Mụclục

Lờingườidịch

TỔNGLUẬNTRƯỚCKHIVÀOĐỀ

TÌNHHÌNHGIATÔGIÁOTẠIVIỆTNAMVÀBANGGIAOPHÁP-VIỆTTRƯỚC1857PHẦNMỘT:GIATÔGIÁOVÀCÔNGCUỘCXÂMCHIẾMNAMKỲ

CHƯƠNGI:CUỘCVIỄNCHINHNAMKỲ:MỘTVẤNĐỀTÔNGIÁOCHƯƠNGII:MẤTNAMKỲVÀTHỪANHẬNGIATÔGIÁOCHƯƠNGIII:NỀNTẢNGGIATÔGIÁOCỦAVIỆCTHIẾTLẬPCHẾĐỘTHUỘCĐỊAPHÁPỞNAMKỲ

PHẦNHAI:CHÍNHSÁCHTHUỘCĐỊAVÀCHÍNHSÁCHCỦACÁCGIÁOSĨTHỪASAITẠIBẮCKỲ

CHƯƠNGIV:HUYỀNTHOẠIVỀTHUYẾTBẮCKỲLYKHAICHƯƠNGV:KẾHOẠCHXÂMLĂNGCỦAĐÔĐỐCDUPRÉCHƯƠNGVI:CUỘCVIỄNCHINHCỦAGARNIER,NỘICHIẾNVÀCHÍNHSÁCHCỦAPHILASTRECHƯƠNGVII:CÁCKHÓKHĂNTRONGVIỆCÁPDỤNGĐIỀU9CHƯƠNGVIII:TỪSỰBẢOTRỢĐẾNCHẾĐỘBẢOHỘ:HIỆPƯỚC1884

PHẦNBA:ẢNHHƯỞNGCỦACHÍNHSÁCHTHỪASAITRÊNVIỆCTỔCHỨCCHẾĐỘBẢOHỘ

CHƯƠNGIX:VĂNTHƯVÀTINTỨCTÌNHBÁOCỦAGIÁMMỤCPUGINIERCHƯƠNGX:TÁCHRỜIBẮCKỲKHỎINƯỚCANNAMCHƯƠNGXI:CHÍNHSÁCHTHỐNGTRỊ,XÂMLĂNGVÀSÁTNHẬP

LỜIKẾT:ALBERTSARRAUTVÀSỰNỔIDẬYCỦAPHONGTRÀODÂNTỘCVIỆTNAM

TÀILIỆUTHAMKHẢO

Lờingườidịch

TácphẩmcủaGiáosưCaoHuyThuần,rađờicáchđây30năm,vẫnluônluônmới.Bởivì đó làmộtkho tàng tài liệu lịch sử.Vàbởivì công trìnhnghiêncứunàyvẫn là sáchđầu taycủaaimuốn tìmhiểu lịch sửmất chủquyềncủaViệtNamhồithếkỷ19.

TácphẩmnàytrướchếtlàmộtluậnántiếnsĩquốcgiađệtrìnhtrướcĐạihọcParisnăm1969[1].Trongthờichiếntranh,mộtbảndịchvộivãđượcphổbiếnhạnchếtrongnước,ngoàitầmhaybiếtcủatácgiảởxa.Năm1988,mộtbảndịchlạiđượcxuấtbảnrộngrãiởHoaKỳ,vẫnngoàitầmhaybiếtcủatácgiảlúcsáchđượcpháthành.

Đểtàiliệulịchsửđókhôngbịnhữngbảndịchvộivãdiễndịchsailạc,vàđểxácnhậntínhcáchthuầntúykhoahọccủacôngtrìnhnghiêncứu,tácgiảxuấtbảnnguyênvăntiếngPháp,năm1990,vớisựbảotrợcủaĐạihọcYale.Dướinhanđề:“LesmissionnairesetlapolitiquecolonialefrançaiseauVietNam,1857-1914”,tácphẩmlượcbỏđoạnvàođềcủaluậnán.ChúngtôigiữnguyênphầnvàođềởđâyvàdịchtheoấnbảnYale.

Nguyệnvọngcủatácgiảlàtựmìnhdịchtácphẩmcủamìnhnhưđãdịchphần tổng luận.SứckhỏevàcôngviệcbộnbềcủaôngởĐạihọcAmienskhôngchophépôngthựchiệnýđịnh.Chúngtôi,thấyviệcphảilàm,khôngngạikhókhăn,tựlấytráchnhiệmcungcấpmộtbảndịchnghiêmchỉnh.

Tấtnhiênbảndịchchưaphảihoànhảo,nhiều từchưađượcvừaý,vănphongnhiềuchỗvẫncònlàvăndịch.Nhưngdịchnhữngtàiliệulịchsửthìphảidịchcàngsátcàngtốt,nhiềukhiphảihysinhvănkhí.Dịchthếnàođểbảndịchvừađượcđọc trôichảy,vừagiữnguyênsự thật lịchsử:đó làcốgắngcủangườidịch.

Paris,tháng11năm1999NguyênThuận

TỔNGLUẬNTRƯỚCKHIVÀOĐỀ

“TruyềnđạoThiênChúa...Điềuđócóliênquangìđếnchínhsáchthuộcđịakhông?Chẳngaitrảlờirằngkhông,trừkhicóđịnhkiến...”.GiámmụcGuébriant, bề trên của Nha Thừa Sai Paris đã viết như vậy trong tạp chíCorrespondantsố25/1/1931[2].Bamươibảynămsau,vào1968,giữachiếntranhnóngbỏngởViệtNam,mộtbứcthưsauđâycủacácgiáochứcki-tôPháp[3]đượcgởiđếncácđồngnghiệpcủahọtạiMỹ:“Phảithừanhậnrằng,vìchínhsáchmàcácchínhphủnướchọđãápdụng,cácngườiki-tôthườngbịđồnghóa,trướcmắtcácdântộcÁPhi,vớiđếquốcvàthựcdân,hômquacũngnhưhômnay.Nhìnvấnđềnhưvậythìđơngiảntháiquá,vàcácgiáohộiki-tôcònphảitốnnhiềucôngsứclắmđểtáilậpsựthật.Nhưng,chođếnhômnay,nhiềuhìnhthứccanthiệpkháccủacácquốcgiađượcxemlàki-tôlạidựngthêmnhiềucảntrởmớichoviệcdunhậpcủathánhkinhvàoÁPhi.ViệcnémbomởmiềnBắcViệtNamkhôngphảilàhìnhthứccanthiệpduynhất,nhưnglàhìnhthứclộliễunhất.”

Haigiaiđoạn lịchsửkhácnhau,haingônngữki-tôkhácnhau.Bề trêncủaNhaThừaSaiParis,hiệnthâncủatiếngnóilươngtâmbìnhthảntronggiaiđoạnthuộcđịa,nhấnmạnhdâyliênhệnốikếtsựtruyềngiáovớichínhsách thuộc địa, trong khi các giáo chứcki-tôPháp, ấmức trongmặc cảmlươngtâmcủathờihậuthuộcđịa,muốnlàmtrongtrắngNhàthờbằngcáchđổlỗichocácquốcgia,kẻduynhấtphảichịutráchnhiệmvềviệcsửdụngtôngiáođểphụcvụchínhsáchthuộcđịa.Đâulàsựthật?

Tìmhiểusựthậtlịchsửđâucóphảiđểkếttộiaihayđểgâybấthòagiữatôngiáonàyvớitôngiáokhác.Ngượclại,hiểulịchsửchínhlàđểđừngvấpnữanhữngsailầmtrongquákhứ-nhữngsailầmđếntừbênngoàiđãlàmmáuchảygiữanhữngngườiconcủacùngdântộc.Tôngiáolàthiêngliêng,và tự do tôn giáo là tự do căn bản của con người. Chính vì tôn trọng sựthiêng liêngđómàmọi lạmdụng tôngiáovìmộtmụcđíchkhác,hoặcđểđộctôn,cầnphảiđềphòngtriệtđể.

ViệtNam là trườnghợpđiểnhìnhcủa lạmdụng, làvídụ tiêubiểucủamộtmôhìnhthuộcđịalấytôngiáovừalàmphươngtiệnvừalàmcứucánhcho thống trị.Bởivậy, trướckhiđi sâuvào lịchsửViệtNam, tưởngcũngnênnhắc lạisơ lượcmôhìnhđó trongbốicảnhchungcủasựbànhtrướngthuộcđịaÂuchâu.Nămđiểmsauđâyđượcxemnhưnổibậtnhất:

I.Trướchết,aicũngthấysựpháttriểnsongsong,tronglịchsửthuộcđịaÂu châu, giữa hành động thuộc địa và hành động truyền giáo.Nói “songsong”cũngkhôngđúnghẳn,bởivì,nhưmộtnhàngoạigiaoPhápđãnhận

xéthómhỉnh,“đólàhaiđườngsongsongvượtquakhỏimọiluậtlệcủahìnhhọcđểgặpnhauhoài”[4].Nghĩa là, bất cứở đâu trong thế giớiÁPhi, sựtruyềngiáođềuđượcpháttriểnnhờxâmchiếmthuộcđịa,chiếmđóngquânsự,cắtnhượnglãnhthổ,trấnápchínhtrị.

Nhưvậy,giáoxứAlgerđãđượcdựnglênởAlgérie.“Sựkiệnlịchsửnàythật đáng ghi nhớ, bởi vì giámmục xuất hiện lại, sau nhiều thế kỷ vắngbóng, trênđấtPhi châumàngàyxưa thánhAugustinvà thánhCyprienđãtừngđặtgót”[5].Nhưvậy,TrungQuốcđãbịbắtbuộcmởrachoảnhhưởngcủađạoChúadướiáplựccủaÂuchâu,nhấtlàcủaPháp,hailầncanthiệpliêntiếpđểkýhiệpước1858,từđóTrungQuốcphảithừanhậnchocácthừasaitoànquyềntựdotruyềnđạo.Cũngnhưvậy,giáohoàngPieXtạomọisựdễdàngchoviệcnướcÝchinhphụcTripolitaine,ởLibye,bởivìđócũnglàchiếntranhchốngngoạiđạo.NhàviếtsửThiênChúagiáoPaulLesourdviết:“Biếtbaonhiêutrườnghợpđãchothấy:cácthừasaikhôngthểlàmđượcgìvữngchắcnếukhôngdựavàosựủnghộthôngminhcủaquốcgiathuộcđịa,dùchỉlàđểbảovệcáctínđồtântòngchốnglạikẻthùcủahọhaychốnglạitàgiáonhưởchâuÚc”[6].

Vìlýdođó,GiáohộiThiênChúacôngnhậnrànhmạchchínhnguyêntắccủaviệcxâmchiếmthuộcđịa[7].Xâmchiếm thuộcđịa làmột “công trìnhgiáodụcvềkinhtế,xãhội,chínhtrị”,là“thựchiệnchứcnăngđemlạivănminh do luật thiên nhiên ban cho các quốc gia tự do và có ý thức tráchnhiệm”[8].HồngyVerdiernóirõ:xâmchiếmthuộcđịa“nằmtrongchươngtrìnhcủaThượngĐế,nhưmộthànhđộngbácáitậpthểmàtrongmộtthờiđiểmnàođó,mộtdântộcthượngđẳngphảilàmđốivớicácgiốngdânxấusốnhư một bổn phận phát sinh từ chính văn hóa thượng đẳng của dân tộcđó”[9].Nóimộtcáchkhác,cácnhàđạođứcThiênChúagiáotìmcáchbiệnminhchomộtquyềnthuộcđịangaytrongcảthờigianmàviệcxâmchiếmthuộcđịabịchỉtríchtoànbộ[10].

II.Từđó,dựavàonhaulàđiểmnổibậtthứhai:nếusựtruyềngiáodựavàođôhộcủaÂuchâuthì,ngượclại,sựđôhộnày,đểđượcvữngchắc,cũngphảitìmhậuthuẫnvềlýthuyếtcũngnhưvềthựchànhnơicácthừasaivànơichínhtôngiáomới.

1)Trênlýthuyết,tôngiáomớitạotínhchínhđángchohànhđộngthuộcđịa.Vềđiểmnày,haigiaiđoạncầnđượcphânbiệttronglịchsửbànhtrướngÂuchâu.Giaiđoạn thứnhấtchủyếucó tínhcách tôngiáo.Từ thếkỷ15,giáohoàngđãđặtranghĩavụchocácnướcThiênChúagiáophảichinhphụcđểcảiđạo.Nhưthế,ônghoàngHenricủaBồĐàoNha,đượcgọilàHenri-le-Navigateur vì tài vượt biển khám phá đấtmới của ông, được giáo hoàng

NicolasV,bằnggiáochỉbanhànhnăm1454,banchoquyềnchinhphụctấtcảxứsởmàôngđặtchângiữaPhichâuvàẤnĐộ.SaukhinhắclạibổnphậncủaHenrilàphải“chinhphụccácxứkhôngtinđạovàchưabịnhiễmtrùngcủadịchhạchHồigiáo,vàphảidạychohọbiếtdanhhiệucủaThiênChúa”,giáochỉ1454phán:“Tronghiệntạivà trongtươnglai, tấtcảnhữngchinhphụctrảidàitừmũiBojador,mũiNon,bờbiểnGuinéevàtấtcảvùngĐôngđềuđặtdướichủquyềncủavuaAlfonsengaybâygiờvàmãimãichođếnkhi tận thế”[11].Hai năm sau, ngày 13/3/1456, giáo hoàngCalixte III banhànhmộtgiáochỉthứhaixácnhậnđộcquyềncủaBồĐàoNhatrênmộtnửathế giớimới, nửa kia được ban choTâyBanNha.Độc quyền củaBồ lạiđược xác nhận một lần nữa trong giáo chỉ Inter Caetera do giáo hoàngAlexandreVIbanhànhngày4/5/1493.ĐấtđailàthuộcvềChúavàđạidiệncủaChúacóquyềnsửdụngtấtcảnhữngđấtđainàokhôngthuộctínđồcủamình,bởivìnhữngkẻdịgiáovàphảngiáokhôngcómộtquyềnchiếmhữuchínhđángnào trênbất cứmảnhđất nào.Dođó, việcban cấpđất đai donhữngkẻđóchiếmhữumặcnhiênbaohàmnghĩavụlàmhọthầnphục,làmhọcảiđạo,tựnguyệnhayépbuộc,vànhưvậylàvìphúclợitốiđacủahọ.

