godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2009. · pdf filecanu crnogorska akademija...

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2009. GODINA

Podgorica, 2010. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefoni: 020 665 331 Fax: 020 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Mr Velibor Milošević Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

PRIPREMA: Glavni ekonomista dr Nikola Fabris i Direkcija za monetarnu politiku i fiskalna istraživanja, Direkcija za platni bilans i realni sektor

U Izvještaju je i prilog koji priprema Direkcija za međunarodnu saradnju i EI

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

ŠTAMPA: Štamparija OBOD

TIRAŽ: 150 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

APPEKS Aktivna prosječna ponderisana efektivna kamatna stopaARIMA Autoregressive Integrated Moving AverageBDP Bruto domaći proizvodBELEX15 Indeks Beogradske berzeBIH Bosna i HercegovinaBIS Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements)BOE Banka EngleskeBOJ Banka JapanaCANU Crnogorska akademija nauka i umjetnostiCBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)CPI Indeks potrošačkih cijenaCROBEX Indeks Zagrebačke berzeDO16 Državne obveznice koje dospijevaju 2016. godineDO17 Državne obveznice koje dospijevaju 2017. godineEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECA Europe and Central AsiaECB Evropska centralna bankaECB European Central BankEFSE European fund for Southeast EuropeEIB European Investment BankEIBTM European Incentive and Business Travel MarketplaceEK Evropska komisijaEMF Evropski monetarni fondEMU Ekonomska i monetarna unijaEPCG Elektroprivreda Crne GoreEU Evropska unijaEUR EuroEURIBOR Euro Interbank Offered RateEUROFIMA European Company for the Financing of Railroad Rolling StockFAO Organizacija za hranu i poljoprivreduFED Sistem federalnih rezerviFO01 Obveznice Fonda za restitucijuFO02 Obveznice Fonda za restitucijuFODEMO Forestry Development in MontenegroFOND PIO Fond penzijskog i invalidskog osiguranjaFZU Fond zajedničkog ulaganjaGFI Godišnji finansijski izvještajHE Hidroelektrane HH indeks Hiršman Herfindalov indeksHOV Hartije od vrijednostiIBRD International Bank for Reconstruction and DevelopmentIEO International Energy OutlookIFC International Finance CorporationIMF Međunarodni monetarni fondJPY Japanski jen

KAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKfW Kreditanstait fur WiederaufbauKHOV Komisije za hartije od vrijednostiLIBOR London Interbank Offered RateMBI10 Indeks makedonske berzeMFI Mikrokreditne finansijske institucije MICE Meetings, Incentive, Conventions and Congresses, Events and ExpositionsMMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMRS Međunarodni računovodstveni standardiMSFI Međunarodni standardi finansijskog izvještavanjaNAP Nacionalni akcioni plan NEX 20 Indeks Nex Montenegro berzeNEX PIF Indeks Nex Montenegro berzeNFG Norvegian Forestry GroupNVO Nevladina organizacijaOB16 Obveznice devizne štednje građana koje dospijevaju 2016. godineOB17 Obveznice devizne štednje građana koje dospijevaju 2017. godineOPEC Organizacija zemalja izvoznica nafteP09P, P09D, P10P, P10D, P11P - Obveznice korisnika penzijskog osiguranjaPDV Porez na dodatu vrijednostPIO Penziono i invalidno osiguranjePOS Point of SalePPPEKS Pasivna prosječna ponderisana efektivna kamatna stopaPTT Pošta telefon telegrafROA Return on AssetsROE Return On EquityROSC Reports on the Observance of Standards and CodesSAD Sjedinjene Američke DržaveSASX-10 Indeks Sarajevske berzeSBI20 Indeks Ljubljanske berzeSDI Strane direktne investicijeSDR Specijalna prava vučenjaSDŠ Stara devizna štednjaSNV Holandska razvojna organizacijaSWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats (prednosti, slabosti, šanse i rizici)TREN Trend fondUN DESA United Nations Department of Economic and Social AffairsUNCTAD United Nations Conference on Trade and DevelopmentUNDP United Nations Development ProgrammeUNWTO World Tourism OrganizationUSAID United States Agency for International DevelopmentUSD Američki dolarWEF World Economic ForumWEO World Economic Outlook

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.145Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (169.132 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

MAKROEKONOMSKA KRETANJA U 2009. GODINI 9

1. REALNI SEKTOR 131.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 211.3. Cijene 351.4. Tržište rada 431.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori 47

2. MONETARNA KRETANJA 592.1. Likvidnost banaka 642.2. Agregatni bilans stanja banaka 662.3. Aktivne kamatne stope 832.4. Pasivne kamatne stope 892.5. Obavezna rezerva banaka 902.6. Mikrokreditne finansijske institucije 92

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 953.1. Tržište novca 973.2. Tržište kapitala 98

4. FISKALNI SEKTOR 1094.1. Plan budžeta CG u 2009. godini 1134.2. Ostvarenje budžeta Crne Gore u 2009. godini 1144.3. Lokalna samouprava 1204.4. Državni fondovi 1224.5. Plan javne potrošnje i budžeta Crne Gore za 2010. godinu i fiskalni rizici 124

5. DRŽAVNI DUG 1315.1. Unutrašnji dug 1345.2. Spoljni dug 1355.3. Projekcija i održivost državnog duga 137

6. EKSTERNI SEKTOR 1436.1. Tekući račun platnog bilansa 1486.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 162

7. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 1697.1. Konjukturna kretanja 1747.3. Zemlje u razvoju (Azija) 1817.4. Kamatne stope 1847.5. Kretanje deviznih kurseva 185

8. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 187

9. PRILOZI 195

SADRŽAJ

7

2008. 2009. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.085,6 3003,0

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -2,0% -32.2Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 6.6% -23,0Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima)** 20,7% -19,2

ZaposlenostBroj zaposlenih (kraj godine) 169.160 169.859Broj nezaposlenih (kraj godine) 28.366 30.169

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine)Troškovi života 7,2%Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine*** 6,9% 1,5%Cijene na malo 7,3%

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa - u eurima 416 463 11,3MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 1.990,6 1.824,7 -8,3

Depoziti privrede 589,5 510,1 -13,5Depoziti države 192,6 158,5 -17,7

Centralna vlada 29,9 57,7 93,3Institucije i agencije centralne Vlade 40,1 35,1 -12,5Fondovi i opštine 122,7 65,6 -46,5

Depoziti finansijskih institucija 193,6 185,4 -4,2Depoziti stanovništva 856,4 843,9 -1,5Depoziti - ostalo 158,5 126,9 -19,9

Ukupni krediti 2.797,5 2.397,8 -14,3Krediti privredi 1.657,0 1.357,9 -18,1Krediti državi 30,2 60,5 100,4

Centralna vlada 5,1 0,1 -98,6Institucije i agencije centralne Vlade 1,1 4,0 279,9Fondovi i opštine 24,0 56,4 134,8

Krediti bankama i finansijskim institucijama 24,1 7,2 -70,1Krediti stanovništvu 1.037,6 919,3 -11,4Krediti - ostalo 48,7 52,9 8,5

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzama (u milionima eura)**** 160,3 405,8NEX berza 82,95 162,5Montenegro berza 77,4 243,3

Berzanski indexi NEX20 10.002,9 14.596,88NEX PIF 5.844,6 7.020,66MOSTE 469,5 640,0Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, posljednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, posljednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, posljednjaProsječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, posljednja 3,00%

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)****Tekući prihodi***** 1.544,4 1.366,5Izdaci***** 1.556,5 1.472,9Suficit/deficit -12,1 -106,4Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 481,7 699,9Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 413,0 440,3EKSTERNI SEKTOR****

Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -1.564,3 -896,3Trgovinski bilans -2.082,3 -1.371,5Bilans usluga 399,4 384,5

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 24,9 34,7Saldo tekućeg računa u % od BDP -50,7 -29,9

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Podatak za 2008. g je iz saopštenja MONSTATA, a podatak za 2009. g - Pprocjena Ministarstva finansija.** Podatak Monstat-a *** Od januara 2009. jedina mjera inflacije**** Prikazani podaci za period I-XII 2008. i I-XII 2009. ***** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

9Makroekonomska kretanja u 2009. godini

Crna Gora je u trogodišnjem periodu prije krize imala izuzetno brz ekonomski rast i procijenjena prosječna stopa ekonomskog rasta u ovom periodu je iznosila oko 8%. Kriza je uticala na opadanje nivoa ekonomske aktivnosti i došlo je do pogoršanja gotovo svih makroekonomskih indikatora. U 2009. godini BDP je prema proceni MMFa pao za 7%, berzanski indikatori su izgubili i preko 70% svoje vrijedno sti u odnosu na njihove maksimalne vrijednosti, poslije više godina suficita, registrovan je deficit budžeta sa fondovima u iznosu od 2,3%1, odnosno 3,5%2 deficita ukupnog javnog sektora, krediti su u padu, smanjili su se i depoziti banaka, a loša aktiva je počela ubrzano da raste. Krizno prilagođavanje je bilo vidljivo i kada je bilo kretanje inflacije, koja je dostigla svoj najniži istorijski nivo, isti kao i 2004. godine (1,5%), kao i u vidu značajnog smanjenja deficita tekućeg računa platnog bilansa. Pozitivnu tendenciju je zabilježio priliv neto stranih direktnih investicija koji je dostigao rekordni nivo od 910,9 miliona eura, i spriječio još veći pad ekonomije.

Prema procjeni Ministarstva finansija, BDP je u 2009. godini opao za 5,3%, a prema procjeni MMFa pad je iznosio 7%. Visok nivo pada je posljedica velikog pada i domaće i strane tražnje. Takođe, pad je bio značajan i usljed visokih fiksnih troškova sa kojima je jedan broj preduzeća veoma opterećen i koji ne može da se pokrije redovnim poslovanjem u ovakvim uslovima.

Godišnja inflacija mjerena indeksom potrošačkih cijena iznosila je 1,5% u decembru 2009, i bila je na nivou godišnje inflacije iz 2004. godine mjerene indeksom troškova života. Godišnja stopa bazične infla cije je iznosila 0,04%. Globalna finansijska kriza je uticala na opadanje nivoa agregatne tražnje, kako na domaćem tako i na međunarodnom nivou, što je rezultiralo niskom stopom inflacije širom svijeta. Ipak, treba imati u vidu da će značajni monetarni i fiskalni stimulansi, koji su korišćeni globalno u borbi protiv recesije, uticati na nešto viši rast inflacije na svjetskom nivou nakon okončanja krize. Ova kretanja će nužno u određenoj mjeri uticati i na Crnu Goru, tako da u narednom periodu možemo očekivati pojavu „uvezene“ inflacije.

Kada je u pitanju bankarski sistem 2009. godina je donijela prve signale stabilizacije. Kapital banaka je u decembru povećan za 18,7% u odnosu na decembar prošle godine. Likvidna sredstva banaka na kraju decembra 2009. godine iznosila su 461,5 miliona eura i povećana su u odnosu na kraj prethodne godine za 26,4%. To znači da su banke na kraju decembra raspolagale sa 11,9 miliona eura više u odnosu na period prije izbijanja krize (septembar 2008. godine). Ali takođe, u decembru je registrovan godišnji pad

1 Preliminarni podaci2 Isto

MAKROEKONOMSKA KRETANJA U 2009. GODINI

10 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2009

aktive banaka, pad ukupnih depozita, rast nekvalitetnih kredita i kredita koji kasne sa otplatom. Stoga i nije iznenađujuće što su banke smanjile kreditnu aktivnost.

Prosječna aktivna efektivna ponderisana kamatna stopa je na kraju 2009. godine iznosila 9,38% i u odnosu na kraj prethodne godine smanjena je za 0,02 procentna poena. U pitanju je stagnacija u kretanju, i očekujemo da će se ta tendencija nastaviti i u 2010. godini. Pasivne kamatne stope su zabilježile pad za 0,24 p.p. i na kraju decembra prosječna ponderisana pasivna efektivna kamatna stopa je iznosila 3,87%. Ovakvo kreta nje u pokazateljima kamatnih stopa je u velikoj mjeri pod uticajem metodologije u kojoj se uključuju svi krediti i depoziti, a ne novoodobreni. Stoga, aktivne kamatne stope kada su u pitanju novi krediti mogu biti više.

Industrijska proizvodnja je jedna od grana koju je najteže pogodila kriza. U 2009. godini pad aktivnosti je iznosio preko 30%. Kriza je najviše pogodila metalsku industriju Crne Gore, kao i sa njom povezano rudarstvo. Ove grane su se u 2009. godini pored naslijeđenih problema, suočile i sa problemom međunarodnog plasmana proizvoda. Sa ciljem održivog poslovanja ovih grana u narednom periodu će biti potrebno dodatno uložiti napor za restrukturiranje ovih sistema, kao i implementirati programe za kreditno i socijalno rešenje (viška zaposlenih) ovih sistema kako bi se obezbijedio kontinuitet u radu. Rast proizvodnje zabilježen je samo u dva podsektora i to podsektoru proizvodnja hemijskih proizvoda i vlakana za 42% i podsektoru proizvod nja mašina i uređaja, ostala za 9,1%. Međutim, ovakav rast u ovoj oblasti bio je posljedica niske baze, a ne značajnijeg povećanja proizvodnje.

Broj turista koji je posjetio Crnu Goru je bio viši za 1,6% tokom 2009. godine, ali je broj ostvarenih noće nja bio niži za 3,1%. Stoga se turistička sezona može okarakterisati kao „bolja od očekivane“. Ipak, i dalje ostaje dilema koliko tačno iznose prihodi od turizma i da li je globalna finansijska kriza uticala u većoj mjeri na sma nji vanje potrošnje turista.

Negativne stope rasta su ostvarene u skoro svim vidovima saobraćaja tokom 2009. godine sa izuzetkom drumskog robnog saobraćaja gdje je ostvaren porast od 30,8%. Saobraćaj je izuzetno bitna grana u crnogorskoj ekonomiji s obzirom na njenu direktnu povezanost sa turizmom i geografskim položajem u tranzitu roba. Pad u šumarstvu u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu iznosio je oko 23%, dok je u građevinarstvu ostvaren pad od 19,2% mjeren efektivnim časovima rada. Ovo su grane, koje su pored industrijske proizvodnje, teško pogođene krizom i koje se sada suočavaju sa izuzetno kompleksnim izazovima poslovanja.

Globalna finansijska kriza je uticala na značajno opadanje nivoa ekonomske aktivnosti, koje se naravno odrazilo i na kretanje javnih prihoda, ali i javnih rashoda. Fiskalna politika je stoga u 2009. godini bila usmjerena na fiskalno prilagođavanje u uslovima recesije, kako na prihodnoj tako i na rashodnoj strani budžeta. Budžetski deficit je u ovoj godini bio neizbježan i iznosio je 69,06 miliona eura ili 2,3% BDPa. Visoke budžetske deficite su ostvarile i ostale zemlje, čak i zemlje Euro zone gdje je u nekim slučajevima on bio značajno viši od nivoa propisanih Mastrihtskim kriterijumima. Iako su izdaci tekuće javne potrošnje, pod dejstvom opštih mjera štednje smanjeni, u 2010. godini će se morati ići na još rigidnije fiskalne mjere, manje popularne i prihvatljive od strane zaposlenih u državnom aparatu. U domenu fiskalne politike važno je obezbijediti da se javna potrošnja prilagodi našim mogućnostima, to jest javnim prihodima koje naš sistem može da podnese. Realno je očekivati da će budžetska potrošnja i u 2010. godini biti pod strogom kontrolom, bazirana na smanjenim prilivima sredstava u budžet, kao i redovnom

11Makroekonomska kretanja u 2009. godini

servisiranju spoljnjeg i unutrašnjeg duga uz kreiranje socijalnog programa za zaštitu stanovništva najviše ugroženog posljedicama globalne finansijske krize.

Pod uticajem krize došlo je do značajnog pada i izvoza (36,6%) i uvoza (34,6%)3 roba. Deficit je ostvaren u podbilansu robne razmjene, a suficit je ostvaren u podbilansu usluga, dohodaka i tekućih transfera. Deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznosio 896,3 miliona eura i bio je za 42,7% niži od prošlogodišnjeg. Ipak, postoje brojne sumnje u tačnost podataka o robnoj razmjeni, s obzirom da poboljšanje platnobilansne neravnoteže nije rezultat poboljšanja konkurentnosti crnogorske privrede, već naprotiv globalne finansijske krize i smanjene domaće tražnje. Problem konkurentnosti crnogorskih proizvoda na međunarodnom tržištu, kako po pitanju cijena tako isto i po pitanju kvaliteta, i dalje ostaje ključan problem sa kojim će se u budućnosti naša privreda morati suočiti i dodatno uložiti napore u tom pravcu kako bi se smanjio deficit tekućeg računa platnog bilansa.

Neto priliv stranih direktnih investicija u 2009. godine je prema preliminarnim podacima iznosio 910,9 miliona eura, što je za 65,1% više u odnosu na 2008. godinu. Struktura priliva SDI je poboljšana, odnosno značajno je povećano ulaganje u preduzeća i banke, a smanjeno je ulaganje u nekretnine. Iako Crna Gora nije iskoristila sve potencijale za privlačenje SDI u narednom periodu će biti potreban novi model rasta. Ovo podrazumijeva pokretanje unutrašnjih faktora rasta i razvoja, zasnovanih na rastu produktivnosti i konkurentnosti, međunarodnom nastupu i daljem razvoju kreativnosti i preduzetništva.

Broj zaposlenih je u prosjeku bio viši za 4,8% u odnosu na prethodnu godinu. Broj nezaposlenih je u 2009. godini bio niži u prosjeku za 3,9% u odnosu na 2008. godinu, pri čemu do rasta nezaposleno sti dolazi tek u zadnjem kvartalu 2009. godine. Očigledno je da je u pitanju zakašnjelo prilagođavanje, kao i činjenica da je prva na „udaru“ bila strana radna snaga. Imajući u vidu opadanje nivoa ekonomske akti vnosti, kao i neophodnost restrukturiranja velikih privrednih sistema treba očekivati opadanje nivoa zaposlenosti i u 2010. godini.

