Sanel Mujinovi Seminarski rad: Carine i carinska politika zemalja u tranziciji

Univerzitet za poslovne studije - Banja Luka

Fakultet za poslovne i finansijske studije - Bijeljina

Predmet: Fiskalna ekonomija i menadment javnog sektoraSEMINARSKI RAD

Tema: Carine i carinska politika zemalja u tranzicijiMentor: Student:

Prof. dr arko Risti Sanel Mujinovi

br. indeksa: II - 2950/12Bijeljina, mart 2013.

Sadraj

3Uvod

4- Carine i carinska politika zemalja u tranziciji -

41. Tranzicija u meunarodnoj ekonomiji

62. Spoljnotrgovinski i devizni reim u zemljama u tranziciji

73. Carina kao oblik zatite domaeg trita zemalja u tranziciji

4. Iskustva razvijenih zemalja kao polazna osnova za oblikovanje domae carinske politike 9zakljuak............................................................................................................................14Literatura............................................................................................................................16

Uvod

Procesi formiranja i funkcionisanja sistema trine ekonomije i demokratizacije politike sfere, kao sutina tranzicije, zahtijevaju promjene uloge drave u ekonomskom i politikom ivotu kao i nain rada dravne administracije. Nije mogua tranzicija drutva i ekonomije bez tranzicije drave i dravne administracije, i obrnuto.

U ovom radu iznosim koncepcijsko-teorijski aspekt ovog problema a polazei od dosadanjeg iskustva provoenja ekonomskih i spoljnotrgovinskih reformi, a samim tim i reformi carinskih politika zemalja u tranziciji.

Carine su jedan od oblika javnih prihoda dravnog budeta, koji slui za ostvarivanje fiskalnih i vanfiskalnih ciljeva ekonomske politike. Fiskalni ciljevi su da se naplatom carina obezbeuju izvorni prihodi budeta, ali se ne retko deo ovih prihoda usmerava i u privredu putem odreenih organizacija, zajednica ili ministarstava u cilju unapreenja spoljnotrgovinske razmene zemlje.

Najvanija funkcija carina, moglo bi se rei, jeste zatita domae proizvodnje od inostrane konkurencije i od dampinkih cena inostrane robe, kada su u pitanju uvozne carine. Ali carine se dele prema razliitim kriterijumima i jedna od podela je na uvozne, izvozne i tranzitne carine. U praksi veine zemalja dominiraju uvozne carine, ija je funkcija zatita domae proizvodnje, restrikcija uvoza i odbrana od dampinga inostranih proizvoaa. Izvozne carine se u praksi ree koriste. Izvozne carine plaaju se pri izvozu robe. Cilj ovih carina je obezbeenje fiskalnih prihoda budeta, restrikcija izvoza i eventualno usmeravanje izvoza u odreene regione u sklopu spoljnotrgovinskog reima.

Prema tome da li je cilj obezbeenje fiskalnih prihoda ili zatita domae privrede od konkurencije carine se dele jo i na fiskalne i ekonomske. Tranzitne carine plaaju se pri tranzitu robe. Sve ove vrste carina predstavljaju i instrument ekonomske politike za uravnoteenje spoljnotrgovinskog bilansa, pa su u nerazvijenim zemljama, odnosno u zemljama u tranziciji, po pravilu, stope carina vie nego u razvijenim zemljama. Upravo e, u nastavku rada, biti vie rijei o carinskom sistemu i carinskoj politici zemalja u tranziciji u odnosu na spoljnotrgovinski reim razvijenih zemalja.- Carine i carinska politika zemalja u tranziciji -1. Tranzicija u meunarodnoj ekonomiji

Tranzicija, kao karika meunarodne ekonomije, podrazumjeva da se u svjetskoj privredi i meunarodnoj ekonomiji stalno vre dinamine promjene, u cilju napretka zemalja. Te promjene se vre i u najrazvijenijim zemljama (privatizacija, jaanje trinih elemenata, postizanje i poveanje konkurentnosti).

Privreda u tranziciji je privreda koja se mijenja iz planske privrede (socijalizam) na slobodno trite (kapitalizam). Tranzicija u bivim socijalistikim zemljama, kao pojava sa kraja XX vijeka je promijenila sudbinu i dalje tokove privrednih aktivnosti preduzea i drugih poslovno orijentisanih subjekata. Od 1990. godine privatizacija je kao proces postala kategorija epohalnih promjena u drutveno - politikom i ekonomskom pogledu. Ekonomski smisao tranzicije je da stvori uspjenu, konkurentnu i sposobnu privredu, kojom bi se zemlje sa socijalistikim mehanizmima privreivanja, transformisale u potpunu trinu ekonomiju.

Tranzicija je isto tako proces koji je iniciran spontanim mehanizmima nastalim i zasnovanim na brojnim protivurjenostima u poslovnim sistemima. Osnovni su: nestruan menadment bez jasne vizije i koncepta poslovanja preduzea, simbolian dotok stranog kapitala bez kojeg je gotovo nemogue pokrenuti privredni razvoj, u velikoj mjeri prisutnost dravne birokratije, nepovoljno poslovno okruenje i hronian nedostatak kapitala.

Samoupravni privredni sistem u socijalistikim zemljama nije uspio da obezbjedi adekvatan privredni razvoj, ime su privredno sistemske promjene postale nunost.

