godinje - arhitektonska radionica

EXPEDITIO

Godinje

expeditio godinje 2004

Publikacija štampana sredstvima Ministarstva kulture i medija Crne Gore

Izdaje:EXPEDITIO, KotorCentar za održivi prostorni [email protected], 302521

Fotografije, crteži, skice, planovi, 3D, GIS:EXPEDITIO i učesnici radionice

Dizajn i priprema za štampu:EXPEDITIO Naslovna:

©2005 expeditio

01

expeditiogodinje 2004

Sadržaj

02 EXPEDITIO04 Arhitektonske radionice kao model za istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa Crne Gore

I Arhitektonska radionica Godinje 2004 05 Organizacija i učesnici06 Opis projekta – polazišta i ciljevi07 Metodologija i aktivnosti 08 Aktivnosti

II Godinje 013 Skadarsko jezero 016 Crmnica018 Godinje - Istorijski podaci 020 Godinje – opis sela 021 Šire okruženje nekad i sad022 Grupacija Lekovića

III Analize i istraživanja025 Podaci o pojedinačnim objektima - Baza poda-taka u GIS-u026 Analiza cjeline – grupacija Lekovića • Hronologija• Javne komunikacije• Prolazi i podzemne veze030 Analiza kuće• Tipologija kuća 033 Karakteristični elementi038 Dvori Balšića

IV Valorizacija i smjernice041 Mogućnosti za razvoj vinogradarskog turizma, Vesna Maraš042 Valorizacija045 SWOT analiza046 Uslovi, principi, smjernice, Intervencije, Konk-retne aktivnosti

049 Literatura

02


EXPEDITIO

EXPEDITIO je nevladino i neprofitno udruženje sa sjedištem u Kotoru. EXPEDITIO je organizacija osno-vana 1997. godine od strane šest studenata završne godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, sa ciljem unaprijeđenja arhitektonskog i vizuelnog okruženja na teritoriji Srbije i Crne Gore.

Od juna 2003. godine EXPEDITIO obavlja i funkciju Re-gionalnog Centra Javnog zastupanja (RAC), čiji je cilj unaprijeđenje odnosa između nevladinog, poslovnog i državnog sektora.

VizijaKvalitetan prostor za ljepši život.

MisijaPodsticanje održivog prostornog razvoja kao i unaprijeđenje urbanih i ruralnih sredina u Srbiji i Crnoj Gori kroz djelovanje u oblastima arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja, zaštite životne sredine i razvoja civilnog sektora.

Sektori>>> Kulturno nasljeđe>>> Održiva arhitektura>>> Prostorno planiranje>>> Civilni sektor

Djelatnosti

U cilju ostvarivanja vizije i misije, EXPEDITIO obavlja slijedeće djelatnosti u oblasti arhitekture i dizajna, urbanizma, prostornog planiranja, vizuelnih umjet-nosti, kulture i javnog zastupanja:

> Promoviše principe održivog razvoja i savremenih tendencija u oblasti arhitekture, urbanizma i prostor-nog planiranja;> Promoviše vrijednosti i značaj, te ukazuje na prob-leme stvorenog i prirodnog okruženja;> Identifikuje probleme, promoviše i učestvuje u pronalaženju rješenja devastiranih i ugroženih loka-liteta (konkretnim projektima- istraživanja, studije,

kasnih kampanja javnog zastupanja, međusektorske saradnje kao i u drugim oblastima od interesa za održiv i uspješan rad pripadnika vladinog, nevladinog i privrednog sektora;> Pruža konsultantske usluge predstavnicima nev-ladinih organizacija, državnih organa i institucija i privrednih subjekata;> Sprovodi monitoring;> Kreira i ažurira baze podataka o nevladinim or-ganizacijama, državnim organima i institucijama na lokalnom i republičkom nivou, medijima i dona-

radionice...);> Promoviše ekološke principe u graditeljstvu (ekološka kuća, eko-turizam,...);> Organizuje naučne, stručne i istraživačke projekte u okviru svojih djelatnosti;> Publikuje štampani i elektronski materijal u oblas-tima svoje djelatnosti;> Ostvaruje saradnju sa Univerzitetima, stručnim udruženjima i drugim organizacijama, iz javnog, privrednog i neprofitnog / NVO sektora u Crnoj Gori i inostranstvu koje se bave srodnim djelatnostima;> Povezuje državni, privredni i NVO sektor kao i građane radi bolje međusobne saradnje; > Unaprijeđuje rad nevladinog sektora, pomaže u razvoju i povećanju kapaciteta nevladinih organiza-cija;> Organizuje treninge za sticanje vještina i znanja iz oblasti organizacionog razvoja, sprovođenja efi-

03


torima;> Pruža pomoć i savjete nevladinim organizacijama i drugim zainteresovanim licima za pripremu, imple-mentaciju i evaluaciju programa, projekata i inicijativa u skladu sa zahtjevima domaćih i stranih donatora;> Pruža usluge u oblastima svoje djelatnosti u cilju održivosti organizacije;> Sprovodi sve ostale djelatnosti vezane za ostvar-ivanje vizije i misije organizacije;/ Izvod iz Statuta EXPEDITIO /

04


Ruralno nasljeđe u Crnoj Gori i problem njegove valorizacijeArhitektonske radionice kao model za istraživanje i valorizaciju ru-ralnog nasljeđa Crne Gore

Cilj ovog projekta je bio da se arhitektonske radi-onice ponude kao model za istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa Crne Gore, sa akcentom na edu-kaciju učesnika, studenata arhitekture i defi nisanje konkretnih smjernica.

Ruralno nasljeđe u Crnoj Gori još uvjek nije va-lorizovano na pravi način. Rijetki su primjeri pojedinačnih objekata ruralnog graditeljstva koji su zakonom zaštićeni, tj. upisani u Registar spomenika kulture. Međutim, nijedno selo kao cjelina nije zaštićeno. Neke cjeline su samo pre-poznate kao vrijedne od strane stručnjaka službe zaštite spomenika kulture ali većinom nisu detaljnije

i sistematski istraživane. Još uvjek, sem kod manjeg broja lokalnih zajednica i rijetkih pojedinaca, ne postoji razvijena svijest o vrijednos-tima ruralnog nasljeđa. Ono još uvjek nije prepoznato kao jedan od potencijala za razvoj sredine. Sem spomeničkih, istorijskih i arhitetonskih vrijednosti koje ovo nasljeđe svakako posjeduje nisu prepoznate ni njegove ekonomske, fi nansijske i dr. vrijednosti koje mogu biti važan e-lemenat za razvoj sredine.

05


I ARHITEKTONSKA RADIONICA GODINJE 2004

Organizatori:• EXPEDITIO• NVU GODINJEVrijeme trajanja projekta: 14.maj - 23.maj 2004. god.Mjesto: Godinje, Skadarsko jezeroKoordinatori projekta:• Miško Leković, NVU GODINJE• Aleksandra Kapetanović, EXPEDITIOOrganizacija:• Tatjana Rajić, EXPEDITIO• Biljana Gligorić, EXPEDITIOSaradnici:• Zorica Tomanović, Građevinski fakultet Podgorica, EXPEDITIO

tonskom fakultetu u Beogradu• Mina Stanković, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu• Milica Tanasijević, student IV go-dine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu• Jovana Timotijević, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u BeograduGosti, predavači• Darko Saveljić, Centar za zaštitu i proučavanje ptica, Republički zavod za zaštitu prirode, Podgorica• Dr Vesna Maraš, Biotehnički institut Podgorica

Sponzor projektaFresh & Co, NEXT, Podgorica

Učesnici:• Vladimir Cvejić, student V godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu• Snežana Ćuruvija, student III godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu• Sandra Drašković, student IV godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu• Luka Kukrić, student II godine Arhitek-tonsko-građevinskog fakulteta u Banjaluci• Milica Lopičić, apsolvent na Arhitek-tonskom fakultetu u Beogradu• Ivan Obradović, apsolvent na Arhitek-

Volonterski doprinosEXPEDITIONVU GODINJE

06


Polazište i ciljevi

Selo Godinje na Skadarskom jezeru jedno je od naj- vrijednijih i najatraktivnijih ruralnih cjelina u Crnoj Gori. Kao takvo ono je prepoznato i od strane stručnih službi koje se bave zaštitom kulturnog nasljeđa, ali nije bilo detaljnije istraživano. Za selo nije postojala ni tehnička dokumentacija, kao ni planovi ili smjernice za njegovu zaštitu i razvoj.

Potencijale ovog prostora prepoznala je lokalna za-jednica, i u Godinju je aktivno nevladino udruženje NVU GODINJE koje je već pokrenulo aktivnosti na revitalizaciji sela.

Da bi se ovaj proces nastavio na kvalitetan način članovi udrženja su bili svjesni da je Godinju neop-hodno pristupiti kao ruralnoj cjelini od izuzetnog

značaja i poštovati principe i metodologiju rada na zaštiti i revitalizaciji ovako vrijednih cjelina. Prvi korak u ovom procesu je svakako trebalo biti prikupljanje podataka, izrada dokumentacije, analize i smjernice koje bi poslužile kao neophodna podloga za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji i rekonsturukciji sela.

Na inicijativu NVU GODINJE pozvana je nevladina organizacija EXPEDITIO, zbog prethodnih iskustava na sličnim projektima u Perastu i seoskim cjelinama Grblja, da u okviru arhitektonske radionice sprovede potrebna istraživanja u Godinju. Saradnja između ove dvije organizacije počela je 2003. godine kada su članovi EXPEDITIO učestvovali u akciji čišćenja sela, organizovanoj od strane NVU GODINJE, i kada se i ideja o organizovanju arhitektonske radionice javila.

