jW dI inXukqI kOx krdw hY? � srv auc Adwlq q / auc Adwlq dy j`j iks aumr q`k Awpxy Ahudy qy kwrj krdy hn?

� POjdwrI AdwlqW kI hn? � dIvwnI mukdmy kI huMdy hn? � jnih`q mukdmy kI huMdy hn? � AYP.AweI.Awr kI huMdI hY? � srkwrI vkIl iks v`loN mukdmy lVdy hn? � qusI corI, durGtnw jW h`iqAw dI sUcnw s`B qoN pihlW ik`Qy idMdy ho?

� muK qOr qy mukdmy ikMnI qrHW dy huMdy hn? � cMfIgVH siQq auc Adwlq ikhVy rwjW leI hY?

Page 3: Final Data Pol. Science

Page 3 of 69

smwijk AsmwnqwvW, smwijk inAw qy srsmwijk AsmwnqwvW, smwijk inAw qy srsmwijk AsmwnqwvW, smwijk inAw qy srsmwijk AsmwnqwvW, smwijk inAw qy srkwrI XqnkwrI XqnkwrI XqnkwrI Xqn

� AYny swlw dI AjwdI mgroN kI Bwrq iv`c smwijk qy AwriQk smwnqw AweI hY?

� sImWq grup qoN kI Bwv hY? � G`t igxqI qoN kI Bwv hY? � sMprdwiekqw iks AwDwr hY? � sMprdwiekqw dw iek v`fw doS d`so? � jwq-pwq qy CUqCwq dy Kwqmy leI sMivDwn ny kI kIqw hY? � srv-is`iKAw AiBAwn ADIn srkwr kI Xqn kr rhI hY? � iks BwSw nMU rwStrI BwSw mMinAw igAw hY? � rwKvWkrx qoN kI Bwv hY? � Bwrq iv`c rwjW dI vMf iks AwDwr qy kIqI geI hY? � smwijk suriKAw dI kI loV hY? � koeI 2 mnuKI AiDkwr d`so? � jn aupXogI syvwvW kI hn? � mnuK AiDkwr AwXog dw gTn kdo hoieAw? � smwijk smwnqw ikauN jrUrI hY?

4 AMkW vwly pRSn4 AMkW vwly pRSn4 AMkW vwly pRSn4 AMkW vwly pRSn

sMivDwn qy kwnMUn sMivDwn qy kwnMUn sMivDwn qy kwnMUn sMivDwn qy kwnMUn

� sMivDwn qy kwnMUn qoN qusI kI smJdy ho? � kwnMUn dw ArQ Aqy BUimkw d`so? � nwgirkW dy AiDkwrW dw vrnx kro? � mhwqmw gWDI jI ny ibRitS kwnMUn dI aulGMxw ikauN kIqI? � inAwpwilkw nMU srv auc Aqy inrp`K ikauN bxwieAw igAw?

AwdrSw leI AwdrSw leI AwdrSw leI AwdrSw leI kwnMUn Aqy Drm kwnMUn Aqy Drm kwnMUn Aqy Drm kwnMUn Aqy Drm iBogZysk

1. Drm inr`pKqw dy ArQW dI ivAwiKAw kro? 2. inAw kI hY? iesnMU ikvyN lwgU kIqw igAw hY? 3. smwnqw nMU lwgU krn leI sMivDwn iv`c kI-kI kIqw igAw hY? 4. rwStrI eykqw qy AKMfqw nMU ikvyN pUrw kIqw jw skdw hY? 5. Bwrq nMU Drm inrp`Kqw dI loV ikauN hY?

mu`Flymu`Flymu`Flymu`Fly AiDkwr qy mu`Fly k`rqvAiDkwr qy mu`Fly k`rqvAiDkwr qy mu`Fly k`rqvAiDkwr qy mu`Fly k`rqv

1. BwrqI sMivDwn ivc muFly AiDkwr ikauN Swiml hn? 2. smwnqw dy AiDkwr iv`c kI-kI AwauNdw hY? 3. suqMqrqw dy AiDkwr iv`c ikhVIAW suqMqrqwvW Swiml hn? 4. SoSx ivruD AiDkwr dw vrnx kro? 5. nwgirkW dy muFly kr`qvW qy not ilKo[ 6. AiDkwr qy krqv ikvyN nwl-nwl cldy hn?

Page 4: Final Data Pol. Science

Page 4 of 69

pwTpwTpwTpwT----4444----sMsdsMsdsMsdsMsd

� BwrqI ivDwn pwilkw dw dUjw nW d`so? � BwrqI sMsd dy do sdn ikhVy hn? � lok sBw dy mYNbr ikMny hn? � rwj sBw dy ikMny mYNbr hn? � lok sBw dw kwrjkwl ikMnW hY? � rwj sBw dw kwrjkwl d`so? � Dn dy mwmly iv`c lok sBw qy rwj sBw iv`coN kOx vDyry SkqISwlI hY?

� srkwr dy ikMny AMg huMdy hn? � kwnMUn bxwaux dw kMm kOx krdw hY? � Bwrq iv`c nw mwqr kwrjpwilkw kOx hY? � pRDwnmMqrI dI inXukqI kOx krdw hY? � rwStrpqI dI cOx kOx krdw hY? � Bwrq dy vrqmwn pRDwnmMqrI kOx hn? � Bwrq iv`c dyS dw AslI muKI kOx khwauNdw hY? � rwStrpqI AwpxI SkqIAW dI vrqoN iks dI mrjI Anuswr krdw hY?

� Bwrq dy pihly pRDwnmMqrI kOx sn?

sMsdsMsdsMsdsMsd

1. sMsd qy not ilKo? 2. sMsdI pRxwlI dIAW muK ivSySqwvW d`so? 3. sMsd dI kwnMUn bxwaux dI ivDI d`so? 4. sMsdI pRxwlI ivc rwStrpqI qy pRDwnmMqrI dI BUimkw idE?

inAWpwilkw dI kwrj ivDIinAWpwilkw dI kwrj ivDIinAWpwilkw dI kwrj ivDIinAWpwilkw dI kwrj ivDI

1. inAwpwilkw dI BUimkw (m`hqqw) d`so? 2. AYP.AweI.Awr qy not ilKo? 3. srv auc Adwlq dw ApIlI AiDkwr Kyqr d`so? 4. j`jW dI inXukqI kOx krdw hY? 5. isivl qy POjdwrI mukdmy qy not ilKo? 6. srv auc Adwlq, auc Adwlq, ijlHw qy qhsIl p`Dr dIAW AdwlqW ik`Qy-ik`Qy hn?

smwijk AsmwnqwvW, smsmwijk AsmwnqwvW, smsmwijk AsmwnqwvW, smsmwijk AsmwnqwvW, smwijk inAw qy srkwrI Xqnwijk inAw qy srkwrI Xqnwijk inAw qy srkwrI Xqnwijk inAw qy srkwrI Xqn

1. jn aupXogI syvwvW qy not ilKo? 2. smwijk ;[oZfynk nMU ikvyN XkInI bxwieAw jw skdw hY? 3. muFly AiDkwrW dw lokW qy kI pRBwv hY? 4. mnuKI AiDkwr AwXog ADIn ikhVy-ikhVy mnuKI AiDkwr Swiml hn?

Page 5: Final Data Pol. Science

Page 5 of 69

5. BwSwvwd dy durpRBwv d`so? 6. jwqIvwd kI hY iesdy bury pRBwvW dw vrnx kro? 7. sMprdwiekqw BwrqI FWcy qy ikhVy-ikhVy mwVy pRBwv pw rhI hY vrnx kro?

8. rwKvWkrx- hoxw cwhIdw hY jW nhIN? ividAwrQI Awpxy ivcwr dyx?

jmwq 9vINjmwq 9vINjmwq 9vINjmwq 9vIN

do AMkW vwly pRSndo AMkW vwly pRSndo AMkW vwly pRSndo AMkW vwly pRSn

mnuK ie`k smwijk pRwxImnuK ie`k smwijk pRwxImnuK ie`k smwijk pRwxImnuK ie`k smwijk pRwxI

� "mnuK suBwA qoN ie`k smwijk pRwxI hY" vrxn kro? � iek AwdrS nwgirk dy do guxW dw vrxn kro? � nwgirk Aqy ivdySI iv`c AMqr sp`St kro? � nwgirk Aqy nwgirkqw dw ArQ spSt kro? � jmwdrU jW jnm jwq nwgirkqw qoN kI Bwv hY? � rwjikRq nwgirkqw pRwpq krn dy koeI do FMg ilKo? � 'pirvwr b`cy leI pihlw skUl hY" qoN kI Bwv hY? � mnuK ikhVIAW loVW dI pUrqI leI smwj iv`c rihMdw hY? � mnuK leI pirvwr dw kI mh`qv hY? � bxqr dy AwDwr qy pirvwr ikMnI qrHW dy huMdy hn? � nwgirkqw dy do muK l`Cx d`so? � dohrI nwgirkqw qoN kI Bwv hY?

srkwrsrkwrsrkwrsrkwr

� srkwr qoN qusI kI Bwv smJdy ho? � rwj dy inrmwx leI cwr jrUrI q`q ikhVy hn? � ivDwn pwilkw srkwr dw mh`qvpUrn AMg hY[ ikEN? � inAW pwilkW dI suqMqrqw qoN quhwfw kI Bwv hY? � rwj dy iv`c srkwr dw hoxw ikauN jrUrI hY? � ivDwn pwilkw Dn qy kMtrol ikvyN krdI hY? � krjpwilkw dy sYink kMm dw sMKyp vrxn kro? � inAwpwilkw dI suqMqrqw kwiem r`Kx leI j`jW dI inXukqI dw sB qoN vDIAw FMg kI hY?

� inAwpwilkw dw kwrjpwilkw qoN v`K hoxw ikauN jrUrI hY? � ivDwn pwilkw dw muK kMm kI huMdw hY? � kwrjpwilkw dw muK kMm kI huMdw hY? � suprIm kort dy j`jW dw kwrjkwl ikMnw inSicq kIqw igAw hY? � suprIm kort dy j`jW dI kI XogqwvW inSicq kIqIAW geIAW hn?

Page 6: Final Data Pol. Science

Page 6 of 69

srkwr dIAW iksmWsrkwr dIAW iksmWsrkwr dIAW iksmWsrkwr dIAW iksmW

� qwnwSwhI rwj qoN kI Bwv hY? � qwnwSwhI rwj dy koeI do AOgux ilKo? � lokqMqr srkwr iks nMU kihMdy hn? � lokqMqr dI sPlqw leI koeI do jrUrI SrqW ilKo? � lokqMqr srkwr dIAW ivSySqwvW dw vrxn kro? � sMGwqmk srkwr qoN kI Bwv hY? � sMGwqmk srkwr dIAW koeI do ivSySqwvW dw vrxn kro? � iekwqmk srkwr dy koeI do jrUrI q`q ilKo? � pRDwnqmk srkwr dhnK koeI do ivSySqwvW ilKo? � AwDuink srkwr dIAW koeI do ivSySqwvW ilKo? � AwDuink srkwr dy do muK rUp ikhVy hn? � dUjy mhWXuD qoN pihlW ikMnHW dySw ivc qwnwSwhI rwj sQwipq ho cukw sI?

� lIkwk ny AwDuink rwj nMU ikMnHW do muK SRyxIAW iv`c vMifAw hY? � sMGwqmk srkwr iv`c sMivDwn dw ilKqI hoxw ikauN jrUrI hY?

sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)

� sQwnk srkwr Aqy sQwnk svY-SwSn iv`c kI AMqr hY? � sQwnk srkwr dw lokqMqrI rwj leI kI mh`qv hY? � sQwnk srkwrW ikMny qrHW dIAW huMdIAW hn? nwm ilKo[ � AMgryjI rwj dw Bwrq dy pMcwieqI rwj qy kI pRBwv ipAw? � AwDuink pMcwieqI rwj iks dI isPwrS qy sQwpq kIqw igAw? � sMivDwn dI 73vIN soD kdoN Aqy iks leI pws kIqI geI? � gRwm pMcwieq dy srpMc dI cox ikMny icr leI kIqI jWdI hY?

4 AMkW vwly pRSn4 AMkW vwly pRSn4 AMkW vwly pRSn4 AMkW vwly pRSn

mnuK ie`k smwijk pRwxImnuK ie`k smwijk pRwxImnuK ie`k smwijk pRwxImnuK ie`k smwijk pRwxI

� mnuK ikhVIAW loVW kwrx smwj ivc rihMdw hY? � pirvwr smwijk/nwgirk guxW dw gzx{VkhY[ ivAwiKAw kro? � smwijk jIvn Gr qoN hI AwrMB huMdw hY, ivAwiKAw kro? � nwgirkqw ikvyN pRwpq kIqI jWdI hY? � nwgirkqw dy koeI cwr l`Cx ilKo? � ie`k AwdrS nwgirk iv`c ikhVy gux hoxy cwhIdy hn? � rwjikRq nwgirkqw pRwpq krn dy koeI cwr FMg ilKo? � mnuK leI pirvwr dw kI mh`qv hY? � auh ikhVIAW loVW hn jo mnuK nMU smwj iv`c rihx leI mjbUr krdIAW hn?

� bxqr dy AwDwr qy pirvwr dIAW iksmW d`so?

Page 7: Final Data Pol. Science

Page 7 of 69

srkwrsrkwrsrkwrsrkwr

� srkwr dy muK AMgW dw sMKyp vrxn kro? � inAwpwilkw sMivDwn dI r`iKAk hY? vrxn kro[ � suqMqr inAwpwilkw nMU cMgI srkwr dI ksv`tI ikauN mMinAw jWdw hY?

� kwrjpwilkw dy muK kMm d`so[ � kwrjpwilkw qoN qusI kI smJdy ho? � inAwpwilkw dI kI mh`qv hY? � inAwpwilkw dy koeI cwr muK kMm ilKo? � ivDwn pwilkw dy koeI cwr muK kMm ilKo? � inAwpwilkw nMU suqMqr r`Kx dy koeI cwr suJwA ilKo[ � j`jW dI inXukqI dy koeI iqMn FMg d`so? � ivDwnpwilkw dyS dy Dn qy iks qrHW kMtrol r`KdI hY?

srkwr dIAW iksmWsrkwr dIAW iksmWsrkwr dIAW iksmWsrkwr dIAW iksmW

� kI qwnwSwhI rwj XuD nMU auqswihq krdw hY? � sMsdI srkwr iv`c kwrjpwilkw Aqy ivDwn pwilkw dw AwpsI sbMD ikho ijhw huMdw hY?

� pRDwnwqmk srkwr iv`c kwrjpwilkw, ivDwnpwilkw A`gy jvwb dyh ikauN nhIN huMdI?

� sMGwqmk srkwr iv`c kyNdr Aqy rwjW iv`c SkqIAW dI vMf iks AwDwr qy kIqI jWdI hY?

� iekwqmk srkwr iv`c SwSn dI iekrUpqw ikvyN kwiem r`KI jWdI hY?

� lokqMqr srkwr dI sPlqw leI koeI cwr loVINdIAW SrqW ilKo? � lokqMqr srkwr dIAW ivSySqwvW dw vrxn kro? � swry dyS iv`c lokqMqr rwj sQwpq hY pRMqU AsI ies nMU sPl lokqMqr nhI kih skdy ikEN?

� sMGwqmk srkwr dIAW ivSySqwvW ilKo? � iekwqmk srkwr dIAW ivSySqwvW dso? � pRDwnwqmk pRxwlI dIAW ivSySqwvW bwry d`so? � sMsdI srkwr dy muK l`CxW dw vrxn kro? � inrMkuS jW qwnwSwhI rwj qoN kI Bwv hY? � lokqMqrI srkwr qoN kI Bwv hY? lokqMqr srkwr dIAW do jrUrI SrqW ilKo?

� sMGwqmk srkwr qoN kI Bwv hY? sMGwqmk srkwr dIAW koeI do ivSySqwvW ilKo?

sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)sQwnk srkwr (pyNfU Aqy SihrI)

� sQwnk srkwr dy mh`qv bwry ilKo? � gRwm pMcwieqW dI cox Bwv bxqr sbMDI not ilKo?

Page 8: Final Data Pol. Science

Page 8 of 69

� gRwm sBw Aqy gRwm pMcwieq iv`c kI AMqr hY? � gRwm pMcwieq dy muK kMm ikhVy ikhVy hn? � pMcwieq sMmqI dy muK kMm ikhVy ikhVy hn? � pMcwieq sMmqI dy sMgTn sbMDI ilKo? � ijlHw pRISd dI bxqr dw ivsQwr pUrvk vrxn kro? � ijlHw pRISd dy kMmW dw vrxn kro? � ngrpwilkw dI bxqr dw sMKyp vyrvw idE? � ngrpwilkwvW Coty SihrW iv`c kI-kI kMm krdIAW hn? � ngrpwilkw dI Awmdn dy swDn d`so? � ngrpwilkw dI bxqr bwry sMKyp not ilKo? � ngrpwilkw dy AiDkwr ikhVy-ikhVy hn? � ngrpwilkw dI sQwpnw iks duAwrw Aqy ikvyN kIqI jWdI hY? � ngringm dy kMmW dw sMKyp vrxn kro? � ngringm dI Awmdn dy swDn bwry d`so?

Bwrq ie`k rwStrBwrq ie`k rwStrBwrq ie`k rwStrBwrq ie`k rwStr

� Bwrq nMU iBMnqwvW dw dyS ikauN ikhw jWdw hY? � rwStrI inrmwx Aqy rwStrI eykIkrx iv`c kI AMqr hY? � Bwrq ie`k rwStr hY? ies kQn dI ivAwiKAw kro? � grIbI dI sm`isAw Bwrq dI rwStrI eykqw iv`c iks qrHW rukwvt pwauNdI hY?

� lokqMqrI Bwvnw Aqy jwqIvwd iek dUsry dy ivroDI ikvyN hn? � byrozgwrI Bwrq dw gMBIr mwmlw hY? Awpxy ivcwr d`so[ � dyS dy swhmxy muK cuxOqIAW ikhVIAW-ikhVIAW hn? iksy iek dw vrxn kro?

� sMpRdwiekqw sbMDI Awpxy ivcwr d`so? � Bwrq iv`c jwqIvwd nMU iks qrHW smwpq kIqw jw skdw hY? � ielwkw pRsqI qy Kyqrvwd qoN quhwfw kI Bwv hY? � dyS dI vDI jnsMiKAw dy muK kwrx d`so? � iBRStwcwr dIAW koeI cwr hwnIAW dso? � iBRRStwcwr nMU dUr krn dy koeI do suJwE d`so? � jl pRdUSn dy kI is`ty inkldy hn? � vrqmwn smyN ivc Bwrq iv`c nwrI dy sQwn sbMDI kI qbdIlI AweI hY?

vwqwvrn kdrW kImqW qy mnuKI sdwcwrvwqwvrn kdrW kImqW qy mnuKI sdwcwrvwqwvrn kdrW kImqW qy mnuKI sdwcwrvwqwvrn kdrW kImqW qy mnuKI sdwcwr

� iesqrIAW dI BlweI leI srkwr vloN cuky XqnW dw vrxn kro? � iesqrIAW qy b`cy vwqwvrx nMU sMBwlx leI kI kr skdy hn? � bwl BlweI leI srkwr kI Xqn kr rhI hY? � bwl BlweI leI qusI Awpxy skUl iv`c kI-kI suDwr dyKy hn?

Page 9: Final Data Pol. Science

Page 9 of 69

� sMivDwn v`loN vwqwvrx bcwaux leI nwgirkW nMU ikhVy moilk k`rqv d`sy hn?

� vwqwvrx qy mnuKI sdwcwr dI loV ikauN hY? � iesqrIAW nMU zulm, AiqAwcwr qy AinAW qoN bcwaux leI srkwr v`loN ikhVy Xqn kIqy gey hn?

iwks d;thiwks d;thiwks d;thiwks d;th

Bkrfoe ;ak;so ;w?;No^1Bkrfoe ;ak;so ;w?;No^1Bkrfoe ;ak;so ;w?;No^1Bkrfoe ;ak;so ;w?;No^1

1 nzeK tkb/ gq;aB1 nzeK tkb/ gq;aB1 nzeK tkb/ gq;aB1 nzeK tkb/ gq;aB

Gkosh ;zftXkB dhnK ftP/PsktKGkosh ;zftXkB dhnK ftP/PsktKGkosh ;zftXkB dhnK ftP/PsktKGkosh ;zftXkB dhnK ftP/PsktK

� ;zftXkB eh j[zdk j? < � Gkosh ;zftXkB pD e/ ed'A fsnko j'fJnk< � Gkosh ;zftXkB ed'A bkr{ ehsk frnk< � Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBk d/ Po{ d/ nZyoK dk toDB eo'< � gqG[skPkbh oki eh j[zdk j?< � Xow fBogZy oki eh j[zdk j?<' � Gkosh ;zftXkB ftZu fezB/ nB[S/d s/ fezBhnK nB{;{uhnK jB< � ;zxkswe YKu/ dhnK 2 ft;a/P/sktK dZ;'< � b'eszso oki eh j[zdk j?< � rDoki s'A eh Gkt j?< � ;z;dh ;ak;B gqDkbh ftZu ekoigkfbek fe; gqsh T[ZsodkJh j[zdh j?< � Gkos B/ ;z;dh ;oeko fe; d/;a s' bJh j?, � Gkos ok;aNogsh d/;a ftZu fejV/ 2 ;zeN dh x';aDk eo ;edk j?< � Gkosh BkrfoeK d/ d' w"fbe eosZt dZ;'< � pkbr^ws nfXeko fe; B{z efjzd/ jB< � ;wkBsk dk nfXeko nXhB 2 ;wkBsktK dZ;'< � ;[szsosk d/ nfXeko nXhB^2 ;[szsosktK d/ BK dZ;'< � Gkosh BkrfoeK B{z e[Zb fezB/ nfXeko gqkgs jB< � e'Jh 2 w'fbe nfXekoK d/ BK dZ;'< � fejVk nfXeko pkeh ;G nfXekoK dh oZfynk eodk j?< � oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKs fejBK bJh jB< � e'Jh^2 fBod/;ae f;XKs dZ;'< � e'Jh^2 T[dkotkdh f;XKs dZ;'< � e'Jh^2 rKXhtkdh f;XKs dZ;'< � e'Jh^2 nzsook;aNotkdh f;XKs dZ;'< � Gkos ftZu fBnK eoB dk ezw fe; B{z ;"fgnk frnk j?< � e/Ado s/ okiK ftueko MrfVQnK dk fBgNkok e"D eo ;edk j?<

Gkosh b'eszso dk ;o{g Gkosh b'eszso dk ;o{g Gkosh b'eszso dk ;o{g Gkosh b'eszso dk ;o{g

� b'eszso B{z nzro/ih Gk;ak ftZu eh fejk iKdk j/< � b'eszso fejVh Gk;ak dk ;apd j?< � fvw'; dk ;apdh noEh j?<

Page 10: Final Data Pol. Science

Page 10 of 69

� e/qNhnk dk ;apdh noE eh j?< � v?w'e/a;h dk ;apdh noE eh j?< � fbzeB nB{;ko b'eszso dh gqhGk;ak dZ;'< � b'eszso d/ d' o{g fejV/ jB< � b'ezsso dh ;cbsk bJh io{oh sZs dZ;'< � Gkosh b'eszso d/ w[Zy d';aK d/ BK dZ;'< � Gkosh gq;sktBk d/ w[Zy ;apd fejV/ jB< � ;wkfie ;wkBsk s'A eh Gkt j?< � nkofEe ;wkBsk s'A eh Gkt j?< � okiBhfse ;wkBsk s'A eh Gkt j?< � Gkosh BkrfoeK B{z fejVhnK ;[szsosktK fdZshnK jB< � pkbr ws nfXeko ftZu t'N dh T[wo fezBh j?< � pkbr ws nfXeko s'A eh Gkt j/?< � ;zgodkfJe u'D gqDkbh s' eh Gkt j?< � Xow fBogZysk s'A eh Gkt j?< � rDokih gqDkbh s' eh Gkt j?< � u'D gqfefonk d/ gVQknK d/ BK dZ;'< � ngqsZy u'D s'A eh Gkt j?< � wsdksk ;{uhnK e"D pDkT[Adk j?< � eKro; gkoNh dk u'D fB;akB eh j?, � Gkosh iBsk gkoNh dk u"D fB;akB eh j?< � u'D w[fjzw s'A eh Gkt j?< � u'DK d'okB j'J/ MrfVQnK dh nghb feZE/ ehsh ik ;edh j?< � ok;aNogsh,T[gok;aNogsh s/ ;z;d dhnK u'DK e"D eokT[dk j?< � b'ews s'A eh Gkt j?< � b'ews d/ fBowkD s/ gqrNkt/ d/ 4 ;kXBK d/ BK fby'< � eh b'eszso b'ews Bkb ubdk j? fet/< � e'Jh 3 ok;aNoh okiBhfse dbK d/ BK dZ;'< � fJzvhnB B?;aBb eKro; dk iBw ed'A j'fJnk< � ;o^J/ aU afjT{w e"D ;B< � eKro; gkoNh dh ftd/;a Bhsh eh j?< � SAARC dk g{ok Bk dZ;'< � BJP (Gkosh iBsk gkoNh)dk gqXkB e"D j?< � eKro; gkoNh d/ gqXkB e"D jB< � Gkosh efwT{fB;N gkoNhnK fejVhnK ftukoXkok s/ nXkos jB< � ;kwtkdh s/ efwT{fB;N gkoNhnK Gkos ftZu fe; fe;w dk oki pDkT[Dk

ukj[zdhnK jB < � ;q'wDh nekbh db dk iBw ed'A j'fJnk< � ;q'wDh nekbh db dk iBw dksk e"D ;B< � gzikp dk g[Bo rmB ed'A ehsk frnk< � nekbh db d/ w[Zy^2 wzst dZ;'< � fto'Xh fXo e"D j[zdk j?< � fto'Xh db dk w[Zy ezw eh j?< � fto'Xh fXo b'eK B{z okiBhfse f;Zfynk fet/A fdzd/ jB< � b'eszso ftZu pdbth ;oeko pBkT[D dk ekoi e"D eodk j?< � fto'Xh gkoNh d/ d' ezw dZ;'<

Page 11: Final Data Pol. Science

Page 11 of 69

;w?;No^2;w?;No^2;w?;No^2;w?;No^2

e/Adoh ;oeko e/Adoh ;oeko e/Adoh ;oeko e/Adoh ;oeko

� Gkosh ;z;d d/ fezB/ ;dB jB< � Gkosh ;z;d dk j/mbk ;dB fejVk j?< b'e ;Gk dk w/Apo pDB bJh tZX s' tZX fezB/ ;kb dh nk:{j't/< � b'e ;Gk d/ tZX s' tZX fezB/ w?Apo j' ;ed/ jB< � 1973 ftZu 31t/A ;zftXkfBe ;'X d[nkok b'e ;Gk d/ w?poK dh ;zfynk fezBh

fB;afus ehsh rJh< � ok;aNogsh b'e ;Gk ftZu fezB/ w?Apo Bkwid eo ;edk j?< � b'e ;GK dhnK p?meK dh gqXkBrh e"D eodk j?< � ;gheo dh r?o jkiaoh ftZu T[;dk ekoi e"D ;zGkbdk j?< � oki ;Gk d/ tZX s' tZX fezB/ w?Apo j' ;ed/ jB< � oki ;Gk ftZu ok;aNogsh fezB/ w?poK B{z Bkwiad eodk j?< � b'e ;Gk dk ekoiekb fezBk j[zdk j?< � oki ;Gk dk ekoiekb fezBk j[zdk j?< � oki ;Gk dk w?Apo pDB d/ bJh fezBh ;kb dh T[wo j'Dh ukjhdh j?< � oki ;Gk fJZe ;EkJh ;dB j? iK n;EkJh ;dB< � Gkos ftZu j[D sZe b'e ;Gk dhnK fezBhnK u''DQK j'JhnK ns/ nkyoh u'DK ed'A

j'JhnK< � oki ;Gk dhnK p?meK dh gqXkBrh e"D eodk j?< � fpZb fezBh soQK d/ j[zd/ jB< � ;XkoB fpZb fe;B{z efjzd/ jB< � ftZs fpb s' eh Gkt j?< � ok;aNogsh B{z e"D u[Ddk j?< � ok;aNogsh dk ekoiekb fezBk j[zdk j?< � ok;aNogsh B{z fezB/ o[gJ/ wjhBk sBykj fwbdh j?< � d/; dk w[yh e"D j[zdk j?< � ok;aNogsh fezBk T[u nfXekohnK dh fB:[esh eodk j?< � ok;aNogsh dh gYr^jkiaoh ftZu T[; d/ ezw B{z e"D ;zGkbdk j?, � T[g^ok;aNogsh fezB/ ;kb bJh u[fDQnk iKdk j?< � gqXkB wzsoh dh fB:[esh e"D eodk j?< � ;XkoB s"o s/ wzsoh gfo;ad ftZu fezB/ soQK d/ wzsoh fB:[es ehs/ iKd/ jB< � d/;a dh ;G s' T[Zu ndkbs feZE/ ;fEs j?< � ;[gohw e'oN ftZu e[Zb fezB/ iZi j[zd/ jB< � ;ot T[u ndkbs d/ iZi fezBh ;kb sZe gdth d/ ezw eod/ jB< � ;ot T[u ndkbs d/ iZi B{z fezBh sBykj fwbdh j?< � ;ot T[u ndkbs d/ iZiK dhnK :'rsktK dZ;'< � ;ot T[u ndkbs d/ iZiK B{z e"D u[Ddk j?< � fBnkfJe g[ZBo fBohyD ;aesh s' eh Gkt j?< � wzsoh gfo;ad dk fBowkD fe; soQK j[zdk j?< � wzsoh gfo;ad dk fBowkD e"D eodk j?< � d/;a dh n;b ekoigkfbek fejVh j?< � nfGb/y ndkbs fe; B{z wzfBnk iKdk j/< � T[u ndkbs d/ c?A;b/ fto[ZX nghb feZE/ ehsh ik ;edh j?< � wzsoh wzvb s/ wzsoh gfo;ad ftZu' fejVh ;z;Ek tX/o/ wjZstg{oD j? s/

feT[<

Page 12: Final Data Pol. Science

Page 12 of 69

� ;ot T[u ndkbs d/ iZiK B{z gdthA s' e"D jNk ;edk j?< � ;z;d d/ d'BK ;dBK ftZu'A gk; fpb fe; dh wzBi{oh s' pknd kwnMUn dk o{g

XkoD eodk j?<

oki ;oeko oki ;oeko oki ;oeko oki ;oeko

� d/;a dk ;k;aB gqpzX e"D ubkT[Adk j?< � Gkosh ;zftXkB nB[;ko fezBQK ftZu ;aeshnK dh tzv ehsh rJh j?, � Gkos ftZu fJ; ;w/ fezB/ oki ns/ ;zxh y/so jB< � oki ftXkB wzvb d/ fezB/ ;dB j[zd/ jB< � oki ftXkB wzvb d/ w?poK bJh :'rsktK dZ;'< � oki ftXkB wzvb ftZu xZN s' xZN s/ tZX s' tZX fezB/ w?Apo j' ;ed/ jB< � gzikp ftZu ftXkB ;GK d/ fezB/ w?po jB< � ftXkB ;GK d/ w?poK dh fB:[esh gqsZy o{g ftZu fezBQK d[nkok ehsh iKdh j?< � ftXkB ;Gk dk w?Apo pDB bJh xZN' xZN fezB/ ;kb T[wo ukjhdh j?< � ftXkB ;Gk dk ekoigkb fezBk j[zdk j?< � oki ftXkB ;Gk dk ekotkJh ubkT'[D bJh e'ow eh fB;afus ehsk j?< � ftXkB gfo;ad fe;B{z efjzd/ jB< � ftXkB gfo;ad d/ w?poK dh xZN' xZN ;zfynk fezBh fB;fus ehsh rJh j?, � ftXkB gfo;ad d/ w?poK dhnK :'rsktK eh fB;fus ehshnK rJhnk jB< � ftXkB gfo;ad dk w?po pDB bJh xZN' xZN fezB/ ;kb T[wo fB;fus ehsh

rJh j?< � ftXkB gfo;ad d/ w?poK ek ekoiekb fezBk fB;fus ehsk frnk j?< � ftXkB gfo;ad nkgD/ w?poK ftZu' jh ;dB dh ekotkJh ubkT[D bJh fe; B{z

u[Ddh j?< � ;XkoB fpZb oki ftXkB gkfbek d/ fejV/ ;dB ftZu g/;a ehsk ik ;edk j?< � oki dk ;zftXkfBe w[Zyh e'D j[zdk j?< � okigkb dh fB:[esh fe; d[nkok j[zdh j?< � okigkb dh fB:[esh fezB/ ;kb bJh j[zdh j?< � okigkb B{z fezB o[gJ? wjhBk sBykj fwbdh j?< � okigkb dh fB:[esh bJh fezB/ ;kb T[wo fB;afus ehsh rJh j?< � w[Zy wzsoh dh fB:[esh e"D eodk j?< � w[Zy wzsoh dh fB:[esh fet/ j[zdh j?< � ok;aNogsh oki ed'A bkr{ ehsk ikdk j?< � e/Ado ns/ okiK ftZu' ;G s' tZX ;aeshnK fe;d/ e'b jB< � e/doh ;oeko fe; ;{uh d/ fezB/ ftf;anK s/ ekB{zB pDkT[AdhnK jB< � oki ;oeko fe; ;{uh d/ fezB/ ftf;anK s/ ekB{zB pDkT[AdhnK jB< � ;kv/ oki ftZu ftXkB gkfbek fJe ;dBh j? iK d' ;dBh< � fezBk okiK ftZu ;KMh jkJhe'oN j?< � jkJhe'oN ftZu e[Zb fezB/ iZi j[zd/ jB< � jkJhe'oN dk iZi fB:[es j' ikD s/ pknd fezBh T[wo sZe nj[Zd/ s/ ofj