CácvuachúaÂuchâumộtdạ thừanhậnchânlýhiểnnhiênđó.Khiủynhiệm Jacques Cartier và Roberval đi Canada năm 1540 và 1541, vuaFrançois 1er ra lệnh các ông ấy phải “giáo dục dân bán khai bản xứ đểthương và kính Thượng Đế và Chân Lý của Ngài”. Hiến chương mà nữhoàngElisabethnướcAnhbanhànhnăm1660chomộtcông ty thuộcđịabuộc công ty này phải “tôn trọng những bổn phận cao hơn là nghĩa vụthươngmại”:bổnphậncảigiáo[12].Câythậptựthánhhóanhữngchinhphụcvàhoàibãolàmgiàu:bởivậy,lúctaytànbạoFernandCortezđổbộlênbờbiểnMễTâyCơ năm 1519, ông ta thành lậpmột thương điếm lấy tên làVillaRicadelaVeraCruz,ThànhPhốPhồnVinhCủaCâyThậpTựĐíchThực[13].

Giaiđoạnbànhtrướngthuộcđịathứhaitáchrờichínhtrịvàtôngiáotrênlý thuyết.Đãđànhchiến thắngAlgernăm1830,dưới thờivuaCharlesX,mangtínhchấttôngiáochẳngkhácgìđợtbànhtrướngđầutiêncủaPháp-ởCanada,ởLouisiana,ởSaintDomingue,ởĐôngẤn,vàsauđóởSénégal-nhưngôngvuacuốicùngrấtsùngThiênChúađóbịlậtđổvàituầnsauchiếnthắng.Bànhtrướngthuộcđịahồithếkỷ19cólýdochủyếulàkinhtế-tìmthị trườngchokỹnghệđangmởmang-hoặcchính trị:khôngđểchomộtnướcÂuchâukhácnhanhchânhơnchiếmtrước.Tuyvậy,nướcnàocũngcónhucầu tìmchoramột lý thuyếtđểbiệnminhvà tạo tínhchínhđángchohành động thuộc địa. Và bởi vì văn hóa châuÂu là Thiên Chúa giáo, lýthuyếtđóchỉcóthểlấyhứngtừđómàthôi.Họbảo:chinhphụccácnướcxa

xôilàđểmangánhsángcủađạoChúa,mangvănminhThiênChúađếnchocácgiốngdânsốngtrongbóngtốicủanhữngtínngưỡngmandi.Bởivậy,khibàxơJahouveykhởihànhđiGuyanne,vuaLouis-Philippeđíchthânđếndự lễ thánhbêncạnhbà.TácgiảG.Goyauviết:với cửchỉđó,vuamuốnchứngtỏrằng“giữavănminhcủanướcPhápvàcácdântộcdađen,khôngcó chiếc cầu nào khác hơn là ThiênChúa”[14]. Làm sao giải thích nhữngcuộcchiếntranhchinhphụcvàbiệnminhchonhữngtànbạocủagiếtchóc?“MộtvănminhcaohơnmangđếnchovùngđấtđẹpđẽđóđủđểbiệnminhchohànhđộngcủachúngtatrướcmắtloàingườivàtrướcmắtThượngĐế”,ChangarniertrảlờinhưvậygiữachiếntrậnAlgérie[15].NapoléonIIIcónóigìkháchơnđâusauđó:“TaphảimangcácgiốngdânởchâuÚcvàởÚclạigầnchâuÂuvàlàmchohọthamdựvàoânhuệcủađạoThiênChúavàcủavănminh”.Thuộcđịavàvănminh,haitừngữđókhôngrờinhauđượcnữa.Thuộcđịa,đólàthựchiệnmộtchứcnăngcủavănminhvàvănminhđượchiểu chính thức dưới nghĩaThiênChúa.Kẻ xâmchiếm thuộc địa, vì vậy,khoácmộtbộmặtcaoquývàđángyêu;ôngấyđemđếnânhuệ,ôngấyhànhxửmộtchứcnăngtâmlinh,ôngấychẳngkhácgìmộttôngđồ[16].

LýthuyếtđóđượcđàosâuthêmnữanhờcáctácgiảThiênChúacótàiởthếkỷ20.LinhmụcDelosquảquyết rằngviệcxâmchiếm thuộcđịaphảiđượcsựhỗtrợcủađạoThiênChúa.“Đãđànhvănminhhóakhôngphảilàtruyềngiảngphúc âm.Phúcâmsiêuviệt cácnềnvănminh,nhưngkhôngmộtvănminhđích thựcnàokhông cầnđếnphúc âm.Trongmột nước cóthuộcđịa,nềnvănminhthượngđẳngchỉcóthểnảynởtrongánhsángđó,nươngtựavàogiáohuấnđó,nângđỡbởiânsủngđó.Vănminhhóakhôngphải là truyền giảng phúc âm, nhưng không ai có thể làm văn minh màkhôngtruyềngiảngphúcâm”[17].

Làm thếnàonướccó thuộcđịa thựchiện trọnvẹnnhiệmvụđó?“Trựctiếp, bằng cách dần dần thay đổi luật lệ và phong tục để du nhập luật tựnhiên.Giántiếp,giántiếpmàthôi,bằngcáchnângđỡviệctruyềngiáochứkhôngphảiépbuộctheođạo,đểlantruyềntôngiáođíchthực”[18].Nhưvậynhàthờcủathừasaisẽtrởthànhyếutốchínhcủacôngtácthuộcđịa.“Nếucông trình thuộc địa không nâng đỡ sự bành trướng của vănminh ThiênChúa,côngtrìnhđósẽtrởthànhchuyệnkiếmtiềnthấphènhoặcchuyệntínhtoánchínhtrịnôngcạn:nókhôngcònchínhđángnữa”[19].

2)Vềthựctiễn,đạoChúa,theocáclýthuyếtgiaThiênChúavàcácviênchứcthuộcđịacaocấp,tạosựgầngũigiữacácdântộcbảnxứvàcácnướcÂuchâu:đólàdâyliênkếtgiữacácxãhộibảnxứvàxãhộiTâyphương.GiámmụcGuébriant làmsáng tỏđiểmnày:“Khimộtngườibảnxứ thuộc

bấtcứchủngtộcgì,vàng,nâuhoặcđen,cảithànhđạoChúathìdùchongườiđóđãnghĩsainhưthếnào,đãcóthànhkiếngì,đãsợhãigì,đãghétbỏgì,chắcchắntrongđầungườiđókhôngcònmộttrởngạigìnữađểgầngũi,hợptác, hòa lẫnvới nhữngngười theođạoChúa trongnhững chủng tộckhác,nhấtlàvớingườidatrắng,vàsẽhiểuhọtậnđáylòng,nếuđừngcóchuyệngìxảyrakhiếnngườiđóchướngmắt,thấtvọng.Làmgầngũitríócvàtìnhcảmlàkếtquảcủaviệccảigiáo,vàcảigiáolà tậncùngcủacôngsứcthừasai.Côngviệccủadântộccóthuộcđịa,đứngvềmặtchínhđángmàxét,sẽđượcvôcùngdễdãi.Côngviệcđódễdãi,dùchosốdânđãđượccảiđạohãycònrấtít,bởivìsốlượngítỏikhôngphảilàcảntrởkhôngthểvượtquađốivớivaitròlàmgạchnối”[20].

Cùngtrongýtưởngđó,P.Leroy-Beaulieu,mộttrongnhữnglýthuyếtgiasángchóinhấtcủachủnghĩathuộcđịa,viếttrongcuốn“Vềviệckhaithácthuộcđịađốivớinhữngdân tộc tiên tiến”,đượcxemnhư tứ thưngũkinhcủacácthuộcđịagia:“NếunướcPhápphạmmộtsailầmkhikhaichiếnvớiHồigiáothìnướcPhápcũngsẽkhôngbiếtphòngxagìhơnnếukhôngtìmcáchcảiđạocácdântộctrongtấtcảcácnướcchiếmđóng.Sénégal,Niger,Congo,Oubanghi,Madagascar,tấtcảđềuđangchờđợicácthừasai.HồngyLavigerie,ngườiđangcónhữngdựánlớn,phảiđưađạiđasốthừasaicủaông, nếu ôngmuốnđạt nhữngkết quả sâu rộngvà vững chắc, đến nhữngnướcmà Pháp đã cai trị từ lâu hoặcmới chiếm ởTây Phi và Trung Phi.Đừngđểmấtmột nămnàonữa.Cóhơnmười triệu người ở đấy cần phảichinhphụcngaychođạoChúađểđạoHồiđừngchiếmtrướctavìđạoấyđãdunhậpvàorồi”.Leroy-Beaulieuviếttiếp:“Khaihóatinhthầnvàvậtchất,giámhộvớinhântừ,giáodụcvớikiênnhẫncácdântộc-haynóichođúnghơn, các bộ lạc đó - không thể chỉ duy nhất giao cho các thương gia củachúng ta, các viên chức hành chánh của chúng ta, hay các thầy giáo củachúngta,làmnhưthếlàđiênrồ...ĐạoChúa,vớiđứctínhdịudàng,vớilònghướngthượng,vớitìnhthươngđốivớikẻhèn...làngườigiáodụcduynhấtcóthểlàmdễdàngsựtiếpxúcgiữangườiÂuchâuvớingườibánkhaimandi và có thể từ từ, trong một hai thế hệ, không cần đột biến, với nhữngphươngphápgiảnlược,làmchocácgiốngdânbánkhaimandiđóhiểuvănminhcủachúngtavàgópphầnvàoviệcpháttriểnvănminhđó”[21].

Muốntríchhàngngàncâunhưvậycũngchẳngkhógì,bởivìđiềuđóđãtrởthànhhiểnnhiên.

3)Cuốicùng,vẫntrênthựctiễn,đạoChúalàphươngtiệnhiệuquảnhấtđể đồng hóa những dân tộc bị trị. Đồng hóa là chính sách cổ truyền củaPháp,nóichunglàchínhsáchcổtruyền,thânthuộc,củacácnướcLatinh[22].Toàn quyềnPasquier giải thích: “Quả thật ngườiPháp dễ dàng trong việc

tiếp xúc với người bản xứ, đến với người đó, vui vẻ với người đó. Sựdễdàngđócógốc rễ từ sứcmạnhđồnghóa,hoặcbẩmsinh,hoặcdo lýgiải,khiếnngườiPháptựmìnhđếngầnngườibảnxứ,khôngphảiđểbắtgặphayhiểubiếttưtưởngcủangườiđó,màđểápđặttưtưởngcủamìnhtrênngườiđó”[23].

Lýtưởngđồnghóađóđãngựtrịlâuđờitrênlịchsử,trênđờisốngchínhtrị của nước Pháp, bắt nguồn từ tư tưởng cổ điển và từ luật LaMã. TừMontaigne,ngườiPhápđãhọcrằng“mỗingườimangtrongmìnhtoànvẹnsốphậncủanhânloại”,rằng“mọirợvàvănminhchỉkhácnhaucóđộccáiquần”,dođóchỉcầnthayđổinguyêntắcsốngvàthóiquenlàđủđểlậplạiđồngnhất.Micheletdạy:“Tathườnggiảithíchchiếntranhlàdotínhthíchchinhphụccủatamàra,vàtađãlầm.Tuynhiên,tínhnhiệtthànhhoáncảilàđộng cơ thúc bách nhất.Người Pháp ưa nhất là để dấu ấn nhân cách củamìnhtrênkẻbạitrận,khôngphảinhâncáchriêngcủamìnhđâu,mànhưlàmẫumựccủathiệnvàmỹ-niềmtinrấtngâythơ.NgườiPháptinrằngmìnhkhông thể làm điều gì có lợi cho thế giới hơn là cho tư tưởng củamình,phongtụccủamình,cáchsốngcủamình.NgườiPháphoáncảinhữngdântộckhácnhưthếvớithanhkiếmnơitayvà,saukhithắngtrận,nửavìtựphụnửavìthiệncảm,ngườiPháptrìnhbàychohọthấyhọsẽcólợinhưthếnàokhitrởthànhngườiPháp”[24].

Ítvănchươnghơnvàcụ thểhơn,Colbert,nhàchính trị lỗi lạccủavuaLouisXIV,chỉđạonhưsauchoviênchứcđượcpháiđiCanada:“Phảigiáohuấndânbảnxứbằngchâmngôncủatôngiáochúngtavàbằngcảphongtụccủachúngta,thếnàođểdânchúngởCanadavàdânPháptậphợpthànhmộtdântộc”[25].Chínhsáchđồnghóa,nóitheolờicủagiámmụcBrunodeSoluges,là“khuynhhướngtựnhiêncủamộtnhàgiáodụcnhântừ,tinchắcnơiphươngpháptuyệtdiệuđãđàotạonênmình,muốnápdụngchohọctròcủamìnhđểhọcũngthànhrachínhmình”[26].Bởivậy,dùcho“đồnghóalàchínhsáchcaitrịthuộcđịa,thậtlàbấtcôngnếungườitakhôngxemđónhưcũng có một giá trị tâm linh”. Hơn thế nữa, như “tiếng vang của Phúcâm”[27].Các tácgiảThiênChúagiáo tranhnhauđưaphúcâmvàochuyệnthuộc địa: Phúc âm, nói như Delacommune, “có thể được xem như mộtchínhsáchthuộcđịatâmlinh”[28].