Ciljevi projekta su bili:• da se podigne nivo svijesti o vrijednostima i potencijalima Godinja, i ruralnog nasljeđa uopšte• da se ova arhitektonska radionica iskoristi kao pilot projekat za arhitektonsko istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa, i posluži kao primjer za druga sela na Skadarskom jezeru i u Crnoj Gori• da se državnim institucijama ponudi materijal u kome će se naći podaci neophodni za valorizaciju Godinja i smjernice za njegovu zaštitu i razvoj• da se učesnici škole upoznaju sa savremenom metodologijom rada na valorizaciji ruralnog gra-diteljstva i steknu znanja o tradicionalnoj arhitekturi • izrada arhitektonske dokumentacije i baze podataka, i na taj način stvaranje neop-hodne podloge za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji i rekonsturukciji sela.

07


Metodologija i aktivnosti

Priprema radionice

Prije početka radionice, u pripremnoj fazi, uspostav-ljeni su kontakti sa pojedincima i institucijama.O ciljevima i planiranim aktivnostima radionice upo-znati su: Ministarstvo kulture Republike Crne Gore, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Ce-tinje, Građevinski fakultet Odsjek za arhitekturuPodgorica. Katastarsku podlogu Godinja, u digital-nom obliku, dobili smo iz Direkcije za nekretnine iz Podgorice. To je bila jedina podloga Godinja koja je postojala.

Prikupljena je literatura koja se sa istorijskog i kulturnog aspekta odnosila na područje Skadar-

tografije)• prikupljanje i bilježenje usmene tradicije, razgovor sa mještanima (priče, legende, ....)• izrada kartona za bazu podataka, za svaki objekat u selu• izrada foto dokumentacije• obilasci sela i okolnih lokaliteta

II faza izrada tehničke dokumentacije• Detaljno arhitektonsko snimanje:- Dvori Balšića- Grupacija pored Balšića• Izrada plana sela (identifikovanje objekata, javne komunikacije, krovovi)• Izrada baze podataka u GIS-u

skog jezera i Godinja, kao i stručna literatura koja obrađuje problematiku tradicionalnog graditeljstva i njegovu zaštitu. Sem toga konsultovane su i važeće međunarodne konvencije i povelje koje se odnose na ruralno nasljeđe, koje je usvojio CIAV – Interna-cionalni komitet za vernakularnu arhitekturu, kao i različiti primjeri istraživanja i djelovanja u ovoj oblasti iz inostranstva

Rad na terenu obavljao se kroz slijedeće faze:I faza prikupljanje podataka • prikupljanje dokumentacije i podataka o istoriji i razvoju Godinja (literatura, stare razglednice, fo-

III faza analize i istraživanja• selo u kontekstu šireg okruženja • selo: položaj, struktura, razvoj, odbrambeni sistem• identifikacija pojedinačnih objekata• analiza tipične kuće, tipologija kuća• karakteristični elementi• dvori Balšića

IV faza valorizacija i smjernice • Valorizacija• SWOT analiza• Uslovi, principi, smjernice• Intervencije• Konkretne aktivnosti

08


Aktivnosti

Prateće aktivnostiPrezentacije, diskusijeTokom radionice organizovane su posjete eksperata, predavanja i diskusije o različitim aspektima i poten-cijalima za razvoj sela. Prezentaciju o prirodnim vri-jednostima i potencijalima Skadarskog jezera održao

je Darko Saveljić iz nevladine organizacije „Centar za zaštitu i proučavanje ptica“ iz Podgorice. Prezentaciju o vinogradarskom potencijalu Godinja održala je Dr Vesna Maraš sa Biotehničkog insti-tuta iz Podgorice.

Posjetili su nas i:Drago Leković iz NVO «Dani Skadarskog jezera», Istraživački tim „Minart“ iz Pule, članovi NVO «Ska-darsko jezero»

Studijski izletSa ciljem upoznavanja šireg okruženja Godinja or-ganizovan je i jednodnevni studijski izlet po Ska-darskom jezeru. Tom prilikom posjetili smo ruralne cjeline Dodoši i Žabljak Crnojevića, veoma korisne zbog komparacije sa Godinjem, kao i ostrva Lesendro i Grmožur.

Akcija čišćenja GodinjaParalelno sa arhitektonskim snimanjem i istraživanjima u nedjelju 15. maja 2004. bila je or-ganizovana akcija čišćenja Godinja. U rasčišćavanju su učestvovali volonteri iz NVU Godinje, članovi NVO Green Home, NVO Skadarsko jezero i Regionalnog ekološkog centra Podgorica (REC) kao i učesnici arhitektonske radionice.

Prezentacija projektaPosljednjeg dana radionice, u subotu 22. maja, u 19:00 na Godinjskom gumnu, je bila organizovana prezentacija rezultata radionice. Učesnici radionice su pripremili power point prezentaciju o rezultatima rada na terenu. Na prezentaciju su bili pozvani kako mještani Godinja tako i svi koji su bili zainteresovani za ovu temu. Prezentacija je bila dobro posjećena i primljena.

09

expeditiogodinje 2004Rezultati projekta• Nakon završetka radionice pripremljen je izvještaj koji je uz foto dokumentaciju postavljen na web sajtu Expeditio www.expeditio.org, i na web sajtu NVO Godinje www.godinje.cg.yu • Sav prikupljeni materijal učesnici radionice su, uz pomoć koordinatora, obradili i pripremili za prezen-tujaciju u publikaciji i na CD-u.

Jedan od ciljeva ovog projekta bio je i da se stvori podloga neophodna za sve slijedeće aktivnosti us-mjerene ka revitalizaciji sela, kao i moguće slijedeće arhitektonske radionice koje bi se bavile nekom od tema kao što su na primjer studije i predlozi revita-lizacije i restauracije sela ili radni kampovi restauracije na konkretnim lokacijama.

Zahvalnost za pomoć pri realizaciji projekta du-gujemo:

Fresh & Co, Beograd Direkciji za nekretnine, PodgoricaGrađevinskom fakultetu, PodgoricaDarku SaveljićuVesni MarašVasiliju BuškovićuZoranu Mrdaku

svim učesnicima, volonterima, mještanimai posebno porodici Leković

010

godinje 2004expeditio

011


012


Skadarsko jezero

013

expeditiogodinje 2004Skadarsko jezero je, sa površinom koja varira između 370 i 540 km², najveće jezero na Balkanu. Nalazi se na jugoistoku Crne Gore, na 6-9 metara nadmorske visine. Prosječna dubina je 5-6 metara, a najniži djelovi jezera nalaze se ispod nivoa mora čineći kriptodepresiju. Najveća je dubina u podvod-nim izvorima koji se ovdje zovu “oka”, od kojih je najpoznatije Raduš sa dubinom većom od 60 metara. Južna obala jezera je razuđena, strma i kamenita, sa mnoštvom malih ostrva, rtova i zaliva, za razliku od sjeverne, koja čini blagi pad Zetske ravnice, sa plavnim livadama i tršćacima.

Posebnu vrijednost jezera predstavlja izuzetan spoj prirodnog ambijenta i kulturnog pejzaža. Među slo-

jevima bogatog kulturnog nasljeđa nalaze se brojni arheološki lokaliteti, sakralna arhitektura, fortifi kacije i ruralne cjeline. Od posebnog su značaja srednjevje-kovni manastiri građeni na ostrvima.U Godinjskom zalivu Lučici nalazi se ostrvo Grmožur, na kojem su još vidljivi ostaci utvrđenja sa zatvor-skim kompleksom, podignutim za vrijeme turskih osvajanja sredinom XIX vijeka, a na kom se gnijezde rijetke ptičje vrste.

Skadarsko jezero proglašeno je nacionalnim parkom 1983. godine, a 1995. upisano je u Ramsar-sku listu kao močvara od međunarodnog značaja, u prvom redu zbog ptica. Od 2001. godine usvaja-

pygmeus), gak (Nycticorax nycticorax), žuta čaplja (Ardeola ralloides), ušatka (Podiceps cristatus), velika bijela čaplja (Egretta alba), siva čaplja (Ardea cinerea), mišar (Buteo buteo), bukavac (Botaurus stellaris), vranac (Phalacrocorax carbo), bjelobrada cigra (Chlidonias hybrida). Posmatranje ptica (bird-watching) zadnjih godina privlači na jezero turiste iz cijelog svijeta.

Jezero je poznato i kao stanište mnogih ribljih vrsta od kojih su ekonomski najznačajnije:šaran, ukljeva i klijen. U proljeće i ljeto zastupljene su i morske vrste (kubla, jegulja i skakavica) koje u jezero ulaze kroz rijeku Bojanu.

njem Prostornog plana od strane Skupštine Republike Crne Gore na jezeru je zabranjena svaka vrsta lova na ptice.

Registrovano je 281 ptičjih vrsta, a broj ptica koje zimu-ju na jezeru 1999. godine prešao je cifru od 250.000. Sve ovo čini ga jednim od najvećih i najznačajnijih zimovališta ptica u Evropi. Najznačajnije ptičje vrste na Skadarskom jezeru su njegove gnjezdarice: kudravi pelikan (Pelecanus crispus), fendak (Phalacrocorax

014


015


016


Za vrijeme turskih osvajanja, koja su započela sredi-nom XIV vijeka i trajala 500 godina, Crna Gora je svedena na četiri oblasti ili nahije: Katunsku, Riječku, Lješansku i Crmničku. Crmnička nahija ili Crmnica, kako se danas zove, najjužnija je od ovih oblasti i prostire se od južnih obala Skadarskog jezera sve do planina Sozine i Pepića koje ovu oblast odvajaju od mora.

proizvodnja doživjela je za vrijeme vladavine dinas-tije Petrovića u XIX vijeku. Kasnije, za vrijeme prvog i drugog Svjetskog rata, proizvodnja naglo opada, da bi svoj preporod doživjela tek prije nekoliko godina.Prirodni i privredni potencijali Crmnice su ogromni, a najviše zbog neposrednog izlaza na Skadarsko jezero i blizine Jadranskog mora, bogate istorije, gra-diteljskog nasljeđa i sačuvane tradicije.