To znai da privrede nekadanjih socijalistikih zemalja imaju potrebu da se prije svega vlasniki transformiu, radi razgraniavanja prava svojine i odluivanja po osnovu tog prava, i da se ukljue u globalnu konkurenciju sa novim pravilima igre, uz jasno utvrene ciljeve i strategije sopstvenog razvoja. To ujedno postaje jedno od vanijih pitanja za utvrivanje znaaja tranzicije u cilju stvaranja novih strategija, kojima je potrebno pokrenuti privredni rast i razvoj. U procesu tranzicije veoma je vaan pravilan i kvalitetan izbor strategija za uspjenu implementaciju utvrenih ciljeva i poslovanja preduzea. Utvrivanje relacije izmeu tranzicije i razvoja preduzea je od vitalnog znaaja za donoenje odreenih strategija radi postizanja boljeg i breg razvoja.

Privreda u tranziciji prolazi kroz ekonomske liberalizacije, gdje trine snage postavljaju cijene umjesto centralnog planiranja i drave. Organizacije i trgovinske barijere su uklonjene, a samim tim poinje i privatizacija dravnih preduzea i resursa, kao i stvaranje finansijskog i privatnog sektora da bi se olakalo kretanje privatnog kapitala. Ovaj proces se primjenjuje u Kini, u zemljama biveg Sovjetskog Saveza i komunistikog bloka zemalja Evrope, kao i u mnogim zemljama treeg svijeta. Proces tranzicije obino karakteriu promjena i stvaranje novih institucija, otvaranja privatnih preduzea, a samim tim proces tranzicije oznaava demokratizaciju drave, ukidanje monopola u razliitim sektorima privrede kao i stvaranje konkurencije na svjetskom tritu.

Postojanje privatne svojine moe biti najosnovniji element trine privrede, a razvoj privatnog sektora je glavno pravilo procesa tranzicije.

Prema MMF-u, glavni elementi procesa tranzicije su:

Liberalizacija - poveanje konkurencije na svjetskom tritu, i smanjenje trgovinskih barijera.

Makroekonomska stabilizacija - donosi inflaciju pod kontrolom i smanjuje se tokom vremena, nakon poetnog udarca od visoke inflacije koja slijedi iz liberalizacije trita i poveanje potranje za proizvodima. Ovaj proces zahtjeva disciplinu u dravnom budetu kao i rast novca i kredita kao i progres ka odrivom bilansu isplaivanja plata i penzija.

Restrikturiranje i privatizacija - stvaranje odrivih reformi finansijskog sektora i preduzea u privredi da bi dolo sposobnog naina za proizvodnju robe koja se moe prodati u slobodnom tritu kao i prenos dravnog vlasnitva u privatne ruke.

Pravne i institucionalne reforme - smanjuje ulogu drave u tim privredama, kao i uspostavljanje vladavine prava i uvoenje politike konkurencije meu domaim preduzeima na svjetskom tritu.

Proces tranzicije moe biti razliiti. Neke zemlje su radile eksperimente sa trinom privredom decenijama, dok su neke zemlje usvojioci te privrede (Srbija, Crna Gora). U nekim sluajevima reforme su bile praene u politikim preokretima, kao to je obaranje diktatora (Rumunija), kolaps vlade (Sovjetski Savez), proglaenje nezavisnosti (Hrvatska), ili integracija sa drugom zemljom (Istona Njemaka). U drugim sluajevima, ekonomske reforme su usvojene od strane aktuelne vlasti sa malo interesa za politike promjene (Kina, Laos, Vijetnam). Tranzicija se takoe razlikuje u pogledu obima centralnog planiranja kao i obim liberalizacije u naporima koji se preduzimaju (npr. relativno ograniene u Rumuniji). Tokom privatizacije u zemljama bive SFRJ dolazilo je do mnogo greaka tokom brze privatizacije, zato to se nije vodilo rauna o tome dali kupac nekog preduzea eli da nastavi poslovanje ili ne, pa zbog toga nastaje problem visoke nezaposlenosti u zemljama u tranziciji. Inae zemlje u tranziciji prate ove slijedee mane:

Dramastian pad industrijske proizvodnje i kolaps giganskih preduzea.

Slab rast BDP-a i ivotnog standarda.

Porast nezaposlenosti i osiromaenje veine stanovnitva.

Slab dotok kapitala i investicija.

Odlazak mladih i sposobnih ljudi u zapadne zemlje.

Tranzicija treba da izazove niz serijskih promjena i da pomogne u uspostavljanju novih, boljih mehanizama privreivanja. Ona predstavlja prijeko potreban element u izgradnji trine privrede, jer jedino jasni vlasniki odnosi omoguavaju automoniju preduzea u donoenju poslovnih odluka.

Proces tranzicije poeo je 90-tih godina sa pretpostavkom da se privreda na najbri mogui nain transformie u trinu ekonomiju. Ovaj proces se odvijao u manje-vie razliitim okolnostima, pri emu su dostizani rezultati bili drugaiji i uglavnom su zavisili od trenutnog stanja privrede u zemljama koje su poele sa ovim procesom i od metoda za vlasniko transformisanje. Tranzicija se nije uvjek odvijala uspjeno i potrebnom dinamikom zbog objektivnih i subjektivnih prepreka ili propusta koji su nastajali tokom itavog procesa.