Hệ luận tấtnhiêncủachínhsáchđồnghóa làdẹpbỏvănminhbảnđịa,côngtrìnhmàcácthừasaiđãlàmvớitấtcảnhiệthuyết.ỞÁchâu,aicũngbiết,họ tấncôngvàoviệc thờcúng tổ tiên.Chỉ trích rađâymộtchứng từthôi củaG.Curzon: “Trừmột vài nhân vật rất hiếmhoi có đầu óc phóngkhoáng,cácthừasailấytháiđộthùnghịchkhôngnhânnhượngđốivớitấtcả

tôngiáovàtấtcảluânlýbảnxứ:họhoàntoànbấtcầnđếmxỉanhữngkhíacạnh tích cực và ảnh hưởng đạo đức của những triết lý đó, cũng như sứcmạnhchiphốiđầuócngườiTrungHoavàuyquyềnmàcáctriếtlýđóđãunđúctừngànxưa.Đólàtrườnghợpcủaviệcthờcúngtổtiênmàcácthừasainhấtquyết từchốikhôngnhânnhượng...NgườiTrungHoavốnbằng lòngvớitôngiáocủahọvàchỉyêucầumộtđiềuthôilàcứđểhọsốngyênnhưthế,bỗngbịtuyêntruyềntấncôngtrànngậpmàmũinhọnđầutiênlàđâmvàođiềuthânthiếtnhấtcủahọ...Đốivớihọ,đạođứccủaKhổnggiáobaogồmbổnphậncủaconđốivớigiađìnhvàbổnphậnđốivớiquốcgia.Cácthừa sai buộc họ cải đạo bằng cách từ khước ngay cả bản chất công dân,buộchọphảinhậnđiềukiệntiênquyết làchốibỏnguyêntắcđầutiênlàmđiểmtựachomọiđạođứcKhổnggiáo...”.Tácgiảđặtcâuhỏi:“Ví thửcóngườitruyềnđạonàođócủamộttôngiáomớinàođóđổbộlênnướcAnh,víthửngườiđóthuộcmộtchủngtộcmàtaghétvàkhinhbỉ,vàvíthửhọbắtđầutuyêntruyềnbằngcáchtấncôngvàoquyểnThánhKinhvàbàixíchlòngtinvàocáctôngđồ,tasẽđóntiếpngườiđónhưthếnàonhỉ?”[29].

III.Vìcôngcuộctruyềngiáochỉcóthểthựchiệnmộtcáchhiệuquảnhờchinhphụcvàmởmangthuộcđịa,vàvìcácnướcÂuchâutìmthấynơiđạoChúakhígiớisắcbénnhất,hậuquảtấtnhiênlàhợptácchặtchẽgiữahànhđộngchínhtrịvàhànhđộngtôngiáo:đâylàkhíacạnhthứbacủavấnđề.

NguyêndogìđãkhiếntriềuđìnhLouis-PhilippenhậnlãnhviệcbảovệsứmạngthừasaiởTrungQuốc?Chủyếulàchínhtrị.KhôngcạnhtranhnổivớiAnhtrênđịahạt thươngmại,nướcPháphyvọngtìmthấynơiviệcbảovệcácthừasaimộtkhícụđểgâyảnhhưởng,cóthểđốiphóvềmặtchínhtrịvớivịthếquantrọngmàAnhđãchiếmđượcnhờthươngmại.“Nếuđemsosánhviệc traođổimậudịchgiữaÂuchâuvàTrungHoa,nướcPháphoàn toànyếukémsovớiAnh,vậymàuythếcủataởTrungHoanếukhôngnóilàhơnthìcũngbằnguy thếnướcAnh.NướcPháp,nhờdựa trênuy thế tôngiáo,chiếmlạiđượcuythếthiếuvắngtrênđịahạtthươngmại”[30].

NapoléonIIIsuynghĩyhệt.LấycớgìmàliênquânAnh-PháptấncôngTrungQuốcnăm1857?VềphíaAnh,vìTrungQuốcxâmphạmlácờAnh;vềphíaPháp,vìmộtthừasai(Chapdelaine),hoạtđộngbấthợppháp,bịgiếtởQuảngTây.Các thừa saiPhápchêchính sách thuộcđịaAnh là chỉbiếtbuônbán, thấpnhưchânvịt;chínhsách thuộcđịaPhápmớicaocảgiá trịđạođứcvàtâmlinh.TờbáoAvenirduTonkinviết:“Nơicácnướckhác,lácờ theo sau thươngmại; sốmệnh của chúng ta là lá cờ theo sau cây thậpgiá”[31].

Thếnhưng,đừngnóinướcAnhchỉbiết lợi ích thươngmại.NướcAnhcũngcóthừasaicủahọvàcácvịđócũnghưởngânhuệrấthiệuquảcủacác

chiếnhạmAnh.SửgiaẤnĐộPanikkarviếtnhưthếnàyvềsựbiếnởTânCươngnăm1883:cácthừasaiđangtranhchấpvớichínhquyềnTrungHoavềnhữngvấnđềliênquanthuầntúyđếntiềnbạccủahọ, thếrồihaichiếnhạmAnhngượcdòngDươngTửàođếngiảiquyếtvấnđềchẳngcần thảoluậngìcả“phôbàyồạtlựclượngmỗikhichínhquyềndámchốnglạithừasai”. Panikkar kể thêm: để thành lậpmột cơ sở thừa sai trong thung lũngthượngnguồnDươngTửnăm1858,Muirheadkéotheocảmộtđạiđộibinhsĩ;trongtàuchiếncủaliênminh,giáosĩMỹHenriBodgetđổbộlênThiênTân[32].NướcĐứccũnglàmthếthôi:haithừasaiĐứcbịgiết,lậptứcquânđộiĐứcđổbộ,và,đểđềnbù,táchchiếmmộtphầnSơnĐông[33].

ỞẤnĐộ,cácviênchứccai trịAnhlấy tháiđộ trung lập,vàchínhphủAnh,rấtthựctế,khônghềnângđỡthứtuyêntruyềnquáthôthiển,độcác,cóthể làmtổn thươngtìnhcảmcủangườiẤnvà làmthiệthạisự trungthànhcủa những thành phần cộng tác với chính quyềnAnh. Tuy vậy,một cáchgiántiếp,chínhquyềnAnhcũnggiúpđỡrấtnhiềugiáosĩcủahọ.“LuậtlệmàngườiAnhthiếtlậpcôngkhaibảovệnhữngngườimớicảiđạo;họđượchưởng quyền thừa kế, có quyền buộc vợ phải theo tôn giáo mới. ChínhquyềnAnhcũngkhuyếnkhích thừasaiđếncông tác tạinhữngbộ lạcbánkhai,bởivìhọbiếtrằngngườiẤnkhôngphiềnhàgìchuyệnđó”[34].

VềphíangườiMỹ,liênminhgiữachínhtrịvàtôngiáolànétđặcbiệtcủachínhsáchMỹởTrungQuốc.Gầnnhưmộttậptục,họchọnnhânviênngoạigiaovàlãnhsựtronghàngthừasaihoặccựuthừasai.AshmorevừalàthừasaiđầynhiệthuyếtvừalàlãnhsựMỹtạiSou-Tchéou;viênđạisứMỹcuốicùng tạiTrungQuốcchưacộngsản,LeightonStuard,đãsống tạiđấynhưmộtthừasai[35].

Đó làÁchâu.CònPhi châu thì sao?GiámmụcAugouardđã tuyênbốnhưthếnàytrongtờLaLibertéduSud-Ouestsố26/8/1921:“HiểmnguylớnnhấttạiCongođếntừcácmụcsưMỹvàAnh.Họđếnhàngloạt,rấtđông,đikhắpcácnướcthuộcđịacủaPháp,tungvãiđầytayđôlavàđồngbảngAnh.Giánhưhọhànhđộngvìmụcđíchtôngiáo!TôikhôngtinnhưthếvàToànquyềnAugagneurcũngkhôngtinnhưthế,bởivì, trongmộtphúctrìnhgởichobộtrưởngthuộcđịa,ôngtuyênbốrằngnhữngtuyêntruyềnmệnhdanhlàtôngiáokiadườngnhưlàmộttổchứcthuộcđịađíchthựcnhắmmụcđíchđặtchântrênđấtPhichâuthuộcPháp.Nhữnghànhđộngtươngtựcũngdiễnra ởCôte d’Ivoire vàCaméroun, nơimà các cựu thừa saiĐức, nhập tịchThụySĩ,vừatrởlạihoạtđộngnhưtrước1914...”.

Đồng ý với giámmục, Revel, thanh tra thuộc địa, phúc trình như sau:“Đâuđâucũngthấynhữngkẻbấtmãn:ởđây,tạiCôted’Ivoire,họđoànkết

ngànngườinhưmộtdướilácờchínhtrị-tôngiáocủacácgiáosĩ,vàtinđồnlanrarấtnhanhkhắpcảnước,chẳngbiếttừđâu,theođó,ngườiPhápchúngta,trongmộtthờigianngắn,sẽnhượngCôted’Ivoirecholánggiềng.Từđó,phongtràosôiđộngvàbấtphụctùngdiễnra.XứCôted’Ivoirebỗngchiaralàmhaiphe,pheGiaTôvàpheTinLành.Đốivớidânbảnxứ,TinLànhcónghĩalàAnhhoặcMỹ,vàGiaTôđồngnghĩavớiPháp...”.

Kết luậncủaphúctrình:“GiaTôhoặcTinLành,đósẽ làCôted’Ivoirecủatươnglai.Chúngtacóthểnóithêm:PháphoặcAnh,bởivìvấnđềtôngiáođượccộngthêmvấnđềchínhtrị”[36].

Và như thế, các nướcGia Tô tìm cách gởi đến thuộc địa các thừa saithuộcquốc tịchcủamìnhvàđồng thời tìmcách thựchiệnquyềngiámsáttrêntấtcảthừasaiGiaTôhoạtđộngtrongnhữngquốcgiahãycònđộclập.ĐếnnỗicácnhàchínhtrịchốngVaticannhất,chốnggiáohộinhấtở“chínhquốc”,đóngvai tròbảovệnhiệt thànhnhấtđốivớicác thừasaiGiaTôởthuộcđịavàyêucầuVaticancôngnhậnnhữngđặcânđặcquyềntươngứngvớivaitròđó[37].NướcPháp,chốngtôngiáotừCáchMạng1789vàtrunglậpvềtôngiáotừ1905,đặcbiệtthựchiệnởbênngoàichứcnăng“trưởngnữcủaGiáohội”củamình.Gambettatuyênbốmộtcâubấthủ:“Chốngcốđạokhôngphảilàmónhàngxuấtcảng”.Suốtthờigiankhủnghoảngđầutiênvìcaotràochốngcốđạotừ1880đến1889,banggiaogiữaParisvàBộTruyềngiáoVaticantiếpdiễnbìnhthường.SứquánPháptạiVaticanvẫnhoạtđộngkhông gián đoạn. Giáo hoàng Léon XIII và hồng y Rampolla (bộ trưởngngoạigiao)vẫndànhchonướcPháptháiđộâncần.Tuychốngcốđạokhéttiếngnhất,JulesFerrykhônghềtừchốisựgiúpđỡcủathừasai,ngượclạicònnângđỡhoạtđộngcủagiámmụcLavigerieởTunisievàAlgérie.“Quanhệ giữa Lavigerie với lãnh sự Roustan, với bộ trưởng Waddington, vớiGambetta,vớiFerry,mởđườngTunisiechoảnhhưởngcủatavàsúngđạncủata.ThừasaiđượcParisxemnhưnhữngngườiPhápáiquốcnhấtvàvôvịlợinhất:chínhsáchchốngcốđạoởbêntrongtươngứngvớimộtsựhợptácchântìnhgiữaLavigerievànướcPhápởbênngoài.Ngaysaukhithiếtlậpnền bảo hộ của ta ở Tunisie, Lavigerie được bổ nhiệm cai quản địa phậnTunisievàotháng6năm1881,vàchínhnhờnhữngchỉdẫncủagiámmụcmà Gambetta đã ban hành những quyết định hành chánh đầu tiên tạiđấy”[38].Trongđợtkhủnghoảngthứhaivìchínhsáchchốngcốđạo,từ1901đến1907, tình trạnghợp tác cũng tốt đẹpkhôngkhác. “Công trình truyềnđạoGiaTôthậtlàcôngtrìnhquốcgia”[39],kếtluậnđóđếntừhaiphía,phíanhàthờcũngnhưphíaNhànước.“Bấtcứlúcnào,sựthùghétcủakẻchốngđạocũngimtiếngtrướcdanhdựquốcgiavàngườicầmquyềnđãtừngtrụcxuấtcáclinhmụcDòngTênrakhỏinướcPháptựtuyênbốmìnhlàbạn,là

ngườibảovệhọởBắcKinh”[40].IV.Thếnhưngkhôngphảikhôngcómâuthuẫngiữaviệccảiđạovàchính

sáchthuộcđịa.Tạisao?Tạivì,vềphíaNhàthờ,họbiếtrằngkhidựavàothếlựcbênngoàiđểbànhtrướng,họdễbịquầnchúngbảnxứnhìnhọnhưcôngcụcủađếquốc,thựcdân.Ngượclại,vềphíachínhquyềnthuộcđịa,họbiếtrằngnếunângđỡ tôngiáomớicủaÂuchâu lộ liễuquá,sựchốngđốicủadânchúngtrướcsựxâmnhậpthôbạocủatôngiáođósẽcóảnhhưởngtaihạitrênviệcthuphụcnhântâmmàhọphảilàmđểcủngcốđôhộthuộcđịa.Mâuthuẫngiữalợiíchtôngiáovàlợiíchthuộcđịalàkhíacạnhthứtưcủavấnđề.

1)Cácthừasai,nhấtlàcácvịđượcgởiquaViễnĐông,ýthứcđượcnguycơcủaliênminhgiữatôngiáovàchínhtrịtừlâu.ThừasaiLéonJolythanphiền: “Lạ thật, đau đớn thật, rõ ràng thật, Viễn Đông từ khước đạoChúa!”[41].LinhmụcLouvet, sử gia củaNha thừa sai, khôngnói gì kháchơn:“Chẳngcầntựmìnhchegiấusựthậtlàmgì:TrungHoanhấtquyếttừchốiđạoChúa.Giớisĩphukiêuhãnhthìghétbỏchúngtahơnbaogiờhết,khẩuhiệunẩylửakêugọidânchúngloạitrừbọnquỷquáiÂuchâuxuấthiệncùngkhắp,vàcólẽkhôngxanữađâucáingàymàGiáohộiTrungHoađẹpđẽnày,Giáohộiđãđượcdựnglênvớibaonhiêucôngphukhónhọc,sẽbịngập trongmáu của tông đồ và của con cái họ”. Tại sao đạo Chúa bị từkhướcnhưvậy?Louvetcôngnhậnrằngđiềuđóchẳngphảiphátxuấttừlòngcuồngtíntôngiáo,bởivìkhôngcódântộcnàokhoanhòavềtôngiáonhưTrungHoa.ChỉvìngườiTrungHoađồnghóaxâmlược tôngiáovớixâmlượcđếquốc; chỉvì “đằng sau tôngđồcủađứcGiê-su, ngườiTrungHoathấyÂuchâu, tư tưởngcủaÂuchâu,vănminhcủaÂuchâumàhọkhôngmuốn nhận với bất cứ giá nào, vì họ bằng lòng với văn hóa của tổ tiênhọ”[42].