016

expeditio godinje 2004Oblik Crmnička nahija ili Crmnica pojavljuje se još u XII vijeku u Ljetopisu popa Dukljanina. Najpouzdanija pretpostavka o nastanku imena Crmnica, govori da je ova oblast dobila ime po crvenom zemljištu koje je po njoj veoma rasprostranjeno, ili po rijeci Crmnica čije su vode poslije velikih kiša postajale cvene zbog tog zemljišta.

Danas se u Crmnici nalaze 22 sela, koja su prepoznatlji-va jer su u velikoj mjeri zadržala originalnu strukturu sa karakterističnom tradicionalnom arhitekturom. Graditeljsko nasljeđe Crmnice je veoma bogato, i sem ruralnih cjelina posebnu vrijednost predstavljaju brojni manastiri, crkve i tvrđave iz različitih perioda istorije.

Crmnica je ipak najpoznatija kao vinogradarski i vi-narski kraj. Neki tragovi govore da su još stari Rimljani ovdje gajili vinovu lozu, ali svoju ekspanziju vinarska

Karta plemena Boljevići

Crmnica

017


Godinje

Godinje se nalazi u jugoistočnom dijelu Crne Gore, na samoj obali Skadarskog jezera, u srcu crmničkog vinogorja. Izuzetno prirodno okruženje, bogata prošlost i autentična arhitektura, čine ovo selo jedin-stvenim, i možda jednim od najatraktivnijih u Crnoj Gori.

018


Istorijski podaci

• Toponim “Godinje” po legendi potiče još od vremena Svetog Jovana Vladimira (X vijek). Predanje kaže: “Knez Vladimir vraćajući se iz boja sa Vizantijcima, na padinama planine Rumije, kao pobjednik svrati sa vojskom u ovo pitomo selo da se osvježi i odmori. Tu mu je prijalo. Izjavi da mu

Vladislav dariva manastiru Vranjini selo Godi-nje, kraljica Jelena Krnjice, kralj Milutin Limljane, Stefan Uroš III Brčele i Orahovo, a Stefan Dušan Trnovo.”

• U povelji kralja Milutina iz 1296. godine selo se pominje kao dio starog naselja Poluždrebica Štitare.

• U srednjovjekovnom razdoblju Crmnički kraj je

ovdje godi i tako selo dobi ime.” Ovo predanje je zasnovano na istorijskim činjenicama.

• Drugo predanje kaže da je Godinje tako nazvano zato što je život u njemu bio pogodan u svakom po-gledu, pa je od riječi pogodan – godan nastalo ime Godinje.

• Prije više od hiljadu godina u Godinju su živjeli monasi i kaluđeri, koji su obrađivali velike komplekse vinograda, proizvodili vino viskog kvaliteta i smještali ga u posebnim podrumima koji i danas postoje.

• U istorijskim izvorima Godinje se prvi put pomi-nje 1242. godine, kada ga kralj Vladislav daje vran-jinskom manastiru. O tome u svom zapisu govori pop Jovo Leković: “Selo Godinje u vrijeme vladavine Nemanjića bilo je crkvena svojina, kao i mnoga druga sela u Crmnici. Svojim gramatom kralj

morao imati značajnu ulogu. Teritorijom Boljevića, kao sastavnim dijelom zetske države upravljali su Vojislavljevići, Nemanjići, Balšići i Crnojevići. Na ostrvima i po obodu Skadarskog jezera Balšići i Crnojevići su podizali zadužbine i mauzoleje, dvorove i ljetnjikovce. Tako je Balša III, sa majkom Jelenom, boravio u svom ljetnjikovcu u Godinju novembra 1408. godine.

• Ovo selo se pominje i u povelji Ivana Crnojevića (1482. godine) u vezi sa granicama sela Orahova. Nalazimo ga i u kotorskim sudsko-notarskim knji-gama u kojima se pominje Aleksa Petrović iz Godinja, kao i u turskim defterima iz 1521. i 1523. godine. Kas-nije, Godinje se javlja u dokumentima iz 1454., 1469. i 1527. godine.

019


rali turskim utvrđenjima, Crnogorci su podigli svoja na Viru i Panduricu u Godinju. • Po oslobođenju od Turaka stanovništvo se inten-zivno bavi vinogradarstvom, povrtarstvom, ribo-lovom i stočarstvom. Glavni proizvod bilo je nada-leko čuveno godinjsko vino vrhunskog kvaliteta. O tome je pisao i engleski novinar Telman i u jednom izvještaju za engleske novine 1878. godine kaže: “Tu se rađa vino za bogove.” U Godinju je osnovana i prva zemljoradnička zadruga 1911. godine. Sredinom XX vijeka u prosjeku svako domaćinstvo je imalo

• Više od četiri vijeka selo je bilo na granici između Turske carevine i Crne Gore. Granica se protezala vrhovima brda iznad zaseoka Lekovići i poljem ispod sela preko mjesta zvanog Kuta. Turska vojska se 1786. godine ulogorila na Virskom polju i pod Godinjem. Iako su ga napadali i spaljivali, nisu nikada uspjeli da osvoje Godinje.

• 1846-47. su bile sušne i nerodne godine. Glad je ha-rala na sve strane. Ovo teško stanje koristio je skadar-ski Osman paša da podmićuje gladno stanovništvo, dijelio je žito i druge darove svima koji su dolazili u Skadar. Uslijed toga je 1847. godine izbila buna pod vođstvom Markiše Plamenca u Crmnici koju je Vladika Petar II pokušao da umiri. Ova buna je ugušena, a Turci su da bi se zaštitili podigli utvrđenja na Vranjini, Lesendru i Grmožuru. Da bi pari-

preko 3000 čokota loze u vinogradima i proizvodilo najmanje 1500 l vina godišnje.

• U trinaestojulskom ustanku 1941. godine borbom za oslobođenje Virpazara započela je i borba protiv fašizma, sve do konačnog oslobođenja. U ovom us-tanku učestvovalo je 19 Lekovića

• U poslijeratnom periodu veliki broj Godinjana napušta selo u potrazi za poslom ili zbog školovanja. Jedan dio njih je otišao u inostranstvo, dok su se drugi preselili u Podgoricu, Beograd i druge gradove u Srbiji i Crnoj Gori.

• Aprila 1979. godine Godinje je pretrpjelo velika

oštećenja uslijed jakog zemljotresa. Tom prilikom je selo skoro potpuno napušteno, tako da danas ima svega četiri stalna stanovnika. Manji broj porodica povremeno ili često posjećuje selo, a neki od njih žele i da se vrate i da ponovo ožive selo.

Neke interesantne istorijske činjenice• 1902. godine u Beogradu, crmničko vino dobilo je visoko priznanje. Vino iz Godinja su izložili Joko Ilijin Leković, Andrija Nikov Perazić i Đuro Krstov Leković. Njima je pripala visoka novčana nagrada za koju su svaki od njih mogli da kupe po tri vola.

• Đuro Krstov Leković je 1912. godine u Marselju u

Francuskoj dobio zlatnu medalju za visok kvalitet pića, njegovu boju i ukus.

• Milena Nikova Leković je bila znamenitost Godinja. Ona je kao djevojka, ćerka Mitra Delibašića, barjak-tara crnogorskog učestvovala na izboru Mis Evrope 1907. godine u Londonu. Po naređenju kralja Nikole Petrovića dva člana internog žirija, Mitar Martinović i Lazar Sočica, znameniti Crnogorci, obišli su sve kra-jeve i odabrali parove-dvije najljepše djevojke i dva naočita muškarca. Sve su opremili crnogorskom na-rodnom nošnjom i uputili u Englesku. Milenu su tražili mnogi značajni prosci, plemići sa raznih dvo-rova širom Evrope, ali ona je odabrala kršnog Godi-njanina Nika Šutova Lekovića.

020


Opis sela

Selo Godinje nalazi se u dnu godinjskog zaliva Lučice. Selo, koje se sastoji od četiri grupacije, udaljeno je od obale jezera i nalazi se na visini od približno 300 metara iznad nivoa jezera. Posjed, ili atar, sela obuh-vata širu površinu iznad naselja, pa sve do same obale jezera. Uz obalu jezera, na plodnom zaravnjenom tlu nalazili su se pašnjaci i polja žitarica, na većoj visini,

prateći morfologiju terena, bili su vinogradi, dok su se u neposrednoj blizini naselja nalazile bašte oivičene vinogradima. Dalje iznad naselja, na padinama, takođe su se pružale terase vinograda.

Selo Godinje čine četiri zaseoka, grupacije - ili bratstveničke mahale: Lekovići, Perazići, Velovići i Nikači.

„Osnovni elementi društvenog života u plemenu sastoje se od porodice, roda i bratstva. Nekoliko srodnih porodica čine rod, a nekoliko srodnih rodova bratstvo. Nekoliko bratstava čine selo, a jedno ili više sela pleme.“

Poslije zemljotresa 1979. godine selo je dobilo još jednu novu cjelinu. U tom periodu izgrađeno je dosta novih kuća u nižem dijelu, uz put koji vodi obalom jezera od Virpazara ka Ostrosu, grupisanih oko uzvišenja Gorice. Veći dio kuća u starim grupacijama tada je napušten.

U Godinju postoje ostaci devet mlinova na potoku Mlištica koji je po njima dobio ime (mlin-štica). Mlinovi su bili zadužbine pojedinih porodica, poneki i više njih. Danas su mlinovi napušteni i oronuli, a već odavno su izgubili svo-ju pravu funkciju, ali stoje kao svjedoci nekada aktivnog i bogatog života u Godinju.