Tranziciju prate este zloupotrebe tokom procesa, a i neznanje je veoma ustaljena pojava. Uprkos svemu ona je u mnogim zemljama prela granicu sa koje nije mogue promjeniti postoee tokove. U nekim dravama ona je zavrena ili privedena kraju u nekim je na pola puta, a postoje one u kojima joj se jo uvjek ne nazire kraj. I pored toga taj proces je nepovratan. Samim tim ona postaje vaan faktor za stvaranje novih strategija u pravcu razvoja privrednih subjekata. 2. Spoljnotrgovinski i devizni reim u zemljama u tranziciji

Znaaj carinske zatite za funkcionisanje nacionalne privrede ne moe se posmatrati izolovano od cjelokupnog spoljnotrgovinskog sistema i deviznog sistema, koji predstavljaju dvije osnovne poluge kontrole ekonomskih odnosa nacionalne privrede sa inostranstvom. esto se mjere devizne kontrole i mjere spoljnotrgovinske kontrole prepliu, uzajamno su povezane i sline, a najee ih kreatori ekonomske politike koriste kombinovano u cilju planiranja ekonomske razmjene sa inostranstvom, planiranja grana i proizvoda koje bi trebalo da budu pokretai izvoza i najvei izvoznici i planiranja koje grane mogu biti uvoznici i koji e se proizvodi uvoziti. Ovo je, naravno, mogue usmjeravanje u granicama elastinosti tranje za odreenim proizvodima, odnosno elastinosti ponude.

Kao i sve druge mjere kontrole, carinska politika moe, u odreenim uslovima, uticati na uvoz, izvoz, alokaciju faktora proizvodnje, strukturu nacionalne privrede. Carinskim sistemom, carinskom tarifom i vancarinskom zatitom utvruju se carinske osnovice, carinske stope, carinski obveznici i carinska oslobaanja. Na taj nain zemlja moe podsticati uvoz ili stimulisati izvoz odreenih grana i proizvoda. Mnoge zemlje su u praksi pribjegavale prikrivenim necarinskim mjerama zatite i stvaranju uslova za damping cijene, jer ih je na to prisiljavala politika Meunarodnog monetarnog fonda. MMF je bio protiv viestrukih deviznih kurseva, pa su zato zemlje uvodile viestruke devizne kurseve na prikriven nain. U praksi istonoevropskih, odnosno zemalja u tranziciji u planiranju ekonomskih odnosa sa inostranstvom ove mjere su bile popularne. Za razliku od jedinstvenog deviznog kursa koji je jednak za sve transakcije (izvoz, uvoz, robe, usluge), kod viestrukih deviznih kurseva postoji jedan kurs za uvoz automobila, drugi za uvoz goriva, trei za uvoz nafte, etvrti za uvoz opreme, peti za sirovine, esti za turizam itd.

U istonoevropskim zemljama, pa i u Jugoslaviji poslije Drugog svjetskog rata, postojali su egalizacioni fondovi iz kojih se pokrivala razlika izmeu kurseva koji su vaili za razliite ekonomske transakcije (npr. nii kurs za uvoz hrane, vii kurs za luksuzne proizvode). Devizna kontrola na taj nain, kao i carinska zatita utiu na stimulisanje odreenih grana proizvodnje. Vano je koja se grana i koja proizvodnja titi, u kojoj mjeri i koliko dugo. Uvoznim carinama tite se proizvodne grane od inostrane konkurencije odreeno vrijeme dok se ta grana ne razvije da bi mogla sama da se nosi sa konkurentima iz inostranstva. Izvoznim carinama se, meutim, titi domae trite od nestaice odreene robe, ali i obavlja selektivno regionalno usmjeravanje izvoza.

Navede zemlje su zemlje sa privredama u tranziciji: Jermenija, Azerbejdan, Bjelorusija, Kina, Hrvatska, Gruzija, Laos, Kazahstan, Kirgizija, Makedonija, Moldavija, Rumunija, Rusija, Tadikistan, Turkmenistan, Ukrajina, Uzbekistan, Vijetnam. Pored toga, 2002. godine Svjetska banka definie Bosnu i Hercegovinu, Saveznu Republiku Jugoslaviju (kasnije Srbija i Crna Gora), Bugarsku i Albaniju kao zemlje u tranziciji. Neke studije Svjetske banke takoe ukljuuju Mongoliju i Iran. Osam zemalja, koje su se pridruile Evropskoj uniji 1. maja 2004. (eka Republika, Estonija, Maarska, Letonija, Litvanija, Poljska, Slovaka, Slovenija) su zavrili proces tranzicije.