Lỗi tại ai? Thừa sai Joly gán cho các chính quyềnÂu châu: các chínhquyềnnàycứnhắcnhởmãicôngtrìnhcủacáctôngđồtrongviệcchinhphụcthuộcđịa, “không suynghĩ rằng sựxưng tụngbất cẩnđóđãxácnhận lờibuộc tộicủa sĩphuÁchâuvàbiệnminhchosự tàn sátcủahọdướidanhnghĩayêunước.XưngtụngnhưthếsẽgâyảnhhưởngtaihạiởĐôngDươngvàởTrungHoa.DânchúngởđấysẽkhaithácluậncứđóvàrốtcuộclàdândavàngsẽliênkếtvớinhauđểchốngdânÂuchâu,đưađếnsựsuytàncủaGiáohộivàcủanềnđôhộÂuchâu”[43].

Nhưnglỗicũngtạichínhcácthừasai.Jolyviết:phầnđôngcácthừasaikhôngthấynguycơđó,khôngtừkhướcnhữnglờixưngtụngtrên,cònkhoáitrá nhận lãnh, bổ túc thêm nữa, và tiếp tục sống nhờ lưỡi gươm của thế

quyền. “Chođếngiờđây, tạiViễnĐông, sự truyềnđạobịghét,nhưng sựghétbỏđólạilàmộttônvinh.Bởivìchínhtênđaophủlắmkhiphảithầmphụcnạnnhânmàhọxử trảm...Bâygiờ trởđi,ngườiÁchâubiết rõrằngđộngđếnthừasailàphảitrảgiáđắtnhưthếnào,nhưngkhitrảgiá,họhọcđượcquyềnkhinhbỉ...ĐạoChúa,khi làmcôngcụchomộtTổquốcdướitrầnthế,dùchoTổquốcđólớnđếnđâuđinữa,dùchovaitròđóđẹpđếnđâutronglịchsửthếgiới,làmộtđạoChúathấplùn,khônglàmaikínhphục,cũngnhưsựđôhộcủaPhápởAnNamkhônglàmaikínhphụcvềtínhchínhđáng”[44].

MuốncứuđạoChúa, cáchduynhất là táchđạođó rakhỏibối cảnhđếquốc, thuộcđịa.Louvetviết:“Vấnđềcó tínhcáchchính trịnhiềuhơn tôngiáo,cóthểnóihầunhưhoàntoànchínhtrị.NgàynàomànướcTrungHoathôngminhhiểuđược rằnghọcó thểvừa làTrungHoavừa là tínđồđạoChúa,ngàynàomàhọthấygiáođồbảnxứđứngđầuGiáohộiởTrungHoa,ngàyđóđạoChúasẽcưtrúvĩnhviễntrongxứsở400triệudântolớnnày,và sự cải đạo của Trung Hoa sẽ là sự cải đạo của toàn thể Viễn Đông...TrungHoakhôngnhậnvănminhÂuchâu.Phảitáchrờiminhbạchvấnđềtôngiáovớivấnđềchínhtrị”[45].

Rốt cục rồi cácgiáohoàng cũngphải thấyđiềuđó.GiáohoàngBenoitXV tuyên bố trong sắc chỉMaximum Illud ngày 30/11/1919: “Mỗi ngườihãyngheChúadạy:“Hãyquênnướccủaconvànhàcủachamẹcon”.Mỗingườihãynhớ rằngmìnhcómộtvươngquốcđểbành trướng,khôngphảivươngquốccủaconngườimàlàvươngquốccủaChúa.ĐángbuồnthaykhicácthừasaiquênmấtphẩmgiácủamìnhđếnđộđặttổquốccủamìnhởtrầnthếnàytrênTổquốctrêntrờivàphụcvụvớimộtlòngnhiệtthànhlộliễusứcmạnh,ảnhhưởngvàvinhquangcủanướcmìnhtrêntấtcảmọithứ...Nếucácthừasaicứbuôngmìnhtheonhữngmụcđíchtrầnthếnhưvậy,và, thayvìhành động như những tông đồ thực sự, lại chứng tỏmình cũng quan tâmphụcvụlợiíchcủatổquốcmình,lậptứccôngtrìnhcủahọsẽbịdânchúngchêbai,vàdânchúngsẽnghĩrằngđạoChúachỉlàtôngiáocủangoạiquốc,theođạolànhậnsựcaitrịvàđôhộcủanướcngoàivàtừkhướcTổquốccủamình”[46].

TầmquantrọngcủanhậnđịnhnàykhiếngiáohoàngPieXIphảinhắclạimột lần nữa ngày 19/6/1926 trong sắc chỉ Ab Ipsis Pontificatus Exordiis:“KhôngphảicácthủlãnhcủaxãhộidânsựmàchínhThượngĐếđãgọicácthừasaiđểlàmcôngtrìnhthầnthánhđó...Cácthừasaikhôngphảilàsứgiảcủa loài người mà là sứ giả của Thượng Đế, những sứ giả đang tiếp tụcphụngvụcôngtrìnhmàchúaGiêSuđãgiaochocáctôngđồcủaNgài...Bổnphận của các thừa sai là không được nâng đỡ lợi ích của Tổ quốcmình,

quodlibetsuaecujusquenationisstudiumarcerenisaest,màcốgắng,bằngcáchđạtchođượclợiíchcủaGiêSuvàbằngcáchđặtdanhhiệucủaGiêSutrướctấtcảmọiquốcgiavàmọivuachúa,đemlạivinhquangduynhấtchoThượngĐếvàchosựCứurỗicủalinhhồn”[47].

1926...Đólàthờigianmàcácphongtràodântộcbắtđầunổilênmạnhmẽởcác thuộcđịavàởTrungQuốc.Nhàviết sửLatourettenói lênquantâmcủa cácgiáohoàng:đượcđếquốcTâyphươngápđặtvàbảovệ, đạoChúacónguycơrơivàosốphậncủachủnhânvàngườiliênkếtnếuđếquốcbịtấncôngvàtiêuhủy[48].Nhưngđólàlýthuyết.Trênthựctế,đâuđâucácthừasaicũngtuyênbốvàhànhđộngnhưdướithờigiáohoàngLéonXIII[49].Tại sao vậy?Lý do rất đơn giản. Thừa sai phải chống đỡ trên haimặt: ở“mẫuquốc”,họphảiđỡnhữngđònmàcácđảngchốngcốđạovàgiớifranc-maçonnerie[50]giángxuốnghọ;ởthuộcđịa,họphảichốnglạiphảnứngcủadânchúngvànhữngcảntrởcủavănhóa,phongtục,luậtlệbảnxứ.Đểthắngtrênmặttrậnthứnhất,họphảichứngtỏrằnghọlànhữngchiếnsĩhữuhiệunhất cho lý tưởng của nước họ. Để thành công trênmặt trận thứ hai, họkhôngthểkhôngnươngnhờvàochínhquyềnthuộcđịavàliênkếtvớichínhquyềnđó.

Trong tinh thầnđó,giámmụcChaptal,phóquản trịđịaphậnParis, tándươngthốngchếLyauteynhưsau:“Vớitàinăngtổchứctuyệtdiệu,thốngchếluônluônbiếtsửdụngcholợiíchnướcPháptấtcảnhữnglựclượngđạođức,dùlàtôngiáo.Bởivậy,ngàiđãbiếttừlâugiátrịcủacốnghiếntâmlinhđếntừhànhđộngthừasai.Ngàitinrằngnếungàibỏlỡmộtcơhộikhôngsửdụng vai trò của thừa sai trong việc xây dựng nềnmóng và bành trướngthuộcđịa,ngàisẽphạmmộtbấtcôngkhôngthathứđượcvàmộtlầmlỗiđốivớiTổquốc”[51].

CáclýthuyếtgiaThiênChúagiáonhưP.Lesourdchẳnghạnđàosâumộtlýluậnthâmthúyhơn:khôngcómộtmâuthuẫnnàotrongtâmhồnthừasaicả,bởivìphụcvụchovănminhtứclàphụcvụchođạoChúa.“Nhiệmvụvănminh”mànướcPháptheođuổikhiếnlýtưởngthuộcđịatrùnghợpvớilýtưởngcủathừasai.

Dùsaođinữa,thựctếvẫnsốngđộnghơnlýthuyết,vàthựctếlàsựcấukếtvớichínhquyền,ởchínhquốccũngnhưởthuộcđịa,khiếntôngiáomớikhôngnẩynởđược.Cảntrởđóchỉcóthểvượtquabằngcáchthiếtlậpmộtgiáođồbảnxứ,một giáohội bảnxứ, quan tâm sống chết củagiáohoàngBenoitXVvàPieXItrongsắcchỉMaximumIlludvàRerumEcclesiae.Phảiđợiđếnsauthếchiếnthứhaivàtrongnhữngnăm50,cáclýthuyếtgiaThiênChúagiáomớibắtđầuđặt“vấnđề thuộcđịa trước lương tâmThiênChúa

giáo”.Đólàthờigianmàchínhsáchthựcdânđãbắtđầucáochung.2)Đứngvềmặtchínhsách thuộcđịa, thừasaivẫn luôn luônđượcxem

như các người phù trợ cho văn hóa Tây phương, “lính canh dũng cảm”giươngcaongọncờTổquốc[52].Thếnhưng,phầnvìảnhhưởngcủatràolưuchốngcốđạoởchínhquốc,phầnvìphươngphápcảiđạothôthiểncủathừasai,cácviênchứccaitrịýthứcrằngcôngviệccủathừasailàmdânchúngghétlâychínhquyềnthuộcđịa.Ngượcvớilýluậncủathừasai,họnói:dânchúngghétngườiÂuchâubởivìđàngsauÂuchâudânchúngthấythừasai.“Đóngthùngthuốcphiệnvàthừasai,quývịsẽđượcdangtaytiếpđón”,đólàcâunóicủamộtquanchứcTrungQuốcvớilãnhsựAnh[53].Thừasailuônluôncanthiệpđểngườimớicảiđạokhôngbịtòaánbảnxứxétxử,luônluônbiếnnhữngcộngđồnggiáodânthànhnhữngtiểuquốctrongmộtquốcgia,chỉnhậnmệnhlệnhvàquyềnuyduynhấttừlinhmục.“NhưthếlàphụcvụchoquyềnlợinướcPhápsao?”,ToànquyềnDeLanessanhỏinhưvậy.

V.Tình trạngđó, cộng thêmvới nhữngyếu tố chính trị và chiến thuậtkhác,đưađếnviệcnảysinhramộtlýthuyếtthuộcđịamớiđểthaythếcholýthuyếtđồnghóacổtruyền:đólàlýthuyếtliênhợp,chasinhmẹđẻcủachủtrương“Pháp-Việtđềhuề” thờinhữngnăm30.Đây làkhíacạnh thứnămcủavấnđề.

Từcuối thếchiến thứnhất,chínhsáchđồnghóabịchínhsách liênhợpđánhbạitrênlýthuyếtvìliênhợpđượcxemnhưcókhảnăngquyếnrũtầnglớpthượnglưubảnxứđangngấmngầmngãtheonhữngphongtràodântộc.Tấtnhiênđây làvấnđềchỉđặt rađốivới chính sách thuộcđịa củaPháp;nướcAnhtừđầuvẫnchungthủyvớichínhsáchindirectrule.Vớiliênhợp,cácnhàcaitrịPhápthửtáilậptậpquáncũ,phongtụccũ,vănhóacũtrongcácnướcthuộcđịa,tándươngbằngdiễnvăn,bằngsáchbáo,bằngngôntừvănvẻ,sựhợptácgiữavănminhTâyphươngvàvănminhbảnxứmàtrướcđâyhọmuốntriệthạ,hyvọngrằngchínhsách“phóngkhoáng”đósẽlôikéolại được giới trí thức đang ngấm chấtmen của những chủ thuyết dân chủphươngTây,hoặccủakinhnghiệmNhậtBảnvàTrungQuốc,hoặccủaCáchMạngThángMười.

Songsongvớikhuynhhướngđó,cácthừasaicũngtỏrathayđổitháiđộđốivớicácđịnhchếxãhộitruyềnthốngtrongcácnướcthuộcđịa,và,thayvìtriệthạnhưtrướcđây,họbắtđầuđưaralýthuyếtThiênChúahóanhữngđịnhchếđó.Họnói:nhiệmvụcủagiáohộithừasaichỉchấmdứtkhikhôngnhữngconngườimàcảnhữngđịnhchếđềuđượcThiênChúahóa.“Khirửatộichonhữnggìđíchthựclànhânbảntrongnhữngvănhóacổtruyền,vàkhithanhlọcnhữnggiátrịđóđểlàmchúngsốnglạitrongThiênChúa,Nhàthờđưanhữnggiátrịđóđếntậncùngtột,đếntậnsungmãn,đếntậnhoànhảo

củachúng.Nhữngđức tínhchỉvỏnvẹn trần thếcủaKhổngtử, thừasaisẽbiến đổi chúng bằng đức bác ái của ThiênChúa vàmang đến cho chúngnhữngcônghiệumới”[54].Trongtinhthầnđó,nhữngcôngtrìnhnghiêncứuvănhóabảnxứđượcđặcbiệtchútrọng,nhưnhữngnghiêncứumàlinhmụcTempelởCongoBỉđãmiệtmàitrongnhiềunămđểtìmhiểuphongtục,tâmlý,luậnlýcủangườidađenởPhichâutrongmụcđíchlàmchoThiênChúađượchiểu trongđầuhọ.NóinhưgiámmụcDellepianeởCongoBỉ, “phảilàmthếnàođểngườibảnxứcảmthấy, tronggiáohội, rằngđólàgiáohộicủahọ”[55].

Côngviệcthâmnhậpvàođầuóccủamỗidântộcthuộcđịanhưthếchỉcóthểthựchiệntừtừdochínhngườibảnxứ,bởivìthừasaiÂuchâu,dùthôngtháibaonhiêuđinữa,cũngkhông thểsuynghĩ thếchocáiđầucủangườithuộcđịa.Một lầnnữa,việcdựngxâymộtgiáođồbảnxứvàmộtgiới tríthứcbảnxứtrongánhsángcủaChúalàquantrọngbiếtdườngnào.KhiPieXIđích thânchủlễphongchứccho6giámmụcTrungHoađầu tiênngày28/10/1926 tạinhà thờSaintPierre,vịgiáohoàngđómuốnchứng tỏ rằngđốivớiVatican,vấnđềxâydựnggiáohộibảnxứlàvấnđềsinhtửcủagiáohộiThiênChúa.