U Godinju postoje četiri gumna, po jedno u grupa-cijama Nikača i Perazića i dva u grupaciji Lekovića. Gumno se sastoji od okruglog podijuma prečnika do 8 m koji je popločan kamenim pločama i oivičen kamenim zidom visine oko 60 cm i širine do 40 cm. Obično je građeno na isturenim djelovima ili manjim uzvišenjima gdje je veća cirkulacija vazduha. Služilo je za vršenje žitarica (odvajanje jestivog dijela od slame), ali i kao mjesto za okupljanje i jedna od naj-

bitnijih javnih površina u selu. Za vrijeme veselja i svečanosti na gumnu su se okupljali Godinjani uz tradicionalne pjesme i igre.

Od četiri crkve, koliko ih je nekada bilo u Godinju, do danas je očivana samo jedna. To je crkva Sv. Nikole koja se nalazi pored godinjskog groblja. Izgrađena je početkom XVIII vijeka kada je crkva Sv. Jovana Bogoslova počela da se ruši zbog nestabilnog terena. Za crkvu Sv. Jovana Bogoslova smatra se da je najstarija i da potiče čak iz VII vijeka. Danas su od nje ostale samo urušene zidine. Od srednjevjekovnog manastira Sv. Ćekle, u čijem posjedu su nekada bili svi godinjski vinogradi, danas se mogu uočiti tek temelji. Crkvu Sv. Save podigli su Godinjani u pr-voj polovini XIX vijeka na Gorici, ali su je Turci ubrzo srušili. Više nije obnavljana, a na njenom mjestu je danas spomenik Godinjanima palim u borbama pro-tiv osvajača.

021

expeditiogodinje 2004Godinje nekad i sad sa aspekta namjene površina i proizvodnih potencijala

Na karti namjene površina šireg okruženja Godinja, iz perioda kada su ovi prostori bili na vrhuncu privred-nog razvoja, može se uočiti da su najveće površine bile pod vinogradima i baštama oivičenim vinogradima. Danas, površine pod aktivnim vinogradima čine ma-nje od 10% ranije zauzetih površina. Uz obalu jezera, na plodnom zaravnjenom tlu nalazili su se pašnjaci i polja žitarica. Na većoj visini, prateći morfologiju te-rena, bili su vinogradi, dok su se u neposrednoj blizini naselja, na prostoru između Lekovića i Nikača nalazile bašte oivičene vinogradima, iz kojih se stanovništvo snabdijevalo povrćem za svakodnevne potrebe. Dalje iznad naselja, na padinama, takođe su se pružale te-rase vinograda.

Ovakva namjena površina ukazuje na velike proiz-vodne potencijale i privredni značaj ovih prostora, naročito za vinogradarstvo koje u ovim krajevima ima bogatu tradiciju. Danas postoje uglavnom ostaci ovakvog uređenja, a samo na manjim djelovima, proizvodnja je i dalje prisutna. Održavanje aktivnih obradivih površina, vinograda i bašta otežano je buj-nom vegetacijom koja prekriva napuštena imanja. Pravi potencijali ovih prostora skriveni su pod sa-moniklom vegetacijom i čekaju trenutak ponovnog aktiviranja.

022


Grupacija Leković

Zaselak Lekovići počeo je da se formira početkom XVII vijeka, dolaskom rodonačelnika bratstva Lekovića u Godinje. Kuće su se najprije gradile oko ljetnjikovca

mlinovi i „točkovi“. “Točak” je naziv za izvor, a nasto je od riječi “točiti” jer se na njemu točila voda koja se koristila u domaćinstvu, ili čak zbog mlinova koji su u blizini građeni. U zaseoku postoji Gornji i Donji točak. Donji točak je aktivan preko cijele godine i ne presuše ga ni najtoplija ljeta, tako da Godinjani i posjetioci uvijek mogu na njemu naći osvježenje.

Danas u zaseoku ima oko 60 kuća, ali veći dio je napušten sredinom prošlog vijeka, što je uslovila migracija stanovništva prema gradskim sredinama i, tada, loši uslovi za život. Ovaj trend je posebno nastavljen poslije zemljotresa 1979. godine kada su stanovnici od sredstava dobijenih za rekon-strukciju starih kuća napravili nove u godinjskom polju ili u gradovima. Sada je aktivno svega desetak kuća u zaseoku Lekovići.

U zaseoku postoje dva gumna. Veće gumno koje se nalazi na samom ulazu u zaseok, rekonstruisano je 2004. godine, ali ne zbog svoje praktične funkcije, već zbog velikog simboličkog značaja za seosku zajed-nicu. Od gumna polaze tri podužne komunikacije, pa-ralelne izohipsama terena, koje prostor Godinja dijele na gornju, srednju i donju „malu“. Sve ove tri komunikacije izlaze na potok, na kome se nalaze

Balšića, za koji se smatra da je podignut krajem XIV vijeka. Ta grupacija i danas zauzima centralni dio zaseoka i smatra se za najstariji očuvani dio Godinja. Zaselak se kasnije širio po stjenovitim kosinama iznad i ispod ovog centralnog dijela. Cio prostor naselja danas se sastoji iz nizova objekata, koji se razvijaju iznad odnosno ispod niza sa dvorima Balšića kao ini-cijalnim objektom.

023


024


025

expeditiogodinje 2004Baza podataka u GISu

Formiranje baze podataka o Godinju predstavljalo je početnu fazu radionice. Ovakva baza podataka neophodna je osnova za sve dalje aktivnosti, bilo u pogledu istraživanja, izrade planova ili predloga in-tervencija u ovom značajnom istorijsko-ambijental-nom tkivu. Za svaki pojedinačni objekat u Godinju prikupljeni su, uz prateću foto dokumentaciju i skice, podaci koji su unošeni u bazu: istorijat, vlasništvo, stanje u kome se objekat nalazi, konstrukcija, primijenjeni materijali, enterijer, karakteristični detalji, intervencije na ob-jektu, vrijednosti i negativnosti.

Baza podataka izrađena je u GIS-u (Geografskom Informacionom Sistemu) - programu koji predstav-lja najsavremeniji način obrade i korišćenja poda-taka. GIS kombinuje slojeve informacija o nekom mjestu da bi nam omogućio bolje razumijevanje i analizu tog mjesta. Svi podaci koji se unose u bazu (tekstovi, fotografije, crteži, skice) u direktnoj su relaciji sa mapom – tj. prostorno su određeni. GIS nam omogućava i prostornu analizu podataka kao i automatsko formiranje mapa na osnovu bilo kog željenog kriterijuma u eventualnoj analizi objekata (po kriterijumu hronologije, boniteta, vrste konstruk-cije,…).Ova faza, kao i cjelokupna radionica, trebalo

bi da predstavlja model za sve buduće aktivnosti u procesu valorizacije i zaštite kako ruralnih cjelina tako i nepokretnog nasljeđa uopšte.

026


Analize i istraživanja grupacija Leković

Hronologija

Najstariji dio Godinja sigurno predstavljaju kuće Balšića, odakle je započet razvoj naselja. U središnjem dijelu naselja sa obije zabatne strane Balšića, nizali su se novi objekti svojim zabatnim stranama, sve dok nije popunjen prostor do potoka. Vremenom dolazi

do pregrađivanja objekata u nizu i nadogradnje po visini. Slijedeća faza u razvoju obuhvata podizanje novih nizova iznad i ispod već postojećeg formiranog oko Balšića. Ovdje se uočava izvjesna pravilnost u razvoju Godinja: cio prostor naselja se sastoji iz nizova objekata, koji se razvijaju iznad odnosno ispod niza sa dvorima Balšića kao inicijalnim objektom. U svakom nizu postoji inicijalni objekat kao najstariji. Što je niz

“udaljeniji” od Balšića, to su objekti koji mu pripadaju mlađi.

Ovakva pretpostavka razvoja naselja nalazi potvrdu u nekadašnjim uslovima života na ovim prostorima. Nasljednici jednog posjeda su, ili vršili intervencije na objektu, (nadogradnja, pregrađivanje) i na taj način dobijali, potreban životni prostor, ili su na slobodnom prostoru, započinjali izgradnju novog objekta, koji je tokom vremena prerastao u novi niz objekata.

Tipologija objekata takođe ide u prilog ovakvoj pret-postavci formiranja nizova, jer svi tipovi imaju pune zabatne zidove, a otvori se javljaju na prednjoj i zad-njoj strani objekata (sa izuzetkom ugaonih objekata). Pojedini objekti sa posebnom namjenom, kao što su mlinovi, nastali su nezavisno od naselja, i datiraju iz najranijih vremena života na ovim prostorima.

027

expeditiogodinje 2004Organizacija javnih komunikacija

Današnji izgled javnih komunikacija u direktnoj je vezi sa razvojem sela i izvjesnim pravilnostima koje su utvrđene pri analizi razvoja sela. Prvi objekti koji su nastali proširuju se oslanjanjem novih objekata bočno, na zabatne zidove postojećih. Tako su nastale hori-zontalno razvijene grupacije objekata, sa sljemenima paralelnim izohipsama terena, koje ukazuju na razvoj sela od gumna prema potoku, odnosno izvorima na jugozapadu. Ispred tako nastalih grupacija, logično je postavljanje javnih komunikacija, koje u odnosu na prostor naselja imaju karakter podužnih veza.

Na karti se može uočiti da od gumna polaze tri podužne komunikacije, pravca sjeveroistok-jugoza-

pad, koje prostor Godinja dijele na gornju, srednju i donju „malu“. One se mogu smatrati glavnim komu-nikacijama zbog njihovih dimenzija i uloge da povežu naselje sa izvorima. Sve tri “glavne” komunikacije, izlaze na potok, duž koga postoji staza, kojom je izvršeno poprečno povezivanje glavnih komunikacija i tako zaokruženo kretanje u naselju. Osim poprečne veze duž potoka, javljaju se i druge, manje poprečne veze kojima se međusobno povezuju glavne podužne komunikacije, a čija je uloga bolja poprečna pove-zanost cijelog naselja.