;ed/ jB< � jkJhe'oN d/ w[Zy iZi B{z fezBh sBykj fwbdh j?< � jkJhe'oN B{z nkgD/ nXhB ndkbsK d/ c?;fbnK fto[ZX fezB/ gqeko dhnK

nghbK ;[DB dk nfXeko j?< � fibQK gZXo s/ ;G s' tZvh ndkbs fejVh j[zdh j? < � b'e ndkbsK s' s[jkvk eh Gkt j?<

Page 13: Final Data Pol. Science

Page 13 of 69

� b'e ndkbsK dh XkoBk d/ pkBhpkBhpkBhpkBh fe;B{z wzfBQnk iKdk j?< � gfjbh b'e ndkbs feZE/ p[bkJh rJh< � ;zx ;{uh ftZu e"wh wjZst d/ fezB/ ft;a/ ;akfwb jB< � oki ;{uh ftZu fezB/ ft;a/ ;akfwb jB< � shih ;{uh ;wtosh ;{uh ftZu fezB/ ft;a/ ;akfwb ehs/ rJ/ jB< � e/Ado s/ okiK ftueko seoko s/ fe; d/ j[ew nB[;ko ekB{zB pDdk j?< � oki ;oekoK XB dh gqkgs bJh fe; s/ fBoGo eodhnK jB< � ;zx ;{uh s/ oki ;{uh s/ e"D ekB{zB pDkT[Adk j?< � ok;aNogsh fe;dh fog'oN nB[;ko fe;/ oki ftZu ok;aNogsh oki bkr{ eo

;edk j?< � oki wzsoh gfo;ad dk X[ok fe;B{z wzfBnk iKdk j?< � ;?;aB iZi dh ndkbs fejV/ gZXo s/ ;Ekgs ehsh iKdh j?<

Gkos dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNoGkos dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNoGkos dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNoGkos dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNo

� Gkosh ftd/;a Bhsh d/ pkBh e"D ;B< � ftd/;a Bhsh eh j[zdh j?< � r[ZN fBob/gsk s'A eh Gkt j?< � ;z;ko ftZu gfjbK fejV/ d' r[ZN ;B< � r[ZN fBob/gsk dh Bhsh fe;B/ ngDkJh< � gzu;ahb dk ;wM"sk ed'A j'fJnk< � gzu;ahb dk ;wM"sk fejV/ dySw ftueko j'fJnk< � gzu;hb d/ e'Jh 2 f;XKs dZ;'< � eh Gkos ;kwokitkd s/ p;shtkd dk fto'Xh j?< � fB;asoheoD s'A eh Gkt j?< � Gkos dh gowkD{ Bhsh eh j?< � Gkos B/ g'yoB ftZu (gowkD{ Xwke/)ed'A ehs/< � nkslvwd s'A eh Gkt j?< � '';koe'' dk g{ok BK eh j?< � ;koe dk iBw ed' j'fJnk< � Gkos B/ rwStr wzvb dh w?Apoh ed'A gqkgs ehsh< � ;z:[es rwStr dk iBw fejV/ wjK:[ZX s' pknd j'fJnk< � d{ik ft;at :{ZX ed'A s'A ed'A sZe j'fJnk< � ;z:[es ok;aNo dk iBw ed'A j'fJnk< � ;z:[es ok;aNo d/ w"fbe w?Apo fezB/ ;B< � toswkB ;w/ ;z:[es ok;aNo d/ fezB/ w?Apo jB< � ;z:[es ok;aNo d/ 3 nzrK d/ BK dZ;'< � ;[oZfynk gfo;ad d/ e[Zb w?Apo fezB/ jB< � thN' ;aesh eh j[zdh j?< � thN' ;aesh tkb/ 5 mYNbr d/;aK d/ BK dZ;'< � No;aNhf;g gfo;ad eh ezw eodh j?< � nzso ok;aNoh ndkbs d/ iZiK dk ekoiekb eh j?< � Gkos B/ ;z:[es ok;aNo B{z fejV/ d' soqK Bkb ;fj:'r fdZsk< � 1954 ftZu Gkos dh fejVh fJ;soh ;z:[es ok;aNo dh wjK;Gk d/ w?Apo

pDh< � ;qh Br/Ado f;zx s/ ;h anko agkme ;z:[es ok;aNo ftZu fe; nj[Zd/ s/ oj/

jB<

Page 14: Final Data Pol. Science

Page 14 of 69

� NPT ;zXh eh j?,)Gkt fJ; dk BK dZ;'< � Gkos s/ nwohek ftZu qxwA d/ d' ekoD dZ;'< � Gkos s/ gke (gkfe;skB)ftueko qxwA dk fJZe ekoD dZ;'< � Gkos s/ uhB ftueko ;wM"s/ dh e'Jh 2 ;aosk dZ;'< � Gkos s/ gke ftueko tzv fe; ekoD j'Jh< � e;awho ;wZf;nk fe; fe; d/;a ftZu j?< � wB[Zyh nfXekoK s' eh Gkt j?< � fB;asoheoD feT[A io{oh j?<

3 nzeK tkb/ gq;aB3 nzeK tkb/ gq;aB3 nzeK tkb/ gq;aB3 nzeK tkb/ gq;aB

Gkosh ;zftXkB dhnK ft;a/;sktKGkosh ;zftXkB dhnK ft;a/;sktKGkosh ;zftXkB dhnK ft;a/;sktKGkosh ;zftXkB dhnK ft;a/;sktK

� ;zftXkB s' eh s[jkvk Gkt j?< � ;zftXkB dh gq;sktBk eh do;akT[dh j?< � gq;sktBk eh j[zdh j?< � gq;sktBk fejV/ ;apdK s' nkozG j[zdh j? s/ T[;dk eh Gkt j?< � Gkosh ;zftXkB dhnK 3 gqw[Zy ft;a/;sktK dZ;'< � ;zxkswe ;zftXkB s'A s[jkvk eh Gkt j?< � ;zxkswe ;ak;B dhnK 3 ft;a/;sktK dZ;'< � Gkosh BkrfoeK d/ uko nfXekoK d/ BK fby'< � Gkosh BkrfoeK d/ 3 w"fbe eosZt dZ;'< � Gkos gqG[sk;akbh d/;a j?, toDB eo'< � Gkos Xow fBogZy d/;a j?< toBD eo'< � Xow fBogZy d/;a eh j[zdk j?< eh Gkos Xow fBogZy d/;a j?< � ;wkitkdh dk noE ehj?< � Gkos B{z ;wkkitkdh d/;a pDkT[D ftZu eh^eh ftt;EktK ehshnK jB< � b'eszso oki fe;B[z efjzd/ jB< � Gkos fJZe b'eszsoh oki j? toDB eo'< � rDszso dyS fejVk j[zdk j?< � Gkos rDszso j? fJj fejV/ sZEK s' gsk bZrdk j?< � Gkos ;zftXkB ed'A fsnko j'fJnks/ fe; fwsh B{z bkr{ ehsk frnk< � Gkosh ;zftXkB bzwk s/ ft;sfos j? toBD eo'< � Gkosh ;zftXkB ftZu fejV/ fJekswe sZs gkJ/ iKd/ jB< e'Jh 3 sZsK dk

toBD eo'< � ;z;dh gqDkbh eh j[zdh j?< � ;[szso s/ fBogZy fBnKgkfbek fejVh j[zdh j?< � Gkosh ok;aNogsh B{z ;azeNekb B{z BfiZmD bJh fejVhnk ;aeshnK fdZshnk

jB< � pkbr ws nfXeko eh j[zdk j?< � w'fbe nfXekoK s/ fBod/;ae f;XKsK ftZu ^2 nzso dZ;'< � e'Jh 3 fBod/;ae f;XKs fby'<

e/doh ;oeko e/doh ;oeko e/doh ;oeko e/doh ;oeko

� Gkosh e/Adoh ;oeko d/ 3 w[Zy nzr dZ;'< � n;bh ekoigkfbek s/ Bk wkso ekoigkfbek e"D e"D jB< � Gkosh ;z;d d/ fezB// ;dB jB^ Bk dZ;'<

Page 15: Final Data Pol. Science

Page 15 of 69

� b'e ;Gk d/ w?poK bJh :'rsktK dZ;'< � b'e ;Gk d/ w?poK s/ B'N fby'< � b'e ;Gk d/ ekoiekb s/ B'N fby'< � b'e ;Gk d/ ;gheo dh fB:[esh fet/ j[zdh j?< � nft;atk; d/ gq;skt s'A eh Gkt j?< � ok;aNogsh b'e ;Gk ftZu fezB/ s/ fejV/ w?Apo Bkwiad eodk j?< � Gkos ftZu j[D sZe b'e ;Gk dhnK fezBhnK u'DK j'JhnK s/ nkyoh u"D ed'

j'Jh< � oki ;Gk d/ w?poK dh frDsh dZ;'< Bkwid w?poK dk th toDB eo'< � ;z;d dh ftZsh ;aesh eh j?< � ok;aNogsh B{z ;z;d fet/A jNk ;edh j?< � ;z;d iZiK B{z fet/ jNk ;edh j?< � fpb fezBh soQK d/ j[zd/ jB BK dZ;'< � XB fpb fejVk j[zdk j? s/ T[;B{z e"D gk; eodk j?< � Gkosh ok;Nogsh BK wkso dk w[Zyh feT[ j?< � Gkosh ok;aNogsh bJh fejVh :'rsktK io{oh jB< � gqXkB wzsoh dh fB:[esh fet/A j[zdh j?< � ;ErB wsk eh j[zdk j?< � b'e ;Gk fet/ Gzr ehsh iKdh j?< � Gkosh ;z;d ftZu fXnkB fdtkT{ ws/ dk eh Gkt j?< � Gkosh ok;aNogsh oki ;Gk ftZu fezB/ w?Apo Bkwiad eodk j? s/ fejV/< � oki ;Gk dh p?meK dh gqXkBrh e"D eodk j? ns/ T[; d/ io{oh ezw dZ;'< � oki ;Gk d/ w?poK bJh :'rsktK dZ;'< � oki ;Gk fJZe ;EkJh ;dB j? toBD eo'< � wjKd';a dk w[eZdwk eh j[zdk j?< � nfXnkd/;a eh j[zdk j? s/ e"D ikoh eodk j?< � wzsoh wzvb dh ;w[fje fizw/tkoh eh j?< � wzsoh wzvb dh ftneshrs fizw/tkoh eh j?< � ok;aNogsh B{z e"D u[Ddk j?< � ;ot T[u ndkbs d/ iZiK dhnK :'rsktK dZ;'< � ;ot T[Zu ndkbs d/ iZiK B{z e"D fet/A u[Ddk j?< � ;ot TZ[u ndkbs d/ iZiK dk ekoiekb fezBQK j? ns/ fJBQK B{z fet/A jNkfJnk

iKdk j?< � fBnkfJe g[Bo fBohyD s'A eh Gkt j?, � fBnKgkfbek fet/A ;[szso pD ;edh j?< � nfGb/y ndkbs s'A eh Gkt j?< � ;otA T[u ndkbs fejV/ ;bkjekoh ekoi eodh j?< � ;ot T[Zu ndkbs d/ w[ZYb/ nfXeko y/so ftZu eh^eh nkT[Adk j?< � wzsoh gfo;ad dk fBowkD fet/ j[zdk j? s/ e"D eodk j/< � wzsoh gfo;ad d/ e'Jh w[Zy ezw dZ;'< � wzsoh gfo;ad s/ wzsoh wzvb ftZu nzso dZ;'< � ;z;d ftZu ;gheo d/ fszB w[Zy ezwK dk toBD eo'<

oki ;oekooki ;oekooki ;oekooki ;oeko

� ;zxkswe YKu/ nXhB fejVhnK ;oekoK ezw eodhnK jB< � toswkB ;w/A Gkos ftZu fezB/ oki s/ fezB/ e/Adoh ;ak;s gqd/;a jB<

Page 16: Final Data Pol. Science

Page 16 of 69

� oki ftXkB wzvb d/ fezB/ ;dB j[zd/ jB< T[jBK ;dBK dk toDB eo'< � oki ftXkB wzvb d/ w/poK bJh :'rsktK dZ;'< � oki ftXkB wzvb d/ w/?poK bJh :'rsktK dZ;'< � oki ftXkB ;Gk ftZu xZN s'A xZN fezB/ s/ tZX s' tZX fezB/ w?Apo j' ;ed/ jB< � oki ftXkB ;Gk dk ;gheo fet/A u[fDQnk iKdk j?< � oki ftXkB gfo;ad d/ w?ApoK dh :'rsktK dZ;'< � fezBQK d' okiK ftZu ftXkB gfo;ad ;Ekgs j?< � ftXkB gfo;ad d/ ekoiekb dk toBD eo'< � oki ftXkB ;GK dhnK ;aeshnK dZ;'< � okigkb dh fB:[esh fet/A ehsh iKdh j?< � w[Zy wzsoh dh fB:[esh fet/A jz[dh j? s/ e"D eodk j?< � okigkb dk ekoiekb fezBQk j?< � ;zeNekb ;w/A okiigkb dh eh ;fEsh j?< � jkJhe'oN d/ iZiK dk ekoiekb eh j?< fJjBK B{z fet/A jNkfJnk ik ;edk j?< � jkJhe'oN d/ iZiK dhnK eh :'rsktK jB< � jkJhe'oN d/ iZiK dh frDsh s/ B'N fby'< � jkJhe'oN dhnK 2 ;aeshnK dZ;'< � b'e ndkbsK s' s[jkvk eh Gkt j?< � s[jkv/ oki ftZu ftXkB gkfbek fJZe ;dBh j? iK d' ;dBh< � e/Ado s/ okiK ftZu' ;aeshnK fe; e'b tZX jB s/ feT[< � e/Adoh ;oeko fe; ;{uh d/ fezB/ ftf;anK s/ ekB{zB pDkT[DhnK jB< � oki ;oekoK fe; ;{uh d/ fezB/ ftf;anK s/ ekB{zB pDkT[DhnK jB< toDB

eo'< � oki ;oekoK^XB bJh fe; s/ fBoGo eodhnK jB<

Gkosh b'e szso dk ;o{gGkosh b'e szso dk ;o{gGkosh b'e szso dk ;o{gGkosh b'e szso dk ;o{g

� b'eszso dk noE dZ;'< � Gkos ftZu b'eszsoh ;oeko dh eh ;fEsh j?< � Gkosh b'eszso dhnK 3 ft;a/;sktK dZ;'< � u'D ftXhnK fezB/ gqeko dhnK j[zdhnK jB< � b'ews s'A s[jkvk eh Gkt j?< � b'ews d/ fBowkD s/ gqrNkt/ d/ 3 ;kXBK dk toDB eo'< � ;t;E$tXhnk b'ews d/ okj ftZu nkJhnK e'Jh 3 o[ektNK dk toBD eo'< � uzr/ s/ ;t;E b'ews bJh fejVhnK ;aosK io{oh jB toBD eo'< � Gkosh ok;aNoh eKro; d/ iBw s/ B'N fby'< � ;q'wDh nekbh db dk iBw ed'A s/ fe;dh nrtkJh nXhB j'fJnk< � Gkos d/ w[Zy ok;aNoh okiBhse dbK d/ BK dZ;'< � ;q'wDh nekbh db dh gqw[Zy ftukoXkoK s/ B'N fby'< � Gkosh iBsk gkoNh dhnK w[Zy BhshnK dk toBD eo'< � Gkos dh efwT{fB;N gkoNh s/ ;kwtkdh gkoNh Gkos ftZu fe; soQK dk

YKuk ukj[zdhnK jB< � b'eszso ftZu fto'Xh gkoNh d/ 3 ezw dZ;'< � fto'Xh gkoNh dh G{fwek s/ B'N fby'< � Gkosh wkoe;tkdh efwT{fB;N gkoNh dhnK BhshnK dZ;'< � Gkosh ok;Noh eKro; dhnK gqw[Zy BhshnK s/ B'N fby'< � Gkosh u'D gqfeqnk d/ gfjb/ 3 gVktK dk toBD fdU<

Page 17: Final Data Pol. Science

Page 17 of 69

� okiBhfse dbK B{z u"D fB;akB s/ wkDsk e"D fdzdk j?< � gqsZy u"D s'A eh Gkt j?< T[dkjoD fdU< � ngqsZy u'D s'A eh Gkt j?< T[dkjoD fdU< � ;z:[es u'D gqDkbh eh j[zdh j?< � pkbr ws nfXeko s'A eh Gkt j?< � Gkosh Bkrfoe B{z ;wkBsk fejV/ 2 gZyK s' fdZsh rJh j?< � Gkosh BkrfeoK B{z fejVhnk^fejVhnK ;[szsoktK fdZshnK rJhnK jB< � gqsZy b'eszso s'A eh Gkt j?< T[dkjoD fdU< � ngqsZy b'eszso s' eh Gkt j?< T[dkjoD fdU<

d{ik ;w?;Nod{ik ;w?;Nod{ik ;w?;Nod{ik ;w?;No

GkoGkoGkoGkos dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNo ;zxs dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNo ;zxs dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNo ;zxs dh ftd/;a Bhsh s/ ;z:[es ok;aNo ;zx

� ftd/;a Bhsh eh j[zdh j?< � Gkosh ftd/;a Bhsh d/ pkBh e"D ;B s/ T[jBK d/ ftd/;a Bhsh ;pzXh eh nk;aktK

;B< � r[ZN fBob/gsk s'A eh Gkt j?< � Gkos B/ r[ZN fBob/gsk B{z feT[A ngDkfJnk< � gzu;ahb dh ;zXh ed' fe; ftueko j'Jh< � gzu;ahb d/ w[Zy f;XKs dZ;'< � eh Gkos ;kwokitkd s/ T[g fBt/;adtkd dk fto'Xh j? feT[< � fB;a;soheoD s'A eh Gkt j?< � Gkos dh gqwkD{ Bhsh eh j?< � eh Gkos B;btkd dk fto'ZXh j/ iK ;woEe toBD eo'< � ;z:[es ok;No ;zx d/ iBw s/ B'N fby'< � ;z:[es ok;aNo ;zx dk iBw feT[ j'fJnk< � ;z:[es ok;aNo ;zx d/ w[Zy T[d/;a eh jB< � ;z:[es ok;aNo d/ w[Zy nzrK d/ BK dZ;'< � wjK ;Gk s/ B'N fby'< � ;[oZfynk gfo;d d/ ;EkJh w?po fejV/ ns/ fezB/ jB< � nzso ok;aNoh ndkbs eh ezw eodh j?< � Gkos ;z:[es ok;aNo B{z fet/A ;fj:'r fdzdk j?< 3 f;ob/yK ftZu dZ;'< � Gkos s/ nwohek ftZu sBkt d/ 2 ekoDK dZ;'< � Gkos B/ gowkD{ r?o^g;oB ;zXh B/ j;skyo eoB s' feT[A fJBeko eo

fdZsk< � Gkos s/ uhB d/ ;pzXK dk toBD eo'< � 1992 ftZu Gkos uhB ;pzXK d/ e'Jh 2 io{oh c?;b/ dZ;' < � Gkos s/ gkfe;skB ftueko sBkt (wkV/ ;pzXsK)d/ 2 w[Zy ekoD dZ;'< � Gkos s/ gke ftueko e;awho ;wZf;nK eh j?, � Gkosh ftd/;a Bhsh d/ 4 w[Zy f;XKs dZ;'< � ;z:[es ok;aNo dk iBw ed'A j'fJnk s/ fJ;d/ eZ[b w?Apo fezB/ ;B< � ;[oZfynk gfo;ad d/ e'Jh 3 ezw dZ;'< � Gkos dh r[ZN fBob/gsk dh Bhsh d/ d' gfjb{nK T[s/ o';aBh gkU< � Gkos gke ftueko sBkt d/ d' ekoD dZ;'< � Gkosh ftd/;a Bhsh d/ uko p[fBnkdh f;XKs dZ;'< � Gkos gke ftukeo ;[Xko d/ d' sZE dZ;'<

Page 18: Final Data Pol. Science

Page 18 of 69

jmwq 11vINjmwq 11vINjmwq 11vINjmwq 11vIN

rwjnIqI SwSqrrwjnIqI SwSqrrwjnIqI SwSqrrwjnIqI SwSqr

pihlw smYstr (Bwgpihlw smYstr (Bwgpihlw smYstr (Bwgpihlw smYstr (Bwg----ey)ey)ey)ey)

1 AMkW vwly pRSn1 AMkW vwly pRSn1 AMkW vwly pRSn1 AMkW vwly pRSn

rwjnIqI SwSqr ArQ, Kyqr, m`hqv rwjnIqI SwSqr ArQ, Kyqr, m`hqv rwjnIqI SwSqr ArQ, Kyqr, m`hqv rwjnIqI SwSqr ArQ, Kyqr, m`hqv

� rwjnIqI Sbd dI vrqoN s`B qoN pihlW iksny kIqI? � rwjnIqI Sbd dI auqpqI iks BwSw dy iks Sbd qoN hoeI? � rwjnIqI SwSqr rwj qoN SurU ho ky rwj qy iesdw AMq huMdw hY iksdw kQn hY?

� Politics nW dI pusqk iksny ilKI? � rwjnIqI SwSqr nMU ikhVy BwgW iv`c vMifAw hY?

rwjnIqI SwSqr dw hor smwjk ivigAwnW nwl sbMDrwjnIqI SwSqr dw hor smwjk ivigAwnW nwl sbMDrwjnIqI SwSqr dw hor smwjk ivigAwnW nwl sbMDrwjnIqI SwSqr dw hor smwjk ivigAwnW nwl sbMD

� rwjnIqI SwSqr leI ikhVw ivSw pRXogSwlw hY? � rwjnIqI SwSqr dw sbMD rwj dy iks kwl nwl hY? � ikhVw ivdvwn ArQ ivvsQw nMU rwjnIqI dw AwDwr mMndw hY? � nIqI SwSqr mnuKI jIvn dy iks pihlU nwl sbMDq hY? � iks ivdvwn ny ArQ SwSqr nMU rwjnIqI qoN v`K mMinAw?

nwgirk qy nwgirkqwnwgirk qy nwgirkqwnwgirk qy nwgirkqwnwgirk qy nwgirkqw

� nwgirk kOx huMdw hY? � ivdySI nMU ikhVy AiDkwr pRwpq nhIN huMdy? � nwgirk nMU ikhVy AiDkwr pRwpq huMdy hn? � nwgirk qy ivdySI iv`c iek AMqr d`so? � nwgirkqw pRwpq krn dy 3 qrIky dso? � nwgirkqw Kus jwx dy 3 qrIkIAW dw vrnx kro? � nwgirkqw sbMDI 2 isDWq ikhVy-ikhVy hn? � AwdrS nwgirkqw leI 3 jrUrI SrqW d`soN?

AiDkwr Aqy k`rqvAiDkwr Aqy k`rqvAiDkwr Aqy k`rqvAiDkwr Aqy k`rqv

� AiDkwr iksnMU ikhw jWdw hY? � koeI 2 AwrQk AiDkwr d`so? � koeI 2 rwjnIqk AiDkwr d`so? � moilk AiDkwrW ip`Cy ikhVI ikhVI SkqI huMdI hY? � nwgirk AiDkwr kI hn? � kMm dw AiDkwr iks dyS iv`c pRwpq hY? � mnuKI AiDkwrW dI srv ivAwpk GoSxw kdoN hoeI? � cox lVnw qy vot pwauxw iks qrHW dy AiDkwr hn?

Page 19: Final Data Pol. Science

Page 19 of 69

kwnMUnkwnMUnkwnMUnkwnMUn

� kwnMUn aucy dw nINvy nMU id`qw AwdyS hY? � suqMqr rwjW dy AwpsI inXmW nMU inXmq krn vwly inXmW nMU kI ikhw jWdw hY?

� AMgRyjI BwSw dw nwA (Law) Sbd ikhVy Sbd qoN ilAw igAw hY? � kwnMUn dw s`B qoN purwxw sroq kI hY? � kwnMUn dI iek ivSySqw d`so?

suqMqrqwsuqMqrqwsuqMqrqwsuqMqrqw

� suqMqrqw dw r`iKAk d`so? � koeI Aijhw q`q d`so ijhVw suqMqrqw dw r`iKAk hY? � AwrQk suqMqrqw kI hY? � AMgryjI BwSw dw ilbrtI Sbd lwqInI BwSw dy ikhVy Sbd qoN ilAw hY?

� suqMqrqw ikhVI BwSw dy iks Sbd qoN ilAw igAw hY? � suqMqrqw Aiq-SwSn dw ault rUp hY- iksdw kwrn hY? � ikhVI suqMqrqw ivAkqI dy SwSn ivc Bwg lYx dw AiDkwr id`qI hY?

smwnqwsmwnqwsmwnqwsmwnqw

� PRWs iv`c kRWqI kdo AweI? � AwrQk smwnqw dw kI ArQ hY? � suqMqrqw qy smwnqw dw kI sbMD hY? � smwnqw dI auicq mwqrw suqMqrqw dI ivroDI nw ho ky aus dy leI jrUrI hY- ieh kQn iksdw hY (Awr.AYc.twlI)[

� CUAwCUq dw AMq iks qrHW dI smwnqw sQwpq krdw hY? � iks smwnqw ivc jwqI, rMg, ilMg, Drm Awid dy AwDwr qy BydBwv nhIN kIqw jWdw?

� "ij`Qy AmIr qy grIb, is`iKAw qy AnpVH lok huMdy hn auhnW iv`c hmySw svwmI qy dws dw sbMD huMdw hY" iksdw kQn hY- lwskI[

inAWinAWinAWinAW

� inAW dw kI ArQ hY? � inAW Sbd iks Sbd qoN bixAw hY? � Justice ikhVI BwSw dw Sbd hY? � ;mwijk inAw dIAW inSwnIAW d`so? � AwrQk inAw dI pRwpqI leI kI jrUrI hY?

Page 20: Final Data Pol. Science

Page 20 of 69

pihlw smYstr pihlw smYstr pihlw smYstr pihlw smYstr (Bwg(Bwg(Bwg(Bwg----bI)bI)bI)bI)

BwrqI sMivDwn dy mu`Fly isDWqBwrqI sMivDwn dy mu`Fly isDWqBwrqI sMivDwn dy mu`Fly isDWqBwrqI sMivDwn dy mu`Fly isDWq

� sMivDwn sBw kdoN bxI sI? � Bwrq dw pihlw gvrn jnrl kOx sI? � BwrqI sMivDwn kdoN lwgU hoieAw? � BwrqI sMG iv`c ikMny rwj hn? � Bwrq iv`c hux q`k ikMnIAW lok sBw dIAW coxW hoeIAW hn? � sMG sUcI dy ikMny ivSy hn? � Bwrq iv`c ikhVI SwSn pRxwlI ApxweI geI hY? � Bwrq iek Drm inrp`K rwj hY-fet/A?

BwrqI sMivDwn dI pRsqwvnwBwrqI sMivDwn dI pRsqwvnwBwrqI sMivDwn dI pRsqwvnwBwrqI sMivDwn dI pRsqwvnw

� BwrqI sMivDwn dI pRsqwvnw iv`c smwjvwdI qy Drm inrpK Sbd kdo joVy gey?

� BwrqI sMivDwn dy iks Bwg nMU ausdI Awqmw ikhw jWdw hY? � BwrqI sMivDwn dI pRsqwvnw iks dyS qoN leI geI hY? � pRsqwvnw iv`c iks inAw dw vrnx kIqw hY? � pRsqwvnw dy SurU dy A`KrW dw vrnx kro?

BwrqI sMivDwn dIAw ivSySqwvWBwrqI sMivDwn dIAw ivSySqwvWBwrqI sMivDwn dIAw ivSySqwvWBwrqI sMivDwn dIAw ivSySqwvW

� BwrqI sMivDwn dw inrmwx iksdy duAwrw kIqw igAw? � sMivDwn sBw duAwrw Bwrq dw sMivDwn kdoN pws kIqw igAw? � Bwrq dy sMivDwn iv`c ikMnIAW AnusUcIAW hn? � BwrqI sMivDwn ivc kul iknIAW DwrW (AnuCyd) hn? � Bwrq iv`c ikhVI SwSn pRxwlI ApnweI geI hY? � Bwrq iv`c mqdwn dI aumr ikMnI hY? � BwrqI sMivDwn nMU ikMny BwgW iv`c vMifAW geIAW hY? � BwrqI sMivDwn iv`c dyvnwgrI ilpI iv`c ikhVI rwStrI BwSw GoiSq kIqI geI hY?

� iks qrHW dI SwSn pRxwlI iv`c SkqIAW dI vMf kIqI jWdI hY? � rwj dI nIqI dy inrdySk isDWq iks AnuCyd iv`c drj hn? � moilk AiDkwr iks qrHW dy lokqMqr dI is`iKAw idMdy hn? � Bwrq iv`c iksy ivAkqI dw SwSn ho jW kwnMUn dw Swsn?

moilk AiDkwr moilk AiDkwr moilk AiDkwr moilk AiDkwr

� BwrqI sMivDwn ny moilk AiDkwr iks dyS qoN ley hn? � moilk AiDkwr iks AnuCyd qoN iks q`k hn? � moilk AiDkwr sMivDwn dy ikhVy Bwg iv`c sn? � moilk AiDkwr igxqI iv`c ikMny hn? � muPq qy jrUrI is`iKAw iks soD rwhIN lwgU ehsh geI?