Nhưvậy,trênlýthuyếtsuông,chẳngcógìmâuthuẫngiữachínhsáchliênhợpcủaviên chức thuộcđịavà cái nhìn chiến lược tương lai sắc lẻmcủagiáohộiThiênChúa.Hơnthếnữa,cáinhìnđócòntạothêmuythếchochínhsáchcủaGalliéni,củaVollenhoven,củaBrazza,củaSarraut.GiáohoàngPieXII nói gì trong giáo chỉ SummiPontificatus? “ĐượcThượngĐế ủy thácchoánhsángkhônngoantrongnhiệmvụgiáodục,GiáohộicủaThiênChúakhôngthểnghĩđếnviệctấncônghoặckhinhkhinhữngđặctínhriêngbiệtmàmỗidân tộcgìngiữnhưgiabảovới lònghiếu thảovàniềmhãnhdiệncủahọ.MụctiêucủaGiáohộilàđạtchođượcsựđồngnhấtsiêunhiêntrongtình thương phổ quát được cảm nhận và được thực hành chứ không phảitrong sự giống nhau hoàn toàn ở ngoài mặt, hời hợt, nông cạn...”[56].Vollenhovennóigì?“Phảinênlàmmềmdẻovàtốtđẹpnhữngcơchếriêngbiệtcủacácthuộcđịa,thayvìtìmcáchxâylên,bấtchấpnétđặcthùcủamỗixứ,một lâu đài với kiến trúc giống nhau chẳng thuận lợi gì cho việcmởmangnhữngdântộcmàchúngtatìmđến.”

Hòaâmnhưmộtbảnhợpxướng.Nhưngđấychỉlàhoamỹcủadiễnvănvàcủaướcmongthầnthánh.Trongthựctế,haichínhsách,củathừasaivàcủa thuộcđịa, khôngmấyđổi thay.ThảnghoặcSarraut códùngkhẩukhírồngmâyđểvinhthăngvănhóacổtruyềntrướccửtọatinhhoacủaHàNội,lậptứcthừasaimỉamai,phảnkháng.

•••

Tácgiảcôngtrìnhnghiêncứuchắcđãkhôngnghĩđếnđề tàinàyvàđãxemnhữngchuyệnkểratrênđâynhưthuộcvàoquákhứxaxăm,hơnnữa,nhưnhữngchuyệnmàaicũngbiết,kểlạinhàmtai,nếukhôngđọcvàihàngtrong tờbáoLeMondegiữa lúcquânđộiMỹồ ạt đổvàoViệtNamnăm1966.VàihàngngắnngủitríchlạimộtbàithánhgiảngcủahồngySpellmantrongđêmthánhlễGiángsinhmàôngđãđíchthântừMỹbayquaViệtNamđểcửhành tạiSàiGòn trướcquânđộiMỹ:“QuânđộiMỹđếnđâykhôngphảichỉlàđếnnhưchiếnsĩcủaquânđộiHoaKỳmàcònđếnnhưchiếnsĩcủaThiênChúa...ChiếntranhViệtNamlàchiếntranhđểbảovệvănminh...Mọi giải pháp khác với chiến thắng quân sự là không thể quan niệmđược...”[57].

Thếthìchuyệnxưahaychuyệnnay?Saulưnghaylồlộtrướcmắt?Giữathờithuộcđịa,ngườiPhápưanóithếnày:“TrongbụngmỗingườiAnNamđềucómộtôngquan”.Tácgiảkhôngmuốngìhơnlàmaiđây,trongnướcAnNamđãtrởthànhViệtNamtoànvẹntựchủ,trongbụngcủathờisựnónghổidướiđấtkhôngcònthậpthònhữngchuyệntrêntrờinhưchuyệnsẽkểrasauđây.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

http://sachvui.com/

TÌNHHÌNHGIATÔGIÁOTẠIVIỆTNAMVÀBANGGIAOPHÁP-VIỆTTRƯỚC1857

NghiêncứunàybắtđầuvớiviệcPhápquyếtđịnhđưaquânsangchiếmNamkỳ(1857),vàkếtthúcvớisựnổidậycủaphongtràodântộcViệtNamvàviệcAlbertSarraultđượcpháisangĐôngDươngđểxoadịutìnhhình.

Trướckhiđivàochủđề,tưởngcầnnhắclạimộtcáchvắntắtcáctươngquan đã có trước năm 1857 giữa sự bành trướng hàng hải với công cuộctruyềngiáo,đồngthờigiảithíchtrongkhungcảnhnàovấnđềtôngiáođãtạocớchoviệccanthiệpquânsự.

Vềvấnđề thứnhất, nên lưuýquốc tịch của cácđoàn tàu.Các thươngnhânBồĐàoNha,cườngquốchànghảisốmộtthờiđó,lànhữngngườiTâyphươngđầu tiênđếnViệtNam.Từnăm1557,họđã thườngxuyên lui tớiHộiAnởĐàngTrong(thuộcphầnđấtcủaChúaNguyễnlúcbấygiờ).NgườiHàLan,saukhiđóngđôthườngtrựctạiBataviatừđầuthếkỷ17,cũngtheochânngườiBồnhưng lạimuốndồnnỗ lực làmănvớiĐàngNgoài (thuộcphầnđấtcủaChúaTrịnh),cảởHàNội.Theosaucácđoànthươngnhânlàcácđoàngiáosĩthừasai.CácgiáosĩđầutiênlậpcăncứởViệtNam,từđầuthếkỷ17,làcácthừasaiDòngTên(Jésuites)BồĐàoNha;họgiữkhưkhưthếđộcquyềnvàtựtrịcủahọ.Đếnnăm1649,AlexandredeRhodes,saukhibị trục xuất vĩnh viễn khỏiViệtNam từ vài năm trước, đệ trình lên giáoquyềnRô-mamộtkếsáchnhằmthiếtlậpmộtchứcvịgiámmụcnằmngoàiquyền hạn của giáo đoàn Bồ Đào Nha. Nhận được sự sủng ái của Giáohoàng,DeRhodes cũngmuốn táchviệc truyềngiáođếncácnướcÁchâukhỏiuyquyềnthếtụcBồĐàoNha.Đượcmãnnguyện,vịgiáosĩDòngTênngườiPhápgốcAvignonnàyquyếtđịnhbiếnviệc thiết lập cácgiáophậnthànhnhiệmvụcủangườiPháp.GặpphảisựchốngđốiquyếtliệtcủangườiBồ,dựatrêncănbảnđộcquyềnmàgiáohoàngAlexandreBorgiađãtraochohọtừnăm1493,kếhoạchcủaAlexandredeRhodesphảiđợimãiđếnnăm1658,saukhiôngchết,mớithấykếtquả,khiRô-mabổnhiệmhaiKhâmsaitòa thánhngườiPháp, làFrançoisPallu vàLambert de laMotte, làmviệctrựctiếpvớiGiáohoàng.Khiđó,HộiTruyềngiáoHảingoạiđượcthànhlập,vàlịchsửcủaHộinàyliênhệmậtthiếtvớilịchsửchiếmđóngthuộcđịacủaPháptạiViệtNam.

Vậy,khácvớingườiBồ,nhữngthửnghiệmthươngmạicủangườiPhápchỉđượcthựchiệnsauviệcbổnhiệmcácKhâmsaicủatòathánh.FrançoisPallu,tinrằngsựthànhcôngtrongviệctruyềngiáolệthuộcmậtthiếtvớisựthànhcôngtrongviệcgiaothươngcủaTâyphương,đềnghịvàonăm1658

thànhlậpmộtcôngtythươngmạicủangườiPhápđểlàmănvớiViễnĐông,gọilà‘CôngtyĐông-Pháp’:

“MặcdầucuộcduhànhđếnTrungQuốccómụcđíchchínhlàvinhdanhThiênChúavàcảiđạocáclinhhồn,chúngtakhôngbỏquaviệckếtthêmlợiíchvàođó,vàđểchứngminhrằng lợi tức thunhậncó thể lênđếnhơnbatrămphầntrăm,chúngtacầnphảibiếtbốtrísắpđặt...”[58]

Vìmụcđíchấy,năm1660,ôngkýhợpđồngvớimộtcôngtyởthànhphốRouenđảmtráchviệctrangbịmộtchiếctàuđểchởôngđếnViệtNam,vớicácđiềukhoảnhợptácnhưsau:

“Nhưướcnguyệnchínhcủacôngtynàylàtạodễdàngchoviệcổnđịnhchuyếnđicủacácngàigiámmục...,quiđịnhrằngsẽchỉnhậnlêntàu,cùngvớicácgiáosĩthừasai,nhữngtùytùngvàbộhạcủahọ,khônglấytiềnphítổn trênhànhlývà thựcphẩmcủahọvàsẽđưahọđếnmộthaynhiềuhảicảngởBắckỳ,NamkỳhayTrungQuốctùyý...”(điềuXIII).

“Đốilạivớinghĩacửnày,cácgiámmụcnóitrênđượcCôngtyyêucầulưuýkhôngbỏsótđiềugìtrongcácxứấyvàcửngườighichéprõcácviệcbánmua,đểkhi trởvề tường trìnhđầyđủvà trung thựcviệcquản lý củahọ...”(điềuXIV)[59].ChiếctàuxứRouennàybịmộttrậnbãopháhủy,nênkếhoạchđóbị thấtbại.Nhưng,vàonăm1664,Colbert lậpCông tyĐôngẤn;PallubènchămchúhướnghoạtđộngcủacôngtyđếnBắckỳ.TrongcácthưviếtchoColbert,ôngchobiếtnhữngtintứcthươngmạivàchínhtrịvềđấtnướcmàông truyềngiáo.Vào lúcbịmộtcơnbão thổi tạtvàobờbiểnPhiLuậtTân,giámmụcPalluđangmangmột“kếhoạchthànhlậpcơsởcủaCôngtyHoànggiaẤn”ởvươngquốcBắckỳ.Nhưngcácnhàbuônkhôngbịmắcmưu;họbiếtrõ“thamvọngvàđầuócxâmlăngcủacácgiáosĩthừasaimuốnxúigiụcthiếtlậpkhắpnơinhữngthươngcuộc,nhấtlàởBắckỳ,đểhọcóthểthiếtlậpởđóviệctruyềngiáocủahọ”[60].

ThờigiancácthừasaiPhápđếnViệtNamtrùnghợpvớilúccácChúacótháiđộcứngrắnđốivớiviệctruyềnbáGiaTôgiáo.Lệnhtrụcxuất,lúcđầuđượcápdụnglỏnglẻo,dầndầntrởnêngắtgaohơn.NhữngtranhchấpgiữacácgiáosĩDòngTênngườiBồvàcácKhâmsaitòathánhđãgópphầnlàmnặngnềthêmmốinghingờcủacácChúa:cácgiáosĩngườiBồtốcáocácKhâmsailànhữngtêngianmanhvànhữngkẻgâyrối.Tuyvậy,tuycólệnhtrụcxuất,cácgiáosĩDòngTên,làysĩ,nhàtrắcđịa,nhàtoánhọc,đượccácChúaNguyễntincậyhơn,vẫntiếptụclưulạiởĐàngTrongvàgiữcácchứcvụ quan trọng trong phủ Chúa, cũng như những đồng nghiệp của họ bênTrungQuốc.ỞĐàngNgoài,cácgiáosĩDòngĐaMinhTâyBanNhađãđếntừnăm1673,docácgiámmụcPháptriệuthỉnhtừManila,vàđãthiếtlậpcơ

sởtrongvùngtảngạnsôngHồngởBắckỳ.Năm1787,hiệpướcđầutiêngiữaPhápvàViệtNamrađời.NguyễnÁnh,

bịTâySơnđánhđuổi, chạy ra lậpcăncứởHàTiênvàđãgặpgiámmụcPigneaudeBéhaine(BáĐaLộc)ởđónăm1784.LàngườicủahộiTruyềngiáoHảingoại,vịnàycốvấnchochúanêncầuviệnvuaLouisXVI.ChúaNguyễnÁnhchấpnhậnđềnghịnày,giámmụcliềnlênđườngtrởvềPháp,điềuđìnhvớiBộtrưởngNgoạigiaolúcbấygiờ,làMontmorin,vềmộthiệpướcliênminhđượckýngày28tháng11năm1787.VuaPhápcamkếtgởiquânđộivàtàuchiếnđểgiúpNguyễnÁnhtrongnỗlựckhôiphụcuyquyềntrêncácxứsởcủaông;bùlại ‘VuaNamkỳ’sẽnhượngchoPhápcácđảogầnĐàNẵngvàCônLônvàđểchoPhápđộcquyềntựdobuônbán,khôngchobất cứnướcÂuchâunàokhác.Nhưnghiệpướcnàyvôhiệu.Chếđộquân chủ Pháp đang nghiêng ngửa và kiệt quệ vì chiến tranh ở châuMỹ,khôngđủsứcdựvàomộtcuộcchiếnxaxôinhưthế.

KhilênngôivuavớihiệuGiaLong,NguyễnÁnhcốtránhnhữngquanhệchínhthứccótínhcáchcamkếtchínhtrịvớicácchínhquyềnTâyphươngđểkhỏisavàonhữnglỗi lầmdẫnđếnsốphậncủaẤnĐộmàôngđãbiết.Vìvậy,ôngđãtừchốitáilậpquanhệthươngmạivớinướcAnh,đãbịcắtđứttừnăm1700.Tươngtựnhưthế,ôngđãkhôngchịutiếpthuyềntrưởngPháp,Kergariou,củatàuCybèle,khivịchỉhuynàyđếnĐàNẵngnăm1817đểđòiVuaphảiápdụnghiệpước1787đãchếtnonkhivừarađờivàcắtnhượngCônĐảo.Cùngnămnày,QuậncôngRichelieugởiđếnchoChaigneau,mộtcựusĩquanhảiquânđanglàmquantrongtriềuvuaGiaLong,mộtvănthưyêucầuchobiếtnhữngtintứcvềViệtNam.Trongvănthư,Quậncôngviết:

“Thưaông,ôngcóthểthamgiavàonhữngquanđiểmưuáicủachínhphủbằng cách, trước hết, vớimọi phương tiệnmà địa vị hiện giờ của ông cóđược,hỗtrợchocáccuộckinhdoanhđầutiêncủacácchủtàucủachúngtavà,kếđó,gởichotôinhữngtintứcchínhxácgiúptôithấyđiềugìtốtnhấtphảilàmđểđạtđượcmụcđíchđãnhắm,tứclàthiếtlậpmộtnềnthươngmạiđềuđặnvàthườngtrựcvớixứmàôngđangở”[61].