Sve poprečne komunikacije kao i djelovi podužnih, kojima se savladavaju veće visinske razlike, izrađene

su kao sistem kamenih stepenica i podesta. Na nekim segmentima se očuvala ta originalna kamena obrada, dok je na drugima zamijenjena betonskim rampama i stepenicama.

028

expeditio godinje 2004Prolazi i veze

Prema sjećanju lokalnog stanovništva, objekti su u svojim prizemnim djelovima – preko prostora konoba, međusobno bili povezani. Svrha ovih prola-za, formiranje „tajnih“ komunikacija pomoću kojih je, prilikom napada Turaka, stanovništvo skriveno u konobama bilo međusobno povezano i moglo da stigne do izvora vode, a da ne bude primijećeno. Konoba, kao najzaštićeniji dio objekta sa masivnim svodom i zidovima, i kao prostor gdje je čuvana hrana za cijelu godinu, bila je najpogodnija za skrivanje porodica i odbranu. Na ovaj način, stanovništvo je moglo dugo da odolijeva napadima.

Prilikom prikupljanja podataka o objektima, nije bilo dovoljno informacija na osnovu kojih bi se mogao re-konstruisati položaj i pružanje „tajnih“ prolaza. Između pojedinih objekata i danas postoje prolazi, ali

to su samo fragmenti sistema prolaza koji je možda nekada postojao.

Pri razmatranju hronologije nastanka objekata, uočen je razvoj u vidu nizova objekata koji se pružaju paralelno izohipsama terena prema potoku. Pret-postavka je da su konobe objekata u jednom nizu bile međusobno povezane, a da je veza između ni-zova objekata na različitim kotama postojala samo

konoba, kojima se ostvaruje direktna veza stambe-nog dijela i konobe. Ovakva veza bila je neophodna naročito prilikom napada, tokom kojih su se preko nje dostavljale namirnice, jer je spoljašnja veza sa konobom bila nesigurna. Takođe, mogla je da služi i kao odstupnica muškarcima koji su ostajali da se bore.

Portele su pravougaonog oblika i uvijek su postav-ljene paralelno sa pravcem oslanjanja svoda. U sklopu pojedinih portela, postoje ostaci veoma strmog

na određenim mjestima. Najstariji niz formiran je na-dovezivanjem objekata na dvore Balšića i predstavlja najinteresantniji dio Godinja za istraživanje. Snima-njem konoba objekata ovog niza, nisu pronađeni dokazi o postojanju njihove povezanosti, ali pravac oslanjanja svodova, koji je kod većine upravan na pad terena, ostavlja mogućnost bočnog povezivanja konoba.

Nedostatak dokaza o tajnim prolazima, najvjerovat-nije je posljedica rekonstrukcija i pregrađivanja, koje su slijedile nakon podjele imovine, ili poslije zemljo-tresa kada su sprovedene značajne intervencije na nekim objektima.

Kod većine objekata, za koje se smatra da pripadaju najstarijoj fazi izgradnje sela, uočeno je postojanje portela, posebno izrađenih otvora u svodovima

029

expeditiogodinje 2004stepeništa od nekoliko gazišta, koliko se može izra-diti u kamenoj masi svoda. Na određenim mjestima, portele su imale takav položaj da su mogle biti i veza između dvije visinski smaknute konobe, što inicira pretpostavku o ulozi portela u sistemu tajnih prolaza, kao veze između nizova objekata na različitim visin-skim kotama – poprečne veze.

Na priloženoj karti, dat je položaj utvrđenih prolaza, portela i zazidanih otvora, za koje se pretpostavlja da su bile portele, što je samo početak istraživanja pove-zanosti konoba međusobno i sa stambenim dijelom.

030


„Kuća je osnovna jedinica naselja. Za kuću se kaže i dom, a u starije vrijeme, posebno pri prebrojava-nju, pod kućom se podrazumijevao i dim, odnosno ognjište, ili verige.“Kuće u Boljevićima i Godinju, kao i druge u Crmnici, spadaju među najljepše u Crnoj Gori. Crmničani su mnogo držali do lijepe kuće, što bi se moglo pripi-sati kultu predaka. Novosagrađena ili obnovljena

kuća predstavljala je kod potomaka neku vrstu spomena na pretka graditelja. Pored uticaja sa primorja, na izgradnju kuća uticao je i odlazak Crmničana „u svijet“, koji su po povratku najveći dio zarade trošili za izgradnju i uređenje svojih domova“(V. Boljević-Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore)

Ako želimo da pravilno posmatramo i razumijemo položaj i razvoj objekata u Godinju moramo u obzir uzeti prirodno-društveni kontekst u kom su se formi-rali primarni prostori. Stambeni objekti u Godinju grupišu se i horizontalno razvijaju i šire duž glavnih komunikacijskih pravaca koji prate izohipse terena na granici krečnjačkih stijena. Ulaz u stambeni dio kuće, ili ulaz u konobu, postavlja se direktno sa ulice ili preko dvorišta, dok se prozori nalaze na suprotnim fasadama od onih na kojima se nalazi ulaz, osim u

slučajevima kada kuće imaju dograđene spratove. Jedan od bitinh faktora koji je uticao na razvoj više karakterističnih elemenata kuće bio je svakako od-brambeni. Pojava puškarnica u blizini ulaza, male dimenzije i pomenuta dispozicija otvora, portele koje su povezivale konobe sa stambenim dijelom kuće i na kraju mogući “tajni“ prolazi između konoba, su neki od njih. Najkarakterističniji elemenat godinjske, i crmničke, kuće su voltovi – zasvedeni poluotvoreni prostori koji su postavljeni u nivou prizemlja upravno na glavnu fasadu kuće. Iznad voltova se nalaze terase sa sjedalima ili sjednicama preko kojih se ulazilo u kuću. Kuće su pokrivene dvovodnim krovom uglavnom sa sljemenom paralelnim izohipsama tere-na. Primijećena je pojava i sljemena upravnog na izohipse terena, što svjedoči o rastu i širenju naselja vertikalno i podjeli vlasništva nad istim kućama i parcelama.

Analiza kuće

031

expeditiogodinje 2004Konstrukcija, materijali

Zid nastaje slaganjem tesanog ili pritesanog kamena koji se povezuju krečnim malterom, a u starije vri-jeme i tzv. korosanom koji je bio mješavina gline i kreča. Otvori oko vrata i prozora obrađivani su greda-ma od tesanog kamena. Tamo gdje je to bilo moguće korišćena je prirodna stijena i kao zid i kao temelj ob-jekta. Primijećena je upotreba svodne konstrukcije u konobama, ravne drvene tavanice iznad ostalih etaža i drvenog krova sa pokrivačem od kanalice (tigle) sa kamenom za ukrućenje od vjetra (stare tehnike građenja). U enterijeru dominiraju kamen i malter, drvene daske kao obloga podova i drveni krovni ili tavanični elementi. Otpornost kamena i prolaznost drveta krase unutrašnje ambijente kuća.

1. zid - kamen2. svod iznad konobe – kamen3. međuspratne tavanice - drvo4. voltovi sa terasom i sjedalima iznad – kamen5. stepenište – kamen6. dvovodni krov – drvena konstrukcija, pokrivač kanalica sa kamenom

Organizacija prostora

Sastavni dio kuće je dvorište koje se još zove i obor, zajedničko ili ograđeno, preko kojeg se ulazi u kuću.

Neke kuće, u zavisnosti od položaja u grupaciji, imaju i po dva dvorišta - „gornji i donji obor“. Iz dvorišta se kamenim stepenicama izlazi na terasu iznad voltova. Terasa na kojoj se nalaze izdignuta sjedala je popločana i preko nje se ulazi u stambeni dio kuće. U izvorima se pominje da su „neke kuće ranije umjesto voltova imale drvene čardake“ .

Prvonastala prostorija koja je ujedno i svjedok vre-mena nastanka pojedinih kuća ili grupacija kuća jeste konoba. Stambeni dio se nalazio na višim spratovi-ma, dok je konoba služila za smještaj vina, namirnica i opreme i praktično je bila neka vrsta ekonomsko-privrednog dijela kuće. Karakteristično je za crmničke kuće da su konobe najčešće zasvedene kamenim svo-

dovima. Konoba nema nikakve otvore osim ulaznog portala koji je svojom dimenzijom omogućavao unos velikih bačvi za vino. Prostorije u kojima se čuvalo vino nisu nikada služile istovremeno i za smeštaj stoke. Iz tih razloga konobama se dodaju voltovi – poluot-voreni prostori posebnih namjena, takođe sa svod-nom konstrukcijoma, ali najčešće upravnom na pra-vac pružanja svoda konobe. Iznad voltova se u nivou prvog sprata kuće nalazi terasa. Debljina kamena ili čak ukopavanje u stijene koje su bile jedan od zidova omogućilo je optimalno ujednačenu temperaturu za skladištenje vina i namirnica. Jedna od pretpodstavki jeste i ta da je konoba bila najbolje čuvan dio kuće i da je služila za evakuaciju, odbranu od neprijatelja,

povezivanje susjednih kuća itd. Unutar svake konobe nalazila se portela koja je vertikalno povezivala stambeni dio kuće sa konobom. Dopremanje vode sa izvora u vrijeme napada po predanju takodje se vršilo komunikacijama kroz konobe.