3. Carina kao oblik zatite domaeg trita zemalja u tranzicijiSpoljnotrgovinski odnosi svake zemlje sa svijetom predstavljaju znaajan inilac razvoja nacionalne ekonomije. Ekonomija meunarodne razmjene je podruje privredne aktivnosti koje se u svom istorijskom razvoju oblikovalo pod veoma specifinim uslovima. Spoljnotrgovinska razmjena podsticana je, stvarana i razvijana tenjom ovjeka da pobolja ivotni standard. Motivi razvoja su razliiti, mada je u najveem istorijskom periodu to bio profit. Razvoj meunarodnog trita je interes svih zemalja bez obzira na dostignuti nivo razvoja proizvodnih snaga, veliinu teritorije, broj stanovnika i prirodno bogatstvo. Meunarodni ekonomski odnosi uslovljeni su, prije svega, objektivnim faktorima. Ni jedna drava nije dovoljno bogata da bi mogla da se razvija zatvorena u svoje uske granice. ak i da posjeduje sva bogatstva, ona su po svojoj strukturi takva da ne mogu ravnomjerno, po obimu, kvalitetu i vremenu zadovoljiti domau tranju. Meunarodne ekonomske odnose ine: meunarodno kretanje robe (i usluga), kapitala i ljudi. Spoljna trgovina odvija se u znatno sloenijim ekonomskim i politikim uslovima u odnosu na domae trite. Cirkulacija robe i faktora proizvodnje u robnoj razmjeni sa inostranstvom je po pravilu pod znatno veom kontrolom drave, nego na domaem tritu. Mada bi i meunarodna trgovina trebalo da bude slobodna i liberalizovana, ona je strogo regulisana i kontrolisana jer predstavlja znaajnu komponentu ekonomske politike svake zemlje. Ali i meunarodne norme koje su prihvaene u ovoj oblasti (GATT), kao i bilateralni i multilateralni sporazumi (EZ i drugi) takoe stvaraju odgovarajue okvire za regulisanje ovih odnosa. U okviru toga, svaka drava primjenjuje niz mjera koje predstavljaju manja ili vea ogranienja, barijere koje amortizuju intenzitet djelovanja zakona vrijednosti sa svjetskog trita.

Ukupni spoljnotrgovinski odnosi neke zemlje predstavljaju integralni dio privrednog sistema i ekonomske politike i regulisani su uzajamno povezanim i usklaenim podsistemima i politikama kojima se reguliu carinsko, spoljnotrgovinsko, devizno poslovanje, a posredno i poreskim sistemom i poreskom politikom

Carina je odreen iznos u domaoj valuti koji vlasnik robe plaa dravi prilikom prelaska robe preko dravne granice. Ona predstavlja najstarije i najprihvatljivije sredstava spoljnotrgovinskog politike. Naziv carina se koristi za vrstu posrednog poreza koji se napauje u spoljnotrgovinskom prometu. Carine predstavljaju za due vrijeme nepromjenjiv instrument spoljnotrgovinske politike. To znai da se carine ne mogu brzo mijenjati i bez odgovarajue zakonodavne, u pravilu vremenski dugake procedure.

U modernom smislu, carina se smatra dabinom (posrednim porezom) koji se naplauje, najee, na uvoznu robu u vidu odreenog iznosa, a po utvrenim carinskim stopama u Carinskoj tarifi, bilo u cilju zatite domae privrede, fiskalnih, socijalnih i drugih razloga. Kod nekih zemalja postoji i carina koja se naplauje na robu koja se izvozi iz zemlje i to najee, iz socijalnih razloga. Na primjer, naplatu ovakve carine u Indiji koja je uvedena na itarice i neke druge prehrambene artikle, kako bi se spreio izvoz istih roba. Na taj nain, omoguava se putem ove carine zadravanje istih roba na indijskom tritu, u cilju prehranjivanja domaeg stanovnitva. Iz tih razloga, ovakve izvozne carine, nazivaju se i socijalnim carinama.

Savremena carina ima ulogu prije svega da zatiti domau proizvodnju i da joj omogui adekvatniji i uspeniji razvoj. Ovo je iz razloga, to se sa naplatom carine na robu koja se uvozi u carinsko podruje jedne drave smanjuje njena pretjerana konkurencija na tritu zemlje uvoza. Domai kupac je motivisan, vrlo esto, da se opredjeljuje za kupovinu domae robe, pod uslovom da je ista priblinog kvaliteta ili ak i malo loija od inostrane uvozne robe, na koju je naplaena carina. Ovo i zbog injenice, da je domaa roba ne samo to je jeftinija u odnosu na inostranu, nego i iz razloga to je esto za nju obezbjeen adekvatniji i bri servis, a nekada i kupovina na kredit.

Carina pored tog primarnog dejstva, ima i sekundarnu ulogu, tj. da se ne moe zanemariti ni njen fiskalni efekat da ona predstavlja i znaajan izvor prihoda drava i njenog budeta.

Carina i carinski sistem moraju da se stalno mijenjaju, dopunjuju i usavravaju, sve u cilju da carina bude ekonomski faktor zatite i razvoja domae privrede. Na tom planu, drava ne moe imati samo autonomna rjeenja, nacionalna rjeenja, ve su u carinski sistem moraju inkorporirati i savremena meunarodna rjeenja prije svega, predviena kod niza razvijenih drava, kao i rjeenja koja postoje u meunarodnim organizacijama, prije svega u Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). To je uslov, bez kojeg se ne moe razvijati domaa privreda, niti ukljuivati ista u meunarodne privredne tokove.