GiaLongquađờikhingườiAnhđãchiếmSingapour.MinhMạnglênnốingôi,tiếptụcgiữtháiđộthậntrọngvàdèdặtđốivớithamvọngcủangườiÂuchâu.KhivuaLouisXVIIIđềnghịkýmộthiệpướcthươngmại,MinhMạngtrả lời:“NếungườicủanướcNgàimuốnđếnbuônbán trongvươngquốcchúngtôi,họphảituântheoluậtcủaxứsởnày,đólàđiềuthuậnlý”[62].

Từ 1831 đến 1839, các quan hệ giữa Pháp vàViệtNam bị gián đoạn.NhữngngườiÂuduynhấtcònởlạiViệtNamlàcácgiáosĩthừasai.NhưngtrướcmắtcácVuanhàNguyễn,hoạtđộngcủahọcóvẻcònnguyhiểmhơn

áplựcthươngmạiTâyphương.Thậtvậy,sựthamgiatíchcựccủacácthừasai trong loạnLêVănKhôi, từ1833đến1836,vớiướcvọng tạoNamkỳthànhmộtvươngquốclykhaivàsùngtín,đãlàmMinhMạngtứcgiận,đưađếnchỉthịđầutiêncấmviệctruyềngiáo.Cácnhàchépsửghinhậnrằngcácchỉthịcấmđạonghiêmngặtnhấtđềurađờisaucácnăm1833-1835;vàchỉtừkhiđó,kểtừlúcGiaLonglênngôi,cácthừasaiđầutiênbịhànhxử.

Năm 1839, Anh can thiệp quân sự tại Trung Quốc. “Chiến tranh nhaphiến” bùng nổ.VuaMinhMạng hiểu ngaymối đe dọa của các đế quốcphươngTâyđènặngtrênnướcmình.ÔngchorằngnênthậntrọngthămdòýđịnhcủacáccườngquốcÂuchâuhầuđiđếnmộtthỏahiệptrênvấnđềtôngiáocũngnhư trênvấnđề thươngmại.Vìmụcđíchđó, từđầunăm1840,nhàVuađãgởinhiềuđoànsứthầnđếnPenang,Calcutta,Batavia,ParisvàLuânĐôn.TạiParis,đoànsứthầnkhôngđượcvuaLouisPhilippetiếpkiến:cácgiáosĩtruyềngiáohảingoại,đểngănchậnviệckýkếtmộthòaướcmàhọnghilàphảigánhchịunhữngthuathiệt,đãmưumôvậnđộngởtriềuđìnhvàtrìnhbàyMinhMạngnhưmộtkẻthùcứngcỏicủatôngiáo(GiaTôgiáo).Giáohoàngcũngphảnđối.

Khi các sứ thần trở vềHuế,MinhMạng vừamới băng hà.Dưới triềuThiệu Trị, sự cấm đạo chấm dứt. Theo lời yêu cầu của Đại tá Levêque,thuyềntrưởngtàuHéroïne,TânVươngmớivừalênngôiđãtrảtựdocho5giáosĩ thừasaiđangbịkếtántửhình.ChiếcAlcmêne, thuộchạmđộicủaĐôđốcCécile,cũngđến,năm1845,đểxinphóngthíchgiámmụcLefèbvrevàcũngđượcthỏamãn.SaukhiđượcđưađếnSingapour,vịgiámmụcnàyđãnhanhchóngtrởlạiViệtNam,bấtchấpcáclệnhVuamàôngđãbiết.BịbắtgiữởcửasôngSàiGòn,ôngchỉbịgởitrảvềSingapour.

NhưngáplựcTâyphươnggiatăngvàvũlựcđikèmtheosausựthuyếtphục.AnhQuốc,nhờhiệpướcNamKinh(1842),chiếmđượcHồngKôngvàmởcửa5cảng.Phápcũnggiựtđượccácmốilợitươngtự,quahiệpướcHoàngPhố(1844),cùngvớilờihứachotựdotruyềngiáo.Theolờikêugọicủacácthừasai,“ĐếchếthángBảy”(củaPhápthờiđó)muốncanthiệpvàoViệtNamđểđạtnhữngđặcnhượngtươngtự.Trongmụcđíchđó,PháppháiđếnViệtNamhaitàuchiếndướisựchỉhuycủaRigaultdeGenouilly.VịsĩquannàyđưatốihậuthưđòibãibỏlệnhtrụcxuấtgiáosĩthừasaivàđòiGiaTôgiáophải được chấpnhậnởViệtNamnhư tạiTrungQuốc.Trong lúcthương thuyếtđangdiễn raởĐàNẵng,ngườiPháp thấycác thuyềnbuồmViệtNamđếngần,liềntấncôngkhôngbáotrướcvàđánhđắmtoànbộđoànthuyền(1847).

BáođộngtungratừcuộctấncôngđólàmchovuaTựĐức,kếngôivuaThiệuTrị, hiểu sự trầm trọng của tình hình.Trước các hiểmhọa như thế,

triềuđìnhHuếkhôngtìmracáchtựvệnàokháchơnlàchínhsách“bếquantỏacảng”triệtđể.Trongkhiđó,khókhănngàycànggiatăngtrongquanhệcủatriềuđìnhHuếvớicácgiáosĩthừasaidonhữngkhuấyrốivànhữngâmmưuxenvàonộibộcủachínhhoànggia.VụHồngBảolàmồilửachâmvàothùngthuốcsúng.Bịgạtkhỏingôivua,HồngBảo,anhcảcủavuaTựĐức,muốnqui tụngườiGiaTôvàocuộcnổidậychốngvua,vàđồngđảngcủaông trao tiền trước cho các thừa sai hầu được sự trợ giúp của người Tâyphương.Âmmưubạilộ,TựĐứcbanhànhlệnhtrụcxuấtđầutiêncủaông(1848)chốnglại“nhữngkẻcảganđếnđộquyếnrũmộthoàngthân”.Haichỉthịkhác,vàonăm1851và1855,trụcxuấtcácthừasaivẫncứtiếptụcvàoViệtNam.Triềuđại“Đếchếthứnhì”(ởPhápthờiđó)đánhdấumộtbànhtrướngmớicủaPháp.Năm1855,NapoléonIIIralệnhchosứđoàncủaôngtạiTrungQuốctậptrungmọitàiliệuvềcácpháibộthừasaiởĐôngDương,vùngđấtmàôngmuốnchechởvàmuốntìmkháchhàngđểđươngđầuvớiAnhQuốc.SứbộMontignyđượcgởiđếnHuếđểđòitựdotruyềngiáovàthươngmại,cùngvớiviệclậpLãnhsựQuánởKinhđôvàcácthươngcuộcởĐàNẵng.Trướcsứbộítlâu,mộttàuchiến,Catinat,đãđếnĐàNẵng.ThấyphíaViệtNamphòngngự,chiếcCatinattấncôngcảngnàyrồirútlui(1856).Montigny,đếnHuếvàotháng1năm1857,khôngđạtđượcgìcảvàphảiravề,khôngđượcVuaTựĐứctiếp.

Tìnhhình lànhưvậykhiởBắcdiễn ravụhànhquyếtgiámmụcDiaz,ngườiTâyBanNha,bịkếttộiviphạmluậtphápquốcgia.Biếncốcuốicùngnàydẫnđếncuộcchiến.

PHẦNMỘT:GIATÔGIÁOVÀCÔNGCUỘCXÂMCHIẾMNAMKỲ

Khởiđầu,cuộcviễnchinhNamkỳchỉlàmộtbiểudươnglựclượngnhằmuyhiếpvàbuộctriềuđìnhHuếphảichấpnhậnnguyêntắctựdotruyềngiáo.Rồidotìnhthế,cuộcviễnchinhtrởthànhgiaiđoạnđầucủamộtcuộcchiếmđóngthuộcđịalâudài.

NhưngcácToànquyềnđầutiêncủa“NamkỳthuộcPháp”,trongkhitheođuổimụcđíchthựcdân,vẫnkhôngquênmụctiêutôngiáobanđầu:họướcmongbiến thuộc địa giàu đẹp này thànhmột đế quốcGiaTômạnhmẽởViễnĐông.HọxácnhậnrằngngườiPhápkhôngthểlàmgìtốtđẹpvàvữngchắcởNamkỳnếukhôngbiếnnóthànhmộtxứGiaTôbằngcáchápdụngchặtchẽchínhsáchđồnghóa.

CHƯƠNGI:CUỘCVIỄNCHINHNAMKỲ:MỘTVẤNĐỀTÔNGIÁO

Đêm31tháng8năm1858,mộthạmđộidoĐôđốcRigaultdeGenouillychỉhuyxuấthiệntrướccăncứĐàNẵng.Ngày1tháng9năm1858,viênchỉhuynày,saukhibuộccácquanViệtNamphảigiaothànhlũyphòngngựchoôngtrongvòng2giờ,đãralệnhcholiênquânPháp-TâyBanNhađổbộ.Saumộttrậnđánhkhádữdội,thànhlũybịtrànngậpvàbịchiếm.Cuộcđổbộnàymởmộtgiaiđoạnmới trong lịch sửViệtNam,giaiđoạn thựcdânthốngtrị.

ChắchẳnNapoléonIIIđãnghĩđếncáckhíacạnhchiếnlược,kinhtếvàthươngmạikhiquyếtđịnh thựchiệncuộcbiểudươnghảiquânnày tạiĐàNẵng.ÝtưởngcóđượcmộtđiểmtựahảiquânởViễnĐôngđãđượcGuizotđưara; từlâuPhápđãhiểusựcầnthiếtphảicótrongvùngbiểnViệtNammộtcảngtiếpliệu,sửachữavàẩntrúchotàubècủamình[63].Cácbậntâmkinh tế trước đây đã thúc đẩy các cường quốcTây phương can thiệp vàoTrungQuốccũngcómộtvai trò trongvấnđềViệtNam; chính trongmốiliênhệvớivấnđềTrungQuốcmàNapoléonIIIđãlấyquyếtđịnhtrênvấnđềViệtNam[64].ViệchạmđộicủaRigaultdeGenouillyđãthamchiếnbêncạnhlựclượngAnhtrongcáctrậnchiếnởTrungQuốc-chiếntranhchấmdứtvớihiệpướcThiênTânngày27tháng6năm1858-chothấybậntâmấy.Thậtvậy,vàothờiđó,vấnđềmởcửacácthịtrườngởViễnĐôngtrởnênngàycàngrõnétdướisứcépcủachủnghĩatưbảnsơkhai.

TuyvậykhôngthểnóirằngNapoléonIIIđãcómộtmụctiêuthuộcđịarõrệt khi phái Rigault deGenouilly đếnĐàNẵng.Đúng hơn, ông ta đã lấyquyếtđịnhđódướiảnhhưởngcủatìnhhìnhchínhtrịtrongnước.Muốnthiếtlậpmộtchếđộđộctài,NapoléonIIIcầncócácthànhcôngquânsựhầuvuốtve tựáidân tộc,đồng thờichophépông tưởng thưởngquânđộivà thăngchức những sĩ quan mà ông muốn bảo đảm sự trung thành. Mặt khác,NapoléonIIIdựavàođảngThiênChúađểcaitrị.Đảngnàyủnghộôngtrongnhững năm đầuĐế chế, nhưng sau đó, vấn đềRô-ma khiến những ngườiThiênChúaxaông:họsợrằngchủtrươngthốngnhấtnướcÝmàôngbảotrợsẽđemlạinhữnghậuquảtaihạichouyquyềncủaGiáohoàng.ChínhvìđểkéolạinhữngngườiThiênChúađómàNapoléonIIImuốnlàmthỏamãnhọbằngcáchhỗtrợnhữngđòihỏicủacácpháibộtruyềngiáoởViễnĐông,củngcốvịthếtruyềnthốngcủanướcPháp“trưởngnữcủaGiáohội”,nângcaouydanhcủaHoàngđếtrongmắtnhữngngườibảothủvàngườiThiênChúa,nhưmộtvịvuabảovệquyềnlợicủaconchiên.

CácbậntâmnàylàrõràngnhấttrongđầucủaNapoléonIII.Vìvậy,ôngrấtnhạycảmđốivớicácvậnđộngvàthỉnhnguyệnmànhữnggiáosĩ thừasaiđãđệđạtlênông.Điềugìkhácchỉlànhữngýtưởngmơhồcủaông,sựmùtịthoàntoàncủacácbộtrưởngthờiấyvềmộtxứmàlúcđóngườiPhápgọilàCochinchine.ĐiềunàyphảnánhrõtrongcácchỉthịmàNapoléonIIIgởichoRigaultdeGenouilly.

I. CÁC VẬN ĐỘNG CỦA NHỮNG GIÁO SĨ THỪA SAI BÊNCẠNHNAPOLÉONIII

Khởiđầuchocuộc“biểudương”hảiquânnóitrên,đượcquyếtđịnhvớisựđồngthuậncủachínhphủTâyBanNha,lànhữngvậnđộngmạnhmẽcủacác thừa sai bên cạnhHoàng đế cũng như bên cạnh sứ bộ Pháp ở TrungQuốc.CácđạidiệncủaPhápởTrungQuốc,theolờikêugọicủanhữngthừasai,luônluônyêucầucanthiệpvàoViệtNam.Vềvấnđềnày,ĐặcpháiviênngoạigiaoDeBourboulonđãviếtthưhailần,vàotháng8và9năm1852,choBộtrưởngNgoạigiao.Năm1855,DeCourcy,bíthưcủasứbộPhápởTrungQuốc,theolệnhcủaHoàngđếmuốntậptrungcáctàiliệuvềcácpháibộ truyền giáo ởĐôngDương, đã tiếp xúc với cácKhâm sai tòa thánh ởXiêm(naylàTháiLan),ViệtNamvàCamBốt;chínhtừnhữngtin tứcdocác vị này cung cấpmà chính phủ Pháp đã quyết định gởiMontigny đếnthựchiệnsứmệnhtrongcácvùngnày.