Stambeni dio se nalazio iznad konobe. Dnevni boravak smješten je na prvoj etaži kuće, a podijeljen je na dio za boravak i kužinu (kuhinju) sa ognjištem i pepelnicima. Noćni dio se nalazi na istom nivou ili se

smješta na sprat (kod razvijenijih tipova kuće) i sadrži nekoliko soba u zavisnosti od veličine kuće, brojnosti familije ili imućnosti domaćinstva. U potkrovlju se nalazi petar (tavan) koji je u nekim kućama preuređen za spavaći prostor. Na nekim kućama primijećen je i tavan sa sistemom otvora za provjetravanje koji je vjerovatno služio za sušenje kukuruza ili ostalih namirnica.

032


Tip 2a

Tip 2

Tip 1

Tip 3

033

expeditiogodinje 2004Karakteristični elementi

Eksterijer• Niše-panjege• Konzolni kameni ispusti• Otvori: vrata, prozori• Puškarnice• Otvori za ventilacijuEnterijer• Ognjište• Niše-panjege• Pepeljak-pepelnik

034


Niše (panjege)

Kao jedan od najučestalijih elemenata u kućama jav-ljaju se - niše ili panjege. To su otvori u zidu koji su elemenat karakterištičan za sve kraške krajeve.

Panjege se najčešće nalaze u unutrašnjosti kuće ali ih ima i spolja na fasadama. One su služile za odlaganje

različitih svakodnevno potrebnih predmeta, alata, odjeće, hrane i dr.

U najvećem broju slučajeva panjege su pravougaone, sa proporcijom približno kvardatu, dimenzija 40-50 x 40-70 cm, dubine 25-45 cm. Kao posebni slučajevi javljaju se:- panjege sa trougaonim završetkom, kada je gornji dio završen pomoću dvije kamene ploče - polukružno završene panjege, sa četvrtinom kalote u gornjem dijelu

Panjege mogu biti zidane na dva načina: sa okvirom, od kamenih ploča debljina oko 10-15 cm ili jednostavnom obradom otvora samo kvaderima iz sloga zida. Ovaj drugi slučaj je manje zastupljen i od-likuje se nepravilnim ivicama i manjim dimenzijama. Kada se koriste kamene ploče najčešće su gornji i donji element okvira od jednog kamena, dok se na

bočnim stranama nekada nalaze od 1-2 kamena. Visi-na postavljanja panjega varira ali je to najčešće 90-110 cm. U zavisnosti od obrade zida i panjege mogu ostati bez završnog sloja ili prekrivene malterom, zajedno sa površinom zida.

Kao poseban tip, sa specifičnom namjenom, javljaju se panjege za vodu koje služe za držanje “vedra” u kome je stajala voda. Ove panjege su najčešće postavljene na fasadi sa desne strane ulaza, na visini od oko 130-150cm. Sem ovih spoljašnjih koje su služile za pranje na ulazu, postoje i unutrašnje za pitku vodu i vodu za kuvanje.

Sem panjega postoje i manji otvori u zidu dimenzija 8-15 x 12-20, dubine 15-25 cm koji su nastali tako što je jednostavno ispušten jedan kamen iz sloga, ili su nekada obrađene sa dvije tigle kao kod ventila-

035

expeditiogodinje 2004cionih otvora. Namjena ovih manjih otvora nije sa sigurnošću poznata.

Otvori za ventilaciju

Na nekim kućama u Godinju se mogu vidjeti posebne konstrukcije otvora koji se nalaze u jednom nizu ispod krovnog vijenca i vjerovatno su služili za ven-tilaciju kuće jer se pružaju cijelom debljinom zida. Pretpostavlja se da su tavanski prostori u kućama na kojima postoje ovakvi otvori korišćeni kao spremišta za posebnu vrstu namirnica ili kao sušare.

Ovi otvori su oformljeni od dva komada kanalice ili “tigle” koji su postavljeni iznad jednog reda kamena zida, tako da formiraju vrstu poluobličastog otvora

sa nadvišenim lukom. Dubina ovih otvora je cijelom deblijinom zida oko 42-60 cm, širina oko 20, a visina 15-17 cm. Otvori su postavljeni u nizu sa osovinskim razmakom između 60-80 cm. Slične konstrukcije se mogu naći i u unutrašnjosti kuća ali njihova funkcija nije sa sigurnošću poznata.

Puškarnice

Zbog potrebe za odbranom od neprijatelja, skoro svaka kuća u selu ima puškarnice, male otvore u zidu kroz koje se može gađati puškom bez opasnosti. Postoji nekoliko različitih vrsta puškarnica koje se

prave na Godinjskim kućama, ali su razlike samo u obliku, dok im je funkcija uvijek ostala ista. Mnoge puškarnice su u novije vrijeme zazidane sa unutrašnje strane iz razloga što više nije bilo prijetnje kućama. Položaj puškarnica nam govori o najčešćim pravcima napada na kuće. Iako ih ima na skoro svim zidovima, najčešće su na strani kuće koja je okrenuta prema ulici i polju.

Otvori puškarnica su najčešće obrađeni kamenim pločama, ali postoje i one koje nisu posebno obrađivane jer su pravljene kao otvori u zidovima nas-tali izbacivanjem jednog kamena. Širina puškarnica se kreće od 7-10 cm, a visina od 20-40 cm (najčešće

35), dok su puškarnice bez kamenih ploča niže, čak i do 10-12 cm.

Sa unutrašnje strane zida otvori za puškarnice se šire, formirajući tako oblik trapeza u osnovi, da bi omogućili pomjeranje čovjeka sa puškom lijevo-desno, kako bi pokrio što veći ugao. Ovaj ugao, zbog konstruktivnih razloga iznosi oko 40°, pa su zato puškarnice na maksimalnoj međusobnoj udaljenosti od oko 1.20 m.

036


Ognjište

Ognjište, kao dio kuhinje, nalazi se najčešće u jedom uglu kuće. Ono se sastoji od samog mjesta u podu pravougaonog oblika na kome gori vatra, manipu-lativnog prostora oko njega, pepeljaka i drugih ele-menata kao što su niše (panjege), verige, te razni pomoćni elementi koje su potrebni u jednoj kuhinji. U Godinju je primijećeno da se ognjište često nalazi sa desne strane od glavnog ulaza, ali to nije generalno pravilo.

Kuhinja i ognjište se nalaze na prvom spratu kuće, iznad konobe u prizemlju, tako da i konstrukcija samog ognjišta zavisi od konstrukcije konobe. Ako je konoba zasvedena tada nije neophodno praviti dodatnu pod-konstrukciju za ognjište već se ono postavlja direktno na svod, tj. na pod iznad svoda. Prostor ognjišta je

uvjek morao biti pokriven zaštitnim slojem maltera. U slučaju da je konstrukcija iznad konobe od drvenih greda tada se u jednom uglu kuće, predviđenom za kuhinju, pravi posebna podkonstrukcija koja nosi ognjište. Ta konstrukcija može biti izvedena od jed-nog manjeg poluobličastog ili krstastog svoda, iznad kojeg zatim dolaze svi ostali slojevi potrebni kao pod-loga za ognjište. Drugi način je da se podkonstruk-cija od drvenih greda, sa obaveznim slojem kamena i maltera iznad, postavi na masivni kameni stub koji se

037

expeditiogodinje 2004postavi u konobi. Pepeljak ili pepelnik

Pepeljak ili pepelnik je samo jedan dio ognjišta. To je vrsta zidne niše sa polukružnim otvorom, i formom četvrtine kalote. Funkcija pepeljaka je bilo isključivo pečenje, najčešće hleba ali vjerovatno i drugih namir-nica.

Pepeljak se nalazi uvijek uz ognjište, ne više od 1-2 m udaljen od njega. Pepeljaci se prema položaju mogu podijeliti na one koji se nalaze u samom uglu kuće, i one koji se nalaze na zidu. Druga podjela bi se mogla izvesti na osnovu visinskog položaja, na one koji se nalaze u ravni samog poda i druge koji su podignuti iznad nivoa poda, najčešće oko 40-50 cm. Dimenzije

pepeljaka koji se nalazi na nivou poda su nešto veće od dimenzija pepeljaka koji je podignut. Podignuti pepeljaci imaju često jedan konzolno ispušteni dio u donjem dijelu. Pepeljaci koji su podignuti nerijetko imaju ispod i nišu, približno istih dimenzija, koja je služila vjerovatno za držanje drva ili možda posuđa. Ugaoni pepeljaci često imaju jednu ravnu kamenu ploču postavljenu iznad u uglu u vidu trougla, de-bljine 6-12 cm. Ova ploča je najvjerovatnije ima funkciju police. Skoro bez izuzetka pepeljaci su bili obrađeni malterom.

Uz pepeljak se skoro uvijek nalaze i niše (jedna ili više

njih) koje služe za čuvanje posuđa i hrane a koje se nalaze na raznim nivoima i stranama u odnosu na pepeljak.

Prema priči mještana hleb u pepeljaku se pekao na sljedeći način: na dno pepeljaka se prvo sipao žar, koji bi se potom izravnao i na njega se polagala okrugla glinena ploča – “crepulja” (prethodno usijana na ognjištu). Na crepulju se tada stavljalo pripremljeno tijesto (ili neko drugo jelo), a zatim se poklapalo glinenim sudom – “sačem”. Sve to se pokrivalo žarom i tako peklo.