Page 21: Final Data Pol. Science

Page 21 of 69

� muPq qy jrUrI is`iKAw ikMny aumr dy b`icAw leI hY? � kYdIAW dy AiDkwr iks AnuCyd iv`c hY? � Dwrimk suqMqrqw dw AiDkwr iks AnuCyd iv`c hY? � kI moilk AiDkwr inAwXog hn ik nhIN? � moilk AiDkwrW dI r`iKAw dy lyK jwrI krn dw AiDkwr iks kol hn?

rwj dI nIqI dy inrdySk isDWqrwj dI nIqI dy inrdySk isDWqrwj dI nIqI dy inrdySk isDWqrwj dI nIqI dy inrdySk isDWq

� sMivDwn dy ikhVy Bwg iv`c inrdysk isDWq AMikq hn? � inrdySk isDWqW dI pRyrxw iks sMivDwn qoN imlI? � inrdySk isDWqW dw audyS kI hY? � ikhVy AnuCyd iv`c ivdySI isDWqW dw vrnx hY? � inrdySk isDWqW ip`Cy ikhVI SkqI kwrj krdI hY?

moilk k`rqvmoilk k`rqvmoilk k`rqvmoilk k`rqv

� ikhVI sMivDwnk soD rwhIN moilk AiDkwr AMikq hn? � sMivDwn dy ikhVy AnuCyd iv`c moilk krqv AMikq hn? � moilk k`rqv sMivDwn dy ikhVy Bwg iv`c hn? � moilk k`rqv dI kul igxqI ikMnI hY?

dUjw smYstr (BwgdUjw smYstr (BwgdUjw smYstr (BwgdUjw smYstr (Bwg----ey)ey)ey)ey)

1 AMkW vwly pRSn1 AMkW vwly pRSn1 AMkW vwly pRSn1 AMkW vwly pRSn

� rwj Sbd iks BwSw dy iks Sbd qo auqpMn hoieAw[ � rwj dy cwr q`q ikhVy hn[ � rwj dw s`B qoN jrUrI q`q ikhVw hY? � "rwjnIqI SwSqr rwj qoN SurU ho ky rwj qy iesdw AMq huMdw hY[" ieh iksdy ivcwr hn[

� Srkwrw dw vrgIkrx iks ivdvwn ny kIqw? � rwj qy srkwr ivcoN kOx vDyry ivSwl hn? � Srkwr iksdw AMg mMinAw jWdw hY? � rwjqMqr dw ault rUp iksnMU mMinAw jWdw hY? � ik purwqn ivdvwn lokqMqr nMU auqm rUp mMndy hn? � lokqMqr dw SbdI ArQ dso? � lokqMqr sbMDI iebRwihm ilMkn dI pirBwSw idE[ � Bwrq iv`c sMsdI pRxwlI hY jW pRDwngI? � iks SwSn pRxwlI iv`c SkqIAW kyNdrI srkwr kol hn? � iekwqmk FWcy vwly do dySw dy nW dso? � sMGwqmk FWcy vwly do dySw dy nW d`so? � BwrqI ivDwnpwilkw dy do sdnW dy nW d`so?

Page 22: Final Data Pol. Science

Page 22 of 69

� iekhrI nwgirkqw qy iekhrw sMivDwn iks swSn dI ivSySqw hY?

� BwrqI sMivDwn rUp iv`c sMGwqmk hY pr Bwvnw iv`c eykqwmk ieh iksdw kQn hY- pRo: fI.AYn. bYnrjI[

� BwrqI sMGwqmk FWcy ADIn iqMn sUcIAW dy nW d`so? � inAwiek g[BofBfoyD dI SkqI iks kol huMdI hY? � inAwiek g[BofBfoyD ADIn inAWpwilkw iksdy glq kwnUMn qy nMU r`d kr skdI hY?

� AslI jW vwsqivk kwrjpwilkw dI audhwrx idE[ � nW mwqr kwrjpwilkw dI audhwrx idE[ � "iksy SwSn kI sPlqw p`rKx leI ausdI inAW ivvsQw qoN v`D koeI ksOtI nhIN[" iksdw kQn hY- lwrf brweIs[

� kwrjpwilkw qy ivDwnpwilkw iv`c nyVlw sbMD iksdI ivSySqw hY?

� pRDwngI SwSn vwly 2 dySw dy nW d`so? � sMsdI SwSn iv`c AslI muKI kOx huMdw hY? � iek`lI qy bhu-purKI kwrjpwilkw dI audwhwrxw idE? � kwnMUnW nMU lwgU krn qy SwqI SQwpq krn dw kwrj iks vloN kIqw jWdw hY?

� kwnMUnW dI r`iKAw qy ivAwiKAw dw kwrj kOx krdw hY?

dUsrw smYstr (BwgdUsrw smYstr (BwgdUsrw smYstr (BwgdUsrw smYstr (Bwg----bI)bI)bI)bI)

� BwrqI sMivDwn sMGwqmk hY jW iekwqmk? � BwrqI sMivDwn ADIn sUcIAW dI vMf ikMny BwgW iv`c hY? � sMG sUcI qy ikhVI srkwr kwnMUn bxw skdI hY? � smvrqI sUcI dy bxy kwnMUn dy ivroD dI idRStI iv`c iks srkwr dw kwnMUn pws huMdw hY?

� Bwrq iv`c iks qrHW dI nwgirkqw hY? � kTor qy srvauc sMivDwn iks SwSn leI jrUrI hY? � BwrqI sMivDwn ivc ikMny AnuCyd, ikMnI AnUsUcIAW hn? � BwrqI sMivDwn ivc do sdnI ivDwnpwilkw dw nW d`so? � rwjpwlW dI inXukqI kOx krdw hY? � BwrqI sMivDwn ivc qkrIbn ikMnIAw soDW ho cukIAW hn? � iv`q kmISn dI inXukqI kOx krdw hY? � Bwrq qy AmrIkw iv`c ikhVw dyS pUrI qrHW sMGwqmk hY? � ivDwnk mwmilAW iv`c kyNdr qy rwj iv`coN kOx sjbUq hY? � rwj sUcI qy kOx kwnMUn bxwaudw hY? � AMqrrwStrI sMDIAW, smJoiqAW nMU lwgU krn dw AiDkwr kyNdr jW rwj iks kol hY?

� rwjW dy AwpsI JgiVAW dw inptwrw krn leI iks pirSd dI sQwpnw kIqI jWdI hY?

Page 23: Final Data Pol. Science

Page 23 of 69

� rwStrpqI dI pdvI iks AnuCyd ADIn vrixq hY? � rwStrpqI dI cOx ikvyN kIqI jWdI hY? � rwStrpqI ikhVy AnuCydW ADIn sMkrkwl dI GoSxw krdw hY? � kI rwStrpqI dI cOx iv`c nwmjd mYNbr ih`sw lYNdy hn? � rwStrpqI dw kwrjkwl ikMnw hY? � rwStrpqI nMU ikhVy mukdmy rwhIN pdvI qoN htwieAw jw skdw hY?

� iksdI mMjUrI qy hsqwKrW nwl koeI ib`l kwnMUn bxdw hY? � lok sBw nMU kOx iksdI slwh qy BMg krdw hY? � dyS dy Acncyq PMf qy iksdw kMtrol hY? � Bwrq iv`c iksnMU iqMn syvwvW dw muKI sMinAw jWdw hY? � kI BwrqI rwStrpqI qwnwSwh bx skdw hY? � rwStrpqI lok sBw qy rwj sBw iv`c ikMny-ikMny mYNbr nwmzd kr skdw hY?

� AiDAw dyS kOx jwrI krdw hY? � BwrqI pRDwnmMqrI dI inXukqI kOx krdw hY? � iks pRsqwv dy pws hox qy pRDwnmMqrI nMU AsqIPw dyxw pYNdw hY? � pRDwnmMqrI dw kwrjkwl ikMnW hY? � lok sBw nMU kOx iksdy kihx qy BMg krdw hY? � mMqrI mMfl nMU ikvy BMg kIqw jw skdw hY? � BwrqI sMsd dw nyqw iks nMU mMinAw jWdw hY? � ivAkqIgq ijMmyvwrI kI hY? � smUihk ijMmyvwrI kI hY? � sB qoN auc drjy dy mMqrIAW nMU kI ikhw jWdw hY? � mMqrIAW leI iks dw mYNbr hox jrUrI hY? � BwrqI sMsdw dy do sdnw dy nwm d`so? � loksBw dy mYNbrW dI igxqI qy vMf d`so? � rwj sBw dy mYNbrW dI igxqI qy vMf d`so? � rwjsBw dw kwrjkwl d`so? � rwj sBw dw pRDwn iksnMU mMinAw jWdw hY? � Dn ibl sbMDI rwj sBw dI SkqI d`so? � BwrqI sMsd dw hyTlw sdn ikhVw hY? � BwrqI kwrjpwilkw qy kOx kMtrol krdw hY? � Bwrq iv`c kwnMUn bxwaux dw kwrj kOx krdw hY? � BwrqI sMivDwn ivc soD krn dw AiDkwr iks kOl hY? � pMjwb lok sBw qy rwj sBw iv`c ikny mYNbr Byjdw hY? � ivDwink mwmilAW iv`c lok sBw qy rwj sBw iv`coN kOx mjbUq hY?

� lok sBw dy spIkr dI cOx kOx krdw hY? � rwjpwl leI aumr sImw iknI inScq kIqI hY? � rwjpwl dI inXukqI kOx krdw hY?

Page 24: Final Data Pol. Science

Page 24 of 69

� rwjpwl nMU kyNdrI srkwr dw eyjMt ikaNu ikhw jWdw hY? � muK mMqrI dI inXukqI kOx krdw hY? � rwj ivDwnmMfl dy mYNbrW dI igxqI G`t qoN G`t qy v`D qoN v`D ikMnIN inScq kIqI geI hY?

� pMjwb rwj ivDwn sBw dy ikMny mYNbr hn? � ij`Qy rwj ivDwnpwilkw dy do sdn hn auQy dUjy sdn dw kI nwm hY?

� pMjwb ivDwn sBw dw mojUdw spIkr kOx hY? � BwrqI pRSwSn dw muKI kOx hMudw hY? � ijly iv`c is`iKAw muKI nMU kI ikhw jWdw hY? � ijlHy dy pils muKI nMU kI ikhw jWdw hY? � kulyktr qoN kI Bwv hY? � S.D.M dw pMjwbI pUrw Anuvwd kI hY? � ijlHw pRSwSn iksdy Awly-duAwly GuMmdw hY? � ijlHw pRSwSn dI inXukqI ikvyN huMdI hY? � ifptI kimSnr dI inXukqI ikvyN huMdI hY? � muK cikqsw qy ishq AiDkwrI dw kI kMm hY? � ijlHy iv`c hiQAwrW dy lweIsYNs kOx jwrI krdw hY? � BwrqI inAwpwilkw dI s`B qoN auprI kVI ikhVI hY? � inAwpwilkw punrnrIKx dI SkqI iks kOl hY? � srv auc Adwlq dy j`j bnx leI ikMny swl auc Adwlq iv`c vkwlq krnI jrUrI hY?

� srv auc Adwlq dy jjW dI inXukqI kOx krdw hY? � kyNdr qy rwjW dy AwpsI JgVy dw mukdmw is`Dw ik`Qy pyS ho skdw hY?

� nwgirkW dy AiDkwrW Aqy sMivDwn dI r`iKAw kOx krdw hY? � inAwpwilkw dI ;[zsossk leI 2 jrUrI SrqW d`so? � pMjwb qy hirAwxw rwj dI auc Adwlq ik`Qy hY? � auc Adwlq dy j`jW dw kwrjkwl kI hY? � kI auc Adwlq kOl vI inAwiek punrnrIKx dw AiDkwr pRwpq hY?

3/3/3/3/4444 AMkW vwly pRSnAMkW vwly pRSnAMkW vwly pRSnAMkW vwly pRSn

GGGGkmkmkmkm okiBhsh ;k;so dk noE gfoGk;ak ,y/so ns/ wjZsskokiBhsh ;k;so dk noE gfoGk;ak ,y/so ns/ wjZsskokiBhsh ;k;so dk noE gfoGk;ak ,y/so ns/ wjZsskokiBhsh ;k;so dk noE gfoGk;ak ,y/so ns/ wjZssk

� okiBhsh Pk;so s' s[jkvk eh Gkt j?, � wB[Zy B{z ;wkfie gqDkbh feT[ fejk iKdk j?< � okiBhsh ;ak;so dk frnkB ftfdnkoEhnK bJh ft;a/P eoe/ feT[ io{oh j? < � okiBhsh dk ;apdh noE dZ;'< � okiBhsh ;ak;so B{z ;aesh dk nfXn?B feT[ wzfBnk iKdk j?< � okiBhsh ;k;so dhnK e[M nkX[fBe gfoGk;aktk dZ;'<

Page 25: Final Data Pol. Science

Page 25 of 69

� okiBhsh ;k;so dk frnkB b'eszso dh ;cbsk bJh fe; soQK ;jkfJe f;ZX j[zdk j?<

� okiBhsh ;k;so dk y/so toDB eo'< � okiBhsh ;ak;so dh T[g:'rsk dk toBD eo'< � okiBhsh ;k;so B{z ftfrnkB feT[ Bjh wzfBnK iKdk j?. � fejV/ nXkoK s/ okiBhsh ;k;so B{z ftfrnkB wzfBnk ik ;edk j?< � okiBhsh ;k;so d/ ft;a/ t;s{ ;pzXh siop/ feT[ Bjh ehs/ ik ;ed/ jB< � "okiBhsh ;ak;so ;Zsktkdh fBofDnk dk nfXn?B j?<" fJ; eEB dk eh Gkt

noE j?< � fejV/ ekoBk eoe/ okiBhsh ;k;so B{z G'fse ftfrnkBK d/ ;wkB Bjh wzfBnK

iKdk j?<

gkm^2 okiBhsh ;k;sod/ gkm^2 okiBhsh ;k;sod/ gkm^2 okiBhsh ;k;sod/ gkm^2 okiBhsh ;k;sod/ d{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkb ;pzXd{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkb ;pzXd{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkb ;pzXd{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkb ;pzX

� fJfsjk; dh okiBhsh ;k;so B{z eh d/D j?< � okiBhsh ;k;so ns/ ;wki ;k;so ftZu uko gqw[Zy nzso dZ;'< � fJfsjk; ns/ okiBhsh ;k;so ftZu uko w[Zy nzso dZ;'< � okiBhsh ;k;so ns/ noE ;k;so d/ go;go ;pzX dZ;'< � okiBhsh ;k;so ns/ Bhsh ;k;so ftZu nkg;h ;pzX dZ;'< � okiBhsh ;k;so ns/ Bhsh ;k;so ftZu uko w[Zy nzso dZ;'< � okiBhsh ;k;so ns/ ;wki ;k;so d/ nkg;h ;pzX dk toDB eo'< � noE ;k;so ns/ okiBhsh ;k;so ftZu w[Zy nzso toDB eo'< � okiBhsh ;k;so Bz{ nkdo;wJh ;wkfie ftfrnkB feT[ fejk iKdk j?< � ;wki ;k;so fe; B{z efjzd/ jB< � ;wki ;k;so okiBhsh ;k;so bJh fe; soQK ;jkfJe f;ZX j[zdk j?< � ;wki ;k;so dh okiBhsh ;k;so B{z eh d/D j?<

Bkrfoe ns/ BkrfoeskBkrfoe ns/ BkrfoeskBkrfoe ns/ BkrfoeskBkrfoe ns/ Bkrfoesk

� Bkrfoe dhnK e[ZM wjZstg{oB gfoGk;aktK dk toDB eo'< � Bkrfoesk dh gfoGk;ak dZ;'< � Bkrfoesk dhnK wjZstg{oB gfoGk;aktK dk toBD eo'< � iwkdo{ Bkrfoesk fe; soQK gqkgs j[zdh j?< � okifeqs Bkrfoesk fe; soQK gqkgs ehsh ik ;edh j?< � fe;/ ftnesh dh Bkrfoesk ;wkgs fe; soQK j' ;edh j?< � nkdo;a Bkrfoesk d/ o;s/ ftZu nkT[D tkbhnK o[ektNK B{z fe; soQK d{o ehsk

ik ;edk j?< � Bkrfoe ns/ ftd/;ah ftZu eh nzso j[zdk j?< � Bkrfoesk d/ iBw f;XKs ik bj{ f;XKs dk eh noE j?< � Bkrfoesk d/ G{wh f;XKs s' eh Gkt j?< � uzrk ik nkdo;a Bkrfoe e"D j[zdk j?<

BkrfoeK d/ nfXeko ns/ eosZtBkrfoeK d/ nfXeko ns/ eosZtBkrfoeK d/ nfXeko ns/ eosZtBkrfoeK d/ nfXeko ns/ eosZt

� nfXeko fe; B{z efjd/ jB< � nfXeko d/ gzi wjZstg{oB sZs toDB eo'< � B?fse nfXeko eh j[zd/ jB<

Page 26: Final Data Pol. Science

Page 26 of 69

� e[dosh nfXeko fe; B{z efjzd/ jB< � B?fse nfXeko ns/ ekB{zBh nfXeko ftZu w[Zy nzso eh jB< � ekB{zB d/ ;kjwD/ ;wkBsk d/ nfXeko dk eh noE j?, ezw d/ nfXeko s' eh Gkt

j?< � ezw d/ nfXeko s' eh Gkt j?< � w"fbe nfXekoK dk eh noE j?< � Bkrfoe ik ;wkfie nfXeko dk eh noE j?< gzi wjZstg{oB nfXekoK dk

toBD eo'< � nkofEe nfXeko fe; B{z efjzd/ jB < gzi wjZstg{oB nkofEe nfXeko dZ;'< � okiBhfse nfXekoK s' eh Gkt j?< gzi wjZstg{oB nkofEe nfXeko dZ;'< � B?fse eosZt fe; B{z fejk iKdk j?< � ekB{zBh eosZt s' s[jkvK eh Gkt j?< � nfXeko ns/ eosZt fe; soQK go;go ;pzfXs jB< � @w/ok nfXeko d{fink dk eosZt j?@. fJ; eEB dk eh Gkt j?<

ekB{zBekB{zBekB{zBekB{zB

� ekB{zB dh gfoGk;aK dZ;'< � ekB{zB dhnK tZy tZy fe;wK fejVhnK jB< � okPNoh ekB{zB s' s[jkvK dh Gkt j?< � nzso okPNoh ekB{zB fe; B{z efjzd/ jB< � nzso okPNoh ekB{zB ns/ okPNoh ekB{zB ftZu eh nzso j[zdk j?< � ;zftXkfBe ekB{zB fe; B{z efjzd/ jB< � ;otifBe ekB{zB s' s[jkvk eh Gkt j?, � gq;k;eh ekB{zB fe; B{z efjzd/ jB< � ;wki B{z ekB{zB dh b'V feT[ g?Adh j?< � gozgokrs ekB{zB dk eh noE j?< � ekB{zB dhnK w[Zy ft;a/;sktK fejVhnK j[zdhnk jB< � iZIK d[nkok pDkJ/ ekB{zB dk eh Gkt j?< � nfXnkd/;a fe; B{z efjzd/ jB<

;[szsosk;[szsosk;[szsosk;[szsosk

� ;[szsosk d/ ;apdh noE toDB eo'< � ;[szsosk dhnK wjZstg{oB gfoGk;aktK dk toDB eo'< � ;[szosk d/ Bekoswe gZy dk eh noE j?< � ;[szsosk d/ ;ekokswe gZy s' eh Gkt j?< � ;[szsosk d/ d' gZy fejV/ jB< � Bkrfoe ;[szossk fe; B{z efjzd/ jB< � ok;Noh ;[szsosk s' s[jkvk eh Gkt j?< � nkofEe ;[szsosk s' s[jkvk eh Gkt j?< � nkX[fBe oki ftZu ;[szsosk B{z fe; soQK ;[oZfyns oZfynk ik ;edk j?< � ;[szsosk dhnK wjZstg{oB fe;wK dk toBD eo'< � okiBhfse ;[szsosk pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � ekB{zB ns/ ;[szsosk ftZu eh ;pzX j?<

;wkBsk;wkBsk;wkBsk;wkBsk

���� ;wkBsk d/ noE toDB eo'< ���� ;wkBsk dhnK tZy^tZy fe;wK dZ;'< ���� ;wkfie ;wkBsk fe; B{z fejk iKdk j?, ���� Bkrfoe ;wkBsk dk eh noE j?<

Page 27: Final Data Pol. Science

Page 27 of 69

���� nkofEe ;wkBsk dk eh noE j?< ���� okiBhfse ;wkBsk fe; B{z efjzd/ jB< ���� e[dosh ;wkBsk s' s[jkvk eh Gkt j?< ���� ;wkBsk d/ ekB{zBh gZy ik ekB{zBh ;wkBsk dk eh noE j?< ���� ;wkBsk ns/ ;[szsosk d/ nkg;h ;pzXK pko/ s[;h eh ikDd/ j'< ���� ;wkBsk dk Bkekoswe gZy dk toDB eo'< ���� ;wkBsk dk ;kekoswe gZy toBD eo'< ���� ;wkBsk dhnK w[Zy ftP/PsktK dh ftnkfynk eo'< ���� eh fJj efjDk mhe j? fe nkofEe ;wkBsk s' fpBQK okiBhfse ;[szsosk

ftnoE j?< ���� ;wkBsk d/ d' gZy fejV/ jB<

fBnKfBnKfBnKfBnK

� fBnK dh XkoBK s' s[jkvk eh Gkt j?< � fBnK dhnK tZy tZy XkoBktK dk toDB eo'< � i;fN; dk ;apdh noE fby'< � fBnK dhnK e[M wjZstg{oB gfoGk;aktK fby'< � fBnK dhnK w[Zy ft;a/;sktK dk toBD eo'< � fBnK d/ ekB{zBh gZy ik ekB{zBh fBnK s' s[jkvk dh Gkt j?< � fBnK d/ ;wkfie gZy ik ;wkfie fBnK dh ftnkfynk eo'< � fBnK d/ nkofEe gZy ik nkofEe fBnK s' s[jkvk dh Gkt j?< � fBnK d/ okiBhfse gZy ik okiBhfse fBnK dh ftnkfynk eo'<

Gkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsGkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsGkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsGkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKs

� Gkosh ;zftXkB d/ w[Zy w{b f;XKs fejV/ jB< � Gkosh ;zftXkB ftZu ;zxtkd dhnK gzi ft;a/PsktK dZ;'< � Gkosh ;zftXkB ftZu fJekswesktkd dhnK gzi ft;a/PsktK dZ;'< � Gkosh ;zftXkB d/ Xow^fBogZy ;o{g B{z ;gZ;aN eoB tkbhnK gzi ft;Pa/sktK

dZ;'< � fejV/ nkXkoK s/ s[;h b'eszso B{z Gkosh ;zftXkB dk fJZe w"fbe f;XKs wzBd/

j'< � fe; nkXko s/ ;wkitkd B{z Gkosh ;zftXkB dk fJZe w[ZYbk f;XKs fejk iKdk j?< � eh ;zxtkd Gkosh ;zftXkB dk w"fbe f;XKs j?< � Gkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ iK w"fbe f;XKs fejV/ jB<

Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBkGkosh ;zftXkB dh gq;sktBkGkosh ;zftXkB dh gq;sktBkGkosh ;zftXkB dh gq;sktBk

� ;zftXkB dh gq;sktBk eh j[zdh j?< � gq;sktBk ftZu@ n;h Gkos d/ b'e@;apd tos/ rJ/ jB. fJjBK ;apdK dk eh

Gkt j?< � eh Gkosh ;zftXkB B{z Gkos d/ b'eK d[nkok pDkfJnk ;zftXkB fejk ik ;edk j?< � eh Gkos fJZe b'eszsoh oki j?< � eh Gkos fJe rDszso j?< � Gkosh oki d/ ;o{g ;pzXh gq;sktBk ftZu eh fejk frnk < � eh Gkos fJZe ;wkitkdh oki j?< � Gkos B{z Xow fBogZy oki feT[ fejk iKdk j?<

Page 28: Final Data Pol. Science

Page 28 of 69

� gq;sktBk B{z ;zftXkBekoK d/ wBK dh e[zih feT[ fejk iKdk j?< � 42th ;zftXkfBe ;'X d[nkok Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBk ftZu eh gfotosB

ehs/ rJ/ ;B< � @eh gq;sktBk ;zftXkB dk Gkr j? @< � gq;kstBk dh wjZssk dZ;'<

Gkosh ;zftXkB dhnK w[Gkosh ;zftXkB dhnK w[Gkosh ;zftXkB dhnK w[Gkosh ;zftXkB dhnK w[Zy ftZy ftZy ftZy ft;a/P;a/P;a/P;a/PsktKsktKsktKsktK

� @Gkosh ;zftXkB fJZe fbysh ;zftXkB j?@ . fJ; eEB dk eh noE j?< � Gkosh ;zftXkB ftZu e[Zb fezB/ nB[S/d ns/ nB[;{uhnk jB< � Gkos ftZu ;zgsh d/ nfXeko dh ekB{zBh ;fEsh eh j?< � Gkosh ;zftXkB ftZu sowhw fe; soQK ehsh ik ;edh j?< � Gkosh ;zftXkB d/ fejV/ fejV/ f;XKs iK ftt;EktK d{i/ d/;aK d/ ;zftXkBK s'

bJhnk rJhnk jB< � fJj fe; soQK f;ZX eo'r/ fe Gkos ftZu ;zwdh gqDkbh dh ftt;Ek j?< � Gkos ftZu fJZefjoh Bkrfoesk dh ftt;Ek s' eh Gkt j?< � nB[;{fus ikshnK ns/ nB[;{fus ephfbnK bJh ok;Noh nk:'rK dh pDso ns/

w[Zy ezw toDB eo'< � nzsookih gqh;ad fe; B{z efjzd/ jB< � Gkos ftZu db pdbh dh wBkjh j?@ .fJ; eEB dh ftnkfynk eo'<

w"fbe nfXekow"fbe nfXekow"fbe nfXekow"fbe nfXeko

� Gkosh ;zftXkB ftZu fejV/ fejV/ w"fbe nfXeko nzfes jB< � ;wkBsk d/ w"fbe nfXekoK dhnK w[Zy ft;a/;sktK fejVhnk jB< � ;'a;D d/ fto[ZX nfXeko dh ftnkfynk eo'< � ;zftXkB ftZu nzfes ;fGnkukoens/ ftfdne nfXeko eh jB< � nB[S/d^19 ftZu nzfes ;[szsosktK dk toBD eo'< � ;kXkoB nt;EktK ftZu pdh pdkJ/ rJ/ ftnesh dh ;[szsosk ;pzXh nfXekoK

dk toBD eo'< � f;Zfynk d/ nfXeko s/ fJZe ;zy/g B'N fby'< � ;zftXkfBe T[gukoK d/ nfXeko dh ftnkfynk eo'< � w"fbe nfXekoK dh ;[oZfynk bJh ;zftXkB ftZu fejVhnK ftt;EktK ehshnk

rJhnk jB< � eh Gkosh w"fbe nfXeko n;hws jB<

oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKs oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKs oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKs oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKs

� Gkosh ;zftXkB ftZu fBod/;ae f;XksK dh ftt;Ek pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � fBod/;ae f;XksK dk w[Zy T[d/;a eh j?< � rKXthdkh fBod/;ae f;XKs fejV/ jB< � ;wkitkdh ;o{g d/ e'Jh gzi fBod/;ae f;XKs dZ;'< � fBod/;ae f;XksK B{z wjZstjhB feT[ wzfBQnk iKdk j?< � fejV/ fBod/;ae f;XKs fejV/ w"fbe nfXekoK s' ;q/;aN jB< � fJ; dk eh Gkt j? fe fBod/;ae f;XKs fBnK :'r Bjh jB< � fBod/;ae f;XKs s/ w"fbe nfXekoK ftZu eh nzso jB< � fBod/;ae f;XKsK dk torheoB fe; soQK ehsk ik ;edk j?<

Page 29: Final Data Pol. Science

Page 29 of 69

w"fbe eosZtw"fbe eosZtw"fbe eosZtw"fbe eosZt

� Gkosh ;zftXkB ftZu w"fbe eosZt ed'A nzfes ehsk rJ/ ;B< � Gkosh w"fbe eosZtK fgZS/ ekB{zBh ;aesh fejVh j?< � e'Jh fszB wjZstg{oB w"fbe eoZst dk toBD eo'< � w"fbe eosZtK dh B?fse wjZssk eh j?< � okPNoh Mzv/ ns/ ok;Noh rhs ;pzXh ;kvk w"fbe eoZst eh j?< � Gkosh w'fbe eosZtK dk ;o{g eh j?< � fejV/ nkXkoK s/ w"fbe eosZtK dh nkb'uBk ehsh rJh j?<

d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No

oki fJ; dhnk ft;a/;sktK ik sZsoki fJ; dhnk ft;a/;sktK ik sZsoki fJ; dhnk ft;a/;sktK ik sZsoki fJ; dhnk ft;a/;sktK ik sZs

� oki dh gfoGk;ak fdU< � oki d/ w[Zy sZs fejV/ jB< � oki d/ uko nkXko G{s sZsK ftu'A fejVk ;G s' finkdk wjZstg{oB sZs j?< � fJZe oki dh ;EkgBk bJh tZX s' tZX ns/ xZN s' xZN fezBh fB;afsu G{wh j'Dh

io{oh j?< � oki dh ;EkgBk bJh fezBh e[ t;'A dk j'Dk io{oh j?< � oki dh nzdobh ns/ pkjobh gqG{;Zsk dk eh noe j?< � ;z:[es oki ;zx B{z oki feT[ Bjh wzfBnk iKdk j?< � oki dk ;apdh noEK ns/ fJ; dh gfoGk;aK dh ftnkfynk eo'< � oki d/ r?o^io{oh sZs dZ;'< � oki d/ fBowkD bJh fejVk sZE ;G s' tZX io{oh j?<

;wki, ok;No ns/ ;oeko^ okiBkb fJBQK dk nzso;wki, ok;No ns/ ;oeko^ okiBkb fJBQK dk nzso;wki, ok;No ns/ ;oeko^ okiBkb fJBQK dk nzso;wki, ok;No ns/ ;oeko^ okiBkb fJBQK dk nzso

� ;wki dh gfoGk;ak dZ;'< � ;oeko s' s[jkvk eh Gkt j?< � fJj feT[ fejk iKdk j? fe ;wki oki gfjbk ;h< � oki ns/ ;wki ftZu w[Zy nzso dZ;'< � ok;No d/ fBowkD bJh fejV/ sZs ;jkfJe f;ZX/ j[zd/ jB< � oki ns/ ok;No ftZu w[Zy nzso fejV/ jB< � oki ns/ ;oeko ftZu w[Zy nzso dZ;'<

oki ns/ ;w[dkfJoki ns/ ;w[dkfJoki ns/ ;w[dkfJoki ns/ ;w[dkfJ

� ekoi ekb d/ nkXko s/ ;w[dktK dhnK fejVhnk fe;wK j[zdhnk jB< � ;w[dkfJ dh gfoGk;ak fdU< � ;w[dkfJ dhnk wjZstg{oB ft;a/;sktK fejVhnk jB< � oki ns/ ;w[dkfJ ftZu nzso dZ;'<

;zftXkBK dk torheoB;zftXkBK dk torheoB;zftXkBK dk torheoB;zftXkBK dk torheoB

� ;zftXkB d/ noE dk toDB eo'< � ;zftXkB dh gfoGk;ak fdU< � ftef;s ;zftXkB fe; B{z efjzd/ jB<

Page 30: Final Data Pol. Science

Page 30 of 69

� pDkfJnk j'fJnk ;zftXkB s' s[jkvk eh Gkt j?< � fbysh ;zftXkB fe; B{z efjzd/ jB< � nD fbysh ;zftXkB dk noE ;gZ;aN eo'< � buehbk ;zftXkB fe; B{z efjzd/ jB< � ;zftXkB dh wjZssk dZ;'< � fJZe uzr/ ;zftXkB dhnK w[Zy ft;a/PsktK fby'<

;oekoK dk torheoB;oekoK dk torheoB;oekoK dk torheoB;oekoK dk torheoB

� no;s{ B/ fejV/ f;XksK d/ nkXko s/ okiK dk torheoB ehsk ;h< � no;s{ nB[;ko okiszso ns/ fBoze[;szso s' eh Gkt j?< � no;s{ B/ okiKd/ fejV/ fejV/ o{g dZ;/ jB< � no;s{ B/ oki d/ fejV/ o{gK B{z ykfb; ns/ fejVhnk B{z ftrfVnk o{g dZf;nk

j?< � no;s{ d[nkok fdZsk okiK dk torheoB nkX[fBe :[r ftZu Y[etk feT[ Bjh j?< � bheKed[nkok fdZsk ;oekoK dk torheoB toDB eo'<

;oeko d/ o{g ^b'eszsoh ns/ ;Zsktkdh (skBk;akj;oeko d/ o{g ^b'eszsoh ns/ ;Zsktkdh (skBk;akj;oeko d/ o{g ^b'eszsoh ns/ ;Zsktkdh (skBk;akj;oeko d/ o{g ^b'eszsoh ns/ ;Zsktkdh (skBk;akjh) h) h) h)