Carina ima posebnu ulogu i pri premoavanju carinskih i vancarinskih barijera koje postoje, posebno kod niza ekonomskih integracija, pa i carinska unija. U tim sluajevima, moraju se traiti odgovarajua pravna i ekonomska rjeenja kako bi robe i proizvodi iz zemalja koje se nalaze izvan takvih regionalnih ekonomskih integracija mogle da dopru i na tritu (na primjer, putem zakljuivanja posebnih ugovora o carinskim preferencijama i drugih ugovora kojima bi se unaprijedila robna razmjena izmeu zemalja ekonomske integracije i zemalja koje se nalaze izvan tih integracija). Primjer za to je Evropska unija (EU) i privredna saradnja zemalja izvan EU sa ovom integracijom, gdje se putem opte eme preferencijala nastoji unaprijediti privredna saradnja EU sa odreenim zemljama.4. Iskustva razvijenih zemalja kao polazna osnova za oblikovanje domae carinske politike

Zemlje u tranziciji kao to je BiH, prihvatanjem potpune liberalizacije mogu doprinijeti nestabilnosti sopstvene produkcije, koja bi u kasnijim periodima potpuno bila zavisna od uvoza. Posmatrajui platno-bilansnu situaciju BiH, moe se konstatovati da proizvodna politika nije bila u funkciji eljenih ciljeva i prioriteta utvrene politike kratkoronog razvoja u pogledu strukturnih promjena i izvozne ekspanzije. Preteno je bila podreena potroakoj orijentaciji. Ovakvi odnosi doveli su do odreenog raskoraka u razvojnoj politici u pogledu uslova i potreba ukljuivanja u meunarodnu podjelu rada. Neefikasnost mehanizama mobilizacije i optimalne alokacije resursa, pri ogranienoj akumulativnoj i reproduktivnoj sposobnosti domae privrede, sve vie je upuivalo BiH na obezbjeenje spoljnih izvora finansiranja u cilju ostvarivanja, ako je mogue ubrzanijeg razvoja. U takvim uslovima meuzavisnosti uvoza i rasta privrede, svaka radikalna restrikcija uslijed platnobilansnih ili drugih ogranienja, odraavala se na smanjenje industrijske proizvodnje i investicija, ali ne i na potronju.

To je, moda, i objanjenje za egzistenciju visokog deficita u platnom bilansu i dinamike stope rasta privrede, bar u tom intervalu vremena, posebno industrijske proizvodnje. Relativno povoljna stopa rasta proizvodnje oslanjala se na veliki uvoz, to je u uslovima njegove nedovoljne supstitucije i slabog izvoza moralo da rezultira u visokom platnom deficitu. Narasla domaa proizvodnja mogla je biti u najveoj mjeri apsorbovana jedino plasmanom na domaem tritu, ili u sluaju slabijeg intenziteta tranje, gomilanjem zaliha. To se u odsustvu izvoza odrazilo na porast cijena i slabljenje kvalitativnih faktora privreivanja, to je dalje, nepovoljno uticalo na konkurentsku poziciju bosansko-hercegovake privrede na svjetskom tritu i oteavalo mogunosti izvoza. Logino je, onda, da faktori meuzavisnosti povlae smanjenje proizvodnje i zaposlenosti uz porast cijena ili odravanje dinamike stope rasta, uz dodatno zaduivanje u inostranstvu. U cjelini posmatrano, mehanizmi i naroito mjere ekonomske politike, nisu se dinamiki prilagoavale optoj strategiji, odnosno politici razvoja, utvrenoj u srednjoronim planovima razvoja.

Ovi mehanizmi nisu bili u funkciji doslijednog ostvarivanja utvrenih ciljeva i prioriteta, ve su djelovali, prije svega, na rjeavanje tekuih problema, to je doprinijelo njihovoj meusobnoj nekonzistentnosti. Uz tako visok reprodukciono uslovljen deficit i jo vrlo visok iznos dospjelih spoljnih dugova, neki vei broj razvojnih alternativa sa znaajnim neto deviznim efektima je dosta teko pronai. To najbolje potvruje struktura djelatnosti na ijim se neto izvoznim efektima temelji kljuni dio izvozne strategije BiH, dakle, onih koji ostvaruju znaajni suficit u izvozu robe.

Na sistem se ne razlikuje od drugih cariskih sistema. Kao i kod drugih sistema i kod nas postoji jedan broj instituta koji slue za omoguavanje efikasnog funkcionisanja carinskog sistema. Carinski sistem predstavlja dio pravnog sistema jedne drave. Carinski sistem drave Bosne i Hercegovine regulisan je nizom autonomnih i meunarodnih propisa. Carinski propisi primjenjuju se jedinstveno na podruju BiH.

Spoljnotrgovinska i carinska politika su, prema Ustavu, u nadlenosti institucija BiH. Odredbe u Zakonu o spoljnotrgovinskoj politici BiH su vrlo sline onima iz modernih trinih ekonomija, bazirane na slobodnom protoku roba i usluga. Izuzetno, i samo kao privremene mjere, data su ovlaenja Vijeu ministara BiH da uvede odreena ogranienja na cijeloj teritoriji BiH, i to u sluajevima zatite legitimnih interesa zemlje.

Zakonom o carinskoj politici Bosne i Hercegovine regulisani su osnovni elementi sistema za carinsku zatitu privrede Bosne i Hercegovine, prava i obaveze svih subjekata u postupcima carinjenja robe i putnika. Regulisano je carinsko podruje, carinska linija, carinski granini pojas, carinski nadzor, postupak carinjenja robe i drugih instituta koji reguliu sistem carinske zatite.