038


Dvori Balšića

Dvori Balšića su najprepoznatljiviji dio Godi-nja iz više razloga. Smatra se da je to najstarija i prvobitna cjelina ovog sela, iz koje je kasnije sve nastalo. Činjenicu da su Dvori najvrijedniji dio Godi-nja potvrđuje i to da nijedan dio sela, kao ovaj, nije jasno izdvojen svojim imenom, sem mlinova i „pan-durice“ koji su definisani svojom namjenom. S istorij-skog, kulturnog i umjetničkog aspekta oni su veoma

ulaznim portalom sa kamenom plastikom pred-stavlja najatraktivniju tačku Godinja. Lukovi koji su stajali iznad stepeništa kao i dio portala su urušeni, a u gornjem dijelu su vršene veće pregradnje, tako da se bez detaljnijih snimanja i istraživanja ne može u potpunosti rekonstruisati oblik i funkcija ovog zani-mljivog pristupa. Monumentalni pristup ljetnjikovcu Balšića jedinstven je elemenat koji se ne pojavljuje u ostalim ruralnim cjelinama u Crnoj Gori. Na samom ulaznom portalu nalaze se elementi kamene

plastike: preplet, grb dvoglavog orla kao i manja niša. Profilacija kamenog vijenca pri osloncu lukova naročito je pažljivo obrađena i ne sreće se na drugim mjestima u Godinju.

Konobe Balšića su zanimljive jer predstavljaju primjer horizontalnog širenja cjeline – udvajan-jem konoba tj. dodavanjem zasvedenih prostora paralelnih postojećim. Tako se dobija prostor koji se sastoji iz dvije spojene konobe, natkrivene svodovima istog pravca pružanja. Zadnja konoba, koja je starija,

značajni kao primjer ljetnjikovca srednjevje-kovne vladarske porodice. Činjenica da je baš to mjesto izabrano za ljetnjikovac ističe vrijednost i posebnost Godinja.

Pod Dvorima Balšića podrazumijevamo cjelinu koju čini više spojenih kuća nad konobama a ispred kojih se nalaze ostaci monumentalnog pristupa u nekadašnji ljetnjikovac sa ulaznim portalom. Dvori Balšića su složena cjelina, koja je u današnjem obliku nastala kao rezulat brojnih transformacija tokom vremena, i nije je jednostavno rastumačiti. U konobama i na kućama se može isčitavati hronologija nastanka, doziđivanja i pregrađivanja. Na kući u cen-tralnom dijelu koja dominira ovom grupacijom, ali i cijelom siluetom Godinja, uočljivo je samo po vertikali ukupno pet faza razvoja.

Monumentalni pristup sa stepeništem koje vodi do ulaza u Dvore Balšića, ostacima lukova i

039


plitki lukovi na konzolama koji se nalaze na podužnim svodnim stranama zida, i na koje se oslanja svod.

Rekonstrukcija Dvora Balšića, najatraktivnijeg dijela Godinja, prva je ideja koja se nameće pri pomisli o revitalizaciji sela. U cjelom Godinju, a na Dvorima posebno, ono o čemu se mora voditi računa su in-tervencije koje ne smiju da dovedu do uništenja postojećih vrijednosti, pa se preporučuje saradnja i konsultacija sa stručnjacima, a sve u zajedničkom interesu očuvanja ove jedinstvene cjeline - simbola Godinja.

se nalazi na višoj koti od prednje, mlađe zbog pada terena.

Centralni dio Dvora Balšića čine zapravo četiri spojene konobe, jedna pored druge postavljene dvije zadnje i dvije prednje, do kojih se dolazi preko monumental-nog pristupa. Ulazni portal na zadnjoj lijevoj konobi je lučni, što je jedinstven slučaj u Godinju. Ne samo ovaj lijepo obrađeni portal i logičan ugao, već i ostaci ste-penica u desnom uglu, izdvajaju ovu konobu od svih ostalih pa se može pretpostaviti da je to vjerovatno bio glavni ulaz u ljetnjikovac Balšića. Iako su prolazi u svodovima, portele, prisutne u većini konoba, nijedna konoba nema ovako jasno postavljeno stepenište koje je direktno spajalo konobu sa stambenim dijelom. Još jedan zanimljiv detalj koji se pojavljuje u konobama Balšića, u prednjoj desnoj konobi, su

040


041

expeditiogodinje 2004Mogućnosti za razvoj vinogradarskog tu-rizma u Godinju

Značaj i uloga grožđa i vina za razvoj turizma nije mala. U studijama o razvoju turizma u turističkim prospektima treba istaći i lijepe vinogradarske pejzaže, prikazati prirodne ljepote i kulturne vrijed-nosti vinogorja. To bi morali znati svi oni koji se bave turističkom privredom. Turističke agencije i kulturne institucije treba da preduzmu organizovane mjere da naša vinogorja i okolna mjesta poznata po proizvod-nji čuvenih vina postanu turističke atrakcije, gdje bi se naši i strani gosti mogli osjećati veoma ugodno.

Razvoj vinogradarskog turizma obuhvatio bi ulaganje u razvoj vinogradarskog sela Godinje - Crmnica, ulaganje u moderne turističke kataloge

sa vinogradskim pejzažima, razvoj vinskog i turističkog puta Skadarskim jezerom od Vir-pazara do Rijeke Crnojevića, organizovanje turističke atrakcije „berba grožđa“.

Selo Godinje u Crmnici ima sve predispozicije da postane pravo vinogradarsko selo sa vinogradar-skim pejzažima i istorijskim spomenicima, starim vinarskim podrumima, koji datiraju još od vremena Balšića. Godinje sa svojom bogatom istorijom i dugom vinogradarsko-vinarskom tradicijom može postati jedna od interesantnih i značajnih turističkoh destinacija.

Prezentaciju svojih vinograda i vinogorja su već uradile vodeće zemlje u proizvodnji grožđa i vina (Fran-cuska, Španija i Italija) u kojima je vinogradarstvo i vinarstvo utkano u kulturu i civilizaciju tih naroda. U ovim zemljama, u kojima je kult vina dostigao zavi-dne visine, organizuju se turističke ture i u pojedina poznata područja čuvenih vina, gdje se ukazuje na razne znamenitosti razvoja proizvodnje grožđa i vina kao i načina življenja ljudi u tim vinogradarskim područjima. I našim precima to nije bilo nepoznato, pa su zato znali da uživaju u vožnji od Virpazara do Rijeke Crnojevića. O svim tim ljepotama na tom putu pisali su gosti iz svih krajeva svijeta. Posebne ljetnjikovce imali su naši vladari na Rijeci Crnojevića

i tadašnji Riječki grad bio je stjecište umjetnika i svih ljubitelja prirode, grožđa i dobrog vina.

Od velike koristi bi bila ulaganja i angažovanja turističkih radnika i vinogradarsko-vinarskih proizvođača u organizovanju turističke atrakcije – berbe grožđa koje se organizuju u svim čuvenim vinogorjima. Te atrakcije-svečanosti su propraćene bogatim kulturnim sadržajima, sve u cilju afirmacije vinogorja i vina. Na taj način bi i vinogradi u našim vinogorjima postali ne samo dio ekonomskog bogat-stva i kulturne tradicije već i značajni objekti turističke privlačnosti. Dr Vesna Maraš,Naučni saradnik u vinogradarstvuBiotehnički institut, Podgorica

042


Valorizacija

raspoložive literature. One su grupisane u tri katego-rije: emotivne, kulturne i socio – ekonom-ske vrijednosti.

Svaka od utvrđenih vrijednosti na različiti način je uticala na različite interesne grupe. U tabeli, najjači uticaj obilježen je sa +++, a najslabiji sa +.

Zaključci valorizacije

Prije početka samog procesa, usvojeni su nivoi vri-jednosti, kao neophodni instrumenti valorizacije.

Nivoi po kojima je vršena valorizacija, predstavljaju sve interesne grupe građana, poređane po skali gra-dacije koje su na različite načine vezane za Godinje i čije je stanovište neophodno uzeti u obzir kako bi valorizacije bila kompletna

lični nivo – učesnici radionice, prevashodno arhitektonsko stanovištemještani – stanovnici Godinjaregionalni nivo – uža i šira okolina Godinjaglobalni nivo – republički, državni, internacio-nalni nivoekspertski – stručna lica vrijednosti su utvrđene nakon završenih analiza na lokaciji, razgovora sa mještanima i konsultovanja

Sa ličnog nivoa, učesnici radionice prepoznali su veoma velike potencijale Godinja kroz sve tri kategorije vrijednosti. Sa arhitektonskog stanovišta prepoznate su veoma izražene kulturne vrijednosti (istorijske, umjetničke, arhitektonske i ambijentalno-prirodne), ali takođe i veliki potencijal funkcional-nih i ekonomskih vrijednosti, kroz razvoj, i bavljenje vinogradarstvom. Mještani, najdominantnija in-teresna grupa, kao najvažnije prepoznaju emotivne vrijednosti. Oni su veoma svjesni kontinuiteta tradi-cije, koja, kao i identitet, simboličnost i duhovnost, igra veoma važnu ulogu u njihovim životima. Prepoznavanje potencijala razvoja vinogradarstva, veoma je prisutno u svijesti mještana, i oni sa pra-vom očekuju pomoć u izvođenju operativnih ciljeva.Regionalni i globalni nivo interesnih grupa, nažalost, nedovoljno je upoznat sa vrijednostima i

potencijalima Godinja. Oni predstavljaju ciljnu grupu koju zanimaju, prije svega, prirodno-ambijentalne i ekonomske vrijednosti (kroz turizam i ugostiteljstvo), koje ovo područje može da ponudi. Ekspertski nivo u najvećoj mjeri prepoznaje grupu kulturnih vrijednosti, ali i mogući ekonomski aspekt, kroz raz-voj vinogradarstva. Njihovo angažovanje i prisustvo u realizaciji ciljeva je od najveće važnosti, kako bi se primijenile ispravne, provjerene i savremene metode revitalizacije života u Godinju.

Nakon što su završena detaljna istraživanja na terenu, formirana bogata baza podataka i ustanovljen opšti presjek kroz arhitekturu, istoriju, tradiciju sela, pristu-pilo se procesu valorizacije. Vrednovanje je izvršeno kroz dva vremenska aspekta: zatečenog stanja, i potencijala za njegovu buduću revita-lizaciju, kako u fizičkom, tako i socio-ekonomskom smislu.