� b'eszso dh gfoGk;ak fdU< � b'eszsod/ gzi wjZstg{oB r[DK dk toBD eo'< � b'eszso d/ gzi wjZstg{oB n"r[DK dh ftnkfynk eo'< � b'eszso dh ;cbsk B{z s[;h fe; soQK :ehBh pDkT[r/. � skBk;akjh dh gfoGk;ak fdU< � skBk;akjh dhnK w[Zy wjZstg{B ftP/PsktK dZ;'< � nzro/ih Gk;ak d/ ;pd v?w'eq/;h dk ;pd noE eh j?< � fJ;dk eh noE j? fe b'eszso ftZu r[DK Bkb' frDsh T[s/ finkdk i'ao fdZsk

iKdk j?< � gqsZy b'eszso fe; B{z efjzd/ jB< � ngqsZy b'eszso s' s[jkvk eh Gkt j?< � iBws ;zrqfj fe; B{z efjzd/ jB< � b'eszso ns/ skBk;akjh ftZu wjZstg{oB f;XKse nzso dZ;'< � T[BQK S/ d/;K d/ Bk dZ;' fiZE/ b'eszsoh gqDkbh j?<

;oeko ;oeko ;oeko ;oeko d/ o{g ;z;dh ns/ gqXkBrhd/ o{g ;z;dh ns/ gqXkBrhd/ o{g ;z;dh ns/ gqXkBrhd/ o{g ;z;dh ns/ gqXkBrh

� ;z;dh ;oeko dh gfoGk;ak dZ;'< � ;z;dh gqDkbh ftZu n;b ekogkfbek fe; B{z wzfBnk iKdk j?< � Bk^wkso ns/ n;bh ekoigkfbek ftZu nzso dZ;'< � ;z;dh ;k;aB gqDkbhdhnK wjZstg{oB ft;a/;sktK fejVhnK jB< � ;z;dh PkPB gqDkbh d/ wZjstg{oB r[DK dk toBD eo'< � ;z;dh ;oeko d/ n"r[D fejV/ jB< � gqXkBrh ;k;B gqDkbh dh gfoGk;ak dZ;'< � gqXkBrh ;oeko dhnK wjZstg{oB ft;a/PsktK fejVhnK jB< � gqXkBrh ;oeko d/ r[DK dk toDB eo'< � gqXkBrh ;oeko d/ n"r[D dZ;'< � ;oeko d/ ;z;dh ns/ gqXkBrh o{gK ftZu w[Zy nzso fejV/ jB<

Page 31: Final Data Pol. Science

Page 31 of 69

� ;z;dh ns/ gqXkBrh gqDkbh ftZu' fejVh gqDkbh uzrh j?<

;oeko d/ o{g fJekswe ns/ ;zxkswe;oeko d/ o{g fJekswe ns/ ;zxkswe;oeko d/ o{g fJekswe ns/ ;zxkswe;oeko d/ o{g fJekswe ns/ ;zxkswe

� fJekswe ;oeko fe; B{z efjzd/ jB< � ;zxkswe ;oeko dk eh noE j?< � ;zxkswe s/ fJekswe ;oeko ftZu nzso dZ;'< � fJekswe ;oeko dhnK S/ wjZstg{oB ft;a/PsktK fby'< � fJekswe ;oeko B{z xZN youhbh ;k;aB gqDkbh feT[ wzfBnk iKdk j?< � oki ;zx fe; B{z efjzd/ jB< � ;zx d/ fBowkD bJh fejVhnK ;aosK io{oh jB< � ;zxkswe gqDkbh nXhB ;zftXkB dk fbysh j'Dk feT[ io{oh j?< � ;zxkswe ;oeko d/ S/ wjZstg{oB r[DK dk toBD eo'< � ;zxkswe ;oeko d/ e'Jh S/ n"r[D dZ;'<

;oeko d/ nzr ;oeko d/ nzr ;oeko d/ nzr ;oeko d/ nzr ^ ekoigkfbekekoigkfbekekoigkfbekekoigkfbek

� ekoigkfbek dhnK d' gfoGk;aktK fby'< � ekoigkfbek dhnK tZy tZy fe;wK fejVhnK jB< � n;bh ekoigkfbek s' eh Gkt j?< � Bk^wkso ekoigkfbek fe; B{z efjzd/ jB< � pj[ g[oyh ekoigkfbek fe; B{z efjzd/ jB< � okiBhfse ekoigkfbek dk eh noE j?< � ;EkJh ekoigkfbek fe; B{z efjzd/ jB< � ekoigkfbek d/ w[Zy ezw fejV/ jB<

;oeko d/ nzr^ ftXkBgkfbek;oeko d/ nzr^ ftXkBgkfbek;oeko d/ nzr^ ftXkBgkfbek;oeko d/ nzr^ ftXkBgkfbek

� ;oeko d/ w[Zy nzr fejV/ jB< � d' ;dBh ftXkB wzvb fe; B{z efjzd/ jB< � ftXkB gkfbek d/ ;zrmB dhnK w[Zy ftXhnK dk toBD eo'< � d' ;dBh ftXkB wzvb d/ jZe ftZu dbhbK fdU< � d' ;dBh ftXkB wzvb d/ fto[ZX dbhbK fdU< � ftXkB wzvb d/ w[Zy ezw fejV/ fejV/ jB< � nft;atk; dk gq;skt eh j[zdk j?< � ftXkB gkfbek ,ekoigkfbek B{z fe; soQK fB:zsfos eodh j?< � ;ErB gq;skt eh j[zdk j?<

;;;;oeko d/ nzr fBnKgkfbekoeko d/ nzr fBnKgkfbekoeko d/ nzr fBnKgkfbekoeko d/ nzr fBnKgkfbek

� ;[szso fBnKgkfbek dk eh noE j?< � s[;h fBnKgkfbek dh ;[szsosk B{z fe; soQK :ehBh pDkT[r/. � fBnK gkfbek d/ w[Zy ezw fejV/ fejV/ jB< � fBnKgkfbek Bt/ ekB{zB dk fBowkD fe; soQK eodh j?< � pzdh^gqsyeoB b/y dk eh noE j?<

Page 32: Final Data Pol. Science

Page 32 of 69

� fBnKgkfbek BkrfoeK d/ nfXekoK ns/ ;[szsosktK dh oZfynk fe; soQK eodh j?<

� iZiK dk ekoiekb fezBk j'Dk ukjhdk j?< � foNkfJo j'D wro'A iZi B{z tekbs eoB bJh wBkjh feT[ ehsh iKdh j?< � fBnKgkfbeK ns/ ekoigkfbek dh nbfjdrh dk eh noE j?< � b'eK d[nkok iZiK dh u'D ftXh d/ w[Zy d';a fejV/ jB<

Gkosh ;zxtkd dk ;o{gGkosh ;zxtkd dk ;o{gGkosh ;zxtkd dk ;o{gGkosh ;zxtkd dk ;o{g

� ;zxtkd fe; B{z efjzd/ jB< � Gkosh ;zftXkB B{z em'o ;zftXkB feT[ wzfBnk iKdk j?< � Gkosh ;zftXkB dhnK ;zxkswe ft;a;sktK dk toDB eo'< � Gkosh ;zftXkB dhnK nfijhnK ft;a/;sktKdZ;' i' fJekswe ;o{g dhnK jB< � Gkos B{z noX^;zxkswe oki feT[A fejk iKdk j?< � Gkos ftZu ;aeshnK dh tzv fe; soQK ehsh rJh j?<

;zx ns/ oki ftZu ;pzX;zx ns/ oki ftZu ;pzX;zx ns/ oki ftZu ;pzX;zx ns/ oki ftZu ;pzX

� e/Ado ns/ okiK ftZu ftXkfBe ;pzXK pko/ ;zftXkB ftZu eh ftt;EktK jB< � ;zx ;{uh eh j?< � oki ;{uh s' s[jkvk eh Gkt j?< � ;wtosh ;{uh fe; B{z efjzd/ jB< � e/Adoh ;z;d fejV/ ftf;anK ;pzXhekB{zB pDk ;edh j?< � fejVhnk^2 nt;EktK ftZu e/Adoh ;z;d B{z oki ;{uh ftZu nzfes ftf;anK T[s/

ekB{zB pDkT[D dk nfXeko gqkgs j' ;edk j?< � Gkosh ;z;d dhnK puhnK ;aeshnKdk eh noE j?<

;zxh ekoigkfbek ^ ok;aNogsh;zxh ekoigkfbek ^ ok;aNogsh;zxh ekoigkfbek ^ ok;aNogsh;zxh ekoigkfbek ^ ok;aNogsh

� ok;aNogsh dh gdth bJh u'D e'D bV ;edk j?< � eh w'i{dk ok;aNogshok;aNogshok;aNogshok;aNogsh d'pkok u'D bV ;edk j?< � ok;aNogshok;aNogshok;aNogshok;aNogsh B{z sBykj fezBh fwbdh j?< � fejVh nt;Ek ftZu fe;/ okiftZu ok;aNogsh okibkr{ ehsk ik ;edk j?< � ok;aNogsh B{z gdth s' fe;soQK jNkfJnk ik ;edk j?< � ok;aNogsh dh u''D e"D eodk j?< � ok;aNogsh dh nfXnk d/;a ikoh eoB dh ;aesh dk toDB eo'< � ok;aNogsh dhnK ;zeNekbh ;aeshnK fby'< � T[g^ ok;aNogsh dh u'D fe; soQK j[zdh j?< � nB[S/d 352nXhB bkr{ ehsh iKdh ;zeNekbh x';aDk d/ Gkosh ;zftXkB gqDkbh s/

gqGkt dk toBD eo'<

wzsoh gfo;d ns/ gqXkB wzsohwzsoh gfo;d ns/ gqXkB wzsohwzsoh gfo;d ns/ gqXkB wzsohwzsoh gfo;d ns/ gqXkB wzsoh

� gqXkB wzsoh dh fB:[esh ;pzXh ok;aNogsh dh eh G{fwek j?< � wzsoh gfo;ad ftZu fejV/ fejV/ wzsoh ;akwb j[zd/ jB< � e/Adoh wzsoh gfo;ad dk fBowkD fe; soQK j[zdk j?<

Page 33: Final Data Pol. Science

Page 33 of 69

� wzsohnK bJh fejVh :'rsk ;zftXkB B/ fB;afus ehsh j?< � b'e ;Gk ftZu pj[ws db d/ B/sk B{z gqXkB wzsoh dh gdth s/ fB:[es eoBk feT[

io{oh j?< � wzsohnK dh fB:[esh ;pzXh ok;Nogsh dh G{fwek dk toDB eo'< � ;w{fje fizw/tkoh d/ f;XKs s' s[jkvk eh Gkt j?< � wzsoh gfo;ad ns/ wzsoh wzvb ftZu w[Zy nzso eh jB< � wzsoh gfo;ad ;pzXh gqXkB wzsoh d/ gzi wjZstg{oB ezw dk toDB eo'< � ;G s' xZN ekoiekb tkb/ gqXkB wzsoh dk Bkw fby'< � ngo?b wJh 2009 B{z j'JhnK 15th b'e ;Gk dhnK u'DK wro' fe;B{z gaqXkB wzsoh

fB:[es ehsk frnk ;h< � gqXkB wzsoh bJh ;z;d d/ fejV/ ;dB dk w?Apo j'Dk io{oh j?<

;zxh ftXkBgkfbek ^;z;d ;zxh ftXkBgkfbek ^;z;d ;zxh ftXkBgkfbek ^;z;d ;zxh ftXkBgkfbek ^;z;d

� Gkos dh ;z;d ftZu e'D^e"D ;akfwb j?< � b'e ;Gk dh pDso dZ;'< � oki ;Gk dh pDso dZ;'< � oki ;Gkd/ nfXne; pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � b'e ;Gk d/ ;gheo dh u'D e"D eodk j?< � b'e ;Gk d/ ;gheo d/ S/ wjZstg{oB ekoi fby'< � 15th b'e ;Gk d/ ;gheo dh u'D pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � ftXkfBe fpZb ;pzXh d'BK ;dBK d/ wsG/d B{z fe;soQk d{o ehsk ik ;edk j?< � b'e ;Gk d/ fvgNh ;gheo pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � ftZsh wkwfbnK ;pzXh oki ;Gk dh ;fEsh dk toBD eo'< � fpZb eh j[zdk j?< � XB fpb fe; B{z efjzd/ jB< � b'e ;Gk ekoigkfbek B{z fe; soQK fB:zsfos eodh j?< � b'e ;Gk dhnK ftXkfBe ;aeshnK dk toBD eo'< � b'e ;Gk dhnK ftZsh ;aeshnK dk toBD eo'< � Gkosh ;z;d gqG{sk;akbh ;z;Ek feT[ Bjh j?<

oki dh ekoigkfbek ^okigkb, wzsoh gfo;ad ns/ w[Zy wzsohoki dh ekoigkfbek ^okigkb, wzsoh gfo;ad ns/ w[Zy wzsohoki dh ekoigkfbek ^okigkb, wzsoh gfo;ad ns/ w[Zy wzsohoki dh ekoigkfbek ^okigkb, wzsoh gfo;ad ns/ w[Zy wzsoh

� okigkb dh fB:[esh e"D eodk j?< � fejV/ ftnesh B{z okigkb fB:[es ehsk ik ;edk j?< � okigkb dk ekoiekb fezBk j?< � okigkb B{z fezBh sBykj fwbdh j?< � okigkb dh nfXnkd/;a ikoh eoB dh ;aesh dk toBD eo'< � w[Zy wzsoh dh fB:[esh fe; soQK j[zdh j?< � oki wzsoh gfo;ad dk fBowkD fe; soqK j[zdk j?< � oki d/ wzsohnK bJh ;zftXkB B/ fejVhnK :'rsk fB;afus ehsh j?< � oki wzsoh gfo;ad dk ekoiekb fezBk j?< � okiwzsoh gfo;ad d/ fszB w[Zy ezw dZ;'< � toswkB wzsoh gfo;ad pko/ s[;h eh ikDd/ j'<

oki ftXkB wzvboki ftXkB wzvboki ftXkB wzvboki ftXkB wzvb

� oki ftXkB wzvb ;pzXh ;zftXkB ftZu eh ftt;Ek j?<

Page 34: Final Data Pol. Science

Page 34 of 69

� ftXkB ;Gk dh pDso dZ;'< � fejV/ f;XksK d/ nkXko s/ ftXkB ;Gk d/ w/poK dh u'D j[zdh j?< � oki ftXkB gfo;ad ftZu fejVhnK fejVhnK ;aq/DhnK d/ w?Apo j[zd/ jB< � oki ftXkB gfo;ad dh pDso dZ;'< � fe;/ oki ftZu ftXkB gfo;ad dh ;EkgBk ik ;wkgsh fe; soqK j' ;edh j?< � gzikp ftXkB gfo;ad pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � cotoh 2007 ftZu u[Dh rJh gzikp ftXkB ;Gk pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � ftXkB ;Gk d/ ;gheo dh u'D fe; soQK j[zdh j?< � ftXkB ;Gk dhnK ftZsh ;aeshnK dZ;'< � ftXkB gfo;d d/ ekoiekb pko/ s[;h eh ikDd/ j'< � oki ftXkB wzvb ftZu fJZe fpZb B{z ekB{zB pDB bJh fejV/ fejV/ gVQktK s'

r[ioBk g?Dk j?<

fibk gq;k;aBfibk gq;k;aBfibk gq;k;aBfibk gq;k;aB

� fibQk gq;k;aB dk noE ns/ gfoGk;ak dZ;'< � Gkos ftZu fibQk gq;k;aB d/ ftek; dh ;zy/g ftnkfynk eo'< � fibQk gq;k;aB d/ w[Zy ekoi dZ;'< � fvgNh efw;aBo d/ o{g ftZu eb?eNo d/ ekoiK dk toDB eo'< � fvgNh efw;aBo d/ gzukfJs ;pzXh ekoiK dk toBD eo'< � fvgNh efw;aBo dh ;fEsh dk toBD eo'< � fibQk f;Zfynk nfXekoh d/ w[Zy ekoi fejV/ jB<

;ot T[undkbs;ot T[undkbs;ot T[undkbs;ot T[undkbs

� ;ot T[u ndkbs dh pDso fby'< � ;ot^T[u ndkbs d/ iZiK dh fB:[esh fe; soQK j[zdh j?< � ;ot^T[u ndkbs d/ iZi pDB bJh fejVhnK :'rsktK io{oh jB< � ;ot^T[u ndkbs d/ iZiK dk ekoiekb fezBQK j?< � ;zftXkB d[nkok ;ot^T[u ndkbs B{z fejVh ndkbs dk o[spk fdZsk frnk j?< � fBnkfJe g[Bo^fBohyD dk eh noE j?< � ;ot^T[u ndkbs d/ iZiK dh fB:[esh ;pzXh ;ot^T[u ndkbs d/ w[Zy iZiK dh

okJ/ dh eh wjZssk j?< � ;ot T[u ndkbs d/ gqkozfGe nfXeko y/so s' eh Gkt j?< � ;ot T[u ndkbs d/ nghbh nfXeko y/so s' eh Gkt j?< � ;ot^T[u ndkbs B{z ;zftXkB dh oZfyne feT[ efjzd/ jB<

oki dh T[Zu ndkbsoki dh T[Zu ndkbsoki dh T[Zu ndkbsoki dh T[Zu ndkbs

� oki dh T[u^ndkbs dh pDso dk toDB eo'< � T[Zu^ndkbs d/ iZiK dh fB:[esh e"D eodk j?< � T[u ndkbs d/ iZiK dk ekoiekb fezBQK j?< � T[Zu^ndkbs dh gq;ak;eh ;aeshnK dk toDB eo'< � T[Zu^ndkbs dk iZi pDB bJh fejVhnK :'rsktK io{oh jB< � T[Zu^ndkbs dk nkozfGe nfXeko y/so dZ;'< � T[Zu^ndkbs d/ nghbh nfXeko y/so pko/ s[;h eh ikDd/ j'<

Page 35: Final Data Pol. Science

Page 35 of 69

gfjbk ;w?;No gfjbk ;w?;No gfjbk ;w?;No gfjbk ;w?;No

10 AMkW vwly pRSn10 AMkW vwly pRSn10 AMkW vwly pRSn10 AMkW vwly pRSn

okiBhsh ;ak;so dk noE, gfoGk;ak , y/so ns/ wjZsskokiBhsh ;ak;so dk noE, gfoGk;ak , y/so ns/ wjZsskokiBhsh ;ak;so dk noE, gfoGk;ak , y/so ns/ wjZsskokiBhsh ;ak;so dk noE, gfoGk;ak , y/so ns/ wjZssk

� okiBhsh ftfrnkB dh gfoGk;aK ns/ y/so dh ftnkfynk eo'< � okiBhsh ;ak;so dh wjZssK iK T[g:'rsK dh ;zy/g ftnkfynk eo'< � eh okiBhsh ;ak;so fJZe ftfrnkB j?< nkgD/ T[so d/ gZy ftZu dbhbK fdU< � okiBhsh ;ak;so B{z ftfrnkB feT[A fejk iKdk j?< � okiBhsh ;ak;so fJe ebk j?, toBD eo'<

okiBhsh okiBhsh okiBhsh okiBhsh ;ak;so ;ak;so ;ak;so ;ak;so d/ d{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkbd/ d{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkbd/ d{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkbd/ d{i/ ;wkfie ftfrnkBK Bkb ;pzX;pzX;pzX;pzX

� okiBhsh ;ak;so dk d{i/ ;wkfie ftfrnkBK, fJfsjk; ;wki^;ak;so ns/ Bhsh^;ak;so d/ go;go ;pzXK pko/ fby'<

� okiBhsh ;ak;so dh gfoGk;aK fdU< fJ; dk noE^;ak;so ns/ ;wki ;ak;so Bkb ;pzXK dk toDB eo"<

� okiBhsh ;ak;so ns/ fJfsjk; d/ go;go ;pzXK dh ftnkfynk eo"< d'jK ftf;anK ftzu w[Zy nzso th toBD eo'<

� okiBhsh ;ak;so ns/ noE^;ak;so d/ go;go ;pzXK dk toDB eo"< d'jK ftf;anK d/ nzso dk ft;a/; s"o s/ jtkbk fdU<

Bkrfoe ns/ BkrfoeskBkrfoe ns/ BkrfoeskBkrfoe ns/ BkrfoeskBkrfoe ns/ Bkrfoesk

� Bkrfoesk s' eh Gkt j?< Bkrfoesk dhnK fe;wK ns/ fJ; B{z gqkgs eoB d/ Yzr dZ;'<

� nkdo;a Bkrfoesk d/ r[D dZ;'< � nkdo;a Bkrfoesk d/ okj ftZu fejVhnK o[ektNK jB, fJBQK o[ektNK B{z fe;

soQK d[o ehsk ik ;edk j?< � Bkrfoesk dh gfoGk;aK dZ;'< Bkrfoesk fe; soQK gqkgs ns/ ;wkgs j[zdh j?< � e[dosh Bkrfoesk s' s[jkvK eh Gkt j?, fJ; dh gqkgs d/ fejV/ f;XKs jB< � Bkrfoesk dh gfoGk;aK dZ;'< fJe ftnesh d{i/ oki dk Bkrfoe fe; soQK pD

;edk j?<

BkrfoeskBkrfoeskBkrfoeskBkrfoesk d/ nfXeko ns/ eoZst d/ nfXeko ns/ eoZst d/ nfXeko ns/ eoZst d/ nfXeko ns/ eoZst

� nfXeko dh gfoGk;aK dZ;'< nkX[fBe oki ftZu fJZe Bkrfoe B{z fejV/ fejV/ ;wkfie nfXeko fwbd/ jB<

� nfXeko ns/ eoZstK dh gfoGk;ak dZ;'< T[jBK d/ go;go ;pzXK dh ftnkfynk eo'<

� @nfXekoK ftZu eosZt ;akfwb jB, ftnkfynk eo'< � ekB{zBh eosZt dh gfoGk;ak dZ;' BKrfoeK d/ oki gqsh wjZstg{oB eosZtK dh

ftnkfynk eo'< � @nfXeko d/ eoZst fJe jh f;Ze/ d' d' gk;/ jB@ fJ; eEB dh ftnkfynk eo'<

Page 36: Final Data Pol. Science

Page 36 of 69

� j/m fbfynk s/ ;zy/g B'N fby'L^ 1) w"fbe eosZt 2) ezw eoB dk nfXeko

ekB{zBekB{zBekB{zBekB{zB

� ekB{zB eh j?< s[;h fJ; dh gfoGk;aK fet/A eo'r/. � ekB{zB d/ noEK ns/ fJ; dhnK fGzB^2 fe;wK dh ftnkfynk eo'< � ;[szsosk fezBh gqeko dh j[zdh j?< ftt/uBK eo'< � ;[szsosK eh j?< ;[szsosK ns/ ekB{zB d/ nkg;h ;pzXK dh ftnkfynk eo'< � ;[szsosK d/ oZfynk^etu dZ;'<

;wkBsk;wkBsk;wkBsk;wkBsk

� ;wkBsk dk eh noE j?< ;[szsosK ns/ ;wkBsk d/ ;pzXK dk toDB eo'< � ;wkBsk s'A eh Gkt j?< fJ; dhnK w[Zy fe;wK dk toDB eo'< � @;[szsosk ns/ ;wkBsk ftZu fto'X Bjh j?, ;r"A fJj d't/ jh go;go ;fj:'rh

jB@ ftnkfynk eo'< � @nkofEe ;wkBsk s' fpBQK okiBhfse ;[sozsoK ftnoE j?@ ftnkfynk eo'< � ;[szsosk ns/ ;wkBsk kd/ nkg;h ;pzXK dk toDB eo'<

fBnKfBnKfBnKfBnK

� fBnK dh XkoBk dk eh noE j?< fBnK d/ tZy tZy gZyK dh ;zy/g ftnkfynk eo'< � fBnK d/ ekB{zBh gZy dk eh noE j?< ekB{zBh fBnK B{z fe; soQk gqkgs ehsk ik

;edk j?< � ekB{zBh fBnK s' s[jkvk eh Gkt j?< fJ; dhnK w[Zy ft;a/;sktK fejVhnK jB< � okiBhfse fBnK d/ noEK dh ftnkfynk eo'< okiBhfse fBnK dh gqkgsh bJh

fejVhnK ftt;EktK j'DhnK io{oh jB< � fBnK d/ okiBhfse gZy s/ fJze nkb'uBkswe b/y fby'< � ;wkfie fBnK s' s[jkvK eh Gkt j?< fJ; B{z fe; soQK gqkgs ehsk ik ;edk j?< � fBnK d/ ;wkfie ns/ nkofEe gZyK dh ftnkfynk eo'< � nkofEe fBnK dk eh noE j?< fJ; B{z fe; soQK :ehBh pDkfJnk ik ;edk j?<

Gkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsGkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsGkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsGkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKs

� Gkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsK dk ;zyg toDB eo'< � Gkosh ;zftXkB d/ w[ZYb/ f;XKsK iK w"fbe f;XksK d/ o{g ftZu b'eszso ns/ Xow

fBogZysk dh ftnkfynk eo'<

Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBkGkosh ;zftXkB dh gq;sktBkGkosh ;zftXkB dh gq;sktBkGkosh ;zftXkB dh gq;sktBk

� @Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBk@ s/ ft;Ekog{ote B'N fby'< � gq;sktBK eh j[zdh j?< Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBK dhnK ft;a/PsktK dh

ftnkfynk eo'< � Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBk d/ w[Zy nkdo;aK iK ftukoK dh ftnkfynk eo'<

Page 37: Final Data Pol. Science

Page 37 of 69

� Gkos fJZe gqG{sk;akbh, ;wkitkdh ,Xow fBogZy , b'eszso rDoki j? @ ftnkfynk eo'<

� Gkosh ;zftXkB dh gq;sktBk ftZu j/m fbyh ;apdktkbh dh tos' ehsh rJh j?. ;zay/g ftZu ftnkfynk eo'<

1)rDszso 2) ;wkfie ns/ nkofEe fBnK 3) GkJhuko/ dh GktBK

Gkosh ;zftXkBGkosh ;zftXkBGkosh ;zftXkBGkosh ;zftXkB dhnK w[Zy dhnK w[Zy dhnK w[Zy dhnK w[Zy ft;a/;sktK

� Gkosh ;zftXkB dhnK w[Zy ft;a/;sktK dk toDB eo'< � @Gkos fJZe Xow^fBogZy oki j?@ . ftnkfynk eo'<

w"fbe nfXekow"fbe nfXekow"fbe nfXekow"fbe nfXeko

� Gkosh ;zftXkB ftZu nzfes w"fbe nfXekoK dk ;zy/g toDB eo'< � Gkosh ;zftXkB ftZu nzfes ;zftXkBe T[gukoK d/ w"fbe nfXeko dh ftnkfynk

eo'< � ;zeNekb ftZu w"fbe nfXekoK dh w[nZsbh T[s/ fJZe g?oK fby'< � eh Gkosh w'fbe nfXeko n;hfws jB< eh Gkosh ;z;d w"fbe nfXekoK ftZu

sowhw eo ;edh j?<

oki oki oki oki dh Bhsh d/ fBod/;aedh Bhsh d/ fBod/;aedh Bhsh d/ fBod/;aedh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKsf;XKsf;XKsf;XKs

� Gkosh ;zftXkB ftZu fdZs/ fBod/;ae f;XksK dk nkb'uBkswe w[ZbKeD eo'< � oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XksK B{z fe; jZd sZe bkr{ ehsk ik u[Zek j?< fszB

ft;a/ th fby'<^ 1) ;zxh ;{uh 2) oki ;{uh 3) ;wotsh ;{uh � ;zx ns/ okiK ftZueko gq;weh ;pzXK dh ftnkfynk eo'< � ftZsh nk:'r T[s/ fJZe ;zy/g B'N fby'< � e/Ado ns/ okiK d/ ;pzXK dk nkb'uBkswe w[ZbKeD eo'< � ;oekohnK nk:'r dhnK w[Zy f;cko;aK dh ftnkfynk eo'< � nzso oki gfo;ad dh pDso ns/ ekoi toDB eo'<

w"fbe eosZtw"fbe eosZtw"fbe eosZtw"fbe eosZt

� Gkosh ;zftXkB ftzu nzfes w"fbe eosZtK dk toDB eo'< � fejVh ;zftXkfBe ;'X d[nkok w"fbe eosZt ;zftXkB ftZu ;akwb ehs/ rJ/ jB<

e'Jh gzi w"fbe eosZtK dk toBD eo'< � w"fbe eosZtK dh wjZssk ;zy/g o{g ftZu toDB eo'<

d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No

oki L^fJ; dhnK ft;a/;sktK ik sZsoki L^fJ; dhnK ft;a/;sktK ik sZsoki L^fJ; dhnK ft;a/;sktK ik sZsoki L^fJ; dhnK ft;a/;sktK ik sZs

� oki dh gfoGk;ak dZ;'< fJ;d/ w[Zy sZs fejV/ jB< T[BQK ftZu'A fejVk ;G s' io{oh ns/ fejVk ;G s' finkdk wjZstg{oB sZs j?<

Page 38: Final Data Pol. Science

Page 38 of 69

� oki dh gfoGk;ak fdU ns/ fJ;d/ r?o io{oh sZsK dh ftnkfynk eo'<

;wki, ;wki, ;wki, ;wki, ok;aNook;aNook;aNook;aNo ns/ ;oeko ons/ ;oeko ons/ ;oeko ons/ ;oeko oki Bkb' fJBK dk nzso ki Bkb' fJBK dk nzso ki Bkb' fJBK dk nzso ki Bkb' fJBK dk nzso

� ;wki dh gfoGk;ak dZ;'< fJ; dhnK w[Zy fta;/;sktK ns/ T[d/;aK dh ftnkfynk eo'<

� ok;aNo dh gfoGk;ak dZ;'< ok;aNo d/ fBowkD bJh tZy tZy sZEK dh ftnkfynk eo'<

� oki ns/ ok;aNo ftZu ;gZ;aN nzso dZ;'< � ok;aNo dh gfoGk;ak dZ;'< ok;aNo ns/ oki ftZu w[Zy nzso toDB eo'<

oki noki noki noki ns/ ;w[dkfJs/ ;w[dkfJs/ ;w[dkfJs/ ;w[dkfJ

� ;w[dkfJ d/ noE dh ftnkfynk eo'< tZy tZy gqeko d/ ;w[dkfJ dk toDB eo'< � ;w[dkfJ dk toDB eo'< � ;w[dkfJ dh gfoGk;ak dZ;'< fJ; dhnK ft;a/;sktK dh ftnkfynk eo'< � oki ns/ ;w[dkfJ dh gfoGk;ak dZ;'< fJBQK d'jK d/ nkg;h ;pzXK ns/ nzsoK dh

ftnkfynk eo'<

;zftXkBK dk torheoB ;zftXkBK dk torheoB ;zftXkBK dk torheoB ;zftXkBK dk torheoB

� ;zftXkB dh gfoGk;ak dZ;' ns/ fJ; dhnK fGzB fGzB fe;wK dh ftnkfynk eo'< � ;zftXkB d/ torheoB dh ftnkfynk eo'< � fbysh ns/ nfbysh ;zftXkBK d/ r[DK ns/ n"r[DK dh ftnkfynk eo'< � em'o ns/ buehb/ ;zftXkBK d/ r[DK ns/ n"r[DK dk toBD eo'< � fJZe uzr/ ;zftXkB dhnK ft;a/;sktK dh ftnkfynk eo'<

;oekoK dk torheoB;oekoK dk torheoB;oekoK dk torheoB;oekoK dk torheoB

� oki ns/ ;oeko ftZu nzso ;gZ;aN eo'< � no;s{ d[nkok fdZsk frnk ;oekoK dk torheoB dZ;'< � nkX[fBe ;w/ ftZu no;s{ d/ torheoB B{z bkr{ eoB ftZu eh efmBkJhnk jB< � nkX[fBe okiK B{z s[;h fe; soQK torhfeqs eo'r/<

;oeko dk o{g ^ b'eszsoh n;oeko dk o{g ^ b'eszsoh n;oeko dk o{g ^ b'eszsoh n;oeko dk o{g ^ b'eszsoh ns/ ;Zsktkdh (skBk;akjh) s/ ;Zsktkdh (skBk;akjh) s/ ;Zsktkdh (skBk;akjh) s/ ;Zsktkdh (skBk;akjh)

� b'eszso eh j?< b'eszso dh gfoGk;ak dZ;'< fJ; d/ gZy ns/ ftgZy ftZu dbhbK fdU<

� b'eszso dhnK w[Zy ft;a/;sktK ns/ r[DK dh ftnkfynk eo'< � gqsZy b'eszso s' s[jkvk eh Gkt j?< fJ; d/ w[Zy ;kXB fejV/ jB< � skBk;akjh dh gfoGk;ak dZ;'< fJ; d/ r[D ns/ n"r[D fejV/ jB< � skBk;akjh ns/ b'eszso ftZu nzso dZ;'< � skBk;akjh d/ w[Zy bZSD fejV/ fejV/ jB< � b'eszso dh ;cbsk bJh io{oh nt;EktK dk toDB eo'<