Nhưngchínhyếunhấtlànhữngvậnđộngđượcsựhỗtrợcủacácnhânvậtquan trọng như Tổng Giámmục Bonnechose của vùng Rouen[65] và củachínhHoànghậu:nhữngvậnđộngấyđãthànhcôngtrongviệcthuyếtphụcNapoléonIIIdùlúcấyôngkhôngcókếhoạchthuộcđịanàorõrệt.Cácvậnđộngnàyđếntừhaigiáosĩthừasai:linhmụcHuc,thànhviêncủaHộithánhLazarre,cựusứbộ tòa thánhởTrungQuốc,TartarievàTâyTạng, tácgiảcủa sáchGiaTôgiáoởTrungQuốc,TartarievàTâyTạngcùngnhiều tácphẩmkhác vềTrungQuốc; và giámmụcPellerin,Khâm sai tòa thánh tạiBắcNamkỳ.

A.CácthỉnhcầucủalinhmụcHucTrongvănthưgởilênHoàngđế,linhmụcHuctrìnhbàycácmốilợimà

việcchiếmViệtNamcóthểmanglạichoPháp[66].Lợivềchiếnlược:“ĐàNẵngnằmtrongtayngườiPhápsẽlàmộthảicảng

khôngaitấncôngnổivàlàcứđiểmquantrọngnhấtđểchếngựBắcÁ.”

Lợivềkinhtếvàthươngmại:“LãnhthổCochinchine[67]mầumỡcóthểsánhđượcvớicácvùngnhiệtđớigiàucónhất.Xứnàythíchhợpchoviệctrồngtrọtmọisảnphẩmthuộcđịa.Cácsảnphẩmchínhvàphươngtiệntrao

đổihiệncó làđường,gạo,gỗxâydựng,ngàvoi,v.v...; sauhết làvàngvàbạcmàcácmỏrấtphongphúđãđượckhaitháctừlâu.”

Lợivềtôngiáo,tấtnhiên:“Dânchúnghiềnhòa,cầnmẫn,rấtdễdãiđốivớiviệctruyềnbáđứctinGiaTô...ChỉcầnmộtítthờigianlàcóthểcảihóatoànbộthànhtínđồGiaTôvàcondântrungthànhvớiPháp.”

Tứclàtrênmọiphươngdiện,theolinhmụcHuc,CochinchinelàđồntrạmthuậntiệnnhấtchoPháp.Mặtkhác,việcchiếmđóngxứnàylà“việcdễnhấttrênđời,không tốnkémgìcảchonướcPháp”,bởivìdânchúng“rênxiếtdướichếđộbạotànkinhkhủngnhất...sẽđóntiếpchúngtanhưnhữngngườigiảiphóngvàânnhân”.Tómlại,vìrấtquantrọngchoPhápphảicómộtcơsởgiàuvàmạnhởViễnĐông,nêndứtkhoátphảichiếmCochinchine.VàphảilàmgấpchừngnàohaychừngấyvìAnhcũngđã“dòmngóĐàNẵng”.

ChínhlinhmụcHucđãdângvănthưnàylênHoàngđếvàotháng1năm1857.Napoléon IIIđưasangchoBộ trưởngNgoạigiaoWalewski,vàôngnàyyêucầuCintrat,GiámđốcCụcChính trị, làmbảnbáocáovềvăn thưnày. Sau báo cáo, Napoléon III quyết định giao phó vấn đề cho một Uỷban[68]đượcthànhlậpngày24tháng4năm1857.

Sau cuộc hội kiến với Napoléon III, linh mục Huc tràn đầy hy vọng.Trong thư đề ngày 21 tháng 5 năm 1857 gởi Chưởng lý của các phái bộtruyềngiáoởHồngKông,ôngviết:“CólẽNgàisẽthấylạichuyệnmớilạtạiCochinchine.TôiđãthảoluậnlâuvớiHoàngthượngvềvấnđềnày”[69].

B.CácthỉnhcầucủagiámmụcPellerinThất vọngvì sự thất bại của sứbộMontigny, giámmụcPellerin quyết

địnhtheolờikhuyêncủađồngsự“điPhápđểtrìnhbàyvớiHoàngđếtìnhtrạngthêthảmcủacácpháibộthừasaidocácbiệnphápnửavờigâynên”.ĐếnPhápvàođầutháng5,ngày16tháng5ôngtrìnhbàytrướcUỷbanvàngày21tháng5traochoUỷbanmộtbảntrầntìnhchitiết, trướckhiđượcNapoléonIIItiếpkiến.TrongmộtbứcthưgởichomộtthừasaiởTâyTạng,ông tường thuậtvàichi tiếtđáng lưuývềcuộchộikiếnấy:“Hoàngđếđãtiếptôirấtniềmnởvàcònbancấpchotôinhiềuhơnnhữnggìtôixin.HoàngđếhếtsứcsẵnlònggiúpđỡcácpháibộvàýHoàngthượngmuốnrằngcácthừasaiPhápphảiđượctựdoởkhắpnơi;phảicầunguyệnThiênChúagiữlại người củaChúa trên ngai. Các phái bộ củaNgài, các phái bộ ở TriềuTiên,ởNhậtBảncũngsắpđượctựdonaymai,phảihyvọngđiềuđó.NướcPhápsẽdựngcơsởvữngvàngtạicácxứđó,vàrồisẽkhôngcònsựngượcđãinữa”[70].

Nhưngsựviệccóvẻkéodàimãi.Giámmụcsốt ruộtvà thấynênnhắc

nhởNapoléonIIIvềvấnđềấy.Ôngviếttrongthưđềngày30tháng8năm1857:“XinHoàngthượngchophéphạthầnnhắclạimộtlầnnữavềnhữngngườimớicảiđạokhốnkhổởxứCochinchinevàcácthừasaiPhápởnướcAnNam;hiệngiờmáuhọđangđổvàtìnhcảnhhọcònkinhkhủnghơntừkhicócuộcvậnđộngsauchótcủanướcPháp.Nếubâygiờchẳngailàmgìcảchochúngtôi,erằngGiaTôgiáosẽbịtiêndiệttạicácvùngđấtcóvẻrấtsẵn sàng đón nhận ân đức của tôn giáo này và của vănminh...Chúng tôikínhxinHoàngthượngđừngbỏrơichúngtôi.ĐiềumàHoàngthượngbanchochúngtôisẽkhiếnchoânphúccủaThiênChúabanxuốngchoHoàngthượngvàtriềuđạihuyhoàngcủaHoàngthượng...”[71]

Sauđó,giámmụcPellerintrởvềRô-mavàđượcGiáohoàngPieXItánthànhcácvậnđộngcủaông.

XuyênquanhữngcanthiệpcủalinhmụcHucvàcủagiámmụcPellerin,ta ghi lại ý tưởng chính sau đây: cuộc viễn chinhmà hai vị ấy thỉnh cầu,nhândanhcácthừasaiởViệtNam,khôngphảilàmộtcuộcbiểudươnglựclượngđơnthuần,cũngkhôngphảilàmộtcuộcchiếmđóngtạmthờimộthaynhiềuđịađiểmtrênlãnhthổViệtNam;rõràngđâylàmộtcuộcviễnchinhthuộcđịa,vìnónhằmxâydựngmộtthuộcđịaPhápvĩnhviễnởgócnàycủaViễnĐông.Ýtưởngnàyđượcmộtgiáosĩthừasaikhác,linhmụcLegrandde la Liraye, trình bày hùng hồn hơn trong bản luận cương ông gởi choNapoléonIIIvàokhoảngtháng12năm1857.Chođếnnaycácngườiviếtsửkhôngbiếttàiliệunày[72],cólẽvìvậnđộngcủalinhmụcLegrandquátrễ:thậtvậy,NapoléonIIIđãra lệnhcanthiệpvàoViệtNamtừtháng11năm1857.

C.LuậncươngcủalinhmụcLegranddelaLirayeĐiềuđộcđáocủa linhmụcLegrand làmuốnxemvấnđề“trướchếtcó

tínhcáchchínhtrị”.Tháiđộnàylàmmếchlòngcácthừasaikhác,nhưngnóchophépôngtrìnhbàyvấnđềmộtcáchrõràng,khôngquanhco,dướimọikhíacạnh,chínhtrị,kinhtế,quânsự,nhấtlàquânsự,vìôngmuốnđóngvaimộtnhàchiếnlược.

1.LợiíchchínhtrịvàchiếnlượcTheo linhmục Legrand, chỉ cần nhìn vị thế địa lý của “xứAnNam”,

ngườitahiểungayviệcchiếmđóngxứnàylàquantrọngđếnđâuchonướcPháp: “Trong hiện tình, khiAnh chiếm trọnẤnĐộ đến tậnSingapour vàchuẩnbịxiếtchặthơnnữaTrungQuốc,cầncắtđứtsựgiaothônggiữacácthuộcđịacủahọ,rồicùngvớiTâyBanNhaởPhiLuậtTân,HàLanởJavavàSumatradựnglênmộtchướngngạinàođó,mộtđiểmtrọngtàichongườithua trận nếumuốn nói thế,một điểmgiám sát đối với kẻ thắng trận quá

thamlam,mộtđiểmnươngthânvàtrúẩnchotàubècủachúngtahìnhnhưđanglangthangphiêubạttrongkhắpvùngViễnĐôngnày,vàcuốicùnglàmộtđiểmtiếptếvàthươngmạichonhữngngườitrunggianbuônbángiavịcủa chúng ta vốn chỉ được các lá cờ nướcngoài bảo đảmvà che chởnơivùngđấtquáxaTổquốcnày.”

2.LợiíchkinhtếVươngquốcnàyrấtxứngđángvớimộtcơsởthuộcđịaxétvềmặtgiàucó

củađấtđai,vốnhơnhẳnPhiLuậtTân,JavavàBornéo,cũngnhưvềmặtdânchúng,vốn“dễbảo,thôngminhvàsiêngnăng”.Tàinguyêncủaxứấy“sẽkhiến nước Pháp yêu thích vùng đất đẹp nhất và quí nhất này so với cácthuộcđịacũvàmớicủaPháp”.

3.KhảnăngxâmchiếmVùngđấtmỹmiềuvàquígiánàysẵnsàngrơivàotayPháp,vìnhiềulý

do.Trướchết,dânchúngluônluôntrungthànhvớinhàLêbịtruấtngôi“bởicácbiếncốlớncủacuốithếkỷtrước”;họđaukhổdướichínhphủhiệnthời,“mộtchínhphủtànbạo,bấtcông,lừadốivàđầycưỡngđoạtkhiếnchođấtnướcngàycàngthêmđaukhổvàvìthếđangcựamìnhvàsẵnsàngnổidậy”.

Trướcviễntượngsựnổidậyđó,quânbinh“runsợvàchánnảntronghầuhếtcáctỉnhmiềnBắc”;đằngkhác,quânđộinàyvừamớichứngtỏsựbấtlựcquaviệccầuhòavớinhữngngườiTrungQuốcnổiloạnvàcướppháởvùngđóthayvìphảiđánhtan.

SựnổiloạncũngđangấpủởphíaNam,nơicó2dântộcthiểusốđangsốngnhụcnhã:đólàngườiChăm(trướckiagọilàngườiChàm)[73]bịđưatrởluivềtìnhtrạngbộlạcởtỉnhBìnhThuận,vàngườiCamBốt“bịbuộcphảinhượngchokẻchiếnthắngtấtcảcáccửasôngvàcácvùngphùsamênhmôngcủaconsônglớnđượctạmdùnglàmbiêngiới”.

Cùngvớicácyếutốbấtổnđó,ôngVuakhôngconnốidõisaumườihaymườilămnămkếthôn,“đangđắmchìmtrongnhữngkhoáilạcsađọanhất,chỉbiếtsốnggiữahơnnămnghìncungphimàôngchỉvuithúlúctắmhoặclúcđóng tuồngvới họ”.Cònquan lại, “họ chia làmhai pheđểgiànhgiậtchứcvụvàthunạpbộhạ;họtạonênđầyrẫynhữngkẻthamlam,ăncủađútvàgianác,tạicáctỉnhbọnnàylấysựđaukhổcủadânchúnglàmtròvuivàđànáphọ”.

Phải chăngnướcPháp sợmột cuộcviễn chinh tốnkém?Hãyyên tâm!“Hải quânAnNamcó thể nói là không còn nữa từ sau vụĐàNẵng năm1847:đãcólệnhkhôngđóngthuyềntheokiểuÂuchâunữa,cònghetrongnước thì thiếuvũ trangvà thiếtbị”.Vậy,khôngcógìphảisợvềmặt thủy

chiến.Trênbộư?“Quânđộithiếutổchứcvàkhígiới:quânđộiđócótínhdânsựhơnlàquânđội,họkhôngbiếtdùngđạibácvàsúng,chỉcómộtsốrấthiếmlàcókhảnăngsửdụng”.Quânđộiđócókhoảng60.000hay70.000ngườicho toànxứ,không thể tậphợp tạimộtđịađiểmquásố10.000hay15.000tinhbinh,mà“theoýtôi,kỹthuậtchiếnđấuvàlòngcanđảmkhôngthểchốngnổimộttrungđoànPháp”.Sauhết:“Thànhlũybịhưnát,chỉcòncáclũytrebaobọcthànhphốvàlàngmạclàcònđángngạiđôichút,nhưngvớicácchấtliệudễcháyđó,khôngcógìkhókhănchoviệcchiếnthắng,vảlạitôikhôngtinrằngdântộcđócóđủcanđảmđểquyếttâmchiếnđấusauthànhlũynày”.

Kếtluận:tráiđãquáchínrồi,khôngthểkhôngrụng;lạyChúađừngđểnórơivàotayngườiAnh!Mọingười,dânchúngvàchínhquyền,“tôinói,mọingườimongthấynướcPhápcắmcờPháptrêncácbờbiểnnày”.Mọingườisốt ruột, ngạc nhiên trước thái độ bất động của Pháp, trước sự chậm trễ,trướccácvậnđộng sai lầmchođếnnay,mọingườimongđợi “từngngàyđược thấy tàu chiến của chúng ta đến dùng súng đại bác đòi hỏi” nhữngquyềnlợimàhiệpước1787đãdànhchoPháp,nhữngquyềnlợimàngườiAnNamchođếnnayđãphủnhận“mộtcáchbấtcôngvàhènhạ”.