Bosna i Hercegovina ne primjenjuje izvozne carine, takse jednake prirode ili druge oblike restriktivnih mjera. Ne primjenjuju se izvozne kvote, zabrane ili drugi oblici ogranienja izvoza. Zbog toga to nisu zadovoljeni meunarodni propisi i standardi, koji se odnose na spoljnu trgovinu, iz BiH se moe izvoziti samo mali broj proizvoda, i to uglavnom sirovine i polupreraevine. S druge strane, zbog nepostojanja adekvatnih propisa i sistema provjere sigurnosti i kvaliteta uvezenih proizvoda na nivou BiH, u nau zemlju se moe uvoziti praktino sve, a to znai i proizvodi koji su neadekvatni, pa ak i potencijalno tetni i opasni po zdravlje i ivot domaeg potroaa.

Uvoz u Bosnu i Hercegovinu se obavlja prema Carinskoj tarifi Bosne i Hercegovine koja se svake godine usklauje sa Kombinovanom nomeklaturom EU, te pozitivnim zakonskim propisima. Carinska tarifa BiH sadri dvije vrste carinskih stopa: ad valorem i sloene carinske stope (ad valorem + specifina carina). Carinske oznake su sa 10 cifara, pri emu zadnje dvije predstavljaju nacionalnu klasifikaciju roba. Ad valorem stope se kreu od 0%, 5%, 10% do 15%. Carinska tarifa, pored MFN stopa sadri i kolone u kojima su navedene stope koje su u primjeni sa zemljama sa kojima Bosna i Hercegovina ima ugovoren neki preferencijalni reim. Koritenje preferencijalne carinske stope je uslovljeno postojanjem dokaza o porijeklu koji prati odreenu robu iz zemlje sa kojom je povlastica ugovorena.

Carinska tarifa sadri raspon stopa od 0-15 %. Vijee ministara BiH je na 169. sjednici odranoj 21. decembra 2011. godine usvojilo Odluku o usaglaavanju i utvrivanju Carinske tarife BiH za 2012. godinu.

S obzirom na izmjenu Harmonizovanog sistema za 2012. godinu, a u skladu sa prijedlogom Kombinovane nomenklature EU za 2012. godinu, u Carinskoj tarifi BiH ukupno je izvreno 1725 izmjena.

Prema Privremenom sporazumu o trgovini i trgovinskim pitanjima u okviru Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju BiH sa EU od 01. januara 2012. godine nastavlja se sa sniavanjima carinskih stopa prema dinamici ugovorenoj u aneksima i protokolima koji su pripadajui dio ovog Sporazuma. Od 01.01.2012., izmeu ostalog, carine su sniene na govee i svinjsko meso, odreene mlijene proizvode, poput nekih jogurta, mlijenih namaza i slino a u zavisnosti od sadraja mlijene masnoe u istima, kao i na prenu kafu, sa i bez kofeina. Carinska stopa je sniena za dreene vrste povra poput paradajza, luka, karfiola sa 2% na 1%, te na odreene vrste voa poput jabuka, kruaka, nektarina i ljiva gdje je sniena na 2%. Sa 4% + 0,1 KM/l na 2% je sniena stopa carine za brano od penice i suraice. Smanjene su i stope carine za vode,ukljuujui prirodne i mineralne vode, te carinske stope za pivo. Stopa carine sa 6% na 3% se smanjuje za koritene automobile i protektirane gume porijeklom iz EU, te sa 4% na 2% na uvoz bezolovnog motornog benzina sa oktanskim brojem manjim od 95 i kompresorska i turbinska ulja za podmazivanje. Snienja carinskih stopa se takoe odnose i na odreene tekstilne proizvode, gdje su carine sniene sa 6% na 3%. Postepeno ukidanje carina sa 6% na 3% od poetka 2012. godine odnosi se i na draguljarske predmete i predmete zlatarstva.

Postupak carinjenja robe koja se uvozi u carinsko podruje BiH, sprovodi carinarnica kod koje je roba prijavljena za carinjenje. U BiH postoje 4 glavna regionalna centra: CI Banja Luka, CI Sarajevo, CI Tuzla i CI Mostar. Potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju omoguen je slobodan izvoz gotovo svih roba u EU koje ispunjavaju standarde, a istovremeno se postepeno otvara trite BiH za robe iz EU prema dinamici ugovorenoj u aneksima i protokolima koji su pripadajui dio ovog Sporazuma.

U procesu integrisanja carinskih slubi entiteta u jedinstvenu carinsku slubu Bosne i Hercegovine u okviru Uprave za indirektno oporezivanje, uzimajui u obzir proces pridruivanja BiH u Evropsku uniju u okviru potpisanog Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju izmeu BiH i EU, carinska administracija Bosne i Hercegovine je poela djelovati u novim, znatno izmjenjenim uslovima i okolnostima u odnosu na prethodni period.

U okviru ovako postavljenih uslova, primaran zadatak carinske administracije ne predstavlja iskljuivo zatita nacionalne privrede, ve se taj zadatak transformie u proces podrke nacionalnoj privredi u cilju njenog restruktuisanja i efikasnog ukljuivanja u tokove meunarodne trgovine. Za realizaciju ovih ciljeva potrebno je reorganizovati postojei sistem.