Page 39: Final Data Pol. Science

Page 39 of 69

;oeko d/ o{g ^ ;z;dh ns/ gqXkB;oeko d/ o{g ^ ;z;dh ns/ gqXkB;oeko d/ o{g ^ ;z;dh ns/ gqXkB;oeko d/ o{g ^ ;z;dh ns/ gqXkBrh rh rh rh

� ;z;dh ;oeko dk eh noE j?< fJ; dhnK w[Zy ft;a/PsktK dk toDB eo'< � ;z;dh ;oeko dk eh noE j?< fJ; d/ r[DK ns/ d';aK dk ;zy/g ftZu toDB eo'< � gqXkBrh ;oeko eh j[zdh j? ns/ fJ; dhnK ft;a/PsktK dk toDB eo'< � gqXkBrh ;oeko eh j[zdh j? ns/ fJ; d/ r[D ns/ n"r[D fejV/ jB< � gqXkBrh ns/ ;z;dh fe;wK dhnK ;oekoK ftu'A s[;h fe; ;oeko B{z uzrh ;wMd/

j' ns/ feT[< � eh s[;h fJj ftuko Bkb ;fjws j' fe Gkos ftZu ;z;dh ;oeko finkdk T[fus

j?< ekoBK ;fjs ;gZ;aN eo'< � ;z;dh ns/ gqXkBrh ;oeko d'jK ftZu nzso ;gZ;aN eo'<

;oeko d/ o{g^ fJekswe ns/ ;zxkswe;oeko d/ o{g^ fJekswe ns/ ;zxkswe;oeko d/ o{g^ fJekswe ns/ ;zxkswe;oeko d/ o{g^ fJekswe ns/ ;zxkswe

� fJekswe ;oeko dh gfoGk;ak dZ;'< fJekswe ;oeko dhnK ft;a/PsktK dh ftnkfynk eo'<

� fJekswe ;oeko dh gfoGk;ak dZ;'< fJekswe ;oeko d/ r[D ns/ n"r[DK dh ftnkfynk eo'<

� ;zxkswe ;oeko dhnK w[Zy ft;a/;sktK fejVhnk jB< ;zxkswe ;oeko d/ r[DK ns/ n"r[DK dh ftnkfynk eo'<

� T[BQK ;aosK dk T[b/y eo' i' ;zxkswe ;oeko d/ fBowkD ftZu ;jkfJe j[zdhnk jB<

� ;oeko d/ ;zxkswe ns/ fJekswe o{g ftZu nzso dZ;'<

;oeko d/ nzr^ ekoigkfbek;oeko d/ nzr^ ekoigkfbek;oeko d/ nzr^ ekoigkfbek;oeko d/ nzr^ ekoigkfbek

� ;w{fje fizw/tkoh ns/ ftneshrs fizw/tkoh< � tk;sfte ekoigkfbek ns/ Bk^wkso ekoigkfbek< � ;EkJh ekogkfbek ns/ okiBhfse ekoigkfbek< � fJefjoh ekoigkfbek ns/ pj[ g[oyh ekoigkfbek< � ;oeko d/ ekoigkfbek nzr d[nkok ehs/ iKd/ ezwK dk toDB eo'< � w[Zy ekoigkfbek dh u'D ik fB:[esh d/ tZy tZy Yzr dZ;'< � ekoigkfbek dhnK tZy^tZy fe;wK dh ftnkfynk eo'< � fJBQK d/ ftueko nzso dk ;zy/g ftZu toDB eo'<

;oeko d/ nzr ftXkB gkfbek;oeko d/ nzr ftXkB gkfbek;oeko d/ nzr ftXkB gkfbek;oeko d/ nzr ftXkB gkfbek

� ftXkB gkfbek dh pDso ns/ fJ; d/ ezwK dk ;zy/g ftZu toDB eo'< � d' ;dBh ftXkB^wzvb d/ r[DK s/ n"r[DK dh ftnkfynk eo' � j/m fby/ ;apdK B{z ;zy/g ftZu ;wMkUL^

• nft;atk; gq;skt • fBzdk gq;skt • ;ErB gq;skt

;oeko d/ nzr^ fBnKgkfbek;oeko d/ nzr^ fBnKgkfbek;oeko d/ nzr^ fBnKgkfbek;oeko d/ nzr^ fBnKgkfbek

� fBnKgkfbek d/ ezwK dk ;zy/g toDB eo'<

Page 40: Final Data Pol. Science

Page 40 of 69

� iZiK dh fB:[esh dhnK fejVhnK fejVhnK ftXhnK jB< � fBnKgkfbek dh ;[szsosk s' s[;h eh ;wMd/ j'< @fBnkgkfbeK dh ;[szsosk@ s'

s[;h B{z ;[ofyns oZyD bJh fejVhnK fejVhnK rZbK io{oh jB< � j/m fbyhnK T[go ;zy/g ftZu fNZgDh fby'<

• g[BofBohyD • fBnKgkfbek s/ ekoigkfbek ftZu ;pzX • fBnKgkfbek ;zftXkB dh oZfyne d/ s"o s/

� j/m fbyh/ ;apdK dk noE dZ;'L^ • pzdh gqsZyheoB b/y • gow nkd/;a b/y • wBkjh b/y

Gkosh ;zxtkd dk ;o{gGkosh ;zxtkd dk ;o{gGkosh ;zxtkd dk ;o{gGkosh ;zxtkd dk ;o{g

� Gkosh ;zftXkB dhnK T[j fejVhnK w[Zy ft;a/;sktK jB i' Gkosh ;zftXkB B{z ;zxh ;zftXkB pDkT[dhnk jB<

� Gkosh ;zftXkB dhnK fJekswe ft;a/PsktK dk toDB eo'< � Gkosh ;zftXkB dhnK ;zxkswe ft;a/PsktK dk toDB eo'< � @Gkosh ;zftXkB pDso ftZu ;zxkswe, go tk;st ftZu fJekswe j?@ .

ftnkfynk eo'<

;zx ns/ okiK ftZu ;pzX;zx ns/ okiK ftZu ;pzX;zx ns/ okiK ftZu ;pzX;zx ns/ okiK ftZu ;pzX

� ekB{zB fBowkD ;pzXh ;aeshnK dh tzv e/ado ns/ okiK ftZu fe; soQK ehsh rJh j?

� oki dh Bhsh d/ fBod/;ae f;XKsk dk toDB eo' ns/ T[BQK dh wjZssk dZ;'< � w"fbe nfXekoK ns/ okidh Bhsh d/ fBod/;ae f;XksK ftZu nkg;h ;pzXK dh

iKu eo'<

;zxh ekoigkfbek ok;aNogsh;zxh ekoigkfbek ok;aNogsh;zxh ekoigkfbek ok;aNogsh;zxh ekoigkfbek ok;aNogsh

� Gkosh ok;aNogsh dhnK ;aeshnK ns/ ekoiK dk toDB eo'< � Gkosh ok;aNogsh dh u'D fe; soQK ehsh iKdh j?< � ok;aNogsh B{z gdth s' jNkT[D bJh ;zftXkB ftu nzfes wjKd';a d/ w[eZdw/ dh

ftXh dk toDB eo'< � Gkos d/ ok;aNogsh dhnK ;zeNekbh ;aeshnK dh nkb'uBkswe ftnkfynk eo'< � Gkos d/ T[g^ ok;aNogsh dh u'FD fe; soQk j[zdh j?, T[; dhnK ;aeshnK ns/

;fEsh th ftnkfynk eo'<

wzsoh gfo;ad ns/wzsoh gfo;ad ns/wzsoh gfo;ad ns/wzsoh gfo;ad ns/ gqXkB wzsohgqXkB wzsohgqXkB wzsohgqXkB wzsoh

� ;zxh wzsoh gfo;ad dh pDso dh ftnkfynk eo'< fJZe e?pfBN wzsoh d{I/ wzsohnK s' fe; soQK fGzB j[zdk j?<

� ;zxh wzsoh gfo;ad d/ ekoiK dh ftnkfynk eo'< � Gkos dk gqXkB wzsoh fe; soQK fB:[es ehsk iKdk j? . T[; dhnK ;aeshnK

ns/ ;fEsh dh ftnkfynk eo'<

Page 41: Final Data Pol. Science

Page 41 of 69

� Gkos d/ wzsoh wzvb gqDkbh dhnK w[Zy ft;a/;sktK fejVhnK jB< � wzsoh wzvb ns/ wzsoh gfo;ad ftZu nzso dZ;'<wzsoh wzvb d/ ekoiK dh

ftnkfynk eo'<

;zxh ftXkB gkfbek^;z;d;zxh ftXkB gkfbek^;z;d;zxh ftXkB gkfbek^;z;d;zxh ftXkB gkfbek^;z;d

� b'e ;Gk ns/ oki ;Gk dh pDso dZ;'< � ;z;d d/ ezwK dh ftnkfynk eo'< � ;z;d d/ w?po d/ ft;a; nfXekoK dk toDB eo'< � ;z;d ftZu ;kXkoB fpZb gk; eoB dh ftXh dk toDB eo' � b'e ;Gk d/ ;gheo dh u'D fe; soAQK j[zdh j?< T[; dhnK ;aeshnK fejVhnK

jB< � b'e ;Gk ns/ oki ;Gk ftZu ;pzX dZ;'< fJjBK d'BK ftZu' fejVk ;dB tX/o/

;aesh;kbh j?< � b'e ;Gk dh ouBk, ;eshnK ns/ ;fEsh dh ftnkfynk eo'< � oki ;Gk dh ouBk, ;aeshnk ns/ ;fEsh dh ftnkfynk eo'<

oki dh ekoigkfbek ^ okigkb, wzsoh gfo;adoki dh ekoigkfbek ^ okigkb, wzsoh gfo;adoki dh ekoigkfbek ^ okigkb, wzsoh gfo;adoki dh ekoigkfbek ^ okigkb, wzsoh gfo;ad

� okigkb dh fB:[esh ,;aeshnk ns/ ;fEsh dh toDB eo'< � okigkb dh tk;sfte ;fEsh dh ftnkfynk eo'< � oki wzsoh gfo;d dk fBowkD fe; soQK j[zdk j?< � oki wzsoh gfo;ad dhnK ;aeshnK dk toDB eo'< � Gkosh ;zx d/ okiK ftZu Bk^wkso ekoigkfbek ns/ n;bh ekoigkfbek e"D

j?< nrbh ekoigkfbek dhnK ;aeshnK ns/ ;fEsh dk toDB eo'<

oki ftXkB wzvboki ftXkB wzvboki ftXkB wzvboki ftXkB wzvb

� oki ftXkB wzvb dh pDso dh ftnkfynk eo'< � oki ftXkB gfo;ad fe; soQK ;Ekgs ik ;wkgs ehsh ik ;edh j?< � ftXkB ;Gk ns/ ftXkB gfo;d dk ekoiekb dZ;'< � oki ftXkB ;Gk d/ ;gheo dh u"D, ;aeshnK ns/ ;fEsh dh ftnkfynk eo'< � oki ftXkB wzvb dhnK ;aeshnK ;zy/g o{g ftZu toDB eo'< � ftXkB ;Gk ns/ ftXkB gfo;ad d/ nkg;h ;pzX toDB eo'<

fibQk gq;k;BfibQk gq;k;BfibQk gq;k;BfibQk gq;k;B

� fibQk gq;k;B s' s[jkvk eh Gkt j? , fJ; d/ wZ[y ekoiK dk toDB eo'< � Gkos ftZu fibQk gq;k;B d/ ftek; ns/ ;zrmB dk toDB eo'< � fvgNh efw;aBo dh fB:[esh fe; soQK j[zdh j?< T[;d/ w[Zy ekoi dZ;'< � fibQk gq;k;aB d/ j'o nfXekohnK d/ ekoiaK dk toDB eo'<

;ot^T[u ndkbs;ot^T[u ndkbs;ot^T[u ndkbs;ot^T[u ndkbs

� Gkos dh ;ot T[u ndkbs dk ;zrmB fet/ j[zdk j?< � Gkos dh ;ot T[u ndkbs dhnK ;aeshnK dk toDB eo'<

Page 42: Final Data Pol. Science

Page 42 of 69

oki dh T[u ndkbsoki dh T[u ndkbsoki dh T[u ndkbsoki dh T[u ndkbs

� oki dh T[Zu ndkbs dh ouBk ;pzXh ftnkfynk eo'< � oki dh T[u ndkbs d/ iZiK dhnK :'rsktK , fB:[eshnK, ekoiekb ns/

sBykjK ;pzXh ftnkfynk eo'< � T[u ndkbs d/ gqkozfGe ns/ nghbh nfXeko y/so dk toDB eo'< � oki dh T[u ndkbs dhnK tZy^2 ;aeshnK dk ;zy/g toDB eo'< � oki dh T[u ndkbs dh ;w[Zuh ;fEsh T[go fJZe ;zy/g B'N fby'<

10O2 okiBhsh ;ak;so10O2 okiBhsh ;ak;so10O2 okiBhsh ;ak;so10O2 okiBhsh ;ak;so

gfjbk ;w?A;No gfjbk ;w?A;No gfjbk ;w?A;No gfjbk ;w?A;No

fJZe nzeK tkb/ gq;BfJZe nzeK tkb/ gq;BfJZe nzeK tkb/ gq;BfJZe nzeK tkb/ gq;B

okiBhfse gqDkbh ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzso okiBhfse gqDkbh ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzso okiBhfse gqDkbh ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzso okiBhfse gqDkbh ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzso

� okiBhfse gqDkbh dh XkoDk dh ;[o{nks fe; okiBhsh ftfrnkBh B/ ehsh< � v/ftv Jh;NB B/ @ okiBhfse gqDkbh@ BK dh feskp ed' gqek;as ehsh< � g[oksB okiBhsh d/ nfXn?B d/ w[Zy ft;a/ eh jB< � okiBhfse gqDkbh@ ftZu okiBhfse ;apd dk ;apdh noE eh j?, � d/;a d/ ;ko/ YKu/ fejV/ YKu/ d/ nXhB ekoi eod/ jB< � okiBhfse gqDkbh nXhB o;wh s/ r/o o;wh fejV/ YKu/ nkT[d/ jB iK eh d'B'A

nkT[d/ jB< � okiBhfse gqDkbh fejV/ d' gqw[Zy ekoi eodh j?< � okiBhfse ;zuko d/ ;kXB fejV/ fejV/ jB< � fB:w fBowkD dk ekoi e"D eodk j?< � okiBhfse Gosh fe;B{z efjzd/ jB< � okiBhfse ;zouBk s'A eh Gkt j?< � v/ftv Jh;NB nB[;ko ;zouBk d/ 3 Gkr fejV/ jB< � okiBhfse gqDkbh dk w[Zy ezw eh j?< � okiBhfse gqDkbh B{z fejVk tksktoD gqGkfts eodk j?< � fBek; eh j[zd/ jB< � chv p?e b{g dk wkvb fe; okiBhsh ftfrnkB B/ fdZsk< � fit/A gqG{;Zsk oki dk io{oh s/ ftbZyD sZs j?, okiBhfse gqDkbh dk ftbyD sZs

eh j?< � oki ,okiBhsh ;ak;so dh g[okDh XkoDk j?. fJ; dh Bth XkoDk fejVh j?< � oki d/ uko io{oh sZsK fejV/ jB< � okiBhfse gqDkbh fe; B{z ftZu pdbD dk ekoi eodh j?<

s[bBkss[bBkss[bBkss[bBkswwwwe okiBhsh ^noE s/ ;o{ge okiBhsh ^noE s/ ;o{ge okiBhsh ^noE s/ ;o{ge okiBhsh ^noE s/ ;o{g

� s[bBkswe okiBhsh okiBhsh PkPso dh Bth XkoBk j? iK g[okDh < � eh s[bBkswe okiBhsh ns/ s[bBksfwe ;oeko tZy tZy XkoBktK jB< � s[bBkswe ;oeko s'A eh Gkt j?< � s[bBkswe ;oeko ns/ s[bBKsfwe okiBhsh ftZu' fe; dk y/so finkdk j?<

Page 43: Final Data Pol. Science

Page 43 of 69

� eh s[bBkswe okiBhsh nXhB ;oekoK ns/ ;zftXkBK dk nfXn?B ehsh iKdk j?< � s[bBkswe okiBhsh ftef;as ,ftek;a;hb ns/ nftef;as fejV/ ;wkiK s/

finkdk i"oa fdzdh j?< � s[bBkswe okiBhsh nXhB fejV/ ^2 r?o okiBhfse sZs nkT[ad/ jB< � ;oeko okiBhfse gqDkbh dk o;wh YKyk j? iK r?o o;wh<

okiBhfse ;ZfGnkukookiBhfse ;ZfGnkukookiBhfse ;ZfGnkukookiBhfse ;ZfGnkuko

� okiBhfse ;fGnkuko dk gq:'r gfjbh tko fe; ftfrnkBh B/ ehsk< � r?pohb nkbwzv B/ okiBhfse ;fGnkuko dk gq:'r 1956 ftZu fejVh g[;ase

ftZu ehsk< � eh okiBhfse ;fGnkuko okiBhfse ;fGnkuko dk fJZe Gkr j?< � ;kXkoD ;fGnkuko s'A eh Gkt j?< � okiBhfse ;fGnkuko d/ fszB w[Zy nzrK d/ BK fby'< � okiBhfse ;fGnkuko d/ fszB w[Zy sZsK d/ BK fby'< � okiBhfse ;fGnkuko dk GktBkswe fdq;aNhe"D fe;B{z efjzd/ jB< � okiBhfse ;fGnkuko gfotosB;ahb j? iK ;EkJh< � ;zehoD okiBhfse ;fGnkuko fej' fij/ ;wkiK ftZu gkfJn iKdk j?< � fejV/ okiBhfse ;fGnkuko ftZu b'e fBt/;aK ns/ fBek;K dh gqfefonK ftZu

Gkr b?d/ jB< � okiBhfse ;fGnkuko dh e'Jh fJZe gfoGk;ak fdU< � ;fjGkrh okiBhfse ;fGnkuko eh j[zdk j?<

okiBhfse ;wkiheoB ^noE ns/ J/izN okiBhfse ;wkiheoB ^noE ns/ J/izN okiBhfse ;wkiheoB ^noE ns/ J/izN okiBhfse ;wkiheoB ^noE ns/ J/izN

� ;wkfie ihtB dh w[ZYbh fJekJh eh j?< � ;wkfie ftt;Ek nB[;ko YZb ikD dh ftt;Ek B{z eh efjzd/ jB< � okiBhfse ;wkiheoD s'A eh Gkt j?< � okiBhfse ;wkiheoD dhnK d' fe;wK d/ BK fby'< � okiBhfse ;wkiheoB dh gqfeqnK b'eszso iK skBk;akjh fe; gqDkbh ftZu tfXnk

uZbdh j?< � okiBhfse ;wkiheoB dh ftXh okjh fJZe ghVh s' d{ih ghVh sZe eh fbikfJnk

iKdk j?< � okiBhfse ;wkieoB d/ e'Jh fszB ;kXBK d/ BK dZ;'< � okiBhfse db okiBhfse ;wkiheoB djk f;ZXk ;kXB j? iK nf;ZXk< � eh gfotko ns/ ;wkB ;fEsh tkb/ ;w{j okiBhfse ;wkiheoB B{z gqGkfts eod/

jBM � ftfdne ;z;kEktK okiBhfse ;wkiheoB ftZu eh G{fwek fBGkT[dhnK jB< � okiBhfse ;wkiheoD d/ 4 ;kXBK d/ BK fby'<

B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK) B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK) B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK) B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK)

� B"eo;akjh B{z nzro/ih Gk;ak ftZu eh efjzd/ jB< � fpT{o' ;apd dk ;apdh noE eh j?< � B'eo;akjh d/ d' j'o BK dZ;'< � eh B'eo;akjh d/ ;ko/ nfXekoh ;oekoK d/ pdbD Bkb pdbd/ jB< � B"eo;akjh d/ nfXekoh nkgD/ ezw bJh fe; gqsh T[sodkJh j[zd/ jB<

Page 44: Final Data Pol. Science

Page 44 of 69

� B"eo;akjh dh Gosh dh ;G s' tfXnK ftXh eh j?< � okiBhsh s/ nXkfos Gosh dk w[Zy d';a eh j?< � B"eo;akjh d/ e'Jh d' ezwK d/ BK fby'< � Gkos ftZu okiBhfse ekoigkfbek fezB/ ;kb bJh u[Dh iKdh j?< � ;EkJh ekoigkfbek d/ w?Apo fezB/ ;kb dh T[wo ftZu foNkfJo j[zd/ jB< � ;'ghA ekB{zB;kih nXhB n;b ftZu ekB{zB pDkT[D dk ezw e"D eodk j?< � fe; soQKdh Gosh dh ftXh B{z ;g'fJb f;;Nw (Spoil System) efjzd/ jB< � B"eo;akjh d/ nfXekoh fe; s' fBogZy j' e/ ezw eod/ jB< � B"eo;akjh dh e'Jh fJZe gfoGk;k fdU< � tkof;ae piaN dk yoVk e"D fsnko eodk j?<

u'D wzvb u'D wzvb u'D wzvb u'D wzvb

� Gkos ftZu gqsZy b'eszso j? iK ngqsZy b'eszso < � gqshfBXh b'eszso fe;B{z efjzd/ jB< � u'DK ftZu fiZsD tkb/ T[whdtko B{z eh fejk iKdk j?< � Bkrofe d/ T[; nfXeko B{z fi; d[nkok T[j nkgD/ gqshfBXh u[Dd/ jB, fejVk

nfXeko fejk iKdk j?< � pkbr wZs nfXeko s'A eh Gkt j?< � fJzrb?Av ftZu fJ;sohnK B{z t'N nfXeko ed'A fdZsk frnk< � Gkos ftZufJ;sohnKB{z t'N dk nfXeko ed'A fdZsk frnk< � gqkd/f;ae gqshfBXsk d/ f;XKs nXhB d/;a b{z fe; nkXko s/ tzfvnk iKdk j?< � g/;akto f;XKs d/ nkXko s/ d/;a B{z fe; nkXko s/ tzfvnk iKdk j?< � xZN frDshnK B{z gqshfBXsk d/D dh ;G s' tZfXnk u'D gqDkbh fejVh j?< � xZN frDshnK B{z gqshfBXsk d/D dhnK fszB ftXhnK d/ BK fby'< � nzro/iK B/ wkob/ fwzN' ;[Xko n?eN 1909 fejV/ Xow d/ b'eK B{z g qshfBXsk d/D

bJh bkr{ ehsk frnk ;h< � Gkosh ok;aNogsh b'e ;Gk s/ oki ;Gk ftZu fezB/ fezB/ w?Apo Bkwiad eo

;edk j?< � Gkosh ok;aNogsh gqsZy Yzr Bkb u[fDnk iKdk j? iK ngqsZy Yzr Bkb< � Gkos ftu fejVhnK^fejVhnK u'Dk gqsZy Yzr Bkb j[zdhnK jB<

Gkr^ph Gkr^ph Gkr^ph Gkr^ph

u'D ^gqDkbhu'D ^gqDkbhu'D ^gqDkbhu'D ^gqDkbh

� pkbr ws nfXeko s'A eh Gkt j?< � Gkos ftZu pkbr ws nfXeko d/ nkXko s/ j[D sZe fezBh b'e ;Gk dhnK u'DK

j' u[ZehnK jB< � iB^;fjGkrsk s'A eh Gkt j?< � Gkos ftZu nkw s"o s/ fezB/ gqsh;as b'e u'DK ftZu Gkr Bjh b?d/ 10^20#,

35^40#, 60^70#, � Gkos ftZu e[Zb fezB/ ok;aNoh okiBhfse db jB< � wsdkB^fttjko B{z gqGkfts eoB tkb/ fsB sZsK d/ BK fby'< � Gkosh ;zftXkB ftZu fezBhnK Gk;aktK B{z wkBsk fdZsh rJh j?< � Gkosh ;zftXkB ftZu e[Zb fezB/ oki ns/ e/Ado ;akf;s gqd/;a jB< � Gkosh ok;aNoh eKro; d/ toswkB gqXkB e"D jB<

Page 45: Final Data Pol. Science

Page 45 of 69

� toskwb ;w/ ftZu Gkos d/ w[Zy u'D efw;aBo e"D jB< � w[Zy u'D efw;aBo dh fB:[esh fe; okjh ehsh iKdh j?< � Gkos ftZu ;z;d ns/ oki ftXkB wzvb ftZu u'DK dk ezw e"D eokT[Adk j?< � u'D w[fjzw tZx s' tZX fezB/ fdB ub ;edh j?< � u'D w[fjzw u'DK s' fezB/ xN/ gfjbkpzd eo fdZsh iKdh j?< � Gkosh ;zftXkB nXhB fejVhnK ;q/DhnK bJh ;EkB okyt/A oZy/ iKd/ jB< � u'DK wro' u'DK ;pzXh e'Jh gNh;aB feZE/ dkfJo ehsh ik ;edh j?<

ok;aNoh J/eheook;aNoh J/eheook;aNoh J/eheook;aNoh J/eheoBBBB

� ok;aNoh J/eheoB s'A eh Gkt j?< � ok;Noh J/eheoB ftuko j?, fi; dk fBtk;b'eK d/ fdbK ftZu j'Dk ukjhdk j?@

fJj ;apd fe; B/ ej/< � ok;aNohJ/eheoB dhnK d' ftXhnK d/ BK fby'< � Btzpo 2003 ftZu ;a;d d[nkok fejV/ fszB okiK dk fBowkD ehsk frnk< � Gkos ftZu okiK dk rzmB fe; nkXko s/ ehsk frnk < � ok;aNoh J/eheoB gqh;ad dk rzmB ;G s'gfjbk fejV/ ;kb ftZu ehsk frnk< � ok;aNoh dh J/esk ns/ nyzvsk ;apd fezBh th ;zftXkB ;'X okjh ;akfwb ehs/

rJ/< � fJB;kBh fpokdoh Bkw ;z;Ek d/ gqXkB e"D ;B< � fJB;kBh fpokdoh Bkwh ;z;Ek pDkT[D dk f;jok fe;d/ f;o s/ j?< � ok;aNoh J/eheoB d/ okj ftZu nkT[D tkbhnK fszB o[ektNK d/ BK fby'< � ok;aNoh J/eheoB dh ;wZf;nK B{z jZb eoB bJh e'Jh d' ;[Mkn fdU<

r[nkYh d/;a Bkb Gkos d/ ;pzX r[nkYh d/;a Bkb Gkos d/ ;pzX r[nkYh d/;a Bkb Gkos d/ ;pzX r[nkYh d/;a Bkb Gkos d/ ;pzX

� Gkos dhnK ;hwktK fejV/ d/;K Bkb bZrdhnK jB< � Gkos fejV/ wjKdhg ftZu ;fEs j?<- � Gkos ns/ uhB ftueko gzu;ahb ;wM"sk ed'A j'fJnk< � w?ew'jB o/yk eh j?< � ;qh dbkJhbkwk fejV/ d/;a d/ Xkofwe B/sk jB< � uhB B/ Gkos s/ gfjbh tko jwbk ed'A ehsk< � gkfe;skB ftZu fejV/ Xow B{z oki Xow dk doik fdZsk frnk< � Gkos ns/ gkfe;skB ftZueko sK;ezd ;w'M"sk ed'A j'JhnK < � f;awbk ;wM"s/ ftZu Gkos ns/ gkfe;skB tZb' fe;B/ j;skyo ehs/< � Gkos B/ nkgD/ gzi gqwkD{ gohyD ed'A ehs/< � Gkosh ;z;d s/ gkfe;skB J/iz;h b;aeo^J/ s'fJpk tZb' jwbk ed' ehsk frnk< � e'bzp' ;zw/bB fejV/ d' d/;aK d/ ;fj:'r Bkb nk:'fis ehsk frnk<

;z:[es oki nwohek ns/ o{; Bkb Gkos d/ ;pzX;z:[es oki nwohek ns/ o{; Bkb Gkos d/ ;pzX;z:[es oki nwohek ns/ o{; Bkb Gkos d/ ;pzX;z:[es oki nwohek ns/ o{; Bkb Gkos d/ ;pzX

� Gkos dh ;[szsosk s' pknd Gkos dk M[ekn ;z:[es oki nwohek ns/ o{; ftZu' fe;d/ tZb ;h<

� 123 nD{ ;wM"sk dfezBK d' d/;aK ftZu j'JhnK<

Page 46: Final Data Pol. Science

Page 46 of 69

� ekofrb :[ZX ftZu ;?BkK dh tkg;h d/ ft;a/ ;pzXh Gkos dk ;kE ;[oZfynk gfo;ad ftZu fe;B/ fdZsk<

� nwohek d/ fBT{:koe ;afjo ftZu ;fEs ft;at tgko e/Ado s/ jwbk ed' j'fJnk<

Gkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK gqsh fdq;aNh e"DGkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK gqsh fdq;aNh e"DGkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK gqsh fdq;aNh e"DGkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK gqsh fdq;aNh e"D

� wB[Zyh nfXekoK ;pzXh :{ an?B aU tZb' wB[Zyh nfXekoK B{z ed' gqtkBrh fdZsh rJh<

� gfjbk ns/ d{ik ft;at :[ZX ed' ed' j'fJnK< � ;z:[es ok;No dh ;EkgBk ed'A j'Jh< � wB[Zyh nfXekoK ;pzXh nk:'r ;z:[es ok;aNo d/ fejV/ nzr okjh ;Ekgs ehsk

frnk< � wB[Zyh nfXekoK dh x';aDk ftZu BkrfoeK B{z fejV/ 2 nfXeko fdZs/ rJ/ jB< � n?wB/;Nh^fJzNoB?;aBb Bkwh ;z;Ek d/ pkDh e"D ;B< � Gkosh wB[Zyh nfXeko nk:'r dk ekoiekb fezBk j[zdk j?< � fB;a;sheoB s'A eh Gkt j?< � N .P.T dk g{ok Bkw eh j?< � ;hfws gowkD{ gqshpzX ;zXh s/ fezBQK fszB wjK;aesh d/;aK okjh j;skyo eh/ rJ/< � Gkosh okjh gq'yoD BK d/ ;EkB s/ gowkD{ gq:'r ed' ehs/ rJ/< � ft;atheoB B{z Gkos ftZu fejV/ db dh ;oekoK tX/o/ T[s;akfjs eo ojhnk

jB< � pj^ok;aNoh ezgBhnK (MNC) s' eh Gkt j?< � ft;atheoB dh Bhsh ngBkT[D Bkb Gkosh ftd/;ah w[ZdoK ftZu tkXk j'fJnk iK

Bjh<

d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No d{ik ;w?;No

T[dkotkdT[dkotkdT[dkotkdT[dkotkd

� T[dkotkd fejVh ;dh dh XkoBk j?< � nwohek ftZu niakdh dh x';aDk ed' ehsh rJh< � T[dkotkd B{z nzro/ih Gk;ak ftZu eh efjzd/ jB< � 'fbpofb;' fejVh Gk;ak dk ;apd j?< fJ; dk ;apdh noE eh j?, � fejVh ftukoXkok pkd;kjK d/ d?th nfXekoK ns/ oki dh fBoe[z;sk d/ fto[ZX

j?< � g[oksB T[dkotkd d/ w[Zy ;woEeK d/ BK fby'< � T[dkotkd d/ w[Zy d' o{g fejV/ jB< � fejVk T[dkotkd nkofEe y/so ftZu r?o^dyb nzdkiah dh Bhsh dk ;woEB

eodk j?, � e[dosh nfxeko fejV/ jB< � ;wekbh T[dkotkd d/ ;woEeK d/ BK dZ;'< � ;wekbh iK BtK T[dkotkd fe; soQK dh noE^ftt;Ek dk ;woEe j?< � e[dosh nfXekoK dk ;woEB fe; T[dkotkd okjh ehsk iKdk j?< � Bt/ ns/ g[okD/ T[dkotkd ftZu' tX/o/ nkb'uBk fe; T[dkotkd dh ehsh rJh< � pj[ tkdh ;wki eh j[zdk j?< � cok;ah;h eqKsh (1789) fe; ftukoXkok d/ nkXko s/ j'Jh<