4.KếhoạchxâmlăngĐó là các nhận định đại cương. Còn về kế hoạch xâm lăng, linhmục

Legrandde laLirayeđềnghịmột cuộc tấn côngngoại giaođược tiếpnốibằngmộtcanthiệpvũtrangtrongtrườnghợpthấtbại.

Vềtấncôngngoạigiao,trướchết,hãydângmộttặngphẩmchoVua:đólàlệthườngcủaxứnày;huốnghồ“tặngvậtluônluôncóhệquảtốt”;kếđến,trìnhtạiĐàNẵnghoặctạicửasôngdẫnvàoKinhđômộtbứcthưnóivềtựdothươngmại,vềnhữngsỉnhụcmà“nướcnàyđãgâychoPháp”,nhữngbấtcôngđốivớingườiPhápkhi tànpháviệcbuônbáncủahọ,khixử tửcácthừasaiGiaTôgiáo,khikếttộinhữngngườiGiaTôlàthủphạmcủanhữngkhuyếncáo“đúngđắnvàônhòa”mànướcPhápđãnhiềulầnđưarađểbênhvựchọ,cuốicùngvềsựbộiơn“mànướcnàyđãphạmtrướcmắt toànthếgiớikhiđoạntuyệtmộtcáchvôliêmsỉvớimộtnướcđồngminh”saukhiđãtiếpnhận“biếtbaogiúpđỡvềngườivàtiềnbạc”.Đểkếtluận,tađòi:

-quyềnđạidiệnbằngmộtđoànsĩquantạinhiềuđiểm(PhúQuốc,CamRanh,ĐàNẵng,CửaCấm)đểbảođảmtựdolưuthông,tựdobuônbántạicáccảnglớntrongnước,tựdotôngiáochomọitínđồGiaTôvàquyềncưtrúchocácthừasainhưdướithờiGiaLong;

-chiếmgiữvĩnhviễnĐàNẵngvàcácđảophụcận,HộiAnởphíaNamvàHảiVân,CùLaoChàmởphíaBắcđểlàmđiểmtrúẩn,tiếpliệuvàkho

hàng;-cuốicùng,mộtliênminhphòngthủvàtấncông.Tronghaiđiềusẽcómột,hoặcVuachấpnhậnyêucầucủaPháp,hoặc

Vua“tứcgiậnvàtừchối”.Trongtrườnghợpđầu,Phápsẽlậpnềnbảohộ,sẽđốixửđànghoàngvớiVuavàgiữVuaởlạingôicùngcácđặcquyền“vớicácđiềukiệnhợp lý”.Nhưng linhmụcLegrandkhông tingiả thuyếtnày.Vậychỉcòngiảthuyếtsau,thếlàchiếntranh.“Theotôi,chiếntranhlàcáchduynhấtđểđạtkếtquảnghiêmchỉnhđốivớinướcấy.Phảichấpnhậnchiếntranhnhưlàcáchtốtnhất,phảiđánhgấpBắckỳ,HuếvàĐàNẵngcùnglúc,nếuđượcthìlậtđổchínhphủ,bànchuyệngiảiphónghaidântộcchiếnbạiởNamkỳvàđặtlênngôiởBắckỳmộtkẻtựxưnglàconcháunhàLê”.[74]

Đểtỏralàmộtngườicónăngkhiếuvềquânsựkhôngkémnăngkhiếuvềtổchứcgiáohội,ôngđưaracảmộtkếhoạchhànhquânđầyđủ,nêulêncácphươngtiệnsửdụng,chỉrõcácđiểmnênchiếm,giảithíchlýdo,ướclượngsốtàuvàquânđộiđưavàocuộcchiến,v.v...Cuốicùng,ôngtatìnhnguyệnthamgiacuộcviễnchinhvớitưcáchthôngngônđểtuyểnmộtạichỗ“nhữngngườibảnxứgianhậpvàođộibinhcủachúngtavàhọsẽhếtsứcvuimừngkhiđượcmangvũkhícùngvớiphùhiệunướcPháp”.

Tóm lại, chính sáchmà linhmụcHuc, giámmục Pellerin và linhmụcLegrandchủxướnglàmộtchínhsáchxâmchiếmthuộcđịa.ChínhsáchxâmchiếmnàyđượccảmộtchiếndịchbáochícủangườiGiaTôhậuthuẫntrongnhữngthángcuốicùngcủanăm1857.Vìmụcđíchđó,tờUniverscủaLouisVeuillot đãphổbiếnbài tựa của linhmụcHuc trong tácphẩmcủaông tamang tênLeChristianisme enChine, auTibet et dans laTartarie (GiaTôgiáoởTrungQuốc,TâyTạngvàTartarie):“Thậtlàđẹpđẽvàvinhdựchotriều đại Napoléon III nếu thiết lập được ảnh hưởng của Pháp tại ĐôngDươngtrênnhữngnềntảngvữngchắcvànếucóthểđòicảviệcthựchiệnnhữngquyềnđãkýkếttronghiệpướcVersaillesvớiVuaLouisXVI”[75].

Tiếptheolàcácbàibáokhác,xuấtbảntrongcácsốtháng12,lênáncácbiệnphápnửavờivàđòihỏixâmlăng:“XứCochinchinesẽthuộcvềchúngtangaykhinàochúngtamuốnxuấthiệnởđó...Đấtxâmchiếmgiàucónàysẽ trảđủngay trongnămđầumọi chiphí chomột cuộcchiếmđóngbằngquânsự”[76].

ChínhLouisVeuillotviếtmộtloạtbabàixãluậnvàotháng4tándươngcôngtrìnhthừasaitruyềngiáovàđòihỏimộtchínhsáchđếquốccựcđoannhư của nướcAnh và nướcNga: “Những thay đổimà sự bành trướng ấy[củaNgavàAnh]đãgâynênchosựquânbìnhcũcủaÂuchâu,buộcchúngta phải cóMadagascar ởẤnĐộdương,Namkỳ trong biểnHoaNam, và

TriềuTiênnơicácbiểnBắcViễnĐông”[77].TậpsanGiaTô,tờCorrespondant,đăngmộtbàingày25tháng12củatác

giảP.Douhairecũnglênánnhữngbiệnphápnửavời:“Hoặcchúngtađừnglàmgìcả...hoặcphảicóquyếttâm,vìchúngtacóđủsứcmạnhvàcanđảm,để hoàn thànhmột chinh phục...”. Bài báo chứngminh lợi ích kinh tế vàchínhtrịcủaviệcchiếmđóngNamkỳ,điềunàyđemlạichokỹnghệPháptơlụa,bông,đường.Tácgiảkhôngquênnóithêm,theokiểucủacácthừasai:cuộcchinhphụcsẽdễdàngvàngườiPhápsẽđượcđóntiếpnhưngườigiảiphóng[78].

TháiđộcủaUỷbanNamkỳrasaotrướccácdẫndụđócủanhữngthừasai?

II.THÁIĐỘCỦAUỶBANNAMKỲĐượcchỉđịnhthànhlậpngày22tháng4,UỷbanNamkỳđượcđặtdưới

sựchủtọacủaBátướcBrenier,côngsứtoànquyềnởNaples.ĐạidiệncủaBộNgoạigiao làPierreCintrat; củaBộHảiquân làĐôđốcFourichonvàĐạitáHảiquânJaurès;vàcủaBộThươngmạilàFleury.ChỉcóCintratlàdodự;tráilại,cácvịkhácrấttánthànhcuộcviễnchinh.

VấnđềthứnhấtđặtrachoUỷbanlàcâuhỏipháplý:phảichăngnướcPhápcóquyền,nhưcácthừasaichủtrương,đòithihànhcácđiềukhoảncólợichomìnhtronghiệpướcđượckýnăm1787giữagiámmụcBáĐaLộc,đạidiện toànquyềncủaNguyễnÁnh,vớichínhphủcủaVuaLouisXVI?Câutrảlờilàkhông:ngườiPhápchưabaogiờthihànhhiệpướcnày,nên,theo nhận định của Uỷ ban, không thể đòi phía Việt Nam thi hành việcchuyểnnhượngĐàNẵngvàCônLôn.Tuynhiên,căncứvàolýlẽcủalinhmụcHucvàcủagiámmụcPellerin,Uỷbanghinhận“sựgiúpđỡkhôngchốicãiđược”củangườiPhápcho“VuaxứNamkỳ”[79].

Bavấnđềkhác thuộccác lãnhvựckinh tế, chính trị,quânsựvà thuộcđịa.CanthiệpvàoNamkỳcólợigìvềkinhtếvàthươngmại?Cáclợiíchchính trị ra sao? Những phương tiện nào sẽ phải sử dụng cho cuộc viễnchinhnày?TínhchấtcủathuộcđịaPhápởNamkỳsẽlàthếnào?

A.VấnđềkinhtếvàthươngmạiViệtNamđượccácgiáosĩthừasaitrìnhbàynhưlàmộtxứrấtgiàu.Giám

mụcRetordviết:“NướcPhápsẽtìmthấyởxứsởđẹpđẽnàynhiềumỏvàng,bạc,đồng,sắtvàthanđá,nhiềugỗtốtđểđóngtàu;Phápsẽcómộthảicảngan toàn cho các hạm đội và thực phẩm cho lính thủy củamình... Tại đóngườitacòncóthểthiếtlậpmộtnềnthươngmạiquantrọngvềgạo,bông,muối,cau,lụa,tơcùngnhiềumặthàngkhác...”[80].

TrướcUỷban,giámmụcPellerincũngnhấnmạnhtrênkhảnăngtrồngcàphêvàkhaithácmỏvàng,mỏthan,mỏđồngvàmỏsắt[81].

Các lời tuyênbốnhưvậyhấpdẫnđạidiệncủaBộThươngmại.FleurytrìnhbàychocácđồngsựvềviệckỹnghệPhápđangcầncácthịtrườngmới.Ông cho biết, hằng nămngười Pháp tiêu thụ 25 triệu đơn vị[82](*) đườngngoạinhập,20triệuđơnvịgạo,17triệuđơnvịcâythuốcnhuộm,62triệuđơnvịtơsống,65triệuđơnvịgỗđểchếtạovà121triệuđơnvịbông.Namkỳcógiúpđượcchăngchothị trườngPháp,hoặcởmặtxuấtcảng,hoặcởmặtnhậpcảng?[83]FourichonvàJaurèstrảlờirằnghọhoàntoàntintưởngnơiviễncảnhấy:“Namkỳđápứngđầyđủcácđiềuđó,nếukhôngởmặttiêuthụthìítracũngởmặtsảnxuất”[84].

B.LợithếchínhtrịLợiíchkinhtếcóvẻhiểnnhiên.Nhưng,theoFleury,cáclýlẽchínhtrị

mớilàquyếtđịnh,còncácquantâmthươngmạichỉđứnghàngthứyếu[85].ĐâycũnglàquanđiểmcủalinhmụcHuc,vìtrongvănthưôngđặcbiệtnhấnmạnhtrênlýdochínhtrịcủacuộcviễnchinh:theoông,miềnViễnĐôngsắpbịxáotrộn.Dùnglạicácýtưởngcủamột thừasai,ĐôđốcFourichonnêucâuhỏi:“Trong lúcngườiNgabành trướngxuốngphíaNamsôngAmour(ÁiTử)vàtrênquầnđảophíaBắcnướcNhậtBản,tronglúcAnhchắcchắnsẽchiếmChusanvàcó thể luôncảĐàiLoancùngcácđiểm tuyệtvờidọcduyênhảiTrungQuốc,tronglúcngườiHàlanmởrộngsựthốngtrịcủahọđếnMãLai,tronglúcngườiMỹtìmởđónhữngcăncứtrúẩnvàtiếpliệu,trong lúcTâyBanNhađangmởmangnhómquầnđảoPhiLuậtTânxinhđẹp, lẽnàoPhápchỉ có thểđóngvai tròbàngquan,khôngnghĩ cách làmsống lạinhữngngàyhuyhoàngcủa sựbành trướnghànghảivà thuộcđịacủamình?”

DĩnhiênlàFourichonkhôngnghĩrằngPhápsẽhànhxửnhưvậy,vàônghyvọngcôngviệccủaUỷbansẽgiúpchínhphủsángtỏvấnđềnày[86].

C.Tháiđộ tiếpđóncủadânchúngViệtNamđốivớican thiệpcủaPháp

ĐểlôikéonướcPhápvàocuộcxâmlăngViệtNam,chiếnthuậtcủacácgiáo sĩ thừa sai là trìnhbàynhư thểđây làmộtviệc làmhết sứcdễdàng.Chúng ta đã nghe những lời khẳngđịnh dứt khoát của linhmụcHuc, củagiámmụcPellerinvàcủalinhmụcLegrandvềđiểmnày.Nhưngcuộcxâmlăngcàngtrởnêndễdànghơnkhidânchúng,bịđènéndướisựápbứccủatriều đình và quan lạiHuế, sẽ đón tiếp người Pháp như những người giảiphóng.Đólàcáclời tuyênbốcủalinhmụcHucvàcủagiámmụcPellerin

trướcUỷban.Cácthừasaikhác,nhưlinhmụcLibois,đạidiệncủacácSứbộTruyềngiáoHảingoạiởHồngKông,vàgiámmụcRetord,KhâmsaiTòathánhtạiTâyBắcbộ,cũnglặpđilặplạimãiđiềuđóvớiĐạidiệncủaPháptạiTrungQuốc[87].

CácgiáosĩthừasaiấyxácnhậnrằngchắcchắnngườiPhápsẽnhậnđượcsựgiúpđỡvàhợptáccủangườiGiaTô.LinhmụcHuc,dùchưahềsốngtạiViệtNam,tuyênbốrằng600.000conchiênbảnxứ,tuyệtđốitrungthànhvớinhữngthừasai,vẫncòngiữtruyềnthốnghữunghịđốivớiPháp.GiámmụcPellerincònđixahơnnữavàquảquyếtrằng600.000conchiênnàysẽgiúpđỡngườiPháp,vànhữngthầygiảngdocácthừasaiđàotạo“biếtphongtục,tậpquánvàhầunhưrànhngônngữcủachúngta”cókhảnăng“trởthànhnơiđàotạođểchúngtatuyểnnhữngquanlạimới”.

Các tuyên bố này gây ảnh hưởng to lớn trênUỷ ban, vàUỷ ban dùngnhữngtintứcdocácthừ