Meutim, trenutno traje proces relativno spore transformacije i prilagoavanja carinskog sistema (administracije) Bosne i Hercegovine u skladu sa evropskim i drugim meunarodnim standardima, to predstavlja realan problem u cilju breg prikljuivanja Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i druge meunarodne integracije.

Carinski sistem Bosne i Hercegovine se nalazi u podruju nieg stepena efikasnosti i efektivnosti u odnosu na zajedniki carinski sistem Evropske unije, imajui u vidu sljedee kljune uzroke:

nepotpunu usklaenost zakonodavstva BiH sa zakonodavstvom Evropske unije (aquis communitare) i drugim relevantnim meunarodnim konvencijama i standardima, nedovoljno razvijena savremena carinska uprava BiH u pogledu njene organizacije i sistema upravljanja,

nedovoljno razvijen efektivan sistem za upravljanje ljudskim resursima koji podrava dostizanje utvrenih ciljeva carinske uprave BiH,

nedovoljno razvijen stepen carinske etike,

nedovoljno razvijen sistem interne revizije unutar carinske uprave BiH,

nedovoljno razvijen sistem za obuavanje zaposlenika carinske uprave BiH,

nizak stepen razvoja partnerstva i saradnje izmeu carine i privrednih subjekata,

nedovoljno razvijena saradnja carine sa dravnim organima u BiH, te meunarodnim tijelima za nadzor i provoenje zakona,

nepostojanje razvijenog sistema za upravljanje rizikom kao integralnog elementa carinskog sistema BiH,

nedovoljno razvijen sistem izvravanja neposrednih operacija carinske kontrole na aerodromima, na dravnoj granici i u unutranjosti BiH, u cilju olakavanja toka trgovine i istovremenog osiguravanja naplate dabina i zatite graana,

nedovoljno razvijen sistem provoza koji podrava efikasnu carinsku kontrolu,

nedovoljno razvijen institut carinske vrijednosti u skladu sa meunarodnim pravilima,

nedovoljno razvijen institut porijekla robe,

nedovoljno razvijen institut carinske tarife,

nedovoljan stepen efikasnosti i efektivnosti slube za naknadne kontrole i reviziju unutar carinske uprave BiH,

nedovoljno razvijen sistem za otkrivanje, spreavanje i istraivanje carinskih prevara, te pripremu sluajeva za gonjenje prekrioca,

nepotpuno definisana uloga carine u pogledu zatite prava intelektualnog vlasnitva,

nedefinisan nacionalni sistem za poveanje opte sigurnosti meunarodnog lanca nabave,

nedovoljno razvijena infrastruktura i nedostatak neophodne opreme koja podrava poslovnu strategiju carinske uprave BiH, u cjelini,

nedovoljno razvijen sistem funkcionisanja laboratorijske slube (carinske laboratorije UIO) koja podrava ukupnu carinsku poslovnu strategiju,

nedovoljan stepen razvoja slube za informacione tehnologije (Sektora za IT) koja u potpunosti podrava strategiju carinske uprave BiH, u skladu sa meunarodnim normama.Ekonomija Bosne i Hercegovine moe uspjeno funkcionisati ukoliko efikasno i efektivno funkcioniu svi njeni elementi. Carinski sistem Bosne i Hercegovine predstavlja, u tom pogledu, u svim njegovim aspektima, jednog od kljunih nosilaca u odravanju stabilnosti i podsticanju razvoja privrede Bosne i Hercegovine.

Zakljuak

Carinske politike svih zemalja u svijetu danas su obiljeene znaajnom ulogom Svjetske trgovinske organizacije (STO) u njihovom oblikovanju, bilo da je rije o zemljama koje su ve lanice ove organizacije ili to tek treba da postanu. Osnovni pravac u formulisanju carinskih politika, generalno posmatrano, je pravac reduciranja carina, s ciljem olakavanja i podsticanja meunarodne trgovinske razmjene. U tom cilju, jo od 1947. godine, kada je potpisan Opti sporazum o carinama i trgovini (GATT - General Agreement on Tariffs and Trade), u okviru brojnih multilateralnih rundi pregovora o trgovini, donose se odluke o uklanjanju prepreka meunarodnoj trgovini, s posebnim akcentom na smanjenje carina. Kao poslijedica, prosjena carinska stopa na industrijske proizvode koja je neposredno po zavretku Drugog svjetskog rata iznosila oko 40%, na kraju Tokijske runde pregovora 1979. godine je bila na nivou od 6% da bi nakon pune primjene svih odluka usvojenih u okviru Urugvajske runde pregovora iznosila oko 4%. Udio uvoza u razvijene zemlje na koje se primjenjuju stope carina iznad 15%, ovim smanjenjem opada sa 7% na 5%. Meutim, ak i poslije napretka u oblasti smanjenja carina uinjenog u okviru Urugvajske runde pregovora, ove mjere i dalje znaajno utiu na izvoz zemalja u tranziciji (ZUT), naroito onaj usmjeren u razvijene industrijske zemlje i EU, i to preko distorzija koje vre carinske strukture razvijenih zemalja.