Page 47: Final Data Pol. Science

Page 47 of 69

wkowkowkowkoe;tkde;tkde;tkde;tkd

� ekob wkoe; dk iBw feZE/ ns/ eZd'A j'fJnk< � wkoe; d/ ;kM/ ftukoK tkbk gow fwZso e"D ;h< � efwT{fB;N w/Bhc?;N' BK dh feksp ed'A fbyh rJh< � 1867 ftZu fbyh ekob wkoe; dh wjkB ouBk dk BK fby'< � o{; ftZu ekobwkoe; d/ ftukoK B{z fejV/ d' B/sktK B/ bkr{ ehsk< � uhB ftZu ekob wkoe; d/ ftukoK B{z fejV/ B/sk B/ bkr{ ehsk< � wkoe;tkd B{z feosh ;kwtkd feT[ fejk iKdk j?< � ekob ^wkoe; d/ dtzdtkd s' gfjbKfejV/ ftdtkB B/ dtzdtkd dh XkoDk B{z

dZf;nk< � ekob wkoe; dtzd dk ekoB ftuko B{z wzBdk j? iK gdkoE B{z< � ekob wkoe; nB[;ko fJfsjk; d/ gfotosBK d/ fgZS/ fejVh w{b ;aesh ezw

eodh j?< � ekob wkoe; ;wki ftZu fejVhnK d' w[Zy ;q/DhnK dk toDB eodk j?< � eh ekob wkoe; Xow fto'ZX j? iK Xow ;woEe< � wkoe; dh GftZy pkDh ^;wki ftZu ;q/DhnK ns/ oki ysw j' ikt/rk fe; jZd

sZe ;Zu ;kfps j'Jh< � o{; ftZu wkoe; d/ ftukoK d/ pD/ okiBhfse db dk eh BK j?< � wkoe; d/ P/qDhjhD^;wki s'A eh Gkt j?<

wjkswk rKXh d/ okiBhfse ftukowjkswk rKXh d/ okiBhfse ftukowjkswk rKXh d/ okiBhfse ftukowjkswk rKXh d/ okiBhfse ftuko

� wjkswk rKXh ih dk iBw ed'A s/ feZE/ j'JhnK< � rKXh ih B{z ok;ano fgsk dh T[gkXh nkgD/ Gk;aD ftZu fe;B/ fdZsh< � wjkswk rKXh ih d/ wksk fgs kdk eh BK ;h< � rKXh ih d/ ftukoK T[s/ fejV/ o{;h ftdtkB dk gqGkt ;h< � rKXh ih d/ okiBhfse ftukoK d/ d' B?fse nkXko fejV/ ;B< � rKXh ih ;fsnk rqfj bJh fejVhnK^2 ftXhnK ngBkT[Dk ukj[zd/ ;B< � ;toki ;pd dk nzsoht noE eh j?< � rKXh ih t'N dk nfXeko fe;B{z d/Dk ukj[zd/ ;B< � rKXh ih ;wki d/ ckbs{ XB bJh fe;B{z nwkBsdko ;wMd/ ;B< � rKXh ih B/ uzr/ nkd/;aK dh gqkgsh bJh fe; s/ i'ao fdZsk< � rKXh ih fe; fte/doheoB dh rZb eod/ ;B< � ;Zfsnkrqfj dk ;apdh noE eh j?<

b'ews b'ews b'ews b'ews Public Opinion

� eh pj[ws dh okfJ B{z b'ews fejk ik ;edk j?< � b'ews d/ fgS/ fe;dk Gbk S[fgnk j[zdk j?< � b'ews d/ fBowkD ns/ gqrNkt/ d/ d' ;kXBK d/ BK dZ;'< � ;ZskXkoh db ik fto'Xh db e"D tX//o/ b'eK dhnK wzrK B{z T[iakro eod/ jB< � b'ewZs d/ gqrNkt/ d/ fpibJh ;kXB fejV/ jB< � b'eszsoh d/a;K ftZu b'ews dk fBowkD ns/ gqrNkt/ dk ;G s' wjZstg{oB fejV/

;kXB okjh sk bZrdk j?< � b'eszso ns/ skBk;akjh ftZu' fejVk ;ak;B b'ews d/ gqrNkt/ bJh finkdk

Y[etk j?<

Page 48: Final Data Pol. Science

Page 48 of 69

� fe;soQK dh ;[szsosk b'ews d/ gqrNkt/ bJh io{oh j?< � uzr/ b'ews d/ fBowkD ftZu fejV/ d' ;wkfie ns/ nkofEe ekoB fizw/tko jB< � eh fJZe nkofEe s"o s/ fgSV/ j'J/ d/;a d/ b'e b'ews dk ;jh gqrNktk eo ;ed/

jB<

db gqDkbh nze^1db gqDkbh nze^1db gqDkbh nze^1db gqDkbh nze^1

� b'eszso dh fizd^ikB fe;B{z fejk ik ;edk j?< � okiBhfse db s' eh Gkt j?< � gqshfBXh b'eszso eh j[zdk j?< � b'eszso ftZu okiBhfse db fjV/ ;kXBK ftZu ft;atk; oZyd/ jB< � nkw s"o s/ okiBhfse db fejV/ ^2 nkXkoK s/ pDkJ/ ik ;ed/ jB< � iowBh ftZu B;b d/ nkXko s/ fe; ;ak;e B/ fejV/ db dk fBowkD ehsk< � noE^ftt;Ek d/ fszB o{g fejV/ 2 jB< � y/soh nXkoK s/ pD/ d' Gkosh okiBhfse dbK d/ BK fby'< � o{Vhtkdh dk fgZSkj^fyZu{ db fe; B{z fejk iKdk j?< � T[dkotkdh db fe; B{z fejk iKdk j?< � yZp/ gZyh db fejVh ftukoXkoK dh gqshfBXsk eod/ jB< � Gkos d/ d' yZp/ gZyh dbK dhnK T[dkjoDk fdU< � u'D bVBQK ns/ ;oeko pDkT[Dk fe; dh wjZstg{oD ft;a/;sk j?< � fJZe dbh gqDkbh fejV/ ^2 d/;aK ftZu gkJh iKdh j?< � ;wkitkdh d/;ak ftZu nkw d'o s/ fejVk fJZe db ezw eodk j?< � fJzrb?Av d/ d' wjZstg{oB dbK d/ Bk fby'< � nwoheK d/ d' wjZstg{oB dbK d/ BK dZ;'< � pj[ dbh gqDkbh fejV/ fszB d/;K ftZu gkJh iKdh j?< � iBse f;aekfJsK B{z gqrNkT[Dk dk ezw fejV/ db eod/ jB< � ;z;dh b'ezsso ftZu pdbth ;oeko dk fBowkD fejV/ db okjh ehsk ik

;edk j?<

gkm^6 fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{j nze^1gkm^6 fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{j nze^1gkm^6 fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{j nze^1gkm^6 fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{j nze^1

1) @w?vheb e';ab nkc fJzvhnK@ eh fJZe fjZs ;w{j j?< 2) fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{j ftZu eh nzso j?< 3) Gkos d/ d' torh dpkU ;w[jK dhnK T[dkjoDK fdU< 4) fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{j okiBhfse ;o{g d/ j[zd/ jB iK r?o okiBhfse

;o{g d/< 5) fJZe ftnesh fJZe ;w/ s/ fJZe iK fJZe s' tZX fjZs ;w{jK dk w?/Apo pD ;edk

j?< 6) fe;/ fJZe T[d/;a dpkU ;w{j dh T[dkjoD fdU< 7) Gkos ftZu pD/ nB[;{fus ikshnK d/ ;zrmB dk w[Zy ezw eh j?< 8) nfB:fws dpkU ;w{j ;zftXkfBe iK nfjz;e fejV/ ;kXBK ftZu fta;tk;

oZyd/ jB< 9) b'phfJzr dh ftXh fejV/ d/;ak ftZu gkJh iKdh j?< 10) Gkosh iBsk db, fe;kB :{BhnB, Gkosh ok;Noh ekro; ns/ gzikp

b?euoko :{BhnB ftZu' fejV/ 2 fjZs ;w{j jB< 11) Xow iks d/ nkXko s/ pD/ fjZs ;w{j dh fJZe -fJZe T[dkjoD fdT[<

Page 49: Final Data Pol. Science

Page 49 of 69

d{ik ;w?;aNo Gkr^ph nze^1d{ik ;w?;aNo Gkr^ph nze^1d{ik ;w?;aNo Gkr^ph nze^1d{ik ;w?;aNo Gkr^ph nze^1

gkm Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{Bkgkm Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{Bkgkm Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{Bkgkm Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{Bk

1) Gkos ed' ;[szso j'fJnk< 2) ;z;dh gqDkbh Gkos B/ fejV/ d/;a s' gqkgs ehsh< 3) ;z;dh gaqDkbh ftZu ekoigkfbek fe; gqsh fizw/tko j[zdh j?< 4) ;z;dh ;k;aB gqDkbh B{z T[sodkJh ;ak;B gqDkbh feT[ fejk iKdk j?< 5) ;oeko d/ fezB/ nzr j[zd/ jB< 6) Gkosh ;z;d d/ fezB/ ;dB jB< 7) ;z;dh ;ka;B gqDkbh ftZu n;bh ekoigkfbek ftZu' e"AD nkT[dk j?< 8) ;z;dh ;k;B gqDkbh nXhB BKwso ekoigkfbek fejVh j?< 9) ;z;dh gqDkbh ftZu wzsoh wzvb B{z e'D Gzr eo ;edk j?< 10) b'e ;Gk fejV/ ws/ okjh wzsoh wzvb B{z Gzr eo ;edh j?< 11) Gkosh ;zftXkB ftZu j[D sZe fezBhnK ;'XK j' u[ZehnK jB 30 s' tZX, 70 s'

tZX, 100 s' tZX. 12) Gkos ftZu wkBsk gqkgs y/soh okiBhfse dbK dh e[Zb frDsh fezBh j?< 13) bNedh ;z;d ed'A j'Ad ftZu nkT[dh j?< 14) Gkos ftZu fejV/ okiBhfse db dh fJeZbh gqw[Zysk dk :[Zr ysw j' frnk< 15) Gkos ftZu u'DK ftZu nkw s"o s/ fezB/ gqsh;as b'e Gkr Bjh b?d/< 10^20#,

20^30# 60^70#

gkm ^2 Gkosh b'ezsso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie s/ nkofEe sZsgkm ^2 Gkosh b'ezsso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie s/ nkofEe sZsgkm ^2 Gkosh b'ezsso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie s/ nkofEe sZsgkm ^2 Gkosh b'ezsso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie s/ nkofEe sZs

1) Gkosh b'eszso ftZu fezB/ gqsh;as b'e t'NK ftZu Gkr b?Ad/ jB< 10^20#, 20^30# 60^70#

2) Gkos dh e[Zb npkdh dk fezB/ gqsh;as b'e gVQ/ fby/ jB< 3) Gkosh b'eszso B{z fejV/ fszB sZE gqGkfts eod/ jB< 4) toswkB ;w/ ftZu Gkos dh t;' fezBh j?< 5) Gkosh ;zftXkB ftZu fezBhnk GkPktK B{z wkBsk gqkgs j?< 6) Gkos dh e[Zb t;'A dk brGr fezB/ gqsh;as b'e rohph dh o/yk s'A j/mK ofj

oj/ jB< 30^40#, 50^60# ,10^20# 7) 1984 ftZu fdZbh fty/ j'J ;zgodkfJe dzfrnk ftZu fejV/ Xow d/ b'e

gqGkfts j'J/. 8) g[okD/ ;w/ ftZu ubh ojh S{s^Sks dh gqEk Gkos d/ fejV/ sZE tZb fJ;akok

eodh j?:< 9) ;zftXkB dh 86 th sowhw nB{;ko nB{S/d 21J/ ftZu oki fezBk bJh bkiawh

ns/ w[cs f;Zfynk dk gqpzX eo/rk< 10) Gkos ftZu fejV/ Bt/ fszB okiK dk fBowkD ehsk frnk< 11) ;zgodkfJesk dk noE j?< 12) Gkos ftZu Xkowfe nkXkoK s/ pD/ dpkU ;w{jK d/ BK fby'< 13) Gkos ftZu Xkofwe nkXkoK s/ pD/ d' okiBhfse dbK d/ BK fby'< 14) Gkos ftZu iks d/ nkXko s/ pD/ d' okiBhfse dbK d/ BK fby'<

gkm^3 Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnKgkm^3 Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnKgkm^3 Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnKgkm^3 Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnK

1) Gkkos ftZu y/soh ik ok;Noh fejV/ dbK dh frDsh ftZu tkXk j[zdk ik fojk j?<

Page 50: Final Data Pol. Science

Page 50 of 69

2)2)2)2) 15 th b'e ;Gk dhnK u'DK ;w/ e[Zb okPNoh okiBhfse dbK dh frDsh fezBh ;h<

3)3)3)3) 15 th b'e ;GK dhnK u'DK ftZu e[Zb fezB/ y/soh wkBsk gqkgs dbK B/ Gkr fbnk<

4)4)4)4) 15 th b'e ;GK dhnK u'DK ftZu e[Zb fezB/ T[whdtkoK B/ Gkr fbnk< 5)5)5)5) 15th b'e ;GK dhnK u'DK ftzu fezB/ ;[szso T[whdtkoK B/ Gkr fbnk< 6)6)6)6) Gkosh b'eszso B{z ;cab pDkT[D bJh Gkos ftZu fejVh db gqDkbh bkr{

eoBh ukjhdh j? fJZe dbh, d' dbh, fszB dbh pj^dbh. 7)7)7)7) j/mb/ gZXo s/ b'eszso dh ;cbsk bJh fgzvK ns/ ;afjoK bJh ;zftXkB ftZu

fejVh^2 ;'X ehsh rJh<

gkm^4 ;EkBe b'eszso^ gzukfJsh okigkm^4 ;EkBe b'eszso^ gzukfJsh okigkm^4 ;EkBe b'eszso^ gzukfJsh okigkm^4 ;EkBe b'eszso^ gzukfJsh oki

1) ;EkfBe ;t? ;ak;B eh j[zdk j?< 2)2)2)2) ;G s' gfjbk ;zftXkB d/ fejV/ nB[S/d okjh g/v{ oki gzukfJsK B{z bkr{ ehsk

frnk< 3)3)3)3) Gkos ftZu gzukfJsh oki YKu/ ftzu gzukfJsh oki B{z fezBh gZXoh YKu/ ftZu

tzfvnk frnk< 4)4)4)4) fszB gZXoh YKu/ dk BK fby'< 5)5)5)5) Gkos dk ;G s' gfjbk oki fejVk ;h fi; B/ gzukfJsh oki ngBkfJnk< 6)6)6)6) 73th ;zftXkfBe ;'X ed'A bkr{ ehsh rJh< 7)7)7)7) gzukfJsh oki ;pzXh Gkosh ;zftXkB fezBt/ Gkr ns/ fezBh th ;{uh ftZu

ftt;EktK doi jB< 8)8)8)8) gzikp ;oeko B/ 73 th ;zftXkfBe ;'X B{z fe; fwsh B{z gzikp ftZu bkr{

ehsk< 9)9)9)9) gzikp gzukfJsh oki ekB{zB nB[;ko gzuK dh frDsh fezB/ s' fezB/( xZN s' xZN

tZX s' tZX) sZe fB;afus ehsh rJh< 10)10)10)10) gzikp gzukfJsh oki nXhB fezBK bJh ;EkB okyt/ oZy/ iKd/ jB< 11)11)11)11) ph vh aU (BDO) iK gh T a(PO)e"D j[zdk j?< 12)12)12)12) gzukfJsh oki dh ;G s' T[gobh ;z;Ek dk eh BK j?< 13)13)13)13) fibQk gfo;ad dhnK ;kb ftZu fezBhnK p?meK j'Dhnk io{oh jB< 14)14)14)14) gzukfJsh oki dhnK ;z;EktK dk ekoiekb fezBk fB;afus ehsk frnk< 15)15)15)15) gzukfJsh oki dhnK ;z;EktK ftZu fJ;sohnK bJh e[Zb Gkr dk fezB/ gqsh;s

okytK oZfynk iKdk j?<

gkm^5 ;afjoh y/soK ftZu ;EkfBe ;z;EktKgkm^5 ;afjoh y/soK ftZu ;EkfBe ;z;EktKgkm^5 ;afjoh y/soK ftZu ;EkfBe ;z;EktKgkm^5 ;afjoh y/soK ftZu ;EkfBe ;z;EktK

1) ;EkfBe ;t? ;ak;B s'A eh Gkt j?< 2)2)2)2) ;fjoh b'eszso dh ;EkgBk bJh fejVh ;'X gk; ehsh rJh< 3)3)3)3) 74th ;zftXkfBe ;'X fe; fwsh B{z gk; ehsh rJh< 4)4)4)4) wkou 1994 gzikp Bro gkfbek ekB{zB nB[;ko ;afjoh y/so dhnK ;z;EktK

d/ fszB Bkw fejV/ jB< 5)5)5)5) gzikp d/ fejV/ ;afjoK ftZu Bro fBrw dh ;EkgBk ehsh rJh< 6)6)6)6) Bro gkfbek ekB{zB nB[;ko fezBK iksK bJh ;EkB okyt/ oZy/ rJ/ jB< 7)7)7)7) gzukfJsK ns/ Bro gkfbektK dh ftXh ;fEsh B{z gqGkt ;akbh pDkT[D dh

fizw/tkoh fe;B{z ;"gh rJh j?< 8)8)8)8) fiabk :'iBkpzdh ;zwsh eh ezw eodh lj?<

Page 51: Final Data Pol. Science

Page 51 of 69

9)9)9)9) fgzvK s' ;afjo tZb pdb oj/ gqtosBh y/soK ftZu fe; dh ;EkgBk ehsh iKdh j?<

10)10)10)10) w/io e"D j[zdk j?< 11)11)11)11) Bro gkfbektK d/ e[Zb ;EkBK dk fezB/ gqsh;as ;EkB okyt/ oZy/ rJ/ jB< 12)12)12)12) Bro fBrw dk ;oekoh nfXekoh e"D ejkT[Adk j?< 13)13)13)13) SkT[ADh p'ov dh ;EkgBk fejV/ y/soK bJh ehsh iKdh j?< 14)14)14)14) g'oN NoZ;N Bkwh ;z;Ek fejV/ y/soK bJh pDkJh iKdh j?< 15)15)15)15) ;[Xko fBnk; dk ezw eh j?<

gkm^6 Gkosh dbgkm^6 Gkosh dbgkm^6 Gkosh dbgkm^6 Gkosh db gqDkbh dk ;o{g ik gqfenkgqDkbh dk ;o{g ik gqfenkgqDkbh dk ;o{g ik gqfenkgqDkbh dk ;o{g ik gqfenk

1) gqshfBXh b'ezsso eh j[zdk j?< 2)2)2)2) b'e ;Gk ns/ oki ftXkB ;Gk dhnK u'DK gqsZy b'eszso ik ngqsZy b'eszso

dk T[dkjoD jB< 3)3)3)3) Gkosh ;zftXkB dh fejVh ;'X ns/ fejVh nB[;{uh okjh okiBhfse ;apd dk

toBD ehsk frnk< 4)4)4)4) Gkosh ;zftXkB d/ fejV/ nB[S/d okjh Bkrfoek B{z ;w[dkfJ ik ;zx pDkT[D

dh ;[szsosk fdZsh rJh j?< 5)5)5)5) jo/e okiBhfse db dh ofi;Nq/;B dk ezw e"D eodk j?< 6)6)6)6) pj[iB ;wki gkoNh fe; nkXko s/ pfDnk okiBhfse db j?< 7)7)7)7) s/br{ d/;aw ns/ n;w rD gqh;ad fejV/ nkXko s/ pD okiBhfse db jB< 8)8)8)8) ok;Noh okiBhfse db B{z xZN s' xZN fezB/ okiK ftZu e[Zb t'NK dk 6# Gkr

gqkgs eoBk io{oh j?< 9)9)9)9) 1984 sZe Gkosh okiBhsh ftZu gqXkB wzsoh dh gdth s/ ne;o e"D SkfJnk

fojk< 10)10)10)10) dbpdbh ;pzXh ;zftXkB ftZu fejVh wjZstg{oB ;'AX ehsh rJh<

gkm^7gkm^7gkm^7gkm^7 w[Zy ok;aNoh okiBhfse dbw[Zy ok;aNoh okiBhfse dbw[Zy ok;aNoh okiBhfse dbw[Zy ok;aNoh okiBhfse db

1) 15th b'e ;Gk ;w/ w[Zy ok;Noh okiBhfse dbK dh frDsh fezBh ;h< 2)2)2)2) Gkosh okPNoh eKro; dk u"D fB;akB eh j?< 3)3)3)3) ;qhwsh ;'fBnk rKXh fejV/ okiBhfse db dh gqXkB j?< 4)4)4)4) Gkosh iBsk gkoNh dk u"D fB;akB eh j? s/ fJ;d/ gqXkB e"D jB< 5)5)5)5) pj[iB ;wki gkoNh dk u"D fB;akB eh j? s/ fJ;d/ gqXkB e"D jB< 6)6)6)6) ok;aNotkdh eKro; gkoNh dk u"D fB;akB eh j? s/ fJ; d/ gqXkB e"D jB< 7)7)7)7) Gkosh okPNoh ekro; dk iBw ed'A j'fJnk< 8)8)8)8) 31 nes{po 1984 ftZu ;qhwsh fJzdok rKXh dh w"s s' pknd ekro; nkJh

dk gqXkB fe; B{z u[fDnk frnk< 9)9)9)9) toswkB ;w/ Gkosh iBsk gkoNh dk gqXkB e"D j?< 10)10)10)10) U.P.A (;z:[es gqrsh;ahb rmpzXB) ftZu ;G s' wjZstg{oD db fejVk j?< 11) N.D.A (ok;Noh b'eszsoh rmpzXB ) ftZu ;G s' wjZstg{oB db fejVk j?<

12) Gkosh ;kwtkdh db dk gqXkB e"D j? s/ fJ; dk u"D fB;akB eh j?<

13) Gkkosh ;wkitkdh db (wkoe;tkdh) db dk gqXkB e"D j? fJ; dk u"D fB;akB eh j?<

14) Gkos d/ fejV/ d' ok;Noh dbK B{z yZp/ gZyh fejk iKdk j?<

15) pj[iB ;wki gkoNh dk nkozG ftZu gqXkB e"D ;h<

Page 52: Final Data Pol. Science

Page 52 of 69

gkm^8 Gkos dh ftd/;a Bhshgkm^8 Gkos dh ftd/;a Bhshgkm^8 Gkos dh ftd/;a Bhshgkm^8 Gkos dh ftd/;a Bhsh

1) ftd/;a Bhsh eh j[zdh j?< 2) Gkos J/;ahnk d/ fejV/ Gkr ftZu j?< 3) r[ZN fBob/gsk dh Bhsh dk fBowksk e"D ;B< 4) ;ahs :[ZX(Cold war)fejV/ d' d/;aK ftueko ubdk fojk< 5) ftd/;a Bhsh Bkb ;pzXs ftt;EKtK Gkosh ;zftXkB d/ fejV/ nB[S/d ftZu

jB< 6) r[N fBob/gsk dk ;apdh noE eh j?< 7) poskBth ;kwoki nXhB oj/ d/;aK tZb' fejVh ;z;Ek pDkJh rJh j?< 8) gzu;ahb dk ;wM"sk fejV/ d/;aK ftueko j'fJnk< 9) gzu;ahb dk ;wM"sk ed'A j'fJnk< 10) gowkD{ (N.P.T) ngaqq;ko ;zXh s/ fe; Gkosh gqXkB wzsoh B/ d;sys eoB s'

fJBeko ehsk< 11) Gkos B/ fe; ;zXh B{z tZvhnK ;aeshnK dh gZygksh ;zXh efj e/ oZd ehsk< 12) ;z:[es oki nwohek s/ gowkD{ jwbk ed'A j'fJnk< 13) Gkos dhnK ;hwktK fejV/ fejV/ d/;K Bkb bZrdhnK jB< 14) Gkos bJh fejV/ wjK;kro dh G{r'fbe wjZssk j?< 15) Gkos bzw/ ;w/ sZe fejV/ d/;a d/ nXhB fojk<

gkm^9 Gkos ns/ ;z:[es ok;aNo ;zx nze^1gkm^9 Gkos ns/ ;z:[es ok;aNo ;zx nze^1gkm^9 Gkos ns/ ;z:[es ok;aNo ;zx nze^1gkm^9 Gkos ns/ ;z:[es ok;aNo ;zx nze^1

1) gfjbk ft;at :[ZX ed'A j'fJnk< 2) d{ik ft;at :[ZX ed'A s' ed'A sZe j'fJnk< 3) d{ih fta;t :[ZX s' pknd fejVh nzso ok;aNoh ;z;Ek B/ iBw fbnk< 4) ;z:[es ok;aNo ;zx dk iBw ed'A j'fJnk< 5) ;z:[es ok;aNo d/ w[ZYb/ w?Apo fezB/ jB< 6) ;[oZfynk gfo;ad d/ e[Zb fezB/ w?Apo jB< 7) thN' ;aesh eh j[zdh j?< 8) thN" ;aesh d/ w?poK (d/PK) d/ BK fby'< 9) wB[Zyh nfXekoK dh x';aDk ed'A j'Jh< 10) wid{oK d/ fjsK dh oZfynk fejVh J/iz;h okjh ehsh iKdh j?< 11) UNO dhnK e'Jh 2 J/iz;hnK dZ;'< 12) UNESCO dk g{ok Bk dZ;'< 13) WHO eh j? s/ eh ezw eodk j?< 14) I.M.F. ns/ I.B.R.D. J/iz;hnK eh ezw eodhnK jB< 15) r[ZN fBob/gsk dh Bhsh B{z fe;B/ ngDkfJnk<

gkm^10 Gkos ns/ ;koe nze^1gkm^10 Gkos ns/ ;koe nze^1gkm^10 Gkos ns/ ;koe nze^1gkm^10 Gkos ns/ ;koe nze^1

1) ;koe(SAARC) dk g{ok BK eh j?< 2) ;koe dk gfjbk ;zw/bB ed'A s/ feZE/ j'fJnk< 3) SAARC d/;K d/ BK dZ;'< 4) SAARC (;koe) d/ d' T[d/;a dZ;'<

10O2 okiBhsh ;ak;so gfjbk ;w?A;No 3$4 nzeK tkb/ gq;B10O2 okiBhsh ;ak;so gfjbk ;w?A;No 3$4 nzeK tkb/ gq;B10O2 okiBhsh ;ak;so gfjbk ;w?A;No 3$4 nzeK tkb/ gq;B10O2 okiBhsh ;ak;so gfjbk ;w?A;No 3$4 nzeK tkb/ gq;B

1) okiBhfse gqDkbh s' eh Gkt j?<

Page 53: Final Data Pol. Science

Page 53 of 69

2) okiBhfse ns/ gqDkbh dk tZy' tZy noE dZ;'< 3) okiBhfse gqDkbh ;pzXh v/ftv Jh;NB dh gfoGk;ak dh ftnkfynK eo'< 4) okiBhfse gqDkbh dh gfotosB gqfenk eh j?< 5) okiBhfse gqDkbh d/ 3 fBt/;a ekoi dZ;'< 6) okiBhfse gqDkbh d/ 3 fBek; ekoi dZ;'< 7) okiBhfse gqDkbh dhnK ft;a/;sktK dZ;'< 8) chv p?e b{g dk fuZso ;fjs toBD eo'< 9) oki ns/ okiBhsh gqDkbh ftZu nzso dZ;'< 10) okiBhfse gqDkbh dhnK ;hwktK eh jB< 11) ekB{zB dh dpknekoh ;aesh eh j?< 12) fBt/;aK s' eh Gkt j?< 13) fBek;K dk eh noE j?< 14) okiBhfse gqDkbh dhnK gfoGk;aktK dZ;'< 15) okiBhfse ;zouBk dh ;ot ftnkgesk eh j?< 16) fjs ;o{gheoD ehj?< 17) okiBhfse ;zuko eh j[zdk j? s/ fJ;d/ fejV/ ;kXB jB< 18) fjs ;wkiheoD s'A eh Gkt j?< 19) okiBhfse gqDkbh dhnK ;hwktK s'A eh Gkt j?< 20) okiBhfse ;zouBk eh j[zdh j? .fJ; d/ fezB/ Gkr jB< 21) v/ftv Jh;NB nB[;ko okiBhfse ;zouBk d/ fezB/ Gkr jB<

gkm^2 s[bBkswe okiBhshgkm^2 s[bBkswe okiBhshgkm^2 s[bBkswe okiBhshgkm^2 s[bBkswe okiBhsh

1) s[bBkswe okiBhsh s' s[;h eh ;wMd/ j'< 2) s[bBkswe okiBhsh d/ s[bBkswe ;oeko s' eh Gkt j?< 3) s[bBkswe okiBhsh dk y/Aso dZ;'< 4) okiBhsh d/ w[Zb w[es nfXn?B s'A eh Gkt j?< 5) s[bBKswe okiBhsh dhnK fszB ftP/PsktK dZ;'< 6) s[bBkswe okiBhsh ftek; dhnK ;wZf;nktK Bkb fet/ ;pzXs j?< 7) s[bBkswe okiBhsh dk wjZst dZ;'<

gkm^3 okiBhfse ;ZfGnkukogkm^3 okiBhfse ;ZfGnkukogkm^3 okiBhfse ;ZfGnkukogkm^3 okiBhfse ;ZfGnkuko

1) okiBhfse ;fGnkuko dk noE dZ;'< 2) okiBhfse ;fGnkuko d/ nzr iK Gkr dZ;'< 3) nkbwzv nB[;ko okiBhfse ;fGnkuko d/ w[Zy nzr dZ;'< 4) ;zehoD okiBhse ;fGnkuko s'A eh Gkt j?< 5) goik w[be s/ ;fjGkrh okiBhfse ;fGnkuko s'A eh Gkt j?< 6) okiBhfse ;fGnkuko dhnK ftP/PsktK dZ;'<

gkm^4gkm^4gkm^4gkm^4 okiBhfse ;wkiheoDokiBhfse ;wkiheoDokiBhfse ;wkiheoDokiBhfse ;wkiheoD

1) okiBhfse ;wkiheoD dk noE dZ;'< 2) okiBhfse ;wkiheoD dhnK gfoGk;aktK dZ;'< 3) ;gZ;N okiBhfse ;wkiheoD eh j[zdk j?< 4) r[gs okiBhfse ;wkiheoD eh j[zdk j?< 5) ;wkiheoD dhnK ft;a/PsktK dk toBD eo'<

Page 54: Final Data Pol. Science

Page 54 of 69

6) gfotko ns/ ftfdne ;z;EktK ;wkiheoD ftZu eh G{fwek fBGkT[AdhnK jB< 7) okiBhfse db ns/ u'DK ;wkiheoD ftZu eh G{fwek fBGkT[Ad/ jB< 8) okiBhfse ;wkiheoD dk wjZst dZ;'<

gkm^5 B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK)gkm^5 B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK)gkm^5 B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK)gkm^5 B"eo;akjh (n;?fBe ;/tktK)

1) B"eo;akjh d/ ;apdh noE dZ;'< 2) B"eo;akjh dhnK gfoGk;aktK dZ;'< 3) B"eo;akjh d/ uko ekoi dZ;'< 4) f;tb ;/tktK dh fBZogysk s'A eh Gkt j?< 5) okiBhfse ekoigkfbek s/ ;EkJh ekoigkfbek ftZu nzso dZ;'< 6) ;oeko dh Bhsh fBowkD ftZu B"eo;akjh dh eh G{fwek j?< 7) B"eo;akjh dh Gosh dh tXhnK ftXh eh j?< 8) uzrh B"eo;akjh d/ r[D dZ;'< 9) Spoil System s'A eh Gkt j? (okiBhsh SwSqr) 10) f;tb ;/tktK dh Gosh dhnK ftXhnK dZ;'<