043


045


Šanse

• Vinogradarstvo (asocijacija na Godinje – Crmničko vino)• Trend ulaganja sredstava za razvoj Skadarskog jezera• Trend zainteresovanosti za nove oblike turizma (vinogradarski, ekološki, ...)• Trend fi nansiranja građanskih inicijativa • Svjetski trend – održivi razvoj • Ugledni pojedinci porijeklom iz Godinja

Problemi i slabosti

• Mali broj stalno naseljenih stanovnika • Starosna struktura stanovništva• Inertnost• Zapuštenost- rušenje, propadanje i neodržavanje • Nepravilno odlaganje otpada • Degradirajuće zelenilo • Neadekvatno korišćenje novih materijala • Problem vlasničkih odnosa• Nedostatak planske dokumentacije i zakonske regula-tive • Infrastruktura – vodovod, kanalizacija, lokalne saobraćajnice • Novac/fi nansije• Nedovoljna informisanost šire javnosti o Godinju

Prijetnje

• Nepostojanje državne strategije u korišćenju po-tencijala • Nestabilnost regiona • Nekontrolisani turizam• Nedovoljan broj stručnjaka

Potencijali / snage

• Povoljan položaj (blizina jezera, urbanih centara Cetinja i Podgorice, aerodroma , primorja ...)• Vinogradarstvo (tradicija, autohtona vrsta loze, po-voljni prirodni uslovi)• Priroda, ambijentalne vrijednosti okruženja, pejzaž...• Prirodni resursi, zemlja, vode, vazduh, biljni i životinjski svijet...• Saobraćajne povoljnosti – blizina magistralnog puta, regionalna mreža puteva, vodeni saobraćaj • Nasljeđe – graditeljsko, pokretno, nematerijalno (tradicija, običaji , Balšići..)• Autentičnost mjesta• Mir i tišina...• Blizina nacionalnog parka Skadarsko jezero

SWOT analiza

046


Uslovi za uspješnu zaštitu i revitalizaciju

1. uključenje i podrška zajednice,2. kontinualno korišćenje,3. redovno održavanje,4. prava i obaveze (zajednica-pravo da održava

tradiciju; društvo-pravo da obezbijedi zakonsku, ad-ministrativnu i finansijsku podršku),5. državni planovi i projekti (strategija razvoja re-giona),

4. zamjena materijala i djelova objekata,5. adaptacija,6. vidljivost promjena kroz vrijeme,7. obuka, edukacija (konzervatora, majstora, za-jednice, radi očuvanja tradicionalnih sistema grad-nje, javnosti, podizanje stepena svijesti o važnosti nasljeđa, mladih kao budućih korisnika, uvođenje novih tehnologija gradnje implementiranih u staru gradnju, primjena pozitivnih primjera iz prakse).

Principi za uspješnu zaštitu i revitlizaciju

1. multidisciplinarna istraživanja,2. intervencije u skladu sa kulturnim vrijednostima i tradicionalnim karakterom,3. očuvanje grupacija ili cijelih naselja bolje funkcioniše od očuvanja pojedinačnih objekata,4. kontekst i kulturni pejzaž se moraju uzeti u obzir,5. način korišćenja i shvatanja tradicionalnih prostora mora biti u skladu sa očuvanjem naselja.

Smjernice za uspješnu zaštitu i revitalizaciju

1. istraživanje i dokumentacija, dostupna baza poda-taka,2. intervencije u skladu sa fizičkim i kulturnim pejzažem,3. tradicionalne tehnike građenja,

Smjernice za intervencije

Intervencije ograničiti samo na neophodne (po-pravka, adaptacija)Sačuvati autentičnost • materijali - kamen, drvo, malter• tehnike - svodna konstrukcija, drvena konstrukcija• elementi enterijera - ognjišta, niše, pepelinci, pa-njege, otvori za ventilaciju,...)Očuvanje cjeline• fizička struktura naselja• arhitektonske i umjetničke vrijednosti• vizure• ambijenatalne vrijednosti• karakter cjeline

Očuvanje objekata od posebne vrijednosti• volumen• oblik krova• obrada fasade• detalji• namještaj (škrinje, kreveti, kolijevke,...)• oprema (bačve, instrumenti,...)

047

expeditiogodinje 2004Predlozi za konkretne aktivnosti

Vinogradarstvo• obnoviti vinograde i proizvodnju vina• pokrenuti inicajativu za izradu zakona koji bi štitili tradicionalne načine proizvodnje, kvalitet vina i omogućiti olakšice proizvođačima

Zaštita i revitalizacija arhitek-tonskog nasljeđa• pokretanje procesa valorizacije, upisa u registar spomenika kulture• utvrditi mjere i plan zaštite• radovi na pojedinačnim objektima -adaptacija, re-vitalizacija, rekonstrukcija,

Prezentacija/popularizacija• web prezentacije, publikacije, reklamni materijal,...• postaviti informativne table (na ulasku u selo, u Virpazaru-na magistrali,...)• promovisati Godinje kao turističku destinaciju (kon-taktirati turističke agencije, organizovati posjete,...)

Nastavak istraživanja• multudisciplinarna istraživanja (etnolozi, sociolozi, arhitekte, istoričari, ekonomisti, planeri,...)• stručnjaci (uključiti domaće i strane stručnjake iz oblasti zaštite spomenika kulture)

• radni kampovi, radionice• formiranje i održavanje baze podataka

Izrada planske dokumentacije• specijalan tretman Godinja u Prostornom planu Skadarskog jezera i Republike Crne Gore• izrada urbanističkog projekta

Uređenje sela i građevinski radovi• volonterske akcije čišćenja sela i degradirajućeg zelenila,• uređenje zajedničkih površina ( Gumno, Točkovi, platoi,...),• uređenje vinogradarskih površina,• infrastruktura, saobraćajne površine,

Edukacija• edukacija vinogradara (kontaktiranje AD “Plantaže”, Podgorica i Instituta za tehnologiju• ekološka edukacija• edukacija majstora, zanatlija tradicionalnim teh-nikama gradnje• edukacija stanovništva o mogućnostima valoriza-cije

FinansijePokušaj pronalaženja sredstava kroz: donacije, kredite, fondove, donacije pojedinaca, privredu, us-luge...

Saradnja sa institucijama i stručnjacimaPodrška lokalnih vlasi i njeno angažovanje

Akteri:Lokalno stanovništvoTuristiDržavne institucije Lokalne vlasti VolonteriPotencijalni investitori

Razvijanje turizma• vinogradarski• kulturni• eko-turizam• sportsko-rekreaktivni

Neophodni koraci: Udruživanje mještana i svih zainteresovanih radi zajedničkog planiranja i djelovanja

048


049

expeditiogodinje 2004Literatura

Skadarsko jezero, Crmnica, Godinje • Vojislav Boljević-Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore, Istorijsko-etnološka studija, Podgorica, 1995.• Andrija Jovićević, Skadarsko jezero i ribolov na njemu, Beograd, 1909. • Vlatko Ivanović, Skadarsko jezero, Podgorica 1999.• Dragan Drago Leković, Bratstvo Lekovića u crmničkom selu Godinje .... ???• C. Marković, R. Vujičić, Spomenici kulture Crne Gore, Novi Sad-Cetinje 1997

Ruralno nasljeđe• Zoran Petrović, Selo i seoska kuća u Boki Kotorskoj, Uni-verzitet u Beogradu, Zbornik arhitektonskog fakulteta III knjiga, Beograd, 1957.• Spomenik CIII, SAN, Beograd 1953

• A. Freudenreich, Narod gradi na ogoljenom krasu – zapažanja, snimci i crteži arhitekata, Savezni institut za zaštitu spomenika kulture, Zagreb-Beograd, 1962.• Selo u Crnoj Gori, Radovi sa naučnog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti i Univerzitet Crne Gore, knjiga 66, Podgorica 2004.• Dušan Vuksanović, Tradicionalna arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Beograd 1998.• EXPEDITIO, Zagora - ljetna škola arhitekture, Kotor 2004.• Ogar Dušanka, Ekonomske i kulturne promene u selima Tivatskog kraja posle zemljotresa 1979. godine, u Etnolog 2, Spisanie na združinito na etnolozite na Makedonija, Skopje 1992.

Istraživanja, studije, planovi• Projekat oživljavanja seoskih naselja Tivatskog zaliva, Centar za planiranje urbanog razvoja CEP, Beograd 1986. • Nacionalni park Skadarsko jezero - Mreža naselja, Insti-tut za društveno-ekonomska istraživanja Titograd, Titograd 1987.• Nacionalni park Skadarsko jezero - Kulturno nasljeđe, Arheološka zbirka SR CG, Titograd 1987.• Prostorni plan područja posebne namjene Nacionalni park Skadarsko jezero, Republički zavod za urbanizam i pro-jektovanje, Podgorica 1999.• Vladimir Macura, Studija obnove i revitalizacije sela u zaleđu, rađena za urbanistički plan priobalnog pojasa opštine Budva, IAUS- Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd 2000.

Povelje, Konvencije koje se odnose na ruralno nasljeđe• Charter on the Built Vernacular Heritage, CIAV, Madrid, Jerusalem, 1996, • Recommendation for the Protection of Built Vernacular Heritage, CIAV, Jerusalem, 1996• Guidelines for Tourism in Vernacular Settlements, CIAV, Santorini, 2000

Primjeri• Christopher Machat, Germany, Conservation Manage-ment of the Built Vernacular Heritage• Masaru Maeno, Japan, Three Principles for the Preserva-tion of Vernacular Architecture • Eva Hody, Vernacular Architecture in the Central Danube Region, AINova, 2001

godinje - arhitektonska radionica

Documents