Carinske strukture razvijenih zemalja i dalje predstavljaju znaajnu prepreku za izvoz industrijskih i poljoprivrednih proizvoda ZUT na trite razvijenih zemalja. Probleme stvaraju carinski vrhovi, carinska eskalacija, prividno niske carine i izraena carinska disperzija.Kada je rije o samoj carinskoj politici zemalja u tranziciji, mnoge zemlje su u praksi pribjegavale prikrivenim necarinskim mjerama zatite i stvaranju uslova za damping cijene, jer ih je na to prisiljavala politika Meunarodnog monetarnog fonda. U praksi istonoevropskih, odnosno zemalja u tranziciji, u planiranju ekonomskih odnosa sa inostranstvom ove mjere su bile popularne.Kao i sve druge mjere kontrole, carinska politika moe, u odreenim uslovima, uticati na uvoz, izvoz, alokaciju faktora proizvodnje, strukturu nacionalne privrede. Carinskim sistemom, carinskom tarifom i vancarinskom zatitom utvruju se carinske osnovice, carinske stope, carinski obveznici i carinska oslobaanja. Na taj nain zemlja moe podsticati uvoz ili stimulisati izvoz odreenih grana i proizvoda. Primarna uloga carina je zatita domae proizvodnje, a sekundarna uloga fiskalni efekat koji ona ispoljava pri punjenju budeta odreene drave. Voenje zatitne carinske politike i njena konkretizacija u Carinskoj tarifi svake zemlje je vrlo osjetljivo pitanje i ljudi koji vode carinsku politiku moraju biti posebno obazrivi pri konkretizaciji zatitne carinske politike u carinskim tarifama. Ta obazrivost bi se ogledala, prije svega, u tome da zacrtana carinska politika u carinskim tarifama ne smije da bude ni suvie visoka - da sprijeava uvoz roba, putem zacrtanih visokih carinskih stopa, kao ni obrnuto, da carinske stope budu suvie niske i da se suvie liberalizuje uvoz, ne vodei rauna pri tome o razvoju domae proizvodnje.Rjeenja treba traiti kroz jedan srednji pristup, da carine budu u pogledu svoga nivoa realno odmjerene, tj. da ne budu ni pretjerano visoke, ni pretjerano niske, tj. da budu tako postavljene da omoguavaju razumnu konkurenciju i razuman uvoz inostranih roba. Carine ne smiju biti barijera otvorenim robnim razmjenama sa inostranstvom, niti uvozu, jer se radi i o zavisno uvoznoj privredi, ve naprotiv, one moraju biti u funkciji takvih robnih razmjena.

S druge strane, carine ne mogu biti zabrana uvozu iz inostranstva, jer autarhina i zatvorena privreda jedne drave, pa ak i onih razvijenijih drava, nije poeljna niti ekonomski opravdana. Stoga carina, u svakom carinskom sistemu, pogotovu kod mladih privreda u razvoju, mora da omogui i razuman uvoz, ali da i instrumenti carina i institucije carinskog sistema omogue i pospjeuju izvozne tokove privreda u tranziciji i razvoju.Literatura1. eni, J. G.: Meunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006.2. Odjeljenje za makroekonomsku analizu UO UIO, Banja Luka, 2009., http://www.oma.uino.gov.ba3. Odluka o usaglaavanju i utvrivanju carinske tarife BiH, na internet adresi http://www.uino.gov.ba/b/Registar_propisa/Zakon_carinska_tarifa.html4. Risti, .: Fiskalni menadment i ekonomija javnog sektora, EtnoStil, Beograd, 2010.

5. Sejmenovi, J., Gligi, J.: Javni prihodi, Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, 2007.6. Zakon o carinskoj tarifi Bosne i Hercegovine, Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, broj 1/98, 5/98, 7/98, 31/02,19/03, 30/04, 32/04, 48/05, 76/06, 35/09 i 14/10.7. Zakon o carinskoj politici Bosne i Hercegovine, Slubeni glasnik BiH, broj 57/04.8. http://sr.wikipedia.org/sr/Tranzicija9. http://www.link-elearning.com/dlmaterijali/materijali/DLITPP/sadrzajNJpdf/ITPP_13.pdf Na internet adresi: http://www.link-elearning.com/dlmaterijali/materijali/DLITPP/sadrzajNJpdf/ITPP_13.pdf

Horvat B., Istine i zablude o tranziciji, Institut ekonomskih nauka, http/www/ien.bg.ac. yu/poepl

Unkovi, M., Meunarodna ekonomija, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2010., str. 237.

http://sr.wikipedia.org/sr/Tranzicija

Joki, T.: Carinski sustav: carinski postupci i postupanja sa stranom i domaom robom, Institut za javne financije, Zagreb, 2007., str. 107.

Odjeljenje za makroekonomsku analizu UO UIO, Banja Luka, 2009., http://www.oma.uino.gov.ba

Zakon o carinskoj tarifi Bosne i Hercegovine, Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, broj 1/98, 5/98, 7/98, 31/02,19/03, 30/04, 32/04, 48/05, 76/06, 35/09 i 14/10.

Odluka o usaglaavanju i utvrivanju carinske tarife BiH, na internet adresi http://www.uino.gov.ba/b/Registar_propisa/Zakon_carinska_tarifa.html

eni, J. G.: Meunarodni ekonomski odnosi, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2006.

Jakupovi, S., Kurida, M.: Carinska tarifa (pravni i tehniki aspekti), Poslovni savjetnik, br. 4., Bijeljina, 2008.

2