11) B"eo;akjh dhnK ft;a/;sktK dZ;'<

12) b'eszso ftZu B"eo;akjh dh wjZssk dZ;'<

13) okiBhsh ;pzXh n;?fBe ;/tktK dh eh G{fwek j?<

14) ;EkJh ekoigkfbek s'A eh Gkt j?<

15) okiBhfse ekoigkfbek d/ noEK dh ftnkfynk eo'<

gkm^6 u"gkm^6 u"gkm^6 u"gkm^6 u"D wzvbD wzvbD wzvbD wzvb

1) u"D y/soK dk torheoD fe; nkXko s/ ehsk iKdk j?< 2) g/;akto gqshfBXsk eh j[zdh j?<

3) y/soh gqshfBXsk eh j[zdh j?<

4) nB[gkse gqshfBXsk s'A eh Gkt j?<

5) nB[gkse gqshfBXsk d/ r[D dZ;'<

6) nB[gkse gqshfBXsk d/ d';a dZ;'<

7) xZN frDshnK B{z gqshfBXsk d/D dhnK ftXhnK dZ;'<

8) gqsZy u'D B{z T[dkjoD d/ e/ ;gZ;aN eo'<

9) ngqsZy u'D B{z T[dkjoD d/ e/ ;gZ;aN eo'<

10) ;XkoD pj[ws gqDkbh eh j?<

11) pkbr ws nfXeko dh wjZssk dZ;'<

12) fJ;soh ws nfXeko d/ gZy ftZu dbhbK fdU<

13) eh s[;h ;zgodkfJe u'D gqDkbh d/ fto[ZX j', feU<

14) ;{uh gqDkbh s'A eh Gkt j?<

15) gqsZy s/ ngqsZy u'D d/ n"r[D dZ;'<

Gkr ph (gfjbK ;w?;No) 3 nzek tkb/ gq;aBGkr ph (gfjbK ;w?;No) 3 nzek tkb/ gq;aBGkr ph (gfjbK ;w?;No) 3 nzek tkb/ gq;aBGkr ph (gfjbK ;w?;No) 3 nzek tkb/ gq;aB

u'D gqDkbhu'D gqDkbhu'D gqDkbhu'D gqDkbh

1) Gkos ftZu fejVh fejVh Xkowe xZN frDsh bJh ;EkB okytA/ oZy/ rJ/ jB< 2) Gkos ftZu fe; gqeko dh u'D gqDkbh ngDkJh rJh j?<

3) Gkosh u'D nk:'r d/ fszB ezwK dk toBD eo'<

Page 55: Final Data Pol. Science

Page 55 of 69

4) Gkosh u'D ftXh d/ e'Jh 3 gVkn dZ;'<

5) Gkos ftZu xZN ;fj Gkrsk bJh e'Jh 3 ekoD dZ;'<

6) b'eszso ftZu okiBhfse ;fjGkrsk dk noE dZ;'<

7) wsdkB ftjko s'A eh Gkt j?<

8) Gkos ftZu ikshtkd fet/A gqGkfts j[zdk j?<

9) iB ;fjGkrsk dk noE dZ;'<

10) Gkosh u'D nk:'r dh pDso dZ;'<

11) u'D w[fjzw s' s[jkvk eh Gkt j?<

12) Gkos ftZu wsdksk ;{uhnK e"D fsnko eodk j?<

13) Gkkos u'D gqDkbh dhnK 3 ft;a/;sktK dZ;'<

14) y/sotkd s/ Xow wsdkB B{z fet/A gqGkfts eod/ jB<

ok;aNoh J/eheoD^ok;aNoh J/eheoD^ok;aNoh J/eheoD^ok;aNoh J/eheoD^ 3 nze3 nze3 nze3 nze

1) Gkos ftZu ok;aNoh J/eheoB d/ wB'ftfrnkBe gZy s' eh Gkt j?< 2) ok;aNoh J/eheoB sA' eh Gkt j?<

3) ok;aNoh J/eheoB dhnK gfoGk;aktK fdU<

4) ok;aNoh J/eheoB d/ ;wkfie gZy s'A Gkt dZ;'<

5) ok;aNoh J/eheoB dhnK 2 ftXhnK dk toBD eo'<

6) ok;aNoh J/eheoB gfo;ad eh j?<

7) ;zgodkfJesk s/ ikshtkd dk ok;aNoh J/eheoB s/ eh gqGkt fgnk<

8) ik;Noh J/eheoB d/ okj ftZu nkT[D tkbhnK 3 o[ektNK dZ;'<

9) Gkos ftZu ok;aNoh J/eheoB dh tZX b'V feT[A j?<

10) Gkos ;oeko tZb' ok;Noh J/eheoB bJh u[Ze/ rJ/ edwK dh ftnkfynk eo'<

11) Gkos ftZu ok;aNoh J/eheoB dhnK ;wZf;nktK B{z ;[bMkT[D bJh ;[Mkt fdU<

12) fJB;kBh fpokdoh eh j?<

13) ok;aNoh J/eheoB bJh ftfdnk eh G{fwek fBGk ;edh j?<

gkmgkmgkmgkm r[nkYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzXr[nkYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzXr[nkYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzXr[nkYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzX

1) Gkos uhB ;pzXK dk toBD eo'< 2) Gkos uhB ;pzXK ftZu uzr/ ;pzXK d/ 3 ekoD dZ;'<

3) Gkos uhB ;pzXK ftuko wkV/ ;pzXK d/ 3 ekoD dZ;'<

4) Gkos gke ;pzXK dk toBD eo'<

5) Gkos gke ftueko sDkn d/ 3 ekoD dZ;'<

6) e;awho ;wZf;nk s/ B'N fby'<

7) ekofrb :[ZX dk toBD eo'<

8) f;awbk ;wM"s/ s/ B'N fby'<

9) ;aoBkoEhnK dh ;wZf;nK eh j?<

10) Gkos^pzrbkd/;a ;pzXK dk ftt/uB eo'<

11) Skfwb ;wf;nk s/ B'N fby'.

Gkos d/ o{; ns/ nwohek Bkb ;pzX Gkos d/ o{; ns/ nwohek Bkb ;pzX Gkos d/ o{; ns/ nwohek Bkb ;pzX Gkos d/ o{; ns/ nwohek Bkb ;pzX

3 nzeK tkb/ gqPB3 nzeK tkb/ gqPB3 nzeK tkb/ gqPB3 nzeK tkb/ gqPB

1) sk;ezd ;wM"sk eh j?<

Page 56: Final Data Pol. Science

Page 56 of 69

2) Gkos ns/ ;z:[es oki nwohek d/ ;pzXK dk toBD eo'<

3) Gkos s/ nwohek ftZu wkV/ s/ sBktg{oD ;pzXK d/ 3 ekoD dZ;'<

4) Gkos s/ nwohek ftZu uzr/ s/ ;ekokswe ;pzXK d/ 3 ekoD dZ;'<

5) Gkos dh r[ZN fBob/gsk ;pzXh nwohek dh eh okfJ ;h<

6) Gkos s/ o{; ftueko sBkn ed'A nkfJnk<

7) Gkos o{; fwZssosk bJh fizw/tko ekoD dZ;'<

8) ;[oZfynk gfo;ad ftZu Gkos dh ;EkJh w?Apoh s/ o{; d/ ftuko dZ;'<

9) Gkos nwohek gowkD{ ;wM"sk eh j?<

10) 123 nD ;wM"sk eh j?<

11) Gkos s/ o{; ftueko ;wM"s/ dhnK w[Zy XkoktK dZ;'<

gkm^ Gkos dk ft;at dhnK gqw[Zy ;wZf;nktK gqsh fdgkm^ Gkos dk ft;at dhnK gqw[Zy ;wZf;nktK gqsh fdgkm^ Gkos dk ft;at dhnK gqw[Zy ;wZf;nktK gqsh fdgkm^ Gkos dk ft;at dhnK gqw[Zy ;wZf;nktK gqsh fdq;aNhe"D^ wB[Zyh nfXeko, q;aNhe"D^ wB[Zyh nfXeko, q;aNhe"D^ wB[Zyh nfXeko, q;aNhe"D^ wB[Zyh nfXeko, fB;assoheoB s/ ft;atheoDfB;assoheoB s/ ft;atheoDfB;assoheoB s/ ft;atheoDfB;assoheoB s/ ft;atheoD

1) ok;aNoh wB[Zyh nfXeko nk:'r d/ w[Zy ezwK dk toBD eo'< 2) fB;a;soheoD s'A eh Gkt j?<

3) ft;atheoD d/ e'Jh 3 bkG dZ;'<

4) Gkos B{z ft;atheoD ekoD eh B[e;akB u[ZeD/ gJ/<

5) ft;at tgko ;zrmB dk fBowkD feT[A j'fJnk<

6) ;z:[es ok;aNo tZb' wB[Zyh nfXekoK dh ;[oZfynk bJh ehshnK ekotkJhnK dZ;'<

7) eh Gkos ;a;soheoD d/ jZe ftZu j? iK fto[ZX jB<

8) fB;asoheoD ;pzXh Gkos dk fdq;aNhe'D dZ;'<

9) ft;atheoD dk Gkos d/ ftT[gko s/ eh gqGkt fgnk<

10) CTBT ns/ NPT ;pzXh Gkos dh eh rJ/ j?<

10O2 10O2 10O2 10O2 d{ikd{ikd{ikd{ik ;w?A;No;w?A;No;w?A;No;w?A;No 4$3 nzeK d/ gq;aB 4$3 nzeK d/ gq;aB 4$3 nzeK d/ gq;aB 4$3 nzeK d/ gq;aB

T[dkotkdT[dkotkdT[dkotkdT[dkotkd

1) T[dkotkdh ftukoXkok fe; ftukoXkok d/ fto'X ftZu g?Adk j'Jh< 2) nwohek s/ coK; dh eqKsh dk nkXko eh ;h<

3) T[dkotkd pkd;akj d/ d?th nfXekoK dk fto[ZX j? toBD eo'<

4) Bt/A s/ g[oksB T[dkotkd d/ ;woEeK d/ BK dZ;'<

5) T[dkotkd dk ;apdh noE dZ;'<

6) T[dkotkd dhnK gfoGk;aktK dZ;'<

7) BtK T[dkotkd g[oksB T[dkotkd s' fet/A fGzB j?<

8) r?o dyb nzdkih dh Bhsh eh j?<

9) BtK s/ g[oksB T[dkotkd wB[Zyh ftukoXkoK gqsh eh ftuko fdzd/ jB<

10) e[dosh nfXekoK ;pzXh Bt/A s/ g[oksB T[dkotkd ftZu eh nzso j?<

11) g[oksB T[dkotkd dh ewhnK ekoD noE ftt;Ek s/ eh gqGkt fgnk<

12) fB:ws noE ftt;Ek eh j?<

13) BtK T[dkotkd ;wki d/ pj[tkdh ;o{g B{z fet/A ;theko dk j?<

14) g[oksB T[dkotkd dh nb'uBk eo'<

Page 57: Final Data Pol. Science

Page 57 of 69

gkm^2 wkoe;tkdgkm^2 wkoe;tkdgkm^2 wkoe;tkdgkm^2 wkoe;tkd 3 nzeK d/ gq;aB3 nzeK d/ gq;aB3 nzeK d/ gq;aB3 nzeK d/ gq;aB

1) wkoe;tkd fe;B{z fejk iKdk j?< 2) wkoe;tkd d/ ;kwtkd B{z ftfrnkBe ;kwtkd feT[A fejk iKdk j?<

3) wkoe; dk dtzd jhrb d/ dtzd s'A fet/A fGzB j?<

4) fJfsjk; dh G"fsetkdh ftnkfynk d/ gVkn dZ;'<

5) tkX{ w[Zb d/ f;XKs dk toBD eo'<

6) wkoe; d/ oki ;pzXh ftuko dZ;'<

7) wkoe; nB[;ko g{zihtkd d/ ;t?Bk;a d/ ekoD<

8) wkoe; dh fejVh fejVh GftZy pkDh rbs f;ZX j'Jh<

9) eh wkoe; Xow fto'Xh j? s/ feT[<

10) wkoe; dh nb'uBk eo'<

11) co?vfoe J/iZb; e"D ;h T[;d/ ftuko fe; Bkb fwbd/ ;B<

gkm^3 rKXhtkdgkm^3 rKXhtkdgkm^3 rKXhtkdgkm^3 rKXhtkd

1) rKXh ih dh ihtB dZ;'< 2) rKXh ih d/ ftukoK s/ w[Zy^2 gqGkt fe;dk fgnk<

3) rKXh ih B{z ed'A s/ fe;B/ ok;aNo fgsk dh T[gkXh fdZsh<

4) uzr/ T[d/;ak bJh rKXh ih B/ fejBK ;kXBK s/ i'ao fdZsk<

5) ;fsnkrqfj eh j?< fJ; dh gqkgs dh ftXhnK d/ BK dZ;'<

6) rKXh ih t'N dk jZe fe; nkXko s/ d/Dk ukj[zd/ ;B s/ feT[<

7) fe; fe; soQK dk fte/doheoD rKXh ih eoBk ukj[zd/ ;B<

8) eh rKXh ih eZNV ok;aNotkdh ;B^toBD eo'<

9) b'eszso ;pzXh rKXh ih d/ ftuko dZ;'<

10) ;fsqnkrqfj dh gqkgs e"D eo ;edk j?<

11) fjiaos s'A eh Gkt j?<

12) rKXh ih d/ nkdo;a oki dhnK ft;a/;sktK dZ;'<

13) eh rKXh ih toD gqDkbh d/ jZe ftZu ;B^feT[<

14) nfjz;K d/ ft;akb noEK ftZu eh eh ;akfwb j?<

15) nfjz;k dh gqkgs bJh wB dk wip{s s/ pjkdo j'Dk rKXh ih B/ feT[ io{oh dZf;nk<

16) eh pj[ws dh okfJ B{z b'ews wzfBnk ik ;edk j?<

17) b'ews dk ;jh noE eh j?<

18) ;wkfie GbkJh ns/ b'ews ftZu eh ;pzX j?<

19) b'ews dhnK ft;a/;sktK dZ;'<

20) iBse ;GktK s/ okiBhfse dbK d/ ekoieqw b'ews B{z fet/A gqGkfts eod/ jB<

21) gq?; nek;apkDh s/ d{odo;aB b'ews d/ fBowkD ftZu eh G{fwek fBGk ;ed/ jB<

22) ;[u/s Bkrfoe s/ f;Zfyns ftnesh ^b'ews B{z fet/A gqGkfts eod/ jB<

23) rohp s/ p/o'iarko ftnesh b'ews bJh feT[A e'Jh tXhnK G{fwek Bjh fBGkT[d/A<

24) tXhnk b'ews bJh b'eszso YKuk jh feT[ io{oh j?<

25) b'ews dk nzzso ok;aNoh y/so ftZu eh wjZst j?<

gkm^5gkm^5gkm^5gkm^5 db gqDkbhdb gqDkbhdb gqDkbhdb gqDkbh

Page 58: Final Data Pol. Science

Page 58 of 69

1) okiBhfse db eh j[zd/ jB< 2) oki Bhfse dbK dhnK gfoGk;aktK fdU< 3) okiBhfse dbK dk B;bh nXko eh j?< T[djkoD d/ e/ ;g;aN eo'< 4) y/soh nXkoK s/ pD/ dbK s'A eh Gkt j?, Gkos ftZu n?;/ dbK dhnK 3

T[dkjoDk fdU< 5) ;Zih gZyh db eh jB< 6) yZp/ gZyh db eh j[zd/ jB< 7) okiBhfse dbK d/ 3 ezwK dk toBD eo'< 8) okiBhse dbK s' fpBQK b'eszso dh ebgBk Bjh ehsh ik ;edh ^ toBD

eo'< 9) fJe dbh gqDkbh eh j? T[dkjoDk fdU< 10) d' db gqDkbh eh j? s/ fejV/ fejV/ d/;K ftZu j?< 11) pj[dbh gqDkbh eh j? s/ fejV/ d/;K ftZu gkJh iKdh j?< 12) fto'Xh db ^fe;^fe; soQK b'eszso ftZu G{fwek fBGkT[Ad/ jB<

gkm^6 fjZs ns/ gkm^6 fjZs ns/ gkm^6 fjZs ns/ gkm^6 fjZs ns/ dpkdpkdpkdpkUUUU ;w{j;w{j;w{j;w{j

1) fjZs ;w{j eh j[zd/ jB T[dkjoD fdU< 2) fjZs ns dpkU ;w[j ftZu w[Zy nzso eh j?< 3) ft;a/; T[d/;a dpkU ;w{j eh jB, T[dkjoD fdU< 4) Xkofwe s/ iksh dpkU ;w{jK s/ B'N fby'< 5) nfB:ws dpkU ;w{j fejV/ Yzr Bkb ezw eod/ jB< 6) b'phfJzr eh j?,fJj ftXh feZE/ ngDkJh iKdh j?< 7) fjZs s/ dpkU ;w{j nkgDhnK wzrK dh g{osh bJh fejV/ ;kXB tosd/ jB< 8) dpkU ;w[jK s/ okiBhfse dbK ftZu w[Zy nzso dZ;'< 9) dpkU ;w{j fGq;aNkuko ftZu eJh tko tkXk eod/ jB^toBD eo'< 10) dpkU ;w{j uzr/ s/ Y[et/A ekB{zBK dk fBowkD fet/A eotk ;ed/ jB<

Gkr ph ^3 nzeK d/ gq;aBGkr ph ^3 nzeK d/ gq;aBGkr ph ^3 nzeK d/ gq;aBGkr ph ^3 nzeK d/ gq;aB ;w?;No d{ik;w?;No d{ik;w?;No d{ik;w?;No d{ik

Gkosh b'eszso ;z;dh ;o{gGkosh b'eszso ;z;dh ;o{gGkosh b'eszso ;z;dh ;o{gGkosh b'eszso ;z;dh ;o{g

1) Gkos B/ niakdh s' pkknd ;z;dh gqDkbh B{z feT[ ngDkfJnk< 2) ;z;dh gqDkbh dhnK gfoGk;aktK okjh noE ;gZ;aN eo'< 3) ;z;dh gqDkbh nXhB nkT[AdhnK ekoi gkfbektK dk toBD eo'< 4) ekoigkfbek ;z;dh YKu/ ftZu fe; gqsh itkp d/j j[zdh j? s/ feU< 5) ekoi gkfbek dk ekoiekb nfB;fus j[zdk j? toBD eo'< 6) ;z;dh gqDkbh ftZu ;ko/ wzsoh fJeZm/ s?od/ jB s/ fJeZm v[Zpd/ jB, toBD

eo'< 7) ;z;dh gqDkbh nXhB gqXkB wzsoh dh ;fEsh skfonK ftZu uzB d/ ;wkB j?

toBD eo'< 8) okiBhse dbK dh tZX ojh frDsh ;z;dh b'eszso bJh fet/a xkse j?< 9) xZN frDsh ;oeko Bz{ pkjo' ;woEB d/D dh ftt;Ek dk toBD eo'< 10) bNedh ;z;d eh j[zdh j? s/ ed'A j'd ftZu nkT[Adh j?< 11) ;z;dh b'eszso dh ;cbsk b'eK dh ;fjGkrsk s/ fe; jZd sZe fBoGo j?< 12) ;z;dh b'eszsod/ ;[Xko bJh s[;h eh edw u[ZeD/ ukj[zd/ j'<

Page 59: Final Data Pol. Science

Page 59 of 69

13) db gqDkbh eh j[zdh j?< tZv/ gZXo s/ db gqDkbh th gqDkbh s/ p[ok gqGkt gkT[Adh j?, toBD eo'<

14) Xkok 356 dh d{otos'A eh j[zdh j?<

gkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ sZs s/ ft;a/;sktKgkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ sZs s/ ft;a/;sktKgkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ sZs s/ ft;a/;sktKgkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ sZs s/ ft;a/;sktK

1) Gk;aktkd eh j? s/ b'eszso B{z fet/A gqGkfts eodk j?< 2) T[jBK fszB nkofEe sZsK dk toBD eo' i' Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eod/

jB< 3) T[jBK fszB ;wkie sZsK dk toBD eo' i' Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eod/

jB< 4) Gkosh b'eszso B{z fjz;k fet/A gqGkfts eodh j?< 5) ;zgodkfJe fjz;k eh j[zdh j?< 6) Gkosh okiBhsh s/ @ y/sotkd@ d/ gqGktK dk toBD eo'< 7) uzrh f;Zfynk gqDkbh b'eszso dh ;cbsk bJh feT[ io{oh j?< 8) fGq;aNkuko Gkosh b'eszso B{z fet/A gqGkfts eodk j?< 9) nkofEe s/ ;wkfie n;wkBsk b'eszso B{z fet/A gaqGkfts eo ojh jB< 10) ;zgodkfJesk Gkosh ftt;Ek B{z fet/A gqGkfts eodh j?< 11) Gk;aktkd B/ Gkosh b'eszso ftZu tZytkd B{z fet/A T[e;kfJnk j?< 12) Gkos ftZu b'eszso d/ GftZy pko/ s[;h eh ;wMd/ j'< 13) eh ikshtkd dk Gkosh b'eszso s/ e'Jh gqGkt j?< 14) eh p/o'iarko ftnesh b'eszso ftZu ;jh G{fwek fBGk ;edk j?< 15) fJZe rohp ftnesh bJh b'eszso dk eh w[Zb j?<

gkm^10 j/mbh gZXo s/ b'eszsogkm^10 j/mbh gZXo s/ b'eszsogkm^10 j/mbh gZXo s/ b'eszsogkm^10 j/mbh gZXo s/ b'eszso

1) gzukfJsh oki s' eh Gkt j?< 2) gzukfJsh oki d/ fszB gZXoh YKu/ dk toBD eo'< 3) rqkw gzukfJs dh pDso dZ;'< 4) rqkw gzukfJs dh nkwdB d/ ;kXBK dk toBD eo'< 5) fibk gfo;ad dk fBowkD fet/ j[zdk j?< 6) Gkos ftZu gzukfJsh oki d/ d';a dZ;'< 7) ftZs nk:'r gzukfJsh oki dhnK ;z;EktK bJh fet/A ;jkfJe j?< 8) gzikp ftZu g[oksB s/ BtK gzukfJsh oki dhnK ftt;EktK dk toBD eo'< 9) eh gzukfJsh oki dhnK ;z;EktK B{z ;zftXkBe wkDsk gqkgs j?< 10) Bth gzukfJsh oki gqDkbh dhnK 4 ft;a/PsktK dZ;'< 11) gzikp gzukfJsh oki nB[;ko ;ogzu d/ ezw dZ;'< 12) fgzv d/ ;EkBh wkwfbnK ftZu ;ogzu dh G{fwek dZ;'< 13) gzukfJsh oki d/ T[d/;a dZ;'< 14) gzukfJsK ftZu fJ;sohnK s/ nB[;{fus iksh ;pzXh eh eh ftt;EktK jB< 15) pbke ik gzukfJs ;zwsh eh j[zdh j?< 16) gzukfJs d/ fBnkfJe ekoiaK dk toBD eo'< 17) fibk gfo;ad fejV/ fejV/ wjZstg{oD ezw eodh j?< 18) rokw gzukfJs dh u'AD fet/ j[zdh j?<

Page 60: Final Data Pol. Science

Page 60 of 69

19) gzukfJs ;zwsh d/ u/now/?B d/ ekoi dZ;'< 20) eh gzukfJsh oki g/v{A b'eK d/ T[d/;aK B{z g{ok eo ;fenk j?< 21) n?w an?b aJ/ ns/ n?w agh gzukfJsh oki ftZu fet/ ;jkfJe jB< 22) 73 th ;'X ed'A gk; j'Jh s/ ed'a bkr{ j'Jh, gzikp B/ fJ; ;'X B{z ed' bkr{

ehsk<

gkm^11 ;EkBe b'eszso ;afjohgkm^11 ;EkBe b'eszso ;afjohgkm^11 ;EkBe b'eszso ;afjohgkm^11 ;EkBe b'eszso ;afjoh (Bro gkfbektK)(Bro gkfbektK)(Bro gkfbektK)(Bro gkfbektK)

1) gzikp ftZu ;afjoh ;t? ;ak;B dhnK fJekJhnK dZ;'< 2) ;EkBe ;t? ;ak;B s'A eh Gkt j? ,fJ;dk eh T[d/;a j?< 3) ;zftXkB ;afjoh ;t? ;ak;B ;pzXh eh ftt;EktK eodk < 4) 74th ;zftXkBe ;'X ;fjoh ;EkBe ;z;EktK pko/ eh mhe ftt;Ek eodh j?< 5) Bro gkfbektK dh pDso dk toBD eo'< 6) wjKBro :'iBK ;zwsh eh j[zdh j?< 7) Bro fBrw eh j?< gzikp d/ fejV/ ;afjoK ftZu Bro fBrw dh ftt;Ek ehsh

rJh j?< 8) Bro gkfbektK dh nkwdB d/ ;o's dZ;'< 9) w/io e"D j?< fJZe ekog'o/;aB ftZu T[;dh eh G{fwek j?< 10) Bro ;[Xko NoZ;N$;[Xko fBnk; eh j? s/ eh ezw eodk j?< 11) fJZe fgzv, ;afjo s/ wjKBro dk ;EkBh wkwfbnK dk gqpzX e"D eodk j?< 12) gotosBh y/so eh j[zdk j?< fJ; ftZu ;afjoh y/so bJh fe;dh ftt;Ek

ehsh rJh j?< 13) tkov eh j[zd/ jB s/ tkov ;zwsh eh ezw eodh j?< 14) Bro gkfbek ekB{zB gzikp nB[;ko fJ;sohnK d/ okytKeoD dh eh ftt;Ek

ehsh rJh j?< 15) SkT[Dh p'ov eh j? s/ eh ezw eodk j?< 16) g'oN NoZ;N$pzdorkj fBnk; feZE/ s/ eh ezw eodk j?< 17) Brogkfbek d/ 3 w[Zy ezwK dk toBD eo'< 18) fibk :'iBk ew/Nh eh ezw eodh j?< 19) Bro fBrw d/ S/ w[Zy ezwK dk toBD eo'< 20) 74 th ;zftXkBe ;'X nXhB nB[;{fus iksK s/ fgSVhnK iaksK dh eh ftt;Ek

j?< 21) Bro gfo;ad s/ Bro gzukfJs ftZu eh w[Zy nzso j?< 22) Bro gkfbektK s/ Bro fBrwK ftZu ;jkfJe w?poK ;pzXh eh ftt;Ek j?<

gkm12 Gkosh db gqDkbh dk ;o{ggkm12 Gkosh db gqDkbh dk ;o{ggkm12 Gkosh db gqDkbh dk ;o{ggkm12 Gkosh db gqDkbh dk ;o{g

1) Gkos ftZu okiBhfse dbK ;pzXh ;zftXkB ftZu eh ftt;Ek j?< 2) Gkos d/ S/ gqw[Zy y/soh dbK d/ BK dZ;'< 3) Gkos d/ gqZw[y ok;aNoh dbK d/ BK s/ u'D fB;akB dZ;'< 4) Gkos db gqDkbh ftZu fJZe db dh gqw[Zysk ysw j' rJh j? ftt/uB eo'< 5) Gkosh db gqDkbh dhnK w[Zy 3 ft;a/;sktK dZ;'< 6) fejV/ dbK B{z oki gZXoh db dh wkDsk fdZsh iKdh j?<

Page 61: Final Data Pol. Science

Page 61 of 69

7) fejV/ nkXkoK s/ fe;/ db B{z ok;aNoh okiBhfse db dk doik fdZsk ik ;edk j?<

8) Gkosh db gqDkbh dhnK 3 w[Zy T[DskJhnK$ewi'aohnK dk toBD eo'< 9) Gkosh db b'eszso dk ;p{s j? go okiBhfse dbK nzdo nzdo{Bh b'eszso

dh xkN j?? toDB eo'< 10) ;aywh g{ik dk db gqDkbh ftZu eh gqGkt j?< 11) Gkosh okiBhsh ftZu y/soh dbK dh frDsh s/ wjZssk feT[ tXdh ik ojh j?< 12) Gkosh ;zftXkB ftZu fto'Xh gkoNh ;pzXh eh ftt;EktK jB< 13) Gkos ftZu okiBhse dbK dh ofi;No/;aB ;pzXh eh^gqfenk j?< 14) fJ; eEB s' eh Gkt j? fe okiBhfse dbK nzdo r[ZNpzdh gkJh iKdh j?< 15) Gkosh okiBhse db fejV/ fejV/ nkXkoK s/ pDkJ/ rJ/ jB<

gkm^13km^13km^13km^13 Gkos d/ w[Zy ok;aNoh okiBhfse db Gkos d/ w[Zy ok;aNoh okiBhfse db Gkos d/ w[Zy ok;aNoh okiBhfse db Gkos d/ w[Zy ok;aNoh okiBhfse db (Major National Political

Parties)

1) b'e ;Gk ftZu ;oekoh s"o s/ fto'Xh db B{z fet/A wkDsk fdZsh iKdh j?< 2) eKro; db d/ ;zrmB s/ B'N fby'< 3) eKro; dhnK S/ wjZstg{oD BhshnK dZ;'< 4) iBsk db dhnK S/ wjZstg{oD BhshnK dZ;'< 5) Gkos d/ ok;aNoh dbK d/ BK ,gqXkB s/ u"D fB;akB dZ;'< 6) eKro; gkoNh dh T[d:'fre s/ nkoEe BhshnK dZ;'< 7) eKro; dh ftd/;a Bhsh dk toBD eo'< 8) Gkosh wkoe;tkdh efwT{fB;N gkoNh dhnK w[Zy BhshnK dZ;'< 9) Gkosh iBsk gkoNh dhnK wjZstg{oD BhshnK dZ;'< 10) Gkos d/ fszB y/soh dbK d/ BK fby'< s/ e[Zb y/soh wkBsk gqkgs dbK dh

frDsh dZ;'< 11) Gkos iBsk gkoNh d[nkok fjzd{st dh Bhsh dk toBD eo'< 12) rT{ jZfsnk s/ okw iBw G{wh ;pzXh Gkosh iBsk gkoNh d/ ftuko dZ;'< 13) T[BQK fszB okiBhfse ;w{jK d/ BK dZ;' i' e/Adoh ;oeko dh ;aesh gqkgs eoB

bJh :sB;ahb jB< 14) Gkos ftZu fe; B/, ed'A s/ feT[ pj[iB ;wki gkoNh dk fBowkD ehsk< 15) eKro; nkJh dk ftukoswe nkXko fby'< 16) okiBhfse dbK dh ofi;No/;aB feT[ io{oh j?< 17) Gkosh ;kwtkdh db dhnK w[Zy BhshnK dZ;'< 18) fGq;aNkuko B{z ysw eoB dh eKro; s/ BJP dhnK BhshnK dk toBD eo'< 19) izw{ e;awho ;pzXh Gkosh iBsk gkoNh dh eh Bhsh j?< 20) xZN frDshnK ;pzXh tZy tZy ok;aNoh dbK dh eh Bhsh j?< 21) 14th 15 th b'e ;Gk ftZu eKro; dhnK BhshnK dk toBD eo'< 22) Gkosh iBsk gkoNh dh gowkD{ Bhsh dZ;'< 23) eKro; gkoNh dh GftZy gowkD{ Bhsh eh j?< 24) okiBhfse dbK d/ u'D wB'oE gZsoK s'A eh Gkt j?< 25) Gkosh ;kwtkdh db d/ iBw s/ B'N fby'< 26) pj[iB ;wki gkoNh pko/ s[;h eh ikDd/ j'< 27) ;kwtkdh dbK nzdo c[ZN feT[ s/ ed' gJh< 28) Gkosh ;kwtkdh dbK dh y/shpkVh ;pzXh Bhsh dk toBD eo'<

Page 62: Final Data Pol. Science

Page 62 of 69

29) pj[iB ;wki gkoNh nB[;{fus ikshnK s/ fgSV/ ephbhnK ;pzXh eh okfJ oZydh j?<

30) fejVk db e/Adoh okiBhsh ftZu nkT[D tkb/ ;w/A tX/o/ ;orow oj/rk s/ feT[<

gkm^ftd/;a Bhsh d/ w[Zy f;XKs gkm^ftd/;a Bhsh d/ w[Zy f;XKs gkm^ftd/;a Bhsh d/ w[Zy f;XKs gkm^ftd/;a Bhsh d/ w[Zy f;XKs Basic principles of Indian foreign Ploicy