Poseban problem je što mi do sada nismo imali strategiju privrednog razvoja, koja bi nedvosmisleno odgovorila koji su ciljevi koje treba ostvariti u narednom periodu, kojom dinamikom treba da se ostvaruju, šta su strateški prioireteti i na koji način i kojim će se resursima realizovati prioriteti. Mi imamo veliki broj međusobno nepovezanih sektorskih strategija i zato je potrebna strategija privrednog razvoja koja bi ih povezala u jedinstvenu cjelinu. Stoga se stiče utisak da je razvoj u prethodnom periodu išao pomalo stihijski, bez jasno definisanog puta. Izvjesno je da nam u narednom periodu treba novi model rasta, koji više neće moći da se oslanja na domaću potrošnju, već pokretač ekonomskog razvoja u narednom periodu mora biti izvoz i značajno uparijeđena međunarodna konkurentnost.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

3 Robe su prikazane po specijalnom sistemu trgovine

1 REALNI SEKTOR

15Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Nakon višegodišnjeg brzog rasta BDP-a, 2009. godina je završena sa padom BDP-a. U ovom trenutku još uvi-jek nije poznato koliko iznosi pad, ali prema grubim procjenama on se najvjerovatnije nalazi u rasponu od 5,5% do 7,5%. Pad BDP-a je, uglavnom, posljedica pada ukupne industrijske proizvodnje, pogotovo pada pre-rađivačke industrije i rudarstva. Uz negativna kretanja u industriji, negativni trendovi zabilježeni su i u veći-ni ostalih djelatnosti kao što su trgovina, građevinarstvo, šumarstvo i skoro svi segmenti saobraćaja. Iako se u poslednjim mjesecima 2009. godine bilježe negativni trendovi na tržištu rada, pogotovo u sektoru prerađi-vačke i industrije vađenja ruda i kamena, ipak je na ukupnom nivou ostvaren veći broj zaposlenih, dok je broj nezaposlenih smanjen. Karakteristika ovog perioda je i značajno niža stopa inflacije u poređenju sa inflaci-jom iz prethodne dvije godine.

Niska proizvodnja, negativni trendovi u uslužnim djelatnostima, koji čine veći dio crnogorske ekonomije, to-kom 2009. godine uticali su na revidiranje već procijenjenih stopa kako za 2009. tako i za 2010. godinu. Pro-cjene o ekonomskom ostvarenju Crne Gore tokom 2010. godine, prema različitim institucijama, trebalo bi da se kreću u rasponu od - 2% do 0,5% (tabela 1.1). Očigledan pad crnogorske ekonomije je najvidljiviji kroz „dra-matičan“ pad industrijske proizvodnje, čije će restrukturiranje i doprinos pojedinih podsektora opredijeliti kretanje ukupne proizvodnje tokom 2010. godine.

Iako se svjetska kriza u „talasima“ proširila na sve zemlje, posljedica i dubina krize različita je i zavisi od unu-trašnje (ne) ravnoteže svake zemlje pojedinačno. Postoje i nagovještaji o oporavku svjetske ekonomije već u 2010. godini, ali će za domaću ekonomiju, zbog odloženog efekta krize, i 2010. godina biti godina suočava nja sa nagomilanim teškoćama iz prethodnog perioda. Upravo iz tih razloga postoji i više revizija kada je u pita-nju prognozirana stopa crnogorske ekonomije što je dato u tabeli 1.1.

Tabela 1.1 Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2010. godini

Institucija EBRD MMF UN DESA

Economist Inteligence

Unit

Global Insight

Vienna Institute

Business Monitore

OnlinePrognozirana stopa rasta* 0,1 -2,0 1,0 0,5 -0,8 1,0 0,0

Revidirane prognozirane stope** 0,4 - - 0,5

* Izvor: „Transition Report“, EBRD** Izvor: sajtovi pojedinih institucija


Prema prosječnom rastu BDP-a u prethodne če-tiri godine Crna Gora je bila lider, u poređenju sa zemljama bivše Jugoslavije, sa prosječnim rastom BDP-a od 7,6%. Prema projekcijama MMF-a, da-tim u WEO (World Economic Outlook) 2009. go-dine, prognoziran je pad BDP- a u 2009. godini od 4%. Međutim, nakon misije MMF-a, s kraja januara 2010. godine, zaključeno je da je taj pad značajno veći (-7%) i to je ujedno i najveća nega-tivna stopa BDP-a u poređenju sa zemljama bi-vše Jugoslavije. Zabrinjavajuće je što MMF-a za Crnu Goru prognozira negativnu stopu BDP-a i za 2010. godinu (-2%), a oporavak tek 2011. go-dine. Projekcije o realnim kretanjima BDP-a za Crnu Goru drugih institucija su nešto umjereni-je što se vidi u tabeli 1.1.

Prema procjenama EBRD-a, BDP u Crnoj Gori to-kom 2010. godine može rasti skromnih 0,1%, odnosno 0,4%, prema projekcijama iz januara 2010. godine. Problemi u metalskoj industriji će uticati na formiranje nove ponderacione strukture podsektora i to u korist proizvodnje električne energije i proizvodnje prehrambenih proizvoda u ukupnoj industriji, što će opredijeli-ti kretanje ukupne industrije tokom 2010. godine. Pokretanje investicionih projekata u oblasti energetike i tu-rizma, započinjanje gradnje auto-puta, kao i iskorišćavanje potencijala poljoprivrednog sektora moglo bi na-govijestiti oporavak crnogorske ekonomije u 2011. godini. Strukturne reforme u ekonomiji, poboljšanje po-slovnog ambijenta, koje su poboljšale poziciju Crne Gore za 6 pozicija u „Doing Business“ izvještaju, na neki način otvaraju mogućnosti da se negativan trend u realnom sektoru stabilizuje i krene uzlaznom putanjom. Pojedini sektori mogu biti i pokretači crnogorske ekonomije poput poljoprivrede, koja već niz godina bilježi pozitivne rezultate, najviše zahvaljujući sredstvima koje Vlada opredjeljuje preko Agrobudžeta i turizma koji zadnjih godina diverzifikuje svoju ponudu, a uz razvoj agro – turizma oba sektora dobijaju na značaju. Po-većana poljoprivredna proizvodnja može uticati na pokretanje prehrambene industrije koja je dio prerađivač-ke industrije, a ulaganja u energetski sektor će se reflektovati kroz povećanje proizvodnje električne energije što će uticati i na kretanja ukupne industrije. Početak radova na izgradnji autoputa imao bi višestruki značaj kroz angažovanje domaće građevinske operative i upošljavanja domaće radne snage (povremeno ili sezonski u zavisnosti od veličine i potrebe posla). Mada, uz skromne nagovještaje oporavka (u drugom polugođu 2010. godine), crnogorska ekonomija, na srednji rok, neće moći da računa na visoke stope rasta kakve su zabilježe-ne prethodne tri godine (prije krize).

Grafik 1.1Projekcije EBRD-a o kretanju BDP-a za izabrane zemlje u 2010. godini – stope rasta u %

Izvor: EBRD

Boks 1.1 - Uslovi poslovanja u Crnoj Gori u 2009. i predviđanja za 2010. godini

Uprkos izazovima uslovljenim finansijskom krizom broj reformi je dostigao rekordan nivo prema posljednjem izvještaju Svjetske banke (Doing business in 2010). U periodu između juna 2008. godine i maja 2009. godine zabilježeno je 287 reformi u 131 zemlji, što je za 20% više u odnosu na prethodni period. Reforme su fokusirane na olakšice u otpočinjanju posla, jačanju prava vlasništva, poboljšanju rješavanja trgovinskih sporova i procedura stečaja. Očigledno da je intenziviranje reformi i kreiranje što

17Realni sektor

stimulativnijeg ambijenta bio način na koji je veliki broj zemalja nastojao da stimuliše nove investicije i na taj način lakše prebrodi krizu.

Kad je Crna Gora u pitanju revidirano je rangiranje koje je dato u prošlogodišnjem izvještaju (kao i za većinu drugih zemalja), pa se zа Crnu Goru u 2010. godini u poređenju s prethodnom predviđa poboljšanje ukupnih uslova poslovanja i zbog toga se našla na 71. mjestu od ukupno 183 zemlje. Poboljšanje ukupnih uslova poslovanja Crna Gora je postigla zahvaljujući politici zapošljavanja, odnosno obezbjeđivanju fleksibilnosti tržišta rada što je definisano u Zakonu o radu i unapređenju procesa dobijanja građevinskih dozvola i ostalih pogodnosti navedenih u Zakonu o uređenju prostora i izgradnji objekata, iako je u ovom domenu i dalje najlošije rangirana (bolja je za šest mjesta u odnosu na prošlogodišnje rangiranje). Značajan napredak je ostvaren u oblasti pokretanja biznisa, gdje je Crna Gora napredovala za 22. mjesta. U poređenju sa zemljama bivše Jugoslavije, kada je u pitanju rangiranje prema uslovima ukupnog poslovanja, Makedonija je napravila najveći pomak i nalazi se na 32. mjestu (sa 69. iz prethodnog izvještaja), Slovenija na 53. (sa 58. mjesta), Srbija 88. (sa 90. mjesta), Hrvatska 103. (sa 110. mjesta) i Bosna i Hercegovina 116. (sa 119. mjesta). Ako se posmatra region od 27 država, gdje je Makedonija na visokom 5. mjestu, Crna Gora je na 15. mjestu po ukupnim uslovima poslovanja ispred Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. To jasno ukazuje da postoji još dosta prostora za unapređivanje poslovnog ambijenta.

Tabela 1Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

2009. godina 2010. godina Promjena

Uslovi poslovanja - ukupno 77 71 6

Otpočinjanje posla 107 85 22

Pribavljanje dozvola 166 160 6

Poslovna politika zapošljavanja 93 46 47

Registracija vlasništva 125 131 -6

Dostupnost kredita 41 43 -2

Zaštita investitora 25 27 -2

Plaćanje poreza 139 145 -6

Trgovina sa inostranstvom (izvoz – uvoz) 46 47 -1

Poštovanje ugovorenih obaveza 133 133 0

Prestanak poslovanja 44 44 0

Izvor: Doing Business in 2010. – The World Bank Group

Problemi u privrednim aktivnostima će se nastaviti i u 2010. godini što pokazuju i odgovori privrednika na osnovu redovne ankete o poslovanju (sprovedene u januaru 2010. godine), gdje najveći broj (59%) preduzeća očekuje pogoršanje poslovne klime (2 pp više u odnosu na anketu iz istog perioda prethodne godine).

Isto kao i u prethodnoj godini za glavne poslovne barijere u narednom periodu, privrednici su naveli opšti ri-zik poslovanja, nisku tražnju i visoke kamatne stope na kredite.


Prva polovina 2010. godine će biti pod izrazi-tim uticajem recesionog procesa, pa bi zakašnje-li efekti krize poput povećanja broja nezaposlenih, smanjenja zaposlenih (posebno u sektorima koji se odnose na industriju), smanjenja zarada, koji su negativan trend pokazali u posljednjem kvartalu 2009. godine, mogli doći do izražaja u prvoj po-lovini 2010. godine. Ovi faktori će uticati na sma-njivanje nivoa agregatne tražnje i otežavaće opo-ravak crnogorske privrede. Sprovođenjem mjera definisanih ekonomskom politikom za 2010. go-dinu pokušaće se stvoriti uslovi za pokretanje pri-vredne aktivnosti. Mogući aranžmani s međuna-rodnim finansijskim institucijama bi predstavlja-li značajan element ukupnog makro – ekonom-skog okvira u 2010. godini. Strateški okvir razvoja ekonomije u 2010. godini upotpuniće izrada do-kumenta „Crna Gora u XXI vijeku – u eri kom-petitivnosti“, kao i Nacionalnog razvojnog plana kao implementacionog dokumenta. Na ovaj na-čin će se stvoriti uslovi za definisanje dugoročne razvojne vizije Crne Gore, čiji nedostatak je velika slabost prilikom formuilisanja tekućih mjera eko-nomske politike, jer nije jasno u kom smjeru treba da se kreće crnogorska privreda.

Boks 1.2 - Tranzicioni indikatori

Od proizvodnog kolapsa koji je doveo do kraha centralnog planiranja a koji se dogodio 1990-ih godina, 2009. je bila jedna od najtežiha za zemlje u tranziciji. Međutim, iako je kriza uticala na usporavnje reformi, njihova promjena je bila znatno manja nego tokom posljednje velike krize (1998. godine) koja je pogodila region zemalja u tranziciji.4

Generalno, za navedene zemlje, nije došlo do naglašenih promjena po indikatorima u odnosu na raniju komparaciju. Zemlje koje su imale više od jedne pozitivne promjene u ocjenama pojedinih indikatora su Bjelorusija, Makedonija i Crna Gora. Kad je riječ o Crnoj Gori, povećana je ocjena koja se tiče Politike konkurencije i ocjena koja se odnosi na Infrastrukturne reforme. Povećan rejting za Politiku konkurencije uslijedio je nakon niza aktivnosti koje se odnose na osnivanje Uprave za zaštitu konkurencije (2007. godine), njenu registraciju i usvajanje Strategije politike konkurencije. U okviru infrastrukturnih reformi naglašene su aktivnosti koje se odnose na Strategiju restrukturiranja Željeznice Crne Gore kojom se ova kompanija dijeli na Željezničku infrastrukturu i Željeznički prevoz, kao i aktivnosti koje se odnose na potpisivanje prvog javno – privatnog partnerstva u saobraćaju.

4 Komentari, dati u tekstu ispod, odnose se samo na indikatore koji su promijenjeni (bilo u pozitivnom ili negativnom smislu) u odnosu na indikatore objavavljene u Izvještaju glavnog ekonomiste za 2008. godinu.

Grafik 1.2 Očekivana poslovna klima u 2010. godini, %

Grafik 1.3 Očekivane poslovne barijere u 2010. godini, %

19Realni sektor

Snižena je ocjena u domenu Velike privatizacije, a razlog je ponovna kupovina značajnog udjela najvećeg izvoznika od strane države. Riječ je o KAP-u koji je prodat 2005. godine, ali zbog izuzetnih finansijskih poteškoća Vlada Crne Gore nastoji da podrži proces restrukturiranja kompanije, kao i racionalizacije troškova koji su neophodni ako se želi nastaviti sa procesom proizvodnje.

Kada su u pitanju ostale zemlje Hrvatska je ocijenjena bolje kada je u pitanju politika konkurencije (3↑), Srbija ima bolju ocjenu za spoljnu trgovinu i devizni sistem (4↑), Albanija za velike privatizacije (4↑) i Makedonija za tržište kapitala i nebankarske finansijske institucije (3-↑) i za reformu infrastrukture (3-↑).

Tabela 1 Tranzicioni indikatori za izabrane zemlje

Naziv zemlje

Crna

Gor

a

Hrv

atsk

a

Bosn

a i H

erce

govi

na

Mak

edon

ija

Slov

enija

Srbi

ja

Alb

anija

Rum

unija

Buga

rska

Velike privatizacije 3↓ 3+ 3 3+ 3 3- 4-↑ 4- 4

Male privatizacije 4- 4+ 3 4 4+ 4- 4 4- 4

Upravljanje i restrukturiranje preduzeća 2 3 2 3- 3 2+ 2+ 3- 3-

Liberalizacija cijena 4 4 4 4+ 4 4 4+ 4+ 4+

Razmjena i devizni sistem 4 4+ 4 4+ 4+ 4↑ 4+ 4+ 4+

Politika konkurencije 2↑ 3↑ 2 2+ 3- 2 2 3- 3

Reforma bankarskog sektora i liberalizacija kamatnih stopa 3 4 3 3 3+ 3 3 3+ 4-

Tržište kapitala i nebankarske finansijske institucije 2- 3 2- 3-↑ 3 2 2- 3 3

Reforma infrastrukture 2+↑ 3 2+ 3-↑ 3 2+ 2+ 3+ 3

Izvor: EBRD Transition report 2009 (Transition indicator scores).

Boks 1.3 - Grčka kriza

Grčka finansijska kriza, koja je „isplivala“ od dolaska nove vlasti u oktobru 2009. godine, u poslednjih nekoliko mjeseci je u centru svjetskog interesovanja. Objelodanjeno je stvarno stanje grčke ekonomije koje je dugo godina prikrivano. Evidentiran je ogroman budžetski deficit i prezaduženost, što je ovu zemlju dovelo do ruba bankrotstva. Kao osnovni uzrok krize ističe se neodgovornost prethodne vlade koja je dugi niz godina slala netačne finansijske izvještaje institucijama Evropske Unije i prikrivala stvarni nivo zaduženosti. Naime, predhodna grčka Vlada je u saradnji sa američkom bankom Goldman Sachs uspjela da prikrije grčki dug na način što je zajam bio prikazan kao trgovina valutama, a Vlada je u zamjenu ponudila pravo na naplatu aerodromskih taksi i prihode od lutrije u budućnosti. Došlo je do prekomjernog zaduživanja kod evropskih fondova, čime se Grčka našla u situaciji nemogućnosti otplate dugova.


Od učlanjenja u Evropsku Uniju Grčka se suočavala sa problemima deficita koji je od 2000-2007 godine iznosio u prosjeku 5,3% od BDP-a, što je znatno iznad prosjeka u Evropskoj Uniji od 2,2% (grafik 1).

U 2009. godini budžetski defi-cit Grčke dostigao je 12,7% BDP-a, što je znatno više od 3% koliko propisuju pravila Evro pske Unije. Glavni proble-mi njihove ekonomije su: obi-man javni sektor, velika javna potošnja, neodrživi penzioni sistem i izdvajanja za vojsku koja su znatno iznad evrop-skog prosjeka. Sve ovo je za-jedno sa ostalim problemima dovelo do ukupnog javnog duga od oko 300 milijardi eura ili 113% BDP-a u 2009. godini.

Nova grčka Vlada je preduzela niz mjera sa ciljem otklanjanje krize uključujući povećanje po re za, smanjenje javne po-

tro šnje, emitovanje obveznica (čime se planira obezbijediti 20 milijardi eura za refinansiranje duga koji dospijeva u aprilu i maju). Planira se smanjenje budžetskog deficita na 8,7% do kraja 2010. godine i ispod 3% do 2012. godine. Vlada Grčke je donijela Program za stabilnost i razvoj u 2010.5 koji obuhvata sledeće mjere:

• Ukidanje poreskih olakšica,• Privremeno uvođenje specijalnih poreza na nekretnine visokih vrijednosti i profitabilne kompanije,• Privremeno povećanje poreza na određene proizvode (duvan, gorivo, alkohol),• Povećanje poreza na off-shore kompanije,• Uvođenje novih poreza na svojinu,• Uvođenje 40% poreske stope na prihode iznad 60,000 eura (prethodno na prihode iznad 75,000

eura),• Smanjenje plata u javnom sektoru,• Zamrzavanje zapošljavanja u javnim ustanovama,• Smanjenje potrošnje za vojnu i bolničku opremu,• Ukidanje socijalnih nadoknada tokom trajanja krize,• Penziona reforma (povećanje starosnog limita za odlazak u penziju za 2 godine od 2015. godine),• Povećanje potrošnje u obrazovanju i investicijama,• Smanjenje budžeta ministarstava za 10% i dr.

Guverner Grčke Centralne banke, George Pravopulos, smatra da će ekonomija te zemlje ostvariti veći pad od onoga koji prognozira njegova Vlada (-0,3%) i da će Vladine mjere rezultirati padom od 2% u 2010. godini.

Grčka kriza ima značajan uticaj na finansijski sistem Evropske Unije. Stoga je Evropska unija pripremila paket pomoći koji će premašiti 25 milijardi eura i biti na raspolaganju Grčkoj ukoliko Vlada zvanično zatraži pomoć. U narednom periodu planirano je pooštravanje kontrole i regulativnih mjera za

5 Izvor: Stability and Growth Programme, Greece, January 2010; CA

Grafik 1Deficit Grčke u poređenju sa prosjekom u Eurozoni, % BDP-a

Izvor: European Commission, CA calculations

21Realni sektor

sprječavanje sličnih situacija i u drugim članicama koje imaju značajan budžetski deficit, prevashodno Portugaliji (deficit 8,0% BDP-a) i Španiji (11,2% BDP-a u 2009. godini).

Rješavanje problema u Grčkoj od velikog je značaja i za zemlje Balkana imajući u vidu da je Grčka bila jedan od najvažnijih investitora u predhodnim godinama, naročito u Bugarskoj (gdje grčke banke čine 4 od 10) i u Srbiji (3 od 10 najvećih banaka).

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

Negativan trend u kretanju industrijske proi-zvodnje iz 2008. godine nastavljen je i u 2009. go-dini, tako da je pad proizvodnje iznosio 32,2%. Pad proizvodnje je zabilježen u sva tri sektora, pri čemu je najveći pad zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena 65,5%, zatim sektoru prerađivač-ke industrije 38,6%, a najmanji pad je registrovan u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 2,4%.

U sektoru vađenja ruda i kamena oba podsekto-ra su zabilježila pad proizvodnje: vađenje ener-getskih sirovina (43%) i vađenje ostalih sirovina i materijala (77,6%).

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 69,2% ukupne industrijske proizvodnje zabilje-žen je pad od 38,6% u odnosu na posmatrani period prethodne godine. Pad je evidentiran u deset od uku pno trinaest podsektora industrijske proizvodnje, s tim da u podsektoru proizvodnje mašina uređaja i aparata za domaćinstvo tokom 2009. godine nije bilo proizvodnje. Porast proizvodnje zabilježen je u podsektoru proi-zvodnje hemijskih proizvoda i vlakana za 42% i u podsektoru proizvodnja mašina i uređaja, ostala za 9,1%, koji zajedno čine svega 5,8% ukupne industrijske proizvodnje. Iako je na nivou 2009. godine zabilježen pad proizvodnje podsektora „prehrambeni proizvodi, pića i duvan“ za 11,3%, u narednoj godini se mogu očekivati pozitivni pomaci kada je riječ o proizvodnji u oblasti prehrambenih proizvoda i pića. Naime, evidentno je da će zbog proizvodnje tokom cijele godine (osam mjeseci je zabilježena pozitivna stopa na mjesečnom nivou od 0,3% u avgustu do 33,2% u decembru) i ulaganja iz Agrobudžeta za različite programe potpore proizvodnje hrane, ova oblast u 2010. godini više uticati na kretanje ukupne prerađivačke industrije. Podsticaj proizvod nje preko Agrobudžeta za 2010. godinu temeljiće se na Nacionalnom programu proizvodnje hrane i razvoja ru-ralnih područja 2009 – 2013. godine, koji inače predstavlja višegodišnji budžetski plan. Razvojna politika će i preko Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju biti usmjerena na jačanje konkurentnosti proizvođača hra-ne, održivom gazdovanju resursima, obezbjeđivanju stabilne ponude bezbjedne hrane, što će značajno utica-ti na pozitivna kretanja u podsektoru proizvodnje prehrambenih proizvoda.

Grafik 1.4Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat


Najveći pad zabilježen je u podsektoru proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda za 86,4% i podsektoru pro-izvodnja kože i predmeta od kože za 60,3% u kojima u toku godine više mjeseci nije ni bilo proizvodnje. Već duži niz godina su evidentni problemi u tekstilnoj industriji, pa se njeno učešće sa 2,4% iz 2001. godine svelo na 1% ukupne industrijske proizvodnje u 2008. godini.

Pad proizvodnje u podsektoru proizvodnje osnovnih metala i metalnih proizvoda od 53,5% je uslovljen prob-lemima u oblasti proizvodnje osnovnih metala (-54%) što je posljedica nedovoljne i nerentabilne proizvodnje u KAP-a. Čitav niz faktora koji je uticao na dešavanja u KAP-a (globalna kriza, cijena aluminijuma na svjet-skom tržištu, višak zaposlenih, visoki troškovi proizvodnje) s ciljem očuvanja i nastavka proizvodnje, namet-nuo je potrebu restrukturiranja ovog kolektiva. Vlada Crne Gore je u aprilu 2009. godine predložila Socijalno razvojni program za 2377 radnika (uključujući i radnike RBN – Rudnika boksita u Nikšiću), kojim se poku-šala naći mjera koja bi zadovoljila radnike, a finansijski bila održiva i za kompaniju. Opredjeljenje Vlade CG je da se sačuva KAP i izbjegne stečaj kao najnepovoljniji scenario za zaposlene, s tim da se obezbijedi proi-zvodnja uz optimalne troškove i optimalan broj zaposlenih i da se radnicima koji status ne rješavaju predlože-nim Socijalnim programom, omogući ostvarenje prava po osnovu tehnološkog viška na Zavodu za zapošlja-vanje. Pad proizvodnje zabilježen je i u podsektorima proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (-42%) i prerada drveta i proizvodi od drveta (-34,3%), koji su zbog učešća od 7,8% značajnije uticali na uku-pan pad proizvodnje. Podsektori kao što su (prerađivačka industrija, ostala; proizvodnja proizvoda od gume i plastičnih masa; proizvodnja saobraćajnih sredstava i proizvodnja papira, izdavanje i štampanje) sa padom proizvodnje od 7,2% do 48,5%, zbog učešća od 1,7% u ukupnoj industriji nije značajno opredijelio pad pre-rađivačke ni ukupne industrijske proizvodnje od -32,2%.

Grafik 1.5Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2000 = 100

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

23Realni sektor

Boks 1.4 – Kretanja u aluminijskoj industriji

U 2009. godini došlo je do postepenog oporavka u aluminijskoj industriji. Nakon značajnog pada cijena aluminijuma na Londonskoj berzi metala (LME) u 2008. godini, i dostizanja minimuma od 1,250 dolara po toni u februaru 2009. godine, došlo je do rasta cijena tokom većeg dijela godine. Prosječna cijena aluminijuma, u 2009. godini, je iznosila 1,665 dolara po toni.

Na rast cijena aluminijuma, i svih obojenih metala, najviše su uticali veliki investicioni i hedž fondovi, neke banke i veće kompanije koje su kupovali metale po relativno niskim cijenama uz očekivanja da cijena i potražnja počnu rasti narednih godina, kako bi preprodajom ostvarili profit. Tako je rast cijena tokom 2009. godine bio, uglavnom, posljedica tzv. špekulativne kupovine. Osim toga, na tražnju su pozitivno uticale stimulativne mjere od strane vlada država za pomoć kompanijama, ali je tražnja i dalje na nižem nivou u odnosu na period prije krize (u prosjeku 10 – 20%, zavisno od regiona).

Evropske elektrolize (odnosi se na zemlje članice Evropske Unije), koje proizvode 4 miliona tona primarnog aluminijuma godišnje, su smanjile proizvodnju za 18% u 2009. godini. Izuzetak je bila Kina u kojoj je evidentiran rast proizvodnje koja je u januaru 2010. godine dostigla 16 miliona tona na godišnjem nivou.

Početkom 2010. godine tražnja za metalima, osim Kine gdje dostiže nove rekorde, počinje da raste u SAD i Evropi. Proizvođači povećavaju proizvodnju usled povećanja narudžbina za drugi i treći kvartal, i očekuje se da će u 2010. godini dostići nivo od 38 miliona tona (u odnosu na 36 miliona proizvedenih tokom 2009. godine). Ovaj porast je uticao na povećanje premija (doplatak na LME cijenu koju kupci plaćaju proizvođačima), koje su u februaru i martu 2010. godine dostizale 130-145 dolara iznad LME keš cijene, sa plaćenom carinom.

U predhodnoj godini osim ci-jena rasle su i zalihe alumini-juma, što predstavlja izvjestan paradoks. Zalihe aluminijuma su u avgustu iznosile oko 4,6 miliona tona, što je rekordno visok nivo, oko pet puta viši u odnosu na njihov nivo prije ekonomske krize. Kretanje ci-jena i zaliha na LME je prika-zano na grafiku 1.

Ovaj paradoks, da cijene alu-minijuma rastu uprkos rastu zaliha tokom većeg dijela 2009. godine, nastao je zbog činjenice da je oko 70% zaliha vezano ugovorima (forward selling – isporuka nakon odre-đenog vremena). Najveći dio ovih zaliha ne mogu se povući sa skladišta do maja 2010. go-dine.

Grafik 1LME cijene i zalihe aluminijuma

Izvor: LME, MBCNY Research


Osim ovih registrovanih zaliha, postoje zalihe i na skladištima proizvođača, od oko 1,2 miliona tona, kao i kineske zalihe od oko 2 miliona tona koje mogu svakog trena da se iznesu na tržište, ukoliko bi cijena aluminijuma naglo porasla. Povrh toga, oko 5 miliona zatvorenih kapaciteta (12-13 % globalne proizvodnje) čeka na ponovni početak rada kada se tržište stabilizuje, a cijena aluminijuma još poraste.

U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 23,3% u ukupnoj proizvodnji, za-bilježen je pad od 2,4% u odnosu na 2008. godinu. Rast proizvodnje je ostvaren u januaru (39,1%), februaru (3,4%), novembru (48,6%), decembru (34,7%), a najveći rast u oktobru kada je proizvodnja na mjesečnom ni-vou bila deset puta viša. Posljedica ovako visoke mjesečne proizvodnje, u oktobru, je niska osnovica iz pre-thodnog mjeseca i uključivanje u proces proizvodnje električne energije HE Perućica, nakon više od dva mje-seca pauze zbog godišnjeg remonta. Tokom 2009. godine završen je čitav niz projekata kao što su rekonstruk-cija i modernizacija Termoelektrane Pljevlja, obimni građevinski radovi u HE Perućica, a započete su i ak-tivnosti na modernizaciji HE Piva. TE Pljevlja bi trebala da na osnovu završene rekonstrukcije poveća proi-zvodnju za oko 40% u narednom periodu.

Proteklu godinu obilježio je proces dokapitalizacije Elektroprivrede Crne Gore, a strateški partner (italijanska kompanija A2A) je da bi kupio akcije i dokapitalizovao Elektroprivredu, uložio 430 miliona eura od čega je u Elektroprivredu ušlo 96 miliona eura. Ugovorom kojim je kompanija A2A stekla pravo na upravljanje predvi-đene su i aktivnosti na ostvarenju određenih operativnih i investicionih indikatora (pouzdanost i snaga proi-zvodnih objekata, ugradnja osmog agregata u HE Perućica, emisija štetnih gasova i dr.). Dostizanjem zadatih vrijednosti indikatora EPCG bi mogla postati savremena kompanija, prepoznatljiva u regionu.

U decembru 2009. godine je završen projekat „Godina energetske efikasnosti“ koji se sastojao od 17 kon-kretnih programa, čija realizacija je predstavljala jedan od osnovnih ciljeva u oblasti energetike. Pošto je ener-getska efikasnost važan segment svih strateških dokumenata iz oblasti energetike, nastaviće se s provođe-njem aktivnosti i u 2010. godini kroz projekat „Energetska efikasnost u Crnoj Gori“, a za čije finansiranje su obezbijeđena sredstva po osnovu zajma Svjetske Banke (6,5 miliona eura za trogodišnji period). Projektom se predviđa poboljšanje efikasnosti energije u obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, kao i povećanje obavi-ještenosti javnosti o mjerama energetske efikasnosti.

U skladu sa Strategijom razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine i Akcionim planom za njenu imple-mentaciju u 2010. godini će se nastaviti aktivnosti na kapitalnim projektima kao što su izgradnja HE na Mo-rači, HE Komarnica i Projekat izgradnje malih hidroelektrana. Još u septembru 2009. godine objavljen je Jav-ni oglas za pretkvalifikaciju za davanje koncesija za korištenje vodotoka i izgradnju malih hidroelektrana, s tim da kvalifikovani ponuđači mogu dostaviti ponude sa idejnim rješenjima do 25. marta 2010. godine. Ta-kođe je, u decembru 2009. godine, objavljen oglas za izbor investitora za izgradnju vjetroelektrana.

25Realni sektor

Boks 1.5 - Proizvodnja električne energije (Svijet) i obnovljivi izvori energije

Prema podacima IEO (International Energy Outlook) 2009. godine, procjenjuje se da će ukupna svjetska proizvodnja električne energije rasti po prosječnoj stopi od 2,4% u periodu od 2006-2030. godine. Očekivalo se da će trenutna recesija oslabiti tražnju za električnom energijom u bliskoj budućnosti, ali projekcija iz referentne studije ne predviđa dalji produžetak recesije i već nakon 2010. godine očekuje se povratak potražnje za električnom energijom. Uticaj recesije, kada je potrošnja električne energije u pitanju, najviše se osjetio u industrijskom sektoru, zbog usporavanja proizvodnje koja je nastala kao rezultat smanjene potražnje za industrijskim proizvodima. U poređenju sa industrijskim sektorom potražnja u sektoru stanovništva se pokazala manje osjetljivom na ekonomske promjene, jer generalno gledano stanovništvo nastavlja potrošnju električne energije za svoje potrebe čak i u recesionim uslovima.

Obnovljivi izvori energije su najbrže rastući izvori proizvodnje električne energije. Prema IEO 2009. ukupna proizvodnja iz obnovljivih izvora raste godišnje po stopi od 2,9% i njen udio u ukupnoj svjetskoj proizvodnji porašće sa 19% u 2006. godini na 21% u 2030. godini. Najveći rast proizvodnje očekuje se kod hidroelektrične energije i energije vjetra, što se vidi na grafiku 1.

Globalno gledano, razvoj dru-štva je u direktnoj zavisnosti od mo gućnosti proizvodnje dovoljne količine energije, na-ro čito električne, a državne po li tike su, uglavnom, prima-rni pokretači koji se zalažu za izgradnju proizvođača obno v ljivih izvora energije. Dugoročno gledano i u Crnoj Gori je uočljiv nedostatak električne energije, iako ima dovoljno potencijala za proiz-vodnju. Ohrabruje činjenica da se u Strategiji razvoja ener-getike Crne Gore do 2025. godine osim izgradnje velikih hidro i termo elektrana ističe i gradnja malih hidroelektrana kao i korišćenje vjetroenergije, bioenergije i energije sunca. Petogodišnjim Akcionim pla-

nom za implementaciju strategije do 2012. godine, predviđena je izgradnja vjetroelektrana na području Crne Gore, što je i prvi korak na realizaciji Programa razvoja obnovljivih izvora energije za iskorišćenje energije vjetra. Prihvatanjem energetske politike EU, a kako stoji u Strategiji, jedno od strateških opred-jeljenja je i preduzimanje odlučnih mjera da se održi upotreba OIE (obnovljivih izvora energije) na bar 20% ukupne potrošnje primarne energije.

Grafik 1Električne energije po izvorima – Svijet 2006 – 2030. godine (trilion kwh)

Izvor: Energy Information Administration (EIA), Projections EIA, World Energy Projection Plus (2009)


Ova godina se pokazala kao izuzetno kritična kad je industrijska proizvodnja u pitanju. Prateći kre-tanje industrijske proizvodnje (Grafik 1.6) evi-dentno je da umjesto linearnog pozitivnog tren-da, koji je karakterisao industrijsku proizvodnju do početka 2008. godine, trend postaje nelinea-ran i opadajući (posebno od aprila 2009. godine).

1.2.2. Turizam

Dinamičan rast sektora turizma iz prethodnih godina, zbog negativnih kretanja globalne eko-nomije, tokom 2009. godine je bio značajno uspo-ren, naročito u prvih šest mjeseci. Pozitivni sta-tistički pokazatelji iz jula i avgusta uticali su na ublažavanje negativnog trenda iz prve polovine godine, pa je prema statističkim pokazateljima Crnu Goru tokom 2009. godine posjetilo 1.207,7 hiljada turista, što je za 1,6% više nego u 2008. go-dini. Broj dolazaka stranih turista se povećao za 1,2%, dok je broj dolazaka domaćih turista zabi-lježio rast od 4,3% u odnosu na prethodnu godi-nu. Broj ostvarenih noćenja je u odnosu na pre-thodnu godinu bio niži za 3,1%.6

Kao i u prethodnim godinama primorska mje sta su najposjećenija sa 89,6 p.p. u ukupno ostvare-nim dolascima i više je za 0,5% u odnosu na pre-thodnu godinu. Povećan je broj dolazaka turista u planinskim mjestima za 0,2%, dok se broj posje-ta glavnom gradu i ostalim turističkim mjestima smanjio za 0,2%, odnosno 0,5% u odnosu na do-laske iz prethodne godine.

Tokom 2009. godine ostvareno je 7,55 miliona noćenja što je za 3,1% manje u poređenju s prethodnom godi-nom. U ukupno ostvarenim noćenjima 95,9% se odnosilo na primorska mjesta, dok su planinska mjesta za-stupljena sa 1,3%, a ostala turistička mjesta i glavni grad sa po 1,4%. Važno je naglasiti da je došlo do porasta broja noćenja turista iz zemalja EU za 3,9% u odnosu na 2008. godinu. Od ukupno ostvarenih noće nja 21,3% se odnosi na turiste iz ovih zemalja. U 2009. godini ostvaren je veći broj noćenja turista iz Italije (49,3%), Poljske (44,6%), Francuske (35,4%), Bugarske (26,3%), Albanije (24,6%), Rusije (17,8%), Mađarske (9,4%), Slo-venije (7%), a najveći rast noćenja ostvarili su turisti iz Rumunije (141,5%), Luksemburga (osam puta više ostvarenih noćenja) i Portugala sa preko dvadeset puta više noćenja. Ovaj period karakteriše i sma njen broj

6 Ipak, ne može se isključiti mogućnost da je i pad bio nešto veći od statistički registrovanog, jer je najviše bio pogođen privatni smještaj u kojem tradicionalno dominira „siva ekonomija“, odnosno neprijavljivanje turista.

Grafik 1.6Industrijska proizvodnja – liniarni trend kretanja

Grafik 1.7Dolasci turista


Izvor: Monstat

27Realni sektor

noćenja turista iz Austrije (-43,7%), Njemačke (-19,9%), Norveške (-27,7%), Ukrajine i Bjeloru-sije za oko 50%, Baltičkih zemalja u prosjeku za 34,3%.

Tokom 2009. godine Ministarstvo turizma i Na-cionalna turistička organizacija preduzimali su niz aktivnosti na planu realizacije prioritenih za-dataka definisanih Strategijom razvoja turizma, odnosno realizacije projekata kojima će se do-prinijeti poboljšanju turističke ponude, produ-ženju sezone i valorizaciji postojećih potencijala u skladu sa principima održivog razvoja.

Promotivne aktivnosti na tržištu regiona su na-stavljene i tokom same ljetne sezone kroz djelo-vanje dva novootvorena predstavništva u Beogra-du i Sarajevu. Međutim, krizni uticaj se direktno odrazio na restrikcije u pogledu izdvajanja za tu-ristička putovanja, pa je tako smanjen broj dola-zaka turista iz susjedne Srbije (-17,9%), Hrvatske (-15,8%), a rast dolazaka su ostvarili turisti iz BiH (3,2%), dok su manji broj noćenja ostvarili turisti iz sve tri destinacije.

Kao i prethodnih godina predstavnici Ministar-stva turizma i Nacionalne turističke organizaci-je su uzeli učešće na svim značajnijim turistič-kim berzama i manifestacijama koje promovišu turističku ponudu. Od navedenih možemo izdvo-jiti WTM (World Travel Market) u Londonu, gdje je u skladu sa aktuelnom situacijom predstav-ljen crno gorski turizam sa akcentom na održivi razvoj i ujedno promovisana MICE i wellnes po-nuda hotela. U oktobru 2009. godine Crna Gora se prvi put predstavila na Svjetskom samitu za avanturistička putovanja u Kvebeku na kojem su bili prisutni vodeći sjeverno-američki turoperatori u oblas-ti avanturističkih putovanja i specijalizovani istraživači na polju održivih, prirodnih i kulturnih putovanja.

Grafik 1.8Noćenja turista zemalja EU - 25

Izvor: Monstat

Grafik 1.9Struktura dolazaka po mjestima u 2009. godine, u %

Izvor: Monstat


Tabela 1.2Sajmovi i prezentacije na kojima je predstavljena Crna Gora u 2009. godini

Izvor: Ministarstvo turizma

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Ferien-Beč 15-18. januar

Conventa - Ljubljana 22-23. januar

Holiday World-Prag 05-08. februar

Metubes-Budva 12-14. februar

BIT-Milano 19-22. februar

IFT-Beograd 26. februar-01. mart

Reisepavillon-Minhen 26. februar-02. mart

ITB-Berlin 11-15. mart

MITT-Moskva 18-21. mart

Cityscape – Abu Dhabi 19 – 22. april

Travel fair - Priština 6-8. maja

IMEX-Frankfurt 26 - 28. maj

RDA-Keln 04-06. avgust

Top Resa-Pariz 22-25. septembar

ATWS Kvebek, Kanada 19-22. oktobar

WTM-London 09-12. novembar

EIBTM-Barselona 01-03. decembar

Boks 1.6 – Turizam – ostvarenja i trendovi u svijetu i pojedinim regijama s akcentom na evropski turizam - (poređenje s kretanjem BDP-a)

Činilo se da će Globalna eko no-mska kriza, pogoršana ne izvje-snošću oko pandemije i virusa A (H1N1), biti jedna od najtežih kada je u pitanju sektor turi-zma. Međutim, pokazatelji u posljednjim mjesecima 2009. godine govore da je oporavak ovog sektora (iako spor) na putu. Prema datim pokazateljima evi-dentan je ekonomski oporavak posmatrajući trend BDP-a, s tim što se za sektor turizma oporavak na nivo koji je imao prije početka Globalne ekonomske krize ne očekuje prije 2013. godine. Izuzetno je važan pozitivan trend ovog sektora za 2010. godinu, pošto se turizam, prema pojedi-nim analitičarima, smatra katali-zatorom ekonomskog oporavka.

Grafik 1Globalno turizam i putovanja: % rast indikatora 2008-2012.

Izvor: IMF, Euromonitor InternationalNapomena: dolasci - fizički pokazatelj, ostalo - vrijednosni

29Realni sektor

Pozitivni pokazatelji zabilježeni u četvrtom kvartalu u ovom sektoru nagovještavaju oporavak svjetskog turizma što stoji i u najnovijem izdanju UNWTO-a - World Tourism Barometar. Projektuje se rast broja dolazaka u 2010. godini između 3% i 4%, dok se za 2009. godinu procijenjuje pad od 4% na globalnom nivou. Prema dosadašnjim pokazateljima i iskustvu, prihodi od turizma generalno prate kretanja broja turista, pa se na osnovu raspoloživih podataka za tri kvartala 2009. godine može procijeniti pad od oko 6% na nivou godine. Kad su u pitanju dolasci turista, prema raspoloživim podacima UNWTO-a za 2009. godinu, skoro sve regije bilježe negativne trendove, osim Afrike, pa se procjenjuje da je:

• Evropa završila 2009. godinu sa padom od 6%, nakon izuzetnog pada u prvoj polovini godine (-10%). Centralna, Istočna i Sjeverna Evropa bile su nešto jače pogođene krizom, dok su Zapadna, Južna Evropa i Mediteran bilježile nešto bolje rezultate,

• Azija i Pacifik su sa -2% pokazali izuzetan oporavak, nakon negativnog trenda u prvoj polovini godine od -7%,

• Amerika bilježi pad od 5% sa procjenom rasta u 2010. godini od 2% - 4%, • Srednji Istok bilježi pad od oko 6%, iako je trend bio pozitivan u drugoj polovini godine.

Prema procjenama UNWTO-a u Evropi se bilježi pad do-lazaka turista tokom sva četiri kvartala, što Evropu svrstava u regiju koja je ostvarila najlošije rezultate u 2009. godini. Proci-jenjeni pad od 1,1% iz četvrtog kvartala je i najbolji rezultat tokom 2009. godine, kada se zna da je pad u prvom kvarta-lu iznosio 13,2%, drugom 7,7% i trećem 3,1%. Samo neko-liko evropskih zemalja bilježi rast dolazaka turista. Većina zemalja bilježi pad od 5% - 12%, a zemlje kao što su Irska, Litvanija, Letonija, Rumunija i Slovačka bilježe pad od 15% – 25%. Pošto negativne tren-dove bilježi većina zemalja, podaci koje bilježi Crna Gora i nisu tako zabrinjavajući (rast broja dolazaka na godišnjem nivou, a pad broja noćenja), kada se zna da je 2009. godina bila jedna od najtežih za sek-tor turizma.

Grafik 2Međunarodni dolasci i noćenja u Evropskim destinacijama, od početka 2009* (% promjena u odnosu na isti period 2008. godine)

* Jan -Septembar, Jan -Oktobar, Jan –Novembar – u zavisnosti od podataka po destinacijamaIzvor: European Travel Commision „European Tourism 2009 – Trends & Prospects“(Quarterly Report – Q4/2009)

Predviđanja ovogodišnje turističke sezone su bila veoma umjerena, s obzirom na kretanja svjetske ekonomi-je (koja prolazi kroz recesiju), a koja su se reflektovala i na crnogorsku ekonomiju u cjelini. Pošto turistički trendovi, ekonomske i sociodemografske, klimatske i ostale promjene izuzetno utiču na sektor turizma, ne-ophodno je kontinuirano prilagođavati marketinšku i prodajnu politiku sa zahtjevima i turbulencijama tu-rističkog tržišta. Kada je u pitanju sezona 2009. godine, Crna Gora može biti i zadovoljna pojedinim statistič-


kim pokazateljima. Naime, prema posljednjim procjenama UNWTO-a, broj dolazaka turista na global-nom nivou, u 2009. godini je smanjen za 4%, dok se u Crnoj Gori bilježi rast od 1,6%.

U cilju podizanja nivoa kvaliteta usluge, shodno Strategiji razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma, to-kom 2009. godine, intenzivirane su aktivnosti na planu poboljšanja stručnog obrazovanja tj. poveziva nja turističke privrede i obrazovnih institucija. U saradnji sa donatorima (USAID, ADA, GTZ, UNDP, SNV i dr.) realizovali su se projekti koji će omogućiti stvaranje uslova za dalje unapređenje turističke ponude Crne Gore kao što je razvoj agro-turizma, zdravstvenog i velnes turizma, kulturnog turizma, poboljša-nje obrade statističkih podataka itd. Značajna saradnja ostvarena je i sa italijanskom Vladom koja je pru-žila podršku u pripremi strateških dokumenata i konkretnih projekata za razvoj turizma u opštinama Kolašin, Žabljak, zatim u Perastu, za izgradnju prve Eko-zgrade u CG i dr. Inače, u okviru saradnje sa NVO sektorom, u 2009. godini podržano je 40 turističkih projekata, odnosno, obezbijeđeno je njihovo sufinansi ranje u iznosu od 44.500 eura.

U okviru pripreme turističke sezone uložena su značajna sredstva u poboljšanje komunalne i putne in-frastrukture. U putnu infrastrukturu investirano je preko 27 miliona, a u aerodromsku uloženo je pre-ko 6 miliona eura. Poboljšana je prenosna i distributivna mreža u koju je investirano preko četiri milio-na eura. Unaprijeđena je infrastruktura na graničnim prelazima i skraćeno je vrijeme zadržavanja turis-ta na graničnim prelazima. Međutim, tokom turističke sezone evidentirani su uobičajeni nedostaci kao što je učešće sive ekonomije, nedovoljan opšti stepen čistoće, izražen problem buke u turističkim mjesti-ma, kao i nedovoljna bezbjednost u saobraćaju.

Važno je napomenuti da omogućavanje puto-vanja bez viza za građane Crne Gore, Srbije i Makedonije predstavlja veliki izazov za crno-gorsku turističku privredu. Ovo stavlja akce-nat i na poboljšanje kvaliteta usluga domaćim turistima koji bi mogli potražiti jeftinije des-tinacije na inostranom tržištu.

Pored problema tokom 2009. godine, crno-gorski turizam je uspio ostvariti bolji indeks kompetitivnosti i poboljšati svoju poziciju za sedam mjesta na ljestvici u kojoj se rangira nje vrši za 133 države. Inače indeks konkurent-nosti (The Travel & Tourism Competitiveness Index) se sastoji od tri subindeksa sa 14 stav-ki (regulativa, održivost okruženja, zdravlje i higijena, turistička i vazdušna infrastruktura, cjenovna konkurentnost, ljudski resursi i sl.) i ustanovljen je kao mjera faktora i politike koji utiču na razvoj sektora turizma (Travel & To-urism) u različitim zemljama. U 2009. godini

sa ocjenom konkurentnosti od 4,29 Crna Gora se našla ispred Turske i Bugarske i ponovo, kao i prethod-ne godine, ispred Srbije, Rumunije i Albanije što se vidi u tabeli 1.3.

ZemljeRejting konkurentnosti putovanja i turizma

2008. 2009. Promjene 2009/2008.

Kipar 24 21 ↑Malta 25 29 ↓Hrvatska 34 34 →Slovenija 36 35 ↑Slovačka 38 46 ↓Bugarska 43 50 ↓Crna Gora 59 52 ↑Turska 54 56 ↓Rumunija 69 66 ↑Srbija 78 88 ↓Albanija 92 90 ↑

Tabela 1.3Rangiranje izabranih zemalja po indeksu kompetitivnosti turizma i putovanja

Izvor: WEF (World Economic Forum) 2009.

31Realni sektor

1.2.3. Šumarstvo

U toku 2009. godine, u oblasti šumarstva, proizvedeno je ukupno 216.546 m³ šumskih sortimenata, što je za 23% manje nego u istom periodu prošle godine.

U cilju poboljšanja i unapređenja stanja u oblasti šumarstva sprovedene su sveobuhvatne pripreme, spro-vođenje i prilagođavanja odredbi na kojima počiva zakonodavstvo EU. Nastavljene su reforme realizovane kroz brojne projekte čiji je cilj da omogući Crnoj Gori prilagođavanje zakonodavstva, ekonomije i društva evropskim standardima.

U proteklom periodu došlo je do implementacije aktivnosti na Nacionalnoj inventuri šuma (NIŠ) što predstavlja značajan projekat kojim se pružaju najnoviji podaci o nacionalnim šumskim resursi-ma i unapređenju znanja o staništima, biodiver-zitetu i njihovom stanju u Crnoj Gori. U okviru FODEMO projekta sprovode se aktivnosti u cilju podrške projektu „planiranju gazdova nja šuma-ma na opštinskom nivou“. U tom cilju se sprovo-di pilot projekat u opštini Mojkovac. U cilju spro-vođenja Nacionalnog šumarskog programa u sa-radnji sa Holandskom razvojnom organiza cijom urađen je Nacrt novog Zakona o šumama. Sklop-ljen je Memorandum o razumijevanju za period od marta 2009. do avgusta 2010. godine u okviru kojeg je posebnim projektima dat predlog „Kon-cepta izvođačkog planiranja gazdovanja šuma-ma“ za privatne šume i predlog osavremenjenog tvining projekta „Integralno planiranje razvoja šuma i gaz-dovanja šumama u Crnoj Gori“. Usvojen je Nacionalni akcioni plan (NAP) za borbu protiv bespravnih aktiv-nosti u šumarstvu, koji predstavlja odgovor državnih institucija, civilnog društva i drugih zainteresovanih strana da se kroz širok spektar aktivnosti u cjelini zaustave ili minimizuju negativne pojave koje prijete sve-ukupnoj reformi šumarskog sektora. U tom pogledu je realizovan i projekat „Zeleni telefon za Zelene šume“ koji finansira Ambasada SAD u Podgorici i čiji je opšti cilj podizanje svijesti građana i njihovo aktivno uklju-čivanje u rješavanju i izvještavanju o bespravnim sječama i šumskim požarima.

Grafik 1.10Proizvodnja šumskih sortimenata

Izvor: Monstat

Boks 1.7 - Međunarodni projekti u šumarstvu realizovani u 2009. godini

• Fodemo projekat „Razvoj šumarstva u Crnoj Gori“ - Lux Development –Luksemburg• Projekat: „Turizam zasnovan na prirodnoj baštini“ Norveška šumarska grupa (NFG) – Norveška• Tehnička podrška od strane SNV-a – Holandija• Geografsko informacioni sistem (GIS) u šumarstvu – UNDP – Finska• Projekti koji se fokusiraju na borbu protiv bespravnih sječa:


1.2.4. Građevinarstvo

Prema podacima Monstata, ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2009. godine, iznosi-la je 225,9 miliona eura i bila je manja za 21,5% u odnosu na isti period prethodne godine, a mjerena efek-tivnim časovima rada smanjena je za 19,2%. Vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 46,8 miliona eura, što je 45% manje nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građe-vinama bila je 94,4 miliona, odnosno 24,2% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Usporenija pri-vredna aktivnost i niži nivo investicija odrazio se na obim građevinske aktivnosti. Do pada aktivnosti u sek-toru građevinarstva dolazi u posljednjem kvartalu 2008. godine i nizak trend održava se tokom cijele 2009. godine.

Tokom 2008. godine započeo je proces izrade „Strategije razvoja građevinarstva u Crnoj Gori do 2020. go-dine“ uz korišćenje pozitivnih iskustava globalnih, evropskih i procesa u regionu zasnovanih na principima održivog razvoja i održivog građevinarstva. Sama Strategija zasniva se na dokumentaciji koja obuhvata va-žeće zakone i podzakonska akta, postojeća strateška dokumenta, programe i planove, kao i rezultate sprove-denih anketa za tematske oblasti koje nisu imale uporište u navedenim dokumentima. U cilju poboljša nja ovog veoma značajnog dokumenta, u toku novembra 2009. godine, nakon konsultacija i uključivanja svih re-levantnih i stručno prihvatljivih primjedbi, sugestija i mišljenja, nastala je nova verzija Nacrta dokumenta pod nazivom „Predlog Strategije razvoja građevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine“.

1. Projekat koji razvija i implementira Nacionalne Akcione Planove na poboljšanju upravljanja šumama i kontroli bespravne sječe u zemljama Evrope i Sjeverne Azije – ECA – Svjetska banka.

2. Projekat „Zeleni telefon za zelene šume“ - Ambasada SAD u Podgorici.

Grafik 1.11Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

33Realni sektor

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2009. godini, u drumskom saobraćaju prevezeno je 17,4% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine. Kod prevoza robe u drumskom saobraćaju zabilježen je rast od 30,8%.

Predstavnici crnogorske Vlade i hrvatskog konzorcijuma „Konstruktor“ potpisali su u junu ugovor o koncesiji za izgradnju autoputa Bar – Boljare. Međutim, kako hrvatski konzorcijum nije uspio da obezbijedi potre bne garancije za izgradnju auto puta, održani su preliminarni pregovori sa predstavnicima grčko-izraelskog kon-zorcijuma (Shikun&Binui – Aktor Concessions). Ovaj konzorcijum bi mogao da obezbjedi potrebne garan-cije u slučaju da to „Konstruktor“ ne učini u dogovorenom vremenu. Cilj pregovora je da se, bez obzira da li će put raditi hrvatski ili grčko-izraelski konzorcijum, postigne što manje učešće države Crne Gore i ispoštu-je planirana dinamika radova. Inače, početak radova na izgradnji prve dionice Smokovac-Mateševo planiran je za proljeće 2010. godine.

Prevoz putnika željeznicom smanjen je za 20,6% (mjereno putničkim kilometrima), dok je prevoz robe sma nj en za 45,3% (mjereno tonskim kilometrima). Veliki pad u robnom prevozu nastao je kao posljedica smanje ne pri-vredne aktivnosti velikih komitenata željeznice, usled ekonomske krize, kao što su kompanije „KAP“ Podgorica,

Boks 1.8 - Strategija razvoja građevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine

Uzimajući u obzir značaj građevinarstva i njegovo učešće od 4,6% (prosjek u posljednje četiri godine) u ukupnom BDP-u Crne Gore, multiplikativnost na ostale prateće djelatnosti, jasno je da je neophodan strateški pristup ovom sektoru. U okviru Strategije, kroz sedam strateških opredjeljenja , definisana je cjelokupna problematika crnogorskog građevinarstva, na čijim će se analizama izgraditi akcije za razvoj ove djelatnosti do 2020. godine.

Glavna strateška opredjeljenja:

• Integracija Crne Gore u EU i održivi razvoj – razvoj građevinarstva podrazumijeva se kao integralni dio procesa EU integracija i održivog razvoja,

• Pravni i institucionalni okvir kao okosnica razvoja građevinarstva – polazna tačka u nizu ostalih djelovanja, koja definiše postupke, kriterijume i uslove preko dobro osposobljenog institucionalnog okvira,

• Tehnička regulativa kao osnova sistema kvaliteta u građevinarstvu – u ovom segmentu treba usvojiti deset eurokodova sa obaveznom primjenom, kao i „ugradnju“ ostalih evropskih direktiva koje se odnose na građevinske materijale, energetsku efikasnost, geotehniku i sl. u domaće zakonodavstvo,

• Kontinuitet kapitalnih investicija - realizacija pojedinačnih ciljeva makroekonomske politike u tijesnoj vezi je sa aktivnostima u oblasti građevinarstva i građevinske industrije,

• Jačanje konkurentnosti građevinske operative treba maksimalno iskoristiti kadrovske i materijalne resurse sa kontinuiranim praćenjem i prihvatanjem razvojnih dostignuća nauke, prakse i tehnologije,

• Formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti građevinarstva – po broju i kvalitetu je evidentan deficit domaće radne snage u sektoru građevinarstva i

• Razvoj industrije građevinskih materijala baziran na principima održivog razvoja – osnovni agregat u građevinarstvu su građevinski materijali, a za njihovo korištenje treba što prije uvesti tretman održivosti.


„Boksiti“ Nikšić, Željezara Nikšić, i kompanija iz Srbije „US Steel Serbia“ i MSK Kikinda.

Strategijom restrukturiranja Željeznica Crne Gore AD je primjenila dezintegracioni model re-strukturiranja, kojim je kompanija podjeljena na Željezničku Infrastrukturu i Željeznički Prevoz. Nakon faze razdvajanja infrastrukture od opera-tivne djelatnosti, dva nova akcionarska društva nastavila su proces restrukturiranja po odvoje-nim programima.

U decembru je Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) obezbjedila novi kredit od 15 miliona eura za modernizaciju željezničke mreže u Crnoj Gori. Kredit će biti dostupan željezničkoj infras-trukturi, a biće iskorišćen za finansiranje sanaci-je 57 kilometara pruge između Nikšića i Podgori-ce. Ova investicija trebalo bi da poveća nivo bez-bjednosti železnice i doprinjeće nastavku reformi u željezničkom sektoru. Kredit će omogućiti za-vršetak željezničke pruge Podgorica-Nikšić, što je značajan doprinos sveobuhvatnom razvoju Crne Gore.

Tokom 2009. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je ukupno 956 hiljada putnika, što je za 13,8% manje nego u 2008. godini. U vazdušnom saobraćaju je izražena sezonska komponenta i di-namičniji rast prevoza putnika u periodu ljetnje turističke sezone, tako je i najveći broj prevezenih putnika bio u periodu jun – septembar (u prosje-ku mjesečno 146.511 putnika). U 2009. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 1,1% manje roba u odnosu na prethodnu godinu.

U 2009. godini flota „Montenegro Airlinesa“ povećana je za još jedan avion, Embraer 195. To je drugi avion ovog tipa, a sedmi u ukupnoj floti. Kompanija „Montenegro Airlines“ je na početku sezone ponudila bolju vezu sa regionom, ali i brojnim evropskim metropolama. Od ljeta uvedeni su redovni letovi iz Tivta ka Skop-lju, Prištini, Nišu, Dizeldorfu, Kopenhagenu.

Proširenjem platforme generalne avijacije na tivatskom aerodromu značajno su uvećanje njegove prihvatne mogućnosti. Ukupna vrijednost investicije iznosila je 2,5 miliona eura.

Grafik 1.13Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Izvor: Monstat

Grafik 1.12Prevoz putnika u drumskom saobraćaju

Izvor: Monstat

35Realni sektor

Ipak, radi bržeg razvoja turizma od velikog značaja bilo bi otvaranje Crne Gore za nisko tarifne kompanije, prije svega iz onih destinacija koje ne pokriva domaći avio-prevoznik.

U pomorskom saobraćaju prevoz robe (mjeren u tonskim miljama), u toku 2009. godine, smanjen je za 22,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupni promet u lukama iznosio je 1.481,1 hiljada tona, što je za 24% manje od ukupno ostvarenog prometa iz prethodne godine. U odnosu na ukupan promet na izvoz se od-nosilo 41,4% i on je smanjen za 10,3%, dok se na uvoz odnosilo 56% i on je smanjen za 32%.

1.3. Cijene

Nakon visoke stope inflacije u prethodne dvije godine, inflacije mjerena potrošačkim cijenama u 2009. godi-ni iznosila je svega 1,5% i u poređenju s prethodnom godinom niža je za 5,4 pp. Niža stopa inflacije posljedica je pojeftinjenja cijena najvećeg broja grupa prehrambenih proizvoda, nižih cjena roba široke potrošnje, kao i korekcije cijene struje na niže iz jula 2009. godine.

Cijene hrane, koje su sredinom 2008. godine na međunarodnim tržištima dostigle najviše nivoe u skoro tri-deset godina (prema izvještaju FAO – Organizacija za hranu i poljoprivredu), bilježe pad tokom 2009. godi-ne što je uticalo i na niže stope inflacije u većini zemalja. Poređenja radi u euro zoni godišnja inflacija je izno-sila 0,9%, a najveći pad je zabilježila kategorija hrane (-1,3%), koja je uz kategoriju stanovanje (-0,3%) i komu-nikacije (-0,8%) anulirala porast cijena iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ za 4,8% i transporta za 3,5%.

Godišnja stopa inflacije u Crnoj Gori je od početka godine imala silazni trend, uz manje oscilacije u avgustu i novembru, što se vidi na grfiku br. 15. Januarska inflacija je iznosila 4,9%, martovska 5,5% (ujedno i najviši međugodišnji rast u 2009. godini), junska 2,8%, da bi se na kraju godine spustila na 1,5% koliko je iznosila i inflacija za 2004. godinu ali mjerena troškovima života.

Cijene u kategoriji „hrana i bezalkoholna pića“ su ostvarile nultu (tačnije -0,05%) stopu na godišnjem nivou. U okviru ove kategorije, u odnosu na prethodnu godinu, smanjene su cijene proizvoda iz grupe „ulja i mas-ti“ za 21,5%, povrća za 5,5%, voća za 3,8% i bezalkoholnih pića za 2,3%. Rasle su cijene mesa za 3% i cijene iz grupe „mlijeko, sir i jaja“ za 1,8%, dok se cijene ostalih prehrambenih proizvoda nisu značajnije mijenjale u odnosu na prethodnu godinu. Cijene iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ su zabilježile rast od 7,8% što je pos ljedica povećanja akciznih obaveza na cigarete i druge duvanske proizvode. Neznatan pad od 0,3% bilježe cijene kategorije „stanovanje“ najviše zbog pada cijene električne energije za 2,8% (iako su u ovoj grupi poras-le cijene snabdijevanja vodom i druge usluge za 11,9%). Isti pad od 0,3% bilježe i cijene iz kategorije „kultura i rekreacija“. Najmanji pad je ostvaren u kategoriji „odjeća i obuća“ od svega 0,1%, dok najveći pad bilježe cije-ne iz kategorije „pokućstvo i oprema za kuću“ (-6,8%) zbog pada cijena namještaja i pokućstva za 13,8% i ku-ćnih aparata za 5,9%. Rast cijena je zabilježen u kategoriji „prevoz“ (12,6%), najviše zbog rasta cijena tečnih goriva i maziva od 16,3% koji je, uz dvonedeljno usklađivanje cijena, rezultat i povećanja akciza na mineralna ulja (olovni benzin, bezolovni benzin i gasna ulja koja se koriste kao motorno gorivo). Povećane su cijene ka-tegorije „komunikacije“ za 5,2% usljed rasta cijena poštanskih usluga (paketi i telegrami). Rast cijena u okvi-ru kategorije „restorani i hoteli“ (15,9%) ne daje pravu sliku o kretanju cijena u toj kategoriji, jer se radi samo o povećanju cijena usluga smještaja u studentskom i domu učenika.


Godišnja stopa bazne inflacije u decembru iznosila je svega 0,04% i bila je niža od ukupne godišnje stope inflacije (za 1,42 pp). Uz vrlo male oscilacije tokom godine, bazna inflacija je imala kontinuirani pad. Nai-me u januaru 2009. godine iznosila je 5,69%, junu 4% i konačno u decembru 0,04%. Zbog „smirivanja“ ci-jena koje čine baznu inflaciju, a povećanja cijena nekih od isključenih proizvoda (cijena stambeno – komu-nalnih usluga, duvana, goriva i sl.) došlo je do značajnog pada bazne inflacije u odnosu na ukupnu inflaci-

ju, što se može vidjeti na grafiku 1.14. Poređenja radi bazna inflacija u decembru 2008. godine bila je viša od ukupne inflacije za 0,76 pp, s tim što se mora napomenuti da je kalkulacija bazne inflacije u 2008. godini rađena na osnovu korpe proizvoda troškova života, jer se nije raspolagalo detaljnim sadržajem korpe potrošačkih cijena, osim na ni-vou osnovnih kategorija proizvoda.

Posmatrano na mjesečnom nivou potrošačke ci-jene su najveći rast zabilježile u februaru (0,7%), martu (0,4%) i aprilu (0,6%), dok je najveći pad za-bilježen u julu (-0,6%), junu i septembru (-0,3%). Niže cijene povrća, u prosjeku za oko 14%, su dale svoj doprinos nižoj mjesečnoj stopi u junu i julu 2009. godine. I na godišnjem nivou su cijene ovih grupa doprinijele nižoj inflacionoj stopi zbog svog učešća od oko -21%. Uz negativno učešće voća i povrća i proizvoda iz grupe ulja i masti (-20,3%) kategorija „hrana i bezalkoholna pića“ su ostvari-la negativno učešće od -1,3%.

Najveći doprinos ukupnoj inflaciji od 1,2% dale su cijene iz kategorije „prevoz“, koje su zbog ras-ta cijene goriva ostvarile učešće od 78,5%. Viso-ko učešće kategorije „komunikacije“ (21,4%) i ka-tegorije „alkoholna pića i duvan“ (23,5%), anuli-rano je negativnim učešćem kategorija koje svo-jom ponderacionom strukturom (71,83 %) više opredjeljuju ukupnu inflacionu stopu. Napomi-njemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli 1.4. evidentira učešće u ukupnoj inflaciji ali ne i do-prinos, a razlog su neznatna procentna promjena (ili neznatan ponder) pa se u koloni doprinos po-datak pojavljuje tek na trećoj decimali.

Grafik 1.15Potrošačke cijene

Izvor: Monstat

Grafik 1.14Stopa rasta potrošačkih cijena i bazne inflacije

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

37Realni sektor

Boks 1.9 – Inflacija u Crnoj Gori – komponente koje su je opredijelile

Cijene prehrambenih proizvoda su u prethodnim godinama imale jako inflatorno dejstvo na kretanje ukupne inflacije. Početkom 2008. godine doprinos bazne inflacije (iz koje su isključeni poljoprivredni proizvodi i administrativno regulisani proizvodi) iznosio je 1,62% u ukupnoj inflaciji, poljoprivredni proizvodi su doprinosili sa 2,18%, dok su regulisani i djelomično regulisani proizvodi ostvarili dopri-

nos od 4,08%. Na kraju 2008. godine taj odnos se u značajnoj mjeri promijenio u korist bazne inflacije (zbog poskupljenja go-tovo svih prehrambenih i os-talih proizvoda koji je čine), pa je tako doprinos bazne iznosio 5,15%, a poljoprivrenih i osta-lih isključenih proizvoda -0,12%, odnosno 2,2%. Kako su se cijene prehrane postepeno snižavale tako se mjenjao i doprinos ove tri komponente u ukupnoj in-flaciji. Januarskoj stopi od 4,9% najveći doprinos je dala bazna inflacija (3,59%), poljoprivred-ni proizvodi (-0,2%) i ostali isključeni (1,51%), da bi u decem-bru 2009. godine bazna inflacija doprinosila ukupnoj sa samo

Grafik 1Doprinos godišnjoj inflaciji (u %)

Tabela 1.4Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 09/XII 08 Stopa Doprinos Učešće u uk. inflaciji

UKUPNO 10000 101.5 1.5 1.5 100.0

Hrana i bezalkoholna pića 4249 100.0 0.0 0.0 -1.3

Alkoholna pića i duvan 483 107.8 7.8 0.4 23.5

Odjeća i obuća 822 99.9 -0.1 0.0 -0.6

Stanovanje 1277 99.7 -0.3 0.0 -2.3

Pokućstvo i oprema za kuću 542 93.2 -6.8 -0.4 -22.9

Zdravlje 225 100.7 0.7 0.0 0.9

Prevoz 995 112.6 12.6 1.2 78.5

Komunikacije 660 105.2 5.2 0.3 21.4

Kultura i rekreacija 293 99.7 -0.3 0.0 -0.6

Obrazovanje 20 100.0 0.0 0.0 0.0

Restorani i hoteli 5 115.9 15.9 0.0 0.5

Ostala dobra i usluge 429 101.1 1.1 0.0 2.9



Cijene tečnih goriva i maziva, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, su zabilježile rast na godišnjem nivou od 16,3%. Pad odnosno porast cijena tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori, tokom godine, uglavnom, je pratio kretanje cijena nafte na svjetskom tržištu, što se može vidjeti iz grafi-ka 1.16. Cijena nafte na svjetskim tržištima je, uz manje oscilacije, od početka 2009. godine u porastu, pa je

u novembru zabilježena najveća ovogodišnja cije-na referentne korpe i iznosila je 76,25 usd/barel. Prosječna cijena referentne korpe u 2009. godi-ni je iznosila 61 usd/barel i bila je niža za 35,3% u odnosu na prosječnu cijenu referentne korpe iz 2008. godine. Prosječna cijena brenta u decem-bru 2009. godine iznosila 74,28 usd/barel, i bila je niža za 84,1% od cijene iz decembra prethod-ne godine. Neki od faktora koji su uticali na pad cijene nafte u 2009. godini je slaba američka eko-nomija, kao i ekonomije vodećih industrijskih zemalja što se odrazilo na smanjenje tražnje za tim proizvodom. Protekla godina se, inače, može okarakterisati kao jedna od najlošijih kada je u pi-tanju svjetska tražnja za naftom. Najave o eko-nomskom oporavku bi mogle pozitivno uticati na tražnju za ovim proizvodom.

Grafik 1.16Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat i „Montly Oil Market Reports“, OPEC

Boks 1.10 – Inflacija: poređenje sa zemljama u regionu, EMU i EU27

Inflacija, u 2009. godini, je zabilježila značajan pad u većini zemalja ako se poredi sa kretanjem inflacije iz prethodne. godine. U tabeli broj 1. dati su podaci za samo neke od zemalja iz regiona, kao i podaci za zemlje EU 27 i euro zone. Generalno gledano, komponenta koja je u odnosu na prethodnu godinu ostvarila osjetan pad je „hrana i bezalkoholna pića“. U euro zoni pad cijena ove kategorije je iznosio 1,3%, Sloveniji 1,2%, Hrvatskoj 1,8%, Bosni i Hercegovini 3,1%, Makedoniji 3,4%, Crnoj Gori (0,0%), Bugarskoj (-3,3%), dok se rast cijena u ovoj kategoriji bilježi u Srbiji (0,8%), Rumuniji (0,4%) i Albaniji čak 6,8%. Kretanje inflacije u 2009. godini, uglavnom, su opredjeljivale cijene iz tri osnovne kategorije: hrana i bezalkoholna pića, alkoholna pića i duvan, kao i transport. Na cijene ove posljednje grupe najviše su uticale cijene nafte na svjetskim tržištima. Iz grafika 1 vidi se da se raspon u kategoriji „alkoholna pića i duvan“ kretao od 3,3% ostvaren u Makedoniji do 17,3 % u Bosni i Hercegovini, dok je kategorija

0,03%. Povećao se doprinos regulisanih i djelomično regu li sanih cijena na 1,56% zbog rasta cijena du-vanskih proizvoda, goriva i stambeno komunalnih usluga tokom 2009. godine. Dakle, bazna inflacija je zbog svog pondera od 63,2% i niske godišnje stope od 0,04%, uz pad cijena poljoprivrednih proizvoda (-2,07%) imala učešće od svega 1,92% u ukupnoj godišnjoj stopi inflacije od 1,5%. Važno je napomenuti da su komponente iz 2008. godine rađene na osnovu korpe proizvoda troškova života, a komponente 2009. godine na osnovu korpe potrošačkih cijena.

39Realni sektor

Zemlje XII 08/XII 07. XII 09/XII 08.

Bugarska 7,2 1,6

Srbija 8,6 6,6

Crna Gora 6,9 1,5

Rumunija 6,4 4,7

Albanija 2,2 3,5

Hrvatska 2,9 1,9

Makedonija 4,1 -1,6

Slovenija 1,8 2,1

Bosna i Hercegovina 3,8 0,0

EU-27 2,2 1,4

EMU-euro zona 1,6 0,9

„transport“ imala negativan predznak samo u Makedoniji (-7,9%), a u ostalim izabranim zemljama je zabilježen značajan rast u odnosu na kretanje ukupne inflacije.

Tabela 1Godišnja stopa inflacije

Grafik 1Godišnja promjena izabranih komponenti (decembar 2009. godine)

Izvori: Zavodi za statistiku i Eurostat

Izvori: Zavodi za statistiku i Eurostat


Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u 2009. godini zabilježile pad od 3,4%. Posmatrano po mje-secima, pad od preko 1% zabilježen je u januaru (-1,2%), martu (-1,6%), junu (-1,1%) i julu (-1,4%). Januarskom

padu cijena su doprinijele niže cijene proizvođa-ča u sektoru vađenja ruda i kamena (-1,5%) i sek-toru prerađivačke industrije (-1,6%). Niže cijene u martu i junu ostvarene su zbog nižih cijena u prerađivačkoj industriji kao i nižih cijena vađe nja ruda i kamena iz juna, dok su julskom padu do-prinijele niže cijene proizvođača u sva tri sekto-ra. Na godišnjem nivou, na pad cijena proizvođa-ča uticale su cijene iz sva tri sektora, pri čemu proizvođačke cijene sektora vađenja ruda i kame-na bilježe pad od 1,6%, cijena proizvodnje elek-trične energije, gasa i vode pad od 2,7% i cijene u prerađivačkoj industriji pad od 3,8%. Prosječan pad cijena proizvođača industrijskih proizvoda u 2009. godini iznosio je 3,9%.

Grafik 1.17Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

1.3.1. Prognoza inflacije za 2010. godinu

„Fan chart“ inflacije Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kretanja infla-cione stope, izražene preko indeksa potrošačkih cijena (CPICG7). U tom pravcu, umjesto određivanja kon-kretnih tačaka, „Fan Chart-om“ se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i potencijalni rizici i ne-izvjesnosti koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha „Fan Chart-a“ je upra-vo da ukaže i uzme u obzir neizvijesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koji se posljedično re-flektuju u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, povećanje-smanjenje spoljnotrgovinskog deficita).

„Fan Chart“ Crne Gore za 2010. godinu je baziran na tri procijenjena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije „Fan Chart-a“ izvedene su iz ARIMA modela kao i koristeći Tramo/Seats simulaciju radi dobijanja što efikasnijeg modela.

2. Nivo neizvijesnosti – nivo neizvijesnosti određuje širinu „Fan Chart-a“. Koeficijenti nivoa neizvijes-nosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih (oče-kivano povećanje cijena električne energije) i eksternih šokova (kretanje cijena nafte) koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom 2010. godine,

3. Zakrivljenost „Fan Charta“- na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, Fan Chart se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „precijenile“ ili „pot-cijenile“ kretanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije in-flacije.

7 Consumer Price Index

41Realni sektor

Centralna Projekcija „Fan Charta“ - ARIMA model za 2010. godinu

U cilju izrade „Fan Chart-a“, razvijen je ARIMA (Autoregresivni Integrisani Model sa Pokretnim Prosjeci-ma) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena (Consumer price index)8.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (10 mjeseci –2010. godine), pri čemu je napra-vljena iteracija od 382 ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalititeta dijag-nostike.

Odabrani ARIMA model, ARIMA (5,1,5)9 ima dovoljno nivoa pouzdanosti za potrebe prognoze. Po prvi put je za potrebe projekcije korišćena vremenska serija indeksa potrošačkih cijena, koja će nadalje biti osnov za projektovanje kretanja inflacije.

Na osnovu Tramo/Seats10 procedure identifikovane su 4 tačke preloma (upotrijebljen je Chow Test za identifi-kaciju) u dosadašnjoj seriji, koje odgovaraju značajanoj promjeni u strukturi inflacije, od 2001. do kraja 2009. godine, koje su u ARIMA modelu obuhvaćene kroz dummy varijable.

Rezultat projekcije ARIMA model je upoređen sa vrijednostima projektovanih vrijednosti Tramo/Seats pro-cedurom koji su pokazali značajan nivo kompatibilnosti.

Vrijednosti projekcija na mjesečnom nivou su iskorišćene za vrijednosti centralne projekcije Fan Charta in-deksa potrošačkih cijena za 2010. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribucije, odnosno vri-jednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

Srednja vrijednost dobijenog modela je 3,1, dok zakrivljenost varira u rasponu od 1,26 i 1,86 , a vrijednosti standaradnih devijacija iznose σ2=1,43 odnosno σ1=0,29, što kao i u protekle dvije godine ukazuje da je cen-tralni raspon smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno da je odgovarajući raspon neizvijesnosti koncen-trisan prema višim nivoima inflacije, koja se na grafiku reflektuje kroz „deblji“ raspon koji je skoncentrisan iznad centralnog „najplavljeg“ raspona.

8 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje in-flacije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu-primjena ARIMA modela“, 2007. Takođe, iako CBCG kao osnovne indikatore nivoa cijena prati Indeks troškova života (ITZ), odnosno CPI (Consumer Price Index), projekcija inflacije je bazirana na indeksu cijena na malo iz dva razloga. Prvo, Indeks troškova života u periodu prije njegovog usavršavanja 2006. godine, ima set vrijednosti negativnog predznaka, što otežava projekciju koja se zbog nestacio-narnosti serije radi u dlog obliku. Drugo, CPI indeks ima isuviše kratku seriju za kreiranje modela.

9 ARIMA model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresibnih varijabli, d se odnosi na nivo staci-onarnsoti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

10 Tramo program predstavlja program za procjenu i projektovanje modela (uglavnom ARIMA), koji imaju problema sa nedo-stajućim podacima, greškama u podacima i postojanjem velikog broja ekstremnih podataka u vremenskim serijama. SEATS program se koristi za ekstrakciju elemenata vremenskih serija koje se ne mogu direktno izdvojiti, izdvajajući ove elemente po-put trenda, sezone, ciklusa, postojanja uskršnjeg ili božićnog efekta, što omogućava bolju analizu i projekciju ARIMA modela. ( Za više detalja pogledati priručnik Tramo and Seats (Gómez and. Maravall, 1996)).


„Fan Chart-om“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najtamnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.11 „Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflaci-je. Kako neizvijesnost tokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela kao i Tramo/Seats simulaciji za 2010. godinu, pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena kretati u intervalu od 0,1% do 2,3% u zavisnosti od mjeseca. Naime, sa rastom vremenskog horizonta za projektovanje, raste i neizvijesnost a samim tim se širi i raspon prognoze.

Centralna projekcija „Fan Charta“ koja se odnosi na najtamniji dio istog, predstavlja raspon vjerovatnoće od 10% predviđa da će se inflacija u 2010. godini mjerena Indeksom potrošačkih cijena , kretati u rasponu od 0%1,7% u zavisnosti od mjeseca prognoziranja.

11 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim , ukoliko postoji zanačajan nivo ri-zika, tada se može desiti da centralna projekcije ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

Grafik 1.18Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2010. godinu

Izvor: Monstat

43Realni sektor

Posmatrano sa ekonomskog stanovišta do kraja godine u uskladu sa prognozama modela realno je očekivati nizak nivo inflacije posebno u prvom polugođu prije svega uslijed usporenog privrednog rasta, pada agregat-ne tražnje, rasta nezapolenosti, stagnacije realnih zarada i raspoloživog dohotka.

Eksterne pretpostavke koje su uzimane u obzir prilikom proračuna nivoa neizvijesnosti su bazirane na sta-tičkom pristupu:

1. Cijena nafte i naftnih derivata ne prelaze cijenu od +15% cijene iz decembra 2009. godine;2. Cijena aluminijuma ne pada više od 10% cijene iz juna 2009. godine;3. Cijene nekretnina padaju do 7% u odnosu na poslednji kvartal 2009.4. Rast nivoa realnih zarada je 2%;5. Svjetski privredni rast u 2010. godini ostaje na nivou prognoze MMF iz oktobra 2009. godine;12

6. Neće biti značajnijih korekcije rasta poreza i akciza;7. Prihodi od turizma ne padaju više od 10% u odnosu na 2009. godinu.

Modelska prognoza ukazuje da će se sa vjerovat-noćom od 90% stopa inflacije u ovoj godini kre-tati u rasponu od -0,1% do 2,3%. Naša ekspert-ska procijena je vrlo slična modelskoj pretpostav-ci, ali daje nešto višu prognoziranu stopu inflaci-je, jer očekuje poboljšanje ekonomskog ambijen-ta u drugoj polovini godine i ona ukazuje da se u ovoj godini može očekivati inflacija u rasponu od 1% do 4%.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2009. godini, u prosjeku, iznosio je 174.152, i bio je viši za 4,8% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u istom periodu prethodne godine. Ukupan broj zaposlenih na kraju 2009. godine iznosio je 169.859, i bio je veći za 0,4% u odnosu na broj iz decembra 2008. godine. Najveći rast broja zaposlenih zabilje-žen je u sektorima poslovi sa nekretninama 30,6%, hoteli i restorani 13,9%, trgovina na veliko i malo, oprav-ka 13,4%, građevinarstvu 13,2%, druge komunalne, društvene i lične usluge 9,9%, saobraćaju i skladištenju 8,3%, finansijskom posredovanju 7,8%, poljoprivredi, šumarstvu i vodoprivredi 1,9%, državnoj upravi i soci-jalnom osiguranju 1,2% i obrazovanju 0,8%.

Ipak, treba konstatovati da je u Crnoj Gori u toku zakašnjelo prilagođavanje, s obzirom da je u odnosu na maksimalan broj zaposlenih, koji je registrovan u avgustu 2009. godine, na kraju decembra bilo manje zapo-slenih za 5,1%.

Crnogorska Vlada je početkom 2009. godine usvojila program štednje koji je podrazumjevao i zaustavlja-nje zapošljavanja u javnom sektoru. Trend zapošljavanja u državnoj upravi, obrazovanju i zdravstvu je zna-čajno usporen, ali nije zaustavljen izuzev u sektoru zdravstva koji bilježi manji broj zaposlenih (1%) u odno-

12 IMF, World Macroeconomic Outlook, Oktobar 2009.

Optimistička procjena

Realistična procjena

Pesimistička procjena

1% 2,5% 4%

Tabela 1.5 Procjena stope inflacije


su na prosjek iz 2008. godine. U ostalim sektorima zabilježen je pad broja zaposlenih i to u sektoru vađenje ruda i kamena 16,6%, prerađivačkoj industriji 10,3%, proiz.el.energije, gasa i vode 9,7%, ribarstvu 7,5% i sek-toru zdravstveni i socijalni rad 1%. Pad zaposlenosti u industriji je i očekivan zbog pada ukupne privredne aktivnosti u tri osnovna industrijska sektora, problema u poslovanju, vodećih proizvođača (KAP-a, Željeza-ra, Boksiti), kao i rješavanja statusa jednog dijela zaposlenih kroz ponuđeni socijalni program od strane Vla-de Crne Gore. Treba napomenuti da su, izmjenom zakonske regulative u 2009. godini (1. januara 2009. godi-ne počeo da se primjenjuje novi Zakon o zapošljavanju i radu stranaca), izjednačena prava i obaveze nerezide-nata sa domaćom radnom snagom. Od početka 2009. godine, izdato je oko 17.000 radnih dozvola za rad ne-rezidenata, što je značajno uticalo na porast zaposlenosti u sektorima građevinarstva, turizma i maloprodaji.

Ako posmatramo strukturu zaposlenih kroz tri osnovna sektora, može se uočiti da je na kraju go-dine najveći broj zaposlenih, 77.150, bio u sekto-ru usluga i povećan je za 9,7% u odnosu na kraj prethodne godine, i čini 45,4% od ukupnog bro-ja zaposlenih. Sljedeći po broju zaposlenih je jav-ni sektor, 31,2% i na kraju proizvodni sektor, koji čini 23,4% od ukupnog broja zaposlenih, što po-tvrđuje činjenicu da je ekonomija Crne Gore više okrenuta uslužnim nego proizvodnim djelatnos-tima, a i da je preveliki broj zaposlenih u javnom sektoru.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kra-ju 2009. godine, bilo je 30.169 nezaposlenih lica, što je za 6,3% više nego u istom mjesecu prethod-ne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2009. godini, u prosjeku je iznosio 28.385, ili 3,9% manje nego u istom periodu prethodne godine.

Imajući u vidu svjetsku ekonomsku krizu, koja se prenijela sa finansijskog tržišta na tržište rada, njene posljedice su sa zakašnjenjem evidentne i u Crnoj Gori. Naime, u prvih devet mjeseci 2009. godine registrovan je pad stope nezaposlenosti u odnosu na prošlu godinu, a nakon toga dolazi do rasta, što znači da se zapošljavanje ne odvija onom dinamikom kako je predviđeno i Nacional-nom strategijom zapošljavanja (stopa ispod 10% kao glavni pokazatelj uspjeha). Prema podacima Zavoda za zapošljavanje stopa nezaposlenosti, u decembru, iznosila je 11,43% i viša je za 0,69 pp u odnosu na stopu iz istog mjeseca prethodne godi-

ne. Po drugoj metodologiji koju objavljuje i Monstat na kvartalnom nivou, a na osnovu Ankete o radnoj sna-zi koja je usaglašena sa preporukama Eurostat-a, stopa nezaposlenosti, u prva dva kvartala 2009. godine, je bila viša u odnosu na stope sva četiri kvartala prethodne godine. U trećem kvartalu stopa je niža za oko 1 pp

Grafik 1.19Broj zaposlenih

Grafik 1.20Struktura zaposlenih

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

45Realni sektor

u odnosu na prethodna dva, ali je izvjesno da će u četvrtom kvartalu doći do ponovnog porasta i anketne stope upravo zbog odložene reakcije tr-žišta rada na privredna kretanja i poslovanja od-ređenih privrednih subjekata. Kretanje ove dvije stope prikazano je na grafiku 1.21.

Zavod za zapošljavanje je u 2009. godini sproveo niz istraživanja u cilju analize tržišta rada. Anketu o tržištu rada, kvalifikacionim i obrazovnim po-trebama u turizmu i ugostiteljstvu Zavod je spro-veo u saradnji sa SNV-om, holandskom razvoj-nom organizacijom u okviru projekta „Unapri-jeđenje radne snage u turizmu u ruralnim ob-lastima Crne Gore“ i British Council-om u okvi-ru projekta „Vještine u praksi“. Anketa je obuhva-tila ukupno 488 vlasnika, menadžera i radnika, iz svih crnogorskih opština, a anketiranje je spro-vedeno u julu i avgustu. Istraživanje pokazuje da su vlasnici i menadžeri u turizmu optimistični u pogledu zapošljavanja u tom sektoru i predviđaju visoku stopu rasta (od tri do šest odsto u nared-ne tri godine). Anketa o tržištu rada, kvalifikaci-onim i obrazovnim potrebama u turizmu i ugos-titeljstvu pokazala je da Crna Gora već ima dovo-ljan broj visokoobrazovanih, ali i nedostatak kad-ra sa srednjom stručnom spremom u turizmu.

Takođe, sprovedena je i anketa među poslodavci-ma o zapošljavanju maturanata i studenata na se-zonskim poslovima. Anketa je potvrdila poznatu činjenicu da je crnogorska privreda izraženo se-zonskog karaktera. Više od 56% anketiranih po-slodavaca zapošljava sezonce, što znači da među određenim djelatnostima (turizam, trgovina, građevinarstvo i poljoprivreda) postoji konku-rencija za sezonskom radnom snagom, jer rezer-ve među registrovanim nezaposlenima nijesu dovoljne da podmire tražnju. Regionalno posmatrano, najveće potrebe su iskazale primorske opštine poput Herceg Novog i Budve.

U 2009. godini nastavljen je kontinuitet u realizaciji mjera zacrtane politike zapošljavanja, kao što je sarad nja javnih službi za zapošljavanje i privatnih agencija za zapošljavanje, kako bi se kvalitetno rješavao problem ne-zaposlenosti. U tom smislu predstavnici Zavoda za zapošljavanje Crne Gore i agencije Dekra za Jugoistočnu Evropu, potpisali su memorandum o poslovnoj saradnji. Predmet ovog memoranduma je uspostavljanje sa-radnje između Zavoda i Agencije radi obavljanja djelatnosti posredovanja pri zapošljavanju nezaposlenih lica

Grafik 1.21Kretanje nezaposlenosti

Grafik 1.22Broj nezaposlenih

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG


koja se nalaze na evidenciji Zavoda. Posebna pažnja je usmjerena na uključivanje teže zapošljivih kategorija u navedene programe.

Zarade

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2009. godini, iznosila je 643 eura i bila je viša za 5,6% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 463 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila viša za 11,3%. Smanjenjem poreza na dohodak fizičkih lica sa 15% na 12%, kao i smanjenjem stopa doprinosa za obavezno socijalno i zdravstveno osiguranje, stvoren je prostor za povećanje neto zarada, što se vidi i prema podacima o prosječnoj bruto i neto zaradi. Važno je naglasiti da su prosječne bruto plate u 2009. godini pad zabilježile jedino u sektoru vađenja ruda i kamena (-6,8%), prerađi-vačkoj (-0,3%) i finansijskom posredovanju (-1,6%). Ostali sektori bilježe rast bruto plata u rasponu od 0,6% u sektoru državne uprave i obaveznog socijalnog osiguranja do 16,8% u sektoru poljoprivrede, šumarstva i vo-doprivrede.

Najveće zarade bez poreza i doprinosa zabilježene su u oblasti finansijskog posredovanja, 891 eura, dok i da-lje najmanju zaradu bilježe zaposleni u oblasti ribarstva, 159 eura. Najviši rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 21,9%, zdravstveni i socijalni rad 19,7% (po-većanje je uslijedilo i nakon izmjene koeficijenata zaposlenima u ovom sektoru iz januara 2009. godine), sa-obraćaj, skladištenje i veze 18,3%.

Tabela 1.6 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i

doprinosaIndeks nominalnih

zaradaIndeks realnih

zaradaØ 2008. Ø 2009. Ø 2009/Ø 2008. Ø 2009/Ø 2008.

UKUPNO 416 463 111.3 107.6

Poljopr, šum. i vodop. 398 485 121.9 117.9

Ribarstvo 141 159 112.8 109.1

Vađenje ruda i kamena 574 558 97.2 94.0

Prerađivačka industrija 418 441 105.5 102.0

Proiz. el. ener, gasa i vode 530 593 111.9 108.2

Građevinarstvo 353 400 113.3 109.6

Trg. na vel. i malo, opravka 242 273 112.8 109.1

Hoteli i restorani 307 330 107.5 104.0

Saobraćaj, sklad. i veze 513 607 118.3 114.4

Finansijsko posredovanje 854 891 104.3 100.9

Posl. s nekret. iznajmljiv. 363 412 113.5 109.8

Državna uprava i soc. osig. 454 483 106.4 102.9

Obrazovanje 388 428 110.3 106.7

Zdravstveni i socijalni rad 395 473 119.7 115.8

Ost. kom, društ. i lične usluge 370 405 109.5 105.9

Izvor: Monstat

47Realni sektor

1.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori

Centralna banka Crne Gore je i u 2009. godini nastavila sa projektom obrade godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnih lica iz Crne Gore, koja podliježu obavezi dostavljanja ovih izvještaja Privrednom sudu u Podgo-rici, shodno odredbama Zakona o privrednim društvima i Zakona o računovodstvu i reviziji. Do 15.09.2009. godine, Privrednom sudu u Podgorici je 14.697 pravnih lica dostavilo GFI za 2008. godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 14.593 GFI. Pri tome, 43 GFI nijesu obrađena zbog njihovog podnoše nja na nepropisanim ili neadekvatno popunjenim obrascima, dok obrada GFI osiguravajućih i reosiguravaju-ćih društava, privatizacionih fondova i sindikalnih organizacija nije rađena. Ovaj broj, posmatran u odnosu na broj podnijetih GFI je manji u odnosu na protekle godine, što ukazuje na dosljednije poštova nje osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja. S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da dostave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobije-ni obradom dostavljenih – adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnim za crno-gorsku ekonomiju.

1.5.1. Metodološke napomene

Privredni subjekti u Crnoj Gori sastavljaju GFI po Međunarodnim računovodstvenim standardima (MRS), odnosno po Međunarodnim standardima finansijskog izvještavanja (MSFI). Godišnji finansijski iskazi pri-

Boks 1.11 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, novembar 2009. godine

Podaci o prosječnim platama u novembru, jasno pokazuju razliku u visini primanja po pojedinim zem ljama bivše Jugoslavije. Slovenija je, kao i do sada, na prvom mjestu. Hrvatska je po prosjeku na drugom mjestu, a Crna Gora je po prosjeku iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije. Bruto i neto plate su nominalno rasle u svim navedenim zemljama osim u Hrvatskoj, gdje je zabilježen pad bruto plata za 0,3%, odnosno neto plata za 0,2%. Iako je na začelju prikazane tabele, najveći rast bruto

i neto plata zabilježn je u Make-doniji (8,4% odnosno 18,1%), zatim Srbiji gdje su bruto plate porasle za 5,2%, Bosni i Herce-govini za 4,8%, Sloveniji 1,3% i Crnoj Gori 0,6%. Neto plate su bilježile rast drugačijim redosljedom, pa je taj rast u Crnoj Gori iznosio 6,5%, Srbiji 5,4%, Bosni i Hercegovini 1,9%, i Sloveniji 1,8%. Napominjemo da može doći do neznatnog odstupanja u apsulutnim vri-jednostima plata navedenih ze malja zbog konvertovanja nacionalnih valuta u eure, ali ne može promijeniti redosljed koji je dat u tabeli.

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 999 1571

Hrvatska 736 1067

Crna Gora 456 633

Bosna i Hercegovina 404 616

Srbija 333 463

Makedonija 326 488

Tabela 1 Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Izvor: zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja


vrednih subjekata razvrstani su i agregirani po zakonskim i međunarodnim pravilima finansijskog i statis-tičkog izvještavanja do sljedećih nivoa: privredna oblast, privredna grana, privredna grupa, privredna pod-grupa. Takođe, svi bilansni makroagregati su, pored navedenog vertikalnog nivoa, razvrstani i na horizontal-nom nivou i to do privrednog nivoa Crne Gore i privrednog nivoa njenih opština (21).

1.5.2. Generalni rezultati obrade GFI – opšte napomene

Obradom GFI dobijeno je niz bilansnih agregata, koji se, uz navedenu ogradu, mogu smatrati makroagrega-tima reprezentativnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih subjekata iz CG dobije-ni su iz osnovnih, zakonsko obavezujućih obrazaca – modela propisanih od strane Instituta računovođa i re-vizora Crne Gore. Od 14.593 obrađena GFI, 14.115 se odnosilo na privredna društva, 291 na nevladine orga-nizacije, 164 na ustanove i institucije i 23 na berze i berzanske posrednike. Na osnovu obrađenih GFI, izrađe-ni su i bilansi stanja, odnosno bilansi uspjeha po navedenim grupama, kao i na agregatnom nivou. Osim na-vedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha.

1.5.3. Bilans stanja privrednih djelatnosti

Od 14.593 GFI koja su se odnosila na privredna društva, formiran je agregatni bilans stanja crnogorske pri-vrede za 2008. godinu (Tabela 1.7). Generalno se može zaključiti da sve pozicije aktive bilježe rast osim stav-ke odloženih poreza. Tako je ukupna aktiva privrednih društava Crne Gore na dan 31.12.2008. godine izno-sila 13.485,17 miliona eura, što je za 25,71% više nego u 2007. godini (10.727,15 miliona eura).

Stalna imovina iskazana je u iznosu od 9.306,73 miliona eura i činila je 69,01% ukupne aktive. U odnosu na prethodnu godinu povećana je za 24,09%. Obrtna imovina je iznosila 4.178,43 miliona eura, odnosno 29,49 % više nego u prethodnoj godini.

Vrijednost nekretnina, postrojenja i opreme iznosila je 7.299,12 miliona eura ili 54,12% (59,7% u prethodnoj godini) od ukupnih sredstava. Vrijednost ove bilansne pozicije, koju čine zemljište, šume, višegodišnji zasa-di, osnovno stado, građevinski objekti, investicije u toku, oprema i ostala materijalna imovina, uvećana je za 26,22% u odnosu na prethodnu godinu. Porast vrijednosti ove bilansne pozicije zabilježen je u svim sekto-rima, i to kod: proizvodnje električne energije, gasa i vode (10,2%), trgovine na veliko i malo (40,7%), poslo-va s nekretninama (39,6%), građevinarstva (67,6%), saobraćaja, skladištenja i veza (21,2%), hotela i restora-na (22,1%), itd.

Potraživanja od kupaca iskazana su u iznosu od 1.689,2 miliona eura, što je za 32,5% više nego u prethodnoj godini. Ova potraživanja čine 12,5% ukupnih sredstava, a najveći dio (73,4%) njihove vrijednosti iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (625,4 miliona eura ili 37,0%), građevinarstvo (218,1 miliona eura ili 12,9%), poslovi s nekretninama (216,7 miliona eura ili 12,8%), prerađivačka industrija (180,4 miliona eura ili 10,7%).

Vrijednost zaliha (robe, materijala, sirovina, rezervnih djelova, sitnog inventara, nedovršene proizvodnje, go-tovih proizvoda, goriva, ambalaže, itd.), na kraju izvještajnog perioda, iznosila je 1.235,0 miliona eura (9,2% ukupnih sredstava) i povećana je za 34,2% u odnosu na prethodnu godinu. Od ukupne vrijednosti zaliha 75,8% odnosi se na sektore: trgovina na veliko i malo (568,6 miliona eura ili 46,0%), građevinarstvo (199,3 miliona eura ili 16,1%) i prerađivačka industrija (169,3 miliona eura ili 13,7%).

49Realni sektor

Tabela 1.7 Agregatni bilans stanja privrednih društava Crne Gore 31.12.2008, u eurima

Red.br. Pozicija Stanje na dan

31.12.2008.Stanje na dan

31.12.2007. % rasta

AKTIVA

I STALNA IMOVINA 9.306.731.581 7.500.236.572 24,09

1 Neuplaćeni upisani kapital 38.758.266 34.334.075 12,89

2 Nematerijalna imovina 635.377.969 536.596.375 18,41

3 Nekretnine, postrojenja i oprema 7.299.116.604 5.782.982.684 26,22

4 Stalna imovina namijenjena prodaji 612.323.111 576.899.724 6,14

5 Dugoročna potraživanja 234.869.136 175.904.883 33,52

6 Dugoročni finansijski plasmani 475.274.959 373.806.084 27,14

7 Odloženi porezi 11.011.536 19.712.747 -44,14

II OBRTNA IMOVINA 4.178.437.807 3.226.908.491 29,49

8 Zalihe 1.234.659.364 920.147.461 34,18

9 Potraživanja od kupaca 1.689.195.138 1.275.292.709 32,46

10 Kratkoročni finansijski plasmani 350.387.192 274.326.367 27,73

11 Gotovina i gotovinski ekvivalenti 525.212.724 496.608.871 5,76

12 Unaprijed plaćeni troškovi 184.327.056 127.481.608 44,59

13 Obračunati nenaplaćeni prihod 121.592.646 69.645.800 74,59

14 Ostala obrtna imovina 73.063.687 63.405.675 15,23

III UKUPNA AKTIVA 13.485.169.388 10.727.145.063 25,71

PASIVA

IV KAPITAL I REZERVE 5.948.878.254 5.251.455.260 13,28

15 Upisani kapital 5.211.263.916 4.637.715.852 12,37

16 Emisiona premija 15.402.612 3.957.062 289,24

17 Revalorizaciona rezerva 760.519.622 734.848.837 3,49

18 Ostale rezerve 99.384.992 60.137.662 65,26

19 Nerasporedjeni dobitak/ gubitak -146.840.747 -192.531.384 -23,73

20 Manjinski interes 9.147.859 7.327.231 24,85

V DUGOROČNE OBAVEZE 3.455.024.073 2.526.979.862 36,73

21 Dugoročne obaveze 2.809.179.147 2.114.265.394 32,87

22 Odloženi porezi 46.980.869 56.403.493 -16,71

23 Dugoročna rezervisanja 105.031.749 98.563.793 6,56

24 Ostale dugoročne obaveze 291.483.891 153.705.969 89,64

25 Odlozeni prihodi 202.348.417 104.041.213 94,49

VI KRATKOROCNE OBAVEZE 4.081.267.060 2.948.709.941 38,41

26 Kratkoročne obaveze iz poslovanja 2.531.589.117 1.743.936.360 45,17

27 Kratkoročne finansijske obaveze 1.014.479.765 850.836.780 19,23

28 Tekući dio dugoročnih kredita 168.316.972 91.805.325 83,34

29 Obaveze za poreze 176.241.767 159.700.183 10,36

30 Obaveze za dividende 10.774.374 6.106.344 76,45

31 Kratkoročna rezervisanja 19.992.817 12.353.241 61,84

32 Obračunate obaveze 159.872.248 83.971.708 90,39

VII UKUPNA PASIVA 13.485.169.387 10.727.145.063 25,71


Privredna društva Crne Gore su, na dan 31.12.2008. godine, iskazala 525,2 miliona eura gotovine i gotovin-skih ekvivalenata (depoziti po viđenju, sredstva u blagajni i na računima kod banaka i drugih finansijskih in-stitucija i ostali gotovinski ekvivalenti) odnosno 5,8% više nego u uporednom periodu.

Ukupni finansijski plasmani privrednih društava Republike iznosili su 825,7 miliona eura, odnosno 27,4 % više nego u prethodnoj godini. Na dugoročne finansijske plasmane (ukupna potraživanja privrede za mjeni-ce, potraživanja za finansijski lizing, potraživanja po osnovu dugoročnih hartija od vrijednosti, učešće u kapi-talu drugih kompanija i dr. sa rokom dospijeća preko jedne godine) odnosilo se 475,3 miliona eura ili 57,6%, koji su za 27,1% povećani u odnosu na prethodnu godinu.

Kratkoročni finansijski plasmani (ukupna potraživanja po osnovu izvršenih plasmana, čiji je rok dospijeća do 12 mjeseci) iznosili su 350,4 miliona eura i povećani su za 27,7%.

Nematerijalna imovina (licence, franšize, patenti, goodwill i ostala nematerijalna imovina) iskazana je u iznosu od 635,4 miliona eura (4,7% ukupnih sredstava), što je za 18,4 % više u odnosu na prethodnu godinu.

Na neuplaćeni upisani kapital, stalnu imovinu namijenjenu prodaji, dugoročna potraživanja, odložene pore-ze, unaprijed plaćene troškove, obračunati nenaplaćeni prihod i ostalu obrtnu imovinu odnosi se oko 1.276,0 miliona eura, odnosno 9,5% ukupnih sredstava.

U strukturi ukupnih obaveza privrednih društava Republike, iskazanih na dan 31.12.2008. godine, najveći dio ( 44,1%) odnosi se na kapital i rezerve, koji su iznosili 5.948,9 miliona eura, što je za 13,3% više nego u pre-thodnoj godini (5.251,5 miliona eura ).

Ukupne dugoročne obaveze iskazane su u iznosu od 3.455,0 miliona eura i povećane su za 36,7% u odnosu na prethodnu godinu, dok su ukupne kratkoročne obaveze iznosile 4.081,7 miliona eura i bilježe povećanje za 38,4%.

Najveći dio (38,6%) iskazanih obaveza privrednih društava Crne Gore, u 2008. kao i ranijih godina, čini upi-sani kapital, koji obuhvata akcijski kapital, udjele društava, uloge, državni i druge oblike kapitala. Na dan 31.12.2008. godine, iznosio je 5.211,3 miliona eura, što je za 12,4% više u odnosu na prethodnu godinu. Oko 64% upisanog kapitala iskazano je u sektorima: proizvodnja električne energije, gasa i vode (1.079,9 miliona eura ili 20,7%), saobraćaj, skladištenje i veze (964,1 miliona eura ili 18,5%), hoteli i restorani (705,5 miliona eura ili 13,7%) i prerađivačka industrija (607,3 miliona eura ili 11,7%).

Revalorizacione rezerve, koje obuhvataju efekte revalorizacije pojedinih oblika imovine crnogorskih pri-vrednih društava u 2008. godini, iznosile su 760,5 miliona eura (3,5% više nego u prethodnoj godini) i čini-le su 5,6% njihovih ukupnih obaveza.

Dugoročne obaveze privrednih društava (dugoročne obaveze prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročni zajmovi i ostale dugoročne obaveze, sa rokom dospjeća preko 12 mjeseci u odnosu na datum bilansa stanja) povećane su za 32,9% u odnosu na prethodnu godinu. Iskazane su u iznosu od 2809,2 miliona eura, što čini 20,8% ukupnih obaveza (u prethodnoj godi-ni 19,7%). Povećanje dugoročnih obaveza zabilježeno je kod sektora: poslovi s nekretninama (50,8%), trgovi-na na veliko i malo (70,7%) i hoteli i restorani (16,8%), građevinarstvo (94,9%), saobraćaj, skladištenje i veze (7,0%), finansijsko posredovanje (46,1%), itd.

51Realni sektor

Smanjenje dugoročnih obaveza u odnosu na uporednu godinu, iskazano je kod sektora prerađivačka industri-ja (11,8%) i komunalne, društvene i lične usluge (10,5%).

Kratkoročne obaveze iz poslovanja (prema dobavljačima, po osnovu zarada, naknada i drugih ličnih pri-manja, prema članovima odbora direktora, za avanse, članarine i proviziju i dr.) iznosile su 2.532,0 miliona eura, što je za 45,2% više u odnosu na prethodnu godinu i činile su 18,8% ukupnih obaveza privrednih druš-tava. Takvo kretanje, u značajnoj mjeri, uslovljeno je povećanjem ovih obaveza u sektorima: trgovina na veli-ko i malo (32,0%), građevinarstvo (43,8%), poslovi s nekretninama (87,0%) i prerađivačkoj industriji (43,2%), koji čine 81,9% ukupnih kratkoročnih obaveza iz poslovanja. Smanjenje ovih obaveza zabilježeno je u sekto-ru ribarstvo (21,5%) .

Kratkoročne finansijske obaveze iskazane su u iznosu od 1.014,5 miliona eura, što je 19,2% više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio (80,5%) ovih obaveza iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (304,6 miliona eura), poslovi s nekretninama (229,5 miliona eura), građevinarstvo (181,9 miliona eura) i prerađi-vačka industrija (100,9 miliona eura).

Privredna društva Republike su, na dan 31.12.2008. godine, iskazala obaveze za poreze u iznosu od 176,2 mi-liona eura, što je za 10,4% više nego u prethodnoj godini. Oko 71 % ovih obaveza iskazano je u trgovini na ve-liko i malo (36,1 miliona eura), prerađivačkoj industriji (48,0 miliona eura), proizvodnji električne energije i gasa (21,4 miliona eura) i vađenju ruda i kamena (18,9 miliona eura).

Obaveze za dividende iznosile su 10,8 miliona eura (u prethodnoj godini 6,1 miliona eura).

1.5.4. Bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore za 2008. godinu

Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava, za period od 01.01. do 31.12.2008., godine, urađen je po me-todi prirode troška (Tabela 1.8)

Privredna društva u posmatranom periodu su ostvarila ukupne prihode (realizacija prozvoda i usluga, ostali poslovni dobici, izvršeni i kapitalizovani rad od strane preduzeća za sopstvene svrhe) u iznosu od 7.837,9 mi-liona eura, što je za 30,5% više nego u prethodnoj godini (6.008,2 miliona eura).

Najveći dio ovih prihoda (95,3%) se odnosio na ukupne prihode od realizovanih proizvoda i usluga na do-maćem i inostranom tržištu u iznosu od 7.470,37 miliona eura, što je za 30,51% više nego u prethodnoj godi-ni (5.725,85 miliona eura).

Ukupni rashodi privrednih društava iskazani su u iznosu od 7.825,8 miliona eura i povećani su za 34,8% u odnosu na prethodnu godinu (5.804,7 miliona eura). Na poslovne rashode odnosi se 7.611,0 miliona eura.

Kretanje ukupnih prihoda u 2008. godini bilo je obilježeno njihovim povećanjem u sektorima: trgovina na ve-liko i malo (23,4%), poslovi s nekretninama (77,5%), građevinarstvo (63,2%), prerađivačka industrija (21,3%) i saobraćaj, skladištenje i veze (14,9%), u kojima je ostvareno 86,7% od ukupnih prihoda.


Ovi prihodi od prodaje na domaćem i ino tržištu ostvareni su u sektorima trgovine na veliko i malo i to u iznosu od 3.249,6 miliona eura ili 43,5% od ukupnih prihoda, prerađivačke industrije 963,1 miliona eura ili 12,9%, saobraćaja, skladištenja i veza 826,0 miliona eura ili 11,1%, poslova s nekretninama 726,3 miliona eura ili 9,7%, građevinarstva 686,4 miliona eura ili 9,2%, proizvodnje električne energije, gasa i vode 342,8 miliona eura ili 4,6%, hotela i restorana 208,6 miliona eura ili 2,3%, vađenja ruda i kamena 61,9 miliona eura ili 0,8%, poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede 52,3 miliona eura ili 0,7%, itd.

Najveći dio (67,3%) poslovnih rashoda čine utrošene sirovine u toku perioda, koje su iskazane u iznosu od 5.118,6 miliona eura, odnosno 33,4% više nego u prethodnoj godini. Na trgovinu na veliko i malo (kupljena roba i potrošni materijal) odnosi se 51,9%, a na prerađivačku industriju 14,2% ukupnih utrošenih sirovina.

Troškovi zaposlenih su iznosili 834,1 miliona eura ili 11%, a amortizacija 312,2 miliona eura ili 4,1% ukupnih poslovnih rashoda.

Ostali poslovni rashodi (nastali po osnovu otpisa dugoročnih plasmana, gubitka po osnovu prodaje osnovnih sredstava, manjkova, troškova za sumnjiva i sporna potraživanja) su visoki i iznose 1.248,8 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, povećani su 38,8%, a čine 16,4% ukupnih poslovnih rashoda.

Privredna društva Crne Gore su, kao i u prethodnoj godini, iskazala negativan finansijski rezultat kod neto finansijskog poslovanja, poreza na dobit, učešća u dobiti pridruženih pravnih lica i diskontinuiranog poslo-vanja i to u iznosu od 214,9 miliona eura. Ovi finansijski rashodi se, gotovo u cjelini (99,3%), odnose na neto finansijski trošak (159,7 miliona eura ili 74,3%) i tekuće i odložene poreze na dobit (53,8 miliona eura ili 25,0%).

Tabela 1.8Agregatni bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore 31.12.2008, iznos u eurima

Red.br. Pozicija I-XII 2008. I-XII 2007.

1 Prihod 7.470.379.743 5.723.854.981

2 Ostali poslovni dobici 358.704.023 276.124.094

3 Izvršen i kapitalizovan rad od strane preduzeća za sopstvene svrhe 8.825.967 8.260.238

4 Promjene na zalihama gotovih proizvoda i nedovršene proizvodnje -2.174.531 -20.224.877

5 Utrošene sirovne u toku perioda (za trgovačka preduzeća kupljena roba i potrošni materijalu toku perioda)

-5.118.636.050 -3.836.078.739

6 Troškovi zaposlenih -834.088.156 -631.965.411

7 Amortizacija -312.219.875 -246.428.211

8 Umanjenje vrijednosti nekretnina, postrojenja i opreme -95.064.945 -68.681.879

9 Ostali poslovni rashodi -1.248.783.907 -899.891.183

I PROFIT/GUBITAK OD POSLOVNIH AKTIVNOSTI 226.942.269 304.969.013 10 Neto finansijski trošak -159.678.752 -64.243.624

11 Učešće u dobiti pridruženih pravnih lica -1.040.395 -1.664.067

12 Porez na dobitak -53.790.598 -35.060.579

13 Neto dobitak/gubitak od diskontinuiranog -352.559 -440.753

II II NETO PROFIT/GUBITAK ZA OBRAČUNSKI PERIOD 12.079.965 203.559.990

53Realni sektor

Konačno, prema dobijenim makroagregatima analizirana crnogorska privreda - nefinansijski sektor, u 2008. godini ostvarila je pozitivan rezultat – neto profit u iznosu od 12,08 miliona eura, značajno manji nego re-zultat u prethodnoj godini. Ovakav rezultat ostvaren je zbog većeg rasta ukupnih rashoda od ukupnih priho-da u poslovanju privrednih društava ali isto tako i uslijed značajnog povećanja neto finansijskih troškova, u iznosu od 148,6% u 2008. godini u odnosu na prethodnu. Ovo povećanje je iznosilo 95,43 miliona eura od-nosno skoro 2,5 puta više nego u prethodnoj godini. Na osnovu podatka o poslovnom rezultatu kompanija koje posluju u Crnoj Gori može se zaključiti da su se prvi uticaji globalne finansijske krize na poslovanje ma-nifestovali već u 2008. godini, na agregatnom nivou.

1.5.5. Sektorska analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2008. godinu

Crnogorska privredna društva, prema podacima iz agregatnog bilansa u 2008. godini, ostvarila su bruto pro-fit od poslovnih aktivnosti u iznosu od 226,9 miliona eura, što je za 25,6% niže u odnosu na prethodnu godi-nu, dok je neto profit za obračunski period ostvaren, svega, 12,1 miliona eura.

Tabela 1.9 Ostvareni neto profit po sektorima 2008, u 000.000 eura

Red. br. Djelatnosti Neto profit 2007. Neto profit 2006. % rast

1 Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 3.087 4.808 64,2

2 Ribarstvo -61 -182 33,4

3 Vađenja ruda i kamena -4.420 396 -1115,7

4 Prerađivačka industrija -96.121 -58.395 164,6

5 Proizv. elekt. ener. gasa i vode -19.051 -8.467 225,0

6 Građevinarstvo 7.529 8.540 88,2

7 Trgov. na malo i veliko 87.208 139.347 62,6

8 Hoteli i restorani -36.978 -13.339 277,2

9 Saobraćaj, skladišt. i veze 74.549 99.634 74,8

10 Finansijski posrednici 4.613 9.462 48,7

11 Poslovi s nekretninama -13.134 24.327 -54,0

Navedeni podaci ukazuju da, i dalje, najveći dio neto profita ostvaruju privredna društva iz sektora trgovine na veliko i malo (87,2 miliona eura) i sektora saobraćaja, skladištenja i veza (74,5 miliona eura) i pored toga što su zabilježili smanjenje za 37,4%, odnosno, 25,2% u odnosu na prethodnu godinu. Niži neto profit, ali i da-lje pozitivan rezultat bilježe i sektori: građevinarstvo (11,8%), finansijsko posredovanje (51,3%), poljoprivre-da, šumarstvo i vodoprivreda (35,8%) i obrazovanje (31,3%).

Sektorska analiza pokazuje da je smanjenje finansijkog rezultata privrednih društava Crne Gore značajno u odnosu na prethodnu godinu, što je rezultat povećanja gubitaka kod prerađivačke industrije (64,6%), hote-la i restorana (preko 2,7 puta) i proizvodnje električne energije i gasa (preko 2,2 puta). Takođe, na rezultat je uticalo i iskazivanje gubitaka kod sektora poslova s nekretninama (13,1 miliona eura) i vađenje rude i kame-na (4,4 miliona eura), koji su u prethodnoj godini ostvarili profit.


1.5.6. Analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2008. godinu – Opštinski nivo

Privredna društava su u 2008. godini, posmatrano sa teritorijalnog aspekta, osvarila sljedeće bilansne mak-roagregate (profit/gubitak za obračunski period):

Iz pregleda se može zaključiti da osnovne „profitne centre“ predstavljaju: Podgorica sa 55,27 miliona eura (što čini svega treći-nu profita ostvarenog u 2007. godini), Da-nilovgrad 4,30 miliona eura, Bar 2,47 mi-liona eura i Herceg Novi sa 4,46 miliona eura.

Gubitke su, najvećim dijelom ostvarila pri-vredna društva sa sjedištem u opšinama: Nikšić (24,13 miliona eura ili 41,46%), Ko-tor (8,6 miliona eura ili 14,77%), Berane (7,68 miliona eura ili 13,2%), Pljevlja (6,84 miliona eura ili 11,75%). Kada je u pita-nju opština sa najvećim ostvarenim gubit-kom i dalje stoji da velika preduzeća koja su u ovoj godini ostvarila značajne gubitke (Željezara Crne Gore AD, Rudnici Boksita Nikšić AD, itd,) su stacionirana u opština-ma koje su u ovoj godini poslovale sa gu-bitkom. Sa druge strane veoma zabri njava da dvije od tri najprofitabilnije opštine iz 2007. godine, u 2008. godini ostvaruju gu-bitke-opština Kotor i opština Budva.

Tabela 1.10Ostvareni neto profit po opštinama u 2008, u 000 eura

Red.br. Naziv Profit Gubitak

1 Podgorica 55.270

2 Herceg Novi 4.462 3 Danilovgrad 4.303 4 Bar 2.477 5 Ulcinj 1.012 6 Cetinje 978 7 Bijelo Polje 872 8 Rožaje 700 9 Mojkovac 218 10 Nikšić 24.131 11 Kotor 8.595 12 Berane 7.686 13 Pljevlja 6.841 14 Tivat 3.614 15 Plužine 2.910 16 Kolašin 2.669 17 Budva 1.171 18 Žabljak 345 19 Šavnik 103 20 Andrijevica 79 21 Plav 68 UKUPNO 70.292 58.212 Neto profit za obračunski period 12.080

1.5.7. Pokazatelji profitabilnosti i likvidnosti privrednih društava u Crnoj Gori

S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose na 2006, 2007. i 2008. godinu to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslo-vanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivnosi po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njihove likvidnosti. Naime, imajući u vidu finansijsku kri-zu koja se prenijela i na realne tokove odražavajući se na ukupnu nelikvidnost u privredi najrazvijenijih eko-nomija, od opšteg je interesa da se utvrdi koliko crnogorska privreda efikasno raspolaže svojim sredstvima i da li ima značajnih problema sa likvidnošću. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koeficijent opšte likvidnosti, kao i koeficijenat likvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test).

55Realni sektor

Tabela 1.11 Neto profitna margina crnogorske privrede

Stopa neto profita 2008. 2007. 2006.

1. Neto profit/gubitak 12.080 203.560 60.662

2. Ukupan prihod 7.837.912 6.008.241 4.637.608

Indikator (1:2) 0,15 3,34 1,31

Stopa neto prifita/gubitka crnogorske privrede, kao odnos profit/gubitak poslije oporezivanja i ukupnog pri-hoda ima vrijednost 0,15 u 2008. godini. Indikator ima značajan pad u 2008. godini, crnogorska privreda je poslovala daleko neefikasnije u odnosu na 2007. godinu.

Tabela 1.12 Stopa prinosa na ukupnu aktivu crnogorske privrede

Stopa prinosa na ukupnu aktivu 2008. 2007. 2006.

1. Neto profit/gubitak 12.080 203.560 60.662

2. Ukupna aktiva 13.485.613 10.727.145 7.348.143

Indikator (1:2) 0,09 1,90 0,83

Stopa prinosa na ukupnu aktivu, kao pokazatelj efektivnosti cjelokupne imovine crnogorske privrede, takođe ima negativan trend, odnosno crnogorska preduzeća su značajno neefektivnije koristila svoju imovinu u od-nosu na proteklu godinu.

Likvidnost crnogorske privrede je izračunata preko koeficijenta opšte likvidnosti, koji predstavlja odnos obrt-ne imovine i kratkoročnih obaveza. Cilj ovog indikatora je da utvrdi da li na agregatnom nivou privredna društva svojom obrtnom imovinom mogu da „pokriju“ kratkoročne obaveze. On bi trebalo biti veći od 1 (kod privrednih grana sa velikim dnevnim obrtima, recimo trgovina, ovaj indikator bi trebalo biti veći i od 3) i u tom pravcu vidi se pogoršanje u odnosu na 2007. godinu.

Tabela 1.13 Koeficijenat likvidnosti III nivoa (koeficijenat opšte likvidnosti)

Koeficijenat likvidnosti III nivoa (koeficijenat opšte likvidnosti) 2008. 2007. 2006.

1. Obrtna imovina 4.178.880 3.226.908 2.183.076

2. Kratko. obaveze 4.081.708 2.948.710 2.065.985

Indikator (1:2) 1,02 1,09 1,06

Drugi indikator likvidnosti tzv, koeficijent likvidnosti drugog nivoa („quick ratio“) iz obrtne imovine izuzi-ma zalihe kao najnelikvidniji oblik obrtne imovine. I ovaj indikator bi trebalo biti veći od 1. Po osnovu ovog kriterijuma, takođe, je došlo do značajnog pogoršanja likvidnosti u 2008. godini koja je na nezadovoljavaju-ćem nivou. U tom pravcu, zaključak je da privredna društva u Crnoj Gori imaju značajan problem sa finansi-ranjem kratkoročnih obaveza kratkoročnom imovinom, koji će se materijalizovati na pogoršanje pokazatelja solventnosti tokom 2009. i 2010. godine.


Tabela 1.14 Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnih obaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima)

Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnih obaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima) 2008. 2007. 2006.

1. Obrtna imovina 4.178.880 3.226.908 2.183.076

2. Zalihe 1.235.006 920.147 647.563

3. Kratkoročne obaveze 4.081.708 2.948.710 2.065.985

Indikator (1-2) : 3 0,72 0,78 0,74

Kada govorimo o nivou zaduženosti privrede posmatrano sa stanovišta solventnosti, odnosno koeficijenta za-duženosti, osnovni je zaključak da crnogorska privreda u 2008. godini nije uspjela da obezbijedi finansiranje obaveza sopstvenim sredstvima, što ukazuje na rast dugoročne i kratkoročne zaduženosti privrede.

Tabela 1.15 Kapital prema ukupnim obavezama (racio zaduženosti, u eurima)

Kapital prema ukupnim obavezama 2008. 2007. 2006.

1. Kapital i rezerve 5.948.881 5.251.455 3.904.420

2.Dugoročna rezervisanja 105.032 98.564 115.292

3.Dugoročne obaveze 3.455.024 2.526.980 1.377.738

4.Kratkoročne obaveze 4.081.708 2.948.710 2.065.985

Indikator 1:(2 +3+4) 0,78 0,94 1,10

Racio zaduženosti crnogorske privrede (računovodstveni pristup) pokazuje strukturu izvora finansiranja po-dijeljenu na sopstvene i tuđe izvore. Generalno govoreći, veća vrijednost ovog indikatora ukazuje da crnogor-ska privreda „finansira“ svoju imovinu sa većim iznosom sopstvenih sredstava i obratno.

Možemo zaključiti da je tokom 2008. godine došlo do materijalizacije rizika iz 2007. godine, koji su se odno-sili na značajan rast zaduženja privrede, koji povećava neizvjesnost njihovog poslovanja u uslovima global-ne finansijske krize. Takođe, možemo zaključiti da se crnogorska ekonomija sve više usmjerava ka uslužnim sektorima (telekomunikacije, promet nekretninama, finansijske usluge). Značajan rast zaduženosti privrede se odrazio na nivo troškova finansiranja, što je uticalo na pogoršanje finansijskog rezultata. Ujedno zabrinja-va drastičan pad finansijskog rezultata u sektoru prerađivačke industrije, vađenja ruda i kamena, poslova sa nekretninama, a takođe, očita je neujednačenost finansijskih rezultata privrednih društava na opštinskom nivou. Kao izazov ostaje i održanje solventnosti privrede u 2010. godini uslijed značajnog smanjenja kreditne aktivnosti bankarskog sistema i pogoršanja nivoa likvidnosti privrede.

1.5.8. Problemi i preporuke

U toku 2009. godine je napravljen značajan napredak u stvaranju kvalitetnog zakonskog i institucionalnog okvira za unapređenje finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori. On se ogleda u sprovođenju Strategije i Akcio-nog plana za unapređivanje kvaliteta finansijskog izvještavanja, kao i implementacije najnovijih izmjene i do-pune Zakona o računovodstvu i reviziji, koji su velikim dijelom bazirani na usvajanju preporuka za unapređi-

57Realni sektor

vanje računovodstvene i revizorske prakse Svjetske Banke za Crnu Goru u 2006. godini (Izvještaj o pošto-vanju standarada i propisa).

Novi Zakon je u kontekstu efikasnijeg finansijskog izvještavanja obezbijedio uslove za njihovo poboljšanje kroz:

• uvođenje obaveznog elektronskog izvještavanja13, • ubrzavanje roka za podnošenje finansijskih izvještaja (umjesto do 30. juna, finansijski iskazi se mo-

raju dostaviti do 28. februara),• godišnji finansijski izvještaji su dopunjeni statističkim aneksom, koji predstavlja dodatnu pomoć

MONSTAT-u u obezbjeđivanju podloge za utvrđivanje makroagregata iz njihove nadležnosti, • unifikaciju obračuna troškova14, • uvođenje obaveznih konsolidovanih bilansa kod kompanija koje imaju karakter holding ili poveza-

nih kompanija, • postroživanje kontrole poslovanja revizora, • unapređenje procedura sertifikacija računovođa, licenciranja revizora i revizorskih kuća,

Ostali aspekti preporuka ROSC-a iz 2006, godine, a koji se tiču: djelovanja nadležnih institucija u pravcu razvijanja mehanizama nadzora i jačanja njihovih kapaciteta15, profesije i etike (razvijanje opšteprihvaćene obuke za sertifikovanje računovođa), pa sve do ažuriranja prevoda međunarodnih računovodstvenih i revi-zorskih standarada, su vremenski i nadzorno određeni u okviru Strategije i akcionog plana za unapređiva-nje kvaliteta finansijskog izvještavanja. Na ovaj način je stvoren osnov za značajno unapređivanje kvaliteta godišnjih