1) ftd/;a Bhsh dk eh noE j?< 2) ;[szsosk nzd'bB B/ ;kvh ftd/;a Bhsh B{z fet/A gqGkfts ehsk< 3) ftd/;a Bhsh ftZu ok;aNoh fjs dk eh wjZst j?< 4) r[N fBob/gsk s/ fBogZysk ftZu eh nzso j?< 5) Gkosh ftd/;a Bhsh d/ fszB w[Zy f;XKsK dk toBD eo'< 6) nB[S/d 51ftZu ftd/;a Bhsh d/ f;XKsK ;pzXh eh ftt;EktK jB< 7) r[ZN^fBob/gsk eh j?< 8) Gkosh ftd/;a Bhsh d/ w[Zy nkXko dZ;'< 9) gzu;ahb eh j/< gzu;ahb d/ w[Zy f;XKsK dk toBD eo'< 10) Gkos dh skik gowkD{ Bhsh d/ ;zdoG ftZu fBP;soheoD pko/ eh otZJhnk

j?< 11) ftd/;a Bhsh bJh fB;a;soheoD fJZe wZ[y jfEnko j? toBD eo'< 12) Gkos d/ ski/ gowkD{ Xwke/ B{z b? e/ ftd/;a Bhsh dh ftt/uBk eo'< 13) nwohek Bkb ehshnK gowkD{ ;wM"s/ ftd/;a Bhsh s/ eh gqGkt gkT[Dr/< 14) Gkos B/ fejV/ ekoDk eoe/ r[ZN fBob/gsk B{z ngDkfJnk< 15) p;shpkd s/ ;kwokitkd fybkc Gkos dh ftd/;a Bhsh dk toBD eo'< 16) B;abtkd eh j?< Gkosh ftd/;a Bhsh B;btkd pko/ eh ftuko oZydh j?< 17) G{r'fbe ;fEsh ftd/;a Bhsh B{z fet/A gqGkfts eodh j?< 18) Gkos dk fJfsjk;e siopk ftd/;a Bhsh B{z fejVh okjh fdykT[Adk j?<

gkm^15gkm^15gkm^15gkm^15 Gkos ns/ ;z:[es ok;aNoGkos ns/ ;z:[es ok;aNoGkos ns/ ;z:[es ok;aNoGkos ns/ ;z:[es ok;aNo

1) Gkos ;z:[es ok;aNo ;zx dk w?Apo ed'A pfDnk ;h< 2) ;z:[es ok;aNo ;zx eh j?< 3) ;z:[es ok;aNo ftZu T[jBK gzi d/;aK d/ BK fby' fijBQK B{z thN' ;aesh gqkgs

j?. thN' ;aesh tkb/ d/;aK d/ BK dZ;'< 4) Gkos dh ;z:[es ok;aNo ftZu G{fwek dk toDB eo'< 5) Gkos B/ ft;at ;aksh dh ;EkgBk ftZu eh G{fwek fBGkJh j?< 6) ;z:[es ok;aNo d/ w[Zy nzrK d/ BK fby'< 7) ;z:[es ok;aNo d/ fszB nzrK dk fttoB fdU fiBQK B{z ;z:[es ok;No dh

ftXkBgkfbek, ekoigkfbek ns/ fBnKgkfbek fejk iKdk j?< 8) ;z:[es ok;No d[nkok wB[Zyh nfXekoK ns/ ft;at ;aksh dh ;[oZfynk eoB

bJh Gkos dh G{fwek dk fBohyD eo'< 9) fJj feT[ fejk iKdk j? fe Gkos ;z:[es ok;aNo d/ w"fbe w?Apo j?,

ftnkfynk eo'< 10) BtK nzso^ok;aNoh nkofEe gqpzX s' s[jkvk eh Gkt j?< 11) ;z:[es ok;aNo d/ w[Zy T[d/;a fby'<

Page 63: Final Data Pol. Science

Page 63 of 69

12) nfij/ GkoshnK d/ BK dZ;' i' ;z:[es ok;aNo d/ fe;/ nzr iK T[; dh fe;/ ftfP;N J/iz;h d/ nj[Zd/dko oj/ j'D<

13) ;z:[es ok;aNo dhnK w[Zy J/iz;hnK d/ BK s/ ezw dZ;'< 14) Gkos ;z:[es ok;aNo d/ ;zrmB ftZu eh ;[Xko ukj[zdk j?<

gkm^16 Gkos ns/ ;koegkm^16 Gkos ns/ ;koegkm^16 Gkos ns/ ;koegkm^16 Gkos ns/ ;koe

1) y/soh ;zrmBK d/ ft;a/ ftZu ;z:[es ok;No ftZu eh ftt;Ek j?< 2) ;koe j'Ad ftZu feT[ nkfJnk< 3) ;koe d/ ;eZso/s dh ouBk dk toDB eo'< 4) ;koe dh w?Apof;ag ftXh dk toDB eo'< 5) ;koe dk gfjbk fJibk; (;zw/bB) ed'A ns/ feZE/ j'fJnk ;h< 6) dZyDh J/fPnkJh ftek; e';a T[s/ B'N fby'< 7) ;koe dhnK e'Jh d' w[Zy ;wZf;nktK dZ;'< 8) ;koe d/ T[d/;aK s/ B'N fby'< 9) ;koe dh ;cbsk d/ okj ftZu fejVhnK ;wZf;nktK nk ojhnk jB< 10) ;koe d/ ;zw/bBK d/ w[Zy w[Zd/ fejV/ oj/ <

gfjbk ;w?;No O2 okiBhsh ;k;sogfjbk ;w?;No O2 okiBhsh ;k;sogfjbk ;w?;No O2 okiBhsh ;k;sogfjbk ;w?;No O2 okiBhsh ;k;so e[Zb nze^10e[Zb nze^10e[Zb nze^10e[Zb nze^10

gkm^1 okiBhfse gqDkbh ^ oki ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzsogkm^1 okiBhfse gqDkbh ^ oki ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzsogkm^1 okiBhfse gqDkbh ^ oki ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzsogkm^1 okiBhfse gqDkbh ^ oki ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzso

1) okiBhfse gqDkbh d/ noEK dk ;zy/g o{g ftZu toDB eo'< 2) oki ns/ okiBhfse gqDkbh ftZu nzso dZ;'< 3) okiBhfse gqDkbh dh gfoGk;ak fdU ns/ fJ; dhnK w[Zy ft;a/;sktK dh

ftnkfynk eo'< nkbwzv dhnK ft;a/;sktK dk th toBD eo'< 4) okiBhfse gqDkbh dh gfoGk;ak fdU< okiBhfse gqDkbh ns/ oki ftZu G/d

;gZ;aN eo'< 5) okiBhfse gqDkbh dk w[Zy ezw fBt/a;K B{z fBek;K ftZu pdbD dh ghqfeqnk j?.

v/ftv Jh;NB d/ fJ; eEB B{z wZ[Zy oZye/ okiBhfse gqDkbh d/ ekoiK dh uouk eo'<

6) okiBhfse ;zouBk eh j?< ;ozuBk d/ w[Zy o{gK dh ft;Eko Bkb ftnkfynk eo'< chv p?e b{g (Feed Back Loop) ftt;Ek dk toBD eo'<

gkm^2 s[bBkswe okiBhsh noE ns/ ;o{ggkm^2 s[bBkswe okiBhsh noE ns/ ;o{ggkm^2 s[bBkswe okiBhsh noE ns/ ;o{ggkm^2 s[bBkswe okiBhsh noE ns/ ;o{g

1) s[bkswe okiBhsh dk eh noE j?< fJ; dhnK w[Zy ft;a/;sktK dh ftnkfynk eo'<

2) s[bBkswe okiBhsh dh gfoGk;ak dZ;'.fJ; d/ y/so dh ftnkfynk eo'< gkm^3 okiBhfse ;fGnkukogkm^3 okiBhfse ;fGnkukogkm^3 okiBhfse ;fGnkukogkm^3 okiBhfse ;fGnkuko

1) okiBhfse ;fGnkuko dh gfoGk;ak dZ;'< fJ; dhnK fe;wK dh ftnkfynk eo'<

2) okiBhfse ;fGnkuko dh gfoGk;ak dZ;'< fJ; d/ w[Zy nzrK iK GkrK dh ftnkfynk eo'<

Page 64: Final Data Pol. Science

Page 64 of 69

gkm^4 okiBhfse ;wkiheoB noE ns/ J/izNgkm^4 okiBhfse ;wkiheoB noE ns/ J/izNgkm^4 okiBhfse ;wkiheoB noE ns/ J/izNgkm^4 okiBhfse ;wkiheoB noE ns/ J/izN

1) @okiBhfse ;wkiheoB@ dh gfoGk;ak dZ;'. fJ; d/ w[Zy J/izNK iK ;kXBK dh ftnkfynk eo'<

2) okiBhfse ;wkiheoB s' s[jkvk eh Gkt j?< fJ;dhnK w[Zy ft;a/;sktK dh ftnkfynk eo'<

3) okiBhfse ;wkiheoB dh wjZssk ;pzXh ft;Eko g[ote B'N fby'<

gkm^5 B"eo;akjhgkm^5 B"eo;akjhgkm^5 B"eo;akjhgkm^5 B"eo;akjh

1) B"eo;akjh dk eh noE j?< B"eo;akjh dh Gosh fe; soQK ehsh ik ;edh j?< 2) B"eo;akjh d/ noE ekoiK ns/ wjZssK dh ftnkfynk eo'< 3) okiBhfse ekoigkfbek dk eh noE j?< nkX[fBe b'eszsoh oki ftZu fJ;

dh G{fwek dh ftnkfynk eo'< 4) okiBhfse ekoigkfbek ns/ ;EkJh ekoigkfbek ftZu nzso eo' ns/ T[BQK

dh G{fwek dk ftt/uB eo'< 5) B"eo;akjh s' s[jkvk eh Gkt j?< fJ;dhnK gqw[Zy ft;a/;skJhnK dk toDB

eo'< 6) B"eo;akjh dh Gosh dh fGq;aN ftXh fejVh j?< Gosh dhnK T[Zsw ftXhnK dk

toBD eo'<

gkm^6 u'D ^wzvbgkm^6 u'D ^wzvbgkm^6 u'D ^wzvbgkm^6 u'D ^wzvb

1) pkbr ws nfXeko dk eh noE j?< fJ;d/ gZy ns/ ftgZy ftZu dbhbK fdU< 2) nB[gkfse gqshfBXsk dk eh noE j?< fJ; dhnK tZy tZy ftXhnK dh

T[dkjoBK ;fjs ftnkfynk eo'< 3) g/;akto gqshfBXsk dk eh noE j?< fJ; d/ gZy ns/ ftgZy ftZu dbhbK fdU< 4) xZN frDshnK dh gqshfBXsk dk eh noE j?< xZN frDshnK dh gqshfBXsk B{z

:ehBh pDkT[D bJh tZy tZy ftXhnK dh ftnkfynk eo'< 5) gqsZy u'D ns/ ngqsZy u'D ftXh d/ r[DK ns/ n"r[DK B{z ft;Eko ;fjs toDB

eo'< 6) eh s[;h fJ;soh ws nfXeko d/ gZy ftZu j'< dbhbK ;fjs nkgD/ ftuko

fdU< 7) gqshfBXsk dhnK tZy tZy gqDkbhnK dh ;zy/g ftnkfynk eo'< y/soh

gqshfBXsk d/ r[D fby'< 8) ws^nfXeko s' s[jkvk eh Gkt j?< wskfXeko fdZs/ ikD dk eh nkXko j'Dk

ukjhdk j?<

gkm^7 u"D gqDkbhgkm^7 u"D gqDkbhgkm^7 u"D gqDkbhgkm^7 u"D gqDkbh

1) pkbr ws nfXeko d/ noE ns/ wjZssk dh ftnkfynk eo'< 2) iB^;fjGkrsk dk eh noE j?< fJ; dhnK fejVhnK fe;wK jB< iB

;fjGkrsk B{z fB;afus eoB tkb/ sZEK dh ftnkfynk eo'< 3) wsdkB^ftjko s' s[jkvk eh Gkt j?< T[BQK sZEK dk toDB eo' i' fJZe ;kXkoB

Gkosh d/ wsdkB ftjko B{z gqGkfts eod/ jB< 4) Gkos dh u'D gqfefonk d/ gqw[Zy gVktK dh ftt/uBk eo'<

Page 65: Final Data Pol. Science

Page 65 of 69

5) Gkos d/ u"D nk:'r d/ ;zrmB ns/ ezwK dk toDB eo', eh s[jkv/ ftuko nB[;ko gqGkt;akbh s/ fBogZy u"DK j'DrhnK<

6) iB ;fjGkrsk s'A eh Gkt j?< Gkos ftZu iB ;fjGkrsk d/ j/mbh gZXo j'D d/ eh ekoB jB<

gkm^8 ok;aNoh J/eheoBgkm^8 ok;aNoh J/eheoBgkm^8 ok;aNoh J/eheoBgkm^8 ok;aNoh J/eheoB

1) ok;aNoh J/eheoB dk noE ns/ gfoGk;ktK dZ;'< Gkos ftZu fJ; d/ tZy tZy gZyK ik gfjb{nK dh ftnkfynk eo'<

2) Gkos ftZu ok;aNoh J/eheoB d/ o;s/ ftZu nkT[D tkbhnK o[ektNK dk toDB eo'<

3) Gkos ftZu ok;aNoh J/eheoB d/ nkdo;a B{z gqkgs eoB tkbhnK fejVhnK^2 ekotkJhnK ehshnK rJhnK jB<

4) ok;aNoh J/eheoB d/ o;s/ ftZu nkT[D tkbhnK o[ektNK B{z d{o eoB d/ ;[Mkn fdU<

gkm^9 r[nKYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzXgkm^9 r[nKYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzXgkm^9 r[nKYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzXgkm^9 r[nKYh d/;aK Bkb Gkos d/ ;pzX

1) Gkos gkfe;skB ;pzXK pko/ ftnkfynk eo'< 2) Gkos uhB ;pzXK s/ B'N fby'< 3) Gkos pzrbk d/;a d/ nkg;h ;pzXK pko/ ft;Eko Bkb fby'< 4) Gkos B/gkb ;pzXK s/ fJZe B'N fby'< 5) Gkos gke ;pzXK ftZu sBkt d/ w[Zy ekoD eh oj/ jB<

gkm^10gkm^10gkm^10gkm^10 ;z:[es oki nwohek ns/ o{; d/ Bkb Gkos d/ ;pzX;z:[es oki nwohek ns/ o{; d/ Bkb Gkos d/ ;pzX;z:[es oki nwohek ns/ o{; d/ Bkb Gkos d/ ;pzX;z:[es oki nwohek ns/ o{; d/ Bkb Gkos d/ ;pzX

1) nkX[fBe ;zdoG ftZu Gkkos nwohek d/ ;pzXK dk gohyD eo'< 2) Gkos o{; ;pzXK s/ fNZgDh eo'< 3) Gkos nwohek d/ ftZu uzr/ s/ wkV/ ;pzXK d/ ekoDK dk toDB eo'<

gkm^11gkm^11gkm^11gkm^11 Gkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK d/ gqsh fdq;aNhe"DGkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK d/ gqsh fdq;aNhe"DGkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK d/ gqsh fdq;aNhe"DGkos dk ;z;ko dhnK w[Zy ;wZf;nktK d/ gqsh fdq;aNhe"D

1) wB[Zyh nfXekoK s' s[jkvk eh Gkt j?< fJ; ft;a/ ftZu Gkos dh G{fwek dk toDB eo' <wB[Zyh nfXekoK dh ;ot ftnkgh x';aDk B{z bkr{ eoB bJh ;z:[es ok;aNo d[nkok ehshnK rJhnK ekotkJhnK dh ftnkfynk eo'<

2) fB;;soheoB s' s[jkvk eh Gkt j?< fB;a;soheoB d/ ft;a/ ftZu Gkos dh ;z:[es ok;No ftZu eh G{fwek j?<

3) ft;atheoD s' s[;h eh ;wMd/ j'< Gkos B/ ft;atheoD dh Bhsh feT[ ngDkJh j?< ft;atheoD dh Bhsh d/ r[D ns/ d';a fby'<

4) wB[Zyh nfXekoK s' s[jkvk eh Gkt j?< Gkos ftZu wB[Zyh nfXekoK dh okyh bJh ehs/ rJ/ ftt;EktK dk toBD eo'<

Page 66: Final Data Pol. Science

Page 66 of 69

d{ik ;w?;No O2 okiBhsh ;k;so nze^10d{ik ;w?;No O2 okiBhsh ;k;so nze^10d{ik ;w?;No O2 okiBhsh ;k;so nze^10d{ik ;w?;No O2 okiBhsh ;k;so nze^10

gkm^1 T[dkotkdgkm^1 T[dkotkdgkm^1 T[dkotkdgkm^1 T[dkotkd

1) T[dkotkd dk eh noE j?< g[oksB T[dkotkd ns/ ;wekbh T[dkotkd dhnK w[Zy ft;a/;sktK dk toDB eo'<

2) g[oksB T[dkotkd ns/ ;wekbh T[dkotkd d/ w[Zy nzso dZ;'< 3) T[dkotkd dhnK w[Zy ft;a/;sktK dk nkb'uBkswe toDB eo'< 4) T[dkotkd eh j?< fJ; d/ w[Zy f;XKs dk toDB eo'<

gkm^1gkm^1gkm^1gkm^1 wkoe;tkdwkoe;tkdwkoe;tkdwkoe;tkd

1) ekob wkoe; d/ w[Zy ftukoK dh ftnkfynk eo'< 2) wkoe;tkd dh nkb'uBkswe ;whfynk eo'< 3) d{zdkswetkd T[go fJZe ;zy/g B'N fby'< 4) wkoe; d/ nB[;ko fJfsjk; dh nkofEe iK G"fse ftnkfynk dk eh noE

j?<

gkm^3gkm^3gkm^3gkm^3 wjkswk rKXh d/ okiBhfse ftukowjkswk rKXh d/ okiBhfse ftukowjkswk rKXh d/ okiBhfse ftukowjkswk rKXh d/ okiBhfse ftuko

1) wjkswk rKXh ih d/ w[Zy okiBhfse ftukoK dh ;zy/g ftnkfynk eo'< 2) wjkswk rKXh ih d[nkok fdZsh ;Zfsnkrqfj dh XkoBk dh ftnkfynk eo'< 3) @nfjz;k ;pzXh rKXh ih d/ ftukoK T[go fJZe B'N fby'< 4) rKXh ih d/ nkdo;a oki dhnK gqw[Zy ft;a/;sktK dk nkb'uBkswe fBohyD

eo'< 5)5)5)5) wjkswk rKXh d/ ;fsnkrqfj dk noE ns/ tZy tZy YzrK dk toDB eo'<

gkm^4 b'e wsgkm^4 b'e wsgkm^4 b'e wsgkm^4 b'e ws

1) b'ews dk fBowkD eoB bJh fejV/ ;kXB ;jkfJe f;ZX j[zd/ jB<jo/e ;kXB dh G{fwek dh ;zy/g ftnkfynk eo'<

2) b'e ws dh T[;koh ns/ gqrNkt/ d/ ;kXB fby'< 3) b'ews dh T[;koh d/ o;s/ ftZu fejVhnK o[ektNK nkT[dhnK jB< 4) b'e ws s' s[jkvk eh Gkt j?< fJZe b'eszsfoe oki ftZu b'e^ws dh G{fwek

ns/ fJ; d/ wjZst dk fBohyD eo'< 5) b'ews s' s[;h eh ;wMd/ j'< ;t;E b'e ws d/ fBowkD bJh io{oh ;aosK

dk toDB eo'<

gkm^5 db gqDkbhgkm^5 db gqDkbhgkm^5 db gqDkbhgkm^5 db gqDkbh

1) okiBhfse db dh gfoGk;ak dZ;' ns/ okiBhfse db dhnK ft;a/;sktK dh th ftnkfynk eo'<

2) okiBhfse db dh gfoGk;k dZ;'. pj[ db gqDkbh d/ r[DK ns/ n"r[DK dh ftnkfynk eo'<

3) okiBhfse db dk eh noE j?< b'eszso ftZu okiBhfse dbK dh G{fwek dk toDB eo'<

Page 67: Final Data Pol. Science

Page 67 of 69

4) b'eszsfoe oki ftZu okiBhfse dbK dh wjZssK ns/ T[BQK d[nkok ehs/ ikD tkb/ ezwK dh ftt/uBk eo'<

5) fJZe^db gqDkbh dk eh noE j?< fJ; d/ r[DK ns/ n"r[DK dh ftnkfynk eo'<

6) nkX[fBe b'eszsoh gqDkbh ftZu fto'Xh db dh G{fwek dk toDB eo'< 7) d' db gqDkbh fe;B{z nkyd/ jB< fJ; d/ gZy ns/ fto[ZX dbhbK fdU< 8) toswkB ;w/ okiBhfse dbK B{z pDkT[D d/ nkXko dk fBohyD eo'< s[jkv/

ftuko ftZu okiBhfse db B{z pDkT[D dk nkXko fejVk s/ feT[ ;ot^T[sw j?<

gkm^6 fjZs ;w{jgkm^6 fjZs ;w{jgkm^6 fjZs ;w{jgkm^6 fjZs ;w{j ns/ dpkU ;w{jns/ dpkU ;w{jns/ dpkU ;w{jns/ dpkU ;w{j

1) dpkU ;w{j dh gfoGk;ak ns/ ft;a/;sktK dh ftnkfynk eo'< 2) dpkU ;w[j dhnK tZy tZy fe;wK dh ftnkfynk eo'< 3) dpkU ;w{jK ns/ okiBhfse dbK ftZu nzso dZ;'< 4) dpkU ;w{jK s' s[jkvk eh Gkt j?< T[BQK d[nkok nkgD/ T[d/;aK dh gqkgsh bJh

;kXBK dh ekoi ftXh dk toDB eo'< 5) dpkU ;w{j dh gfoGk;ak fdU ns/ fJBQK d/ ekoiaK dk toDB eo'< 6) eh fjZs ;w{j dpkU ;w{j s' fGzB j[zd/ jB< ed'A fjZs ;w{j dpkU pD iKdk

j?< dpkU ;w{jK d/ wjZstg{oB ezwK dk ;zy/g toDB eo'<

gkm^7 Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{BK Gkr ^phgkm^7 Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{BK Gkr ^phgkm^7 Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{BK Gkr ^phgkm^7 Gkosh b'eszso ^;z;dh ;o{g ik Bw{BK Gkr ^ph

1) f;ZX eo' fe Gkos ftZu ;z;dh b'eszso j?. Gkosh ;z;dh gqDkbh dhnK ft;a/;sktK dh ftnkfynk eo'<

2) Gkosh ;z;dh gqDkbh d/ d';aK dk toDB eo'< 3) Gkosh ;z;dh b'eszso s' s[jkvk eh Gkt j?< 4) Gkosh ;z;dh wkvb ;oeko s' s[;h eh ;wMd/ j'< fJ; d/ d';aK dk fBohyD

eo'< eh s[;h fJ; B{z gqXkBswe wkvb ;oeko Bkb pdbD dk ;[Mkn g/;a eo ;ed/ j'<

gkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie ns/ nkofEe sZsgkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie ns/ nkofEe sZsgkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie ns/ nkofEe sZsgkm^8 Gkosh b'eszso B{z gqGkfts eoB tkb/ ;wkfie ns/ nkofEe sZs

1) Gkosh b'eszso T[s/ ;wkfie sZEK d/ gaqGktK dh ftnkfynk eo'< 2) ikshtkd ;zgodkfJesk ns/ Gk;aktkd Gkosh b'eszso B{z fe; soQK gqGkfts

eod/ jB< 3) Gkosh b'eszso d/ nkofEe sZEK d/ gqGktK dh ;whfynk eo'< 4) Gkos ftZu b'eszso dh ;cbsk bJh io{oh ;aosK fejVhnK jB<

gkm^9Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnKgkm^9Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnKgkm^9Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnKgkm^9Gkosh b'eszso dhnK ;wZf;nktK s/ u[D"shnK

1) @Gkosh b'eszso ftZu nB/eK d';a jB@. fNZgDh eo'< 2) Gkosh b'eszso d/ o;s/ ftZu nkT[D tkbhnK ;wZf;nktK dk fBohyD eo'<

Gkosh b'eszso B{z ;akBdko ;cab pDkT[D bJh ;[Mkn fdU<

Page 68: Final Data Pol. Science

Page 68 of 69

gkm^10 ;wkfie ns/ nkofEe n;wkBsk ns/ nBgVQskgkm^10 ;wkfie ns/ nkofEe n;wkBsk ns/ nBgVQskgkm^10 ;wkfie ns/ nkofEe n;wkBsk ns/ nBgVQskgkm^10 ;wkfie ns/ nkofEe n;wkBsk ns/ nBgVQsk

1) ;zgodkfJesk s' eh Gkt j?< ;zgodkfJesk fe; soQK Gkosh b'eszso bJh ysok j?,

2) @;zgodkfJtkd B/ Gkosh b'eszsfoe gqDkbh dh ;cb ekoi^gqDkbh ftZu o[ektN gjz[ukJh j?@ eh s[;h fJ; eEB Bkb ;fjws j'< nkgD/ T[so d/ gZy ftZu soe fdU<

3) Gkosh okiBhsh T[s/ ikshtkd ns/ Gk;aktkd d/ gqGkt s/ ;zy/g b/y fby'< 4) Gkos ftZu fjz;k d/ tZy tZy o{gK dk toDB eo'. fJBQK s/ fe; soQK ekp{

gkfJnk ik ;edk j?<

gkm^11gkm^11gkm^11gkm^11 ;EkBe b'eszso &gzukfJsh o;EkBe b'eszso &gzukfJsh o;EkBe b'eszso &gzukfJsh o;EkBe b'eszso &gzukfJsh okikikiki

1) gzukfJsh oki s' s[jkvk eh Gkt j?< rqkw gzukfJs dh pDso ns/ ezwK dh ftnkfynk eo'<

2) rqkw gzukfJs d/ ezwK ns/ nkwdB d/ ;kXBK dh ftnkfynk eo'< 3) pbke ik gzukfJs ;zwsh dh pDso ns/ ekoiak dk toDB eo'< 4) fibQk gof;ad dk ;zrmB fe; soQK ehsk iKdk j?< fJ; d/ ekoiak ns/ nkwdB

d/ ;kXBK dh ftnkfynk eo'< 5) gzukfJsh oki dhnK ;z;EktK T[go ;oeko d/ fB:zsoB ;pzXh fJZe fNZgDh

fby'< 6) gzukfJsh oki dh XkoBkns/ fJ; dhnK w[Zy ;wZf;nktK ;pzXh ftnkfynk

eo'< 7) Bth gzukfJsh oki gqDkbh ;pzXh 73 th ;zftXkBe ;'X d[nkok Gkosh ;zftXkB

ftZu ehshnK ftt;EktK dh ftnkfynk eo'< 8) Gkos ftZu gzukfJsh oki gqDkbh dhnK gqkgshnK dk T[b/y eo'< 9) gzukfJsh oki gqDkbh ftZu gkJ/ ikD tkb/ d';aK dk toDB eo' ns/ T[BQK B{z d{o

eoB bJh ;[Mkn fdU< 10) yzv ftek; ns/ gzukfJs nfXekoh dh fB:[esh ns/ ezwK pko/ toDB eo'<

gkmgkmgkmgkm ;afjo;afjo;afjo;afjoh y/soK ftZu ;EkBe ;z;EktKh y/soK ftZu ;EkBe ;z;EktKh y/soK ftZu ;EkBe ;z;EktKh y/soK ftZu ;EkBe ;z;EktK

1) Bro gkfbek gfo;ad dh pDso dZ;'. fJ; d/ ezwK ns/ nkwdB d/ ;kXBK dh th ftnkfynk eo'<

2) ;afjoh ;EkBe ;z;EktK ;pzXh 74th ;zftXkfBe ;'X dhnK w[Zy ft;a/;sktK dk toDB eo'<

3) Bro gzukfJs dh pDso ns/ ezwK dh ftnkfynk eo'< 4) Bro fBrw d/ ;zrmB ns/ ekoiaK dk ftt/uB eo'< 5) gzikp fwT{fB;hgb n?eN 1994 nXhB Bro gkfbektK d/ ;zrmB ns/ ezwK dk

toDB eo'. eh s[jkv/ ftuko nB[;ko Bro gfo;adK e'b ekch nkwdB d/ ;kXB jB< fiBQK d[nkok nkgDh ;jh ekor[iakoh s/ b'e ^;/tk eo ;edhnk jB<

6) ;afjoh ;EkBe ;t? ;ak;B dhnK gqkgshnK dk toBD eo'<

gkm^ Gkosh db gqDkbh dk ;o{g ik gqfeoshgkm^ Gkosh db gqDkbh dk ;o{g ik gqfeoshgkm^ Gkosh db gqDkbh dk ;o{g ik gqfeoshgkm^ Gkosh db gqDkbh dk ;o{g ik gqfeosh

1) Gkos ftZudb gqDkbh d/ ;o{g ns/ ft;a/;sktK dk toBD eo'<

Page 69: Final Data Pol. Science

Page 69 of 69

2) Gkos ftZu okiBhfse dbK dhnK w[Zy ;wZf;nktK dh ftnkfynk eo'<

gkm^w[Zy ok;aNoh okiBhfse dbgkm^w[Zy ok;aNoh okiBhfse dbgkm^w[Zy ok;aNoh okiBhfse dbgkm^w[Zy ok;aNoh okiBhfse db

1) eKro; dk iBw, BhshnK ns/ ekoieqwK dh ftnkfynk eo'< 2) Gkosh iBsk gkoNh dhnK BhshnK ns/ ekoieqwK dk toDB eo'<eh fJ; B/

jkbksK s/ ;w/ nB[;ko nkgDh ftukoXkok s/ BhshnK B{z Ykfbnk j?< 3) ok;aNoh b'eszso rmpzXB s/ fJZe B'N fby'< 4) Gkos ftZu okiBhfse dbK dhnK ;wZf;nktK dh ftnkfynk eo'< 5) eKro;(nkJh) gkoNh dhnK BhshnK ns/ gq'rokwK dk nkb'uBkswe f

ftPb/PDf eo'<

gkm^ Gkos dh ftd/;a Bhshgkm^ Gkos dh ftd/;a Bhshgkm^ Gkos dh ftd/;a Bhshgkm^ Gkos dh ftd/;a Bhsh

1) ftd/;a Bhsh dk eh noE j?< Gkosh ftd/;a Bhsh d/ w[Zy fBoXkoe sZEK dh ftnkfynk eo'<

2) Gkosdh ftd/;a Bhsh d/ w"fbe f;XksK dk toDB eo'< 3) r[ZN^fBob/gsk dh Bhsh dh gfoGk;ak dZ;'< Gkos dh ;[szsosk d/ pknd fJ;

dh ftd/; Bhsh B{z fBoXkfos eoB tkb/ sZsK dk toDB eo'< eh s[jkv/ ftuko nB[;ko Gkos B/ ;Zuh w[Zuh r[ZN fBob/gsk dh Bhsh ngDkJh j?<

gkm^ Gkos ns/ ;z:[es ok;aNogkm^ Gkos ns/ ;z:[es ok;aNogkm^ Gkos ns/ ;z:[es ok;aNogkm^ Gkos ns/ ;z:[es ok;aNo

1) ;z:[es ok;No T[s/ fJZe B'N fby' 2) ft;at ;aksh dh ;EkgBk d/ ;zdoG ftZu Gkos tZb' ;z:[es ok;No ;zx ftZu

fBGkJh rJh G{fwek dk fBohyD eo'< 3) ;z:[es ok;aNo ;zx eh j?< fJ; d/ nzrK ns/ J/iz;hnK dk toDB eo'<

gkm Gkos ns/ ;koegkm Gkos ns/ ;koegkm Gkos ns/ ;koegkm Gkos ns/ ;koe

1) ;koe eh j?< ;koe d/ w[Zy T[d/;aK dk toDB eo'< 2) ;koe eh j?< ;koe dhnK w[Zy ;wZf;nktK fiBQK ekoD SAARC ;cb Bjh

j' ;fenk toBD eo'< 3) ;koe dhnK w[Zy gqkgshnk dk toBD eo', fiBQK ftZu ;koe ;cb j' ;fenk

j?< 4) ;koe d/ w[Zy ;zw/bBK dk toBD eo', s/ T[jBK ftZu T[mkJ/ rJ/ w[Zy w[Zfdnk

dk toBD eo'<

^^^^^^^^^^^^^^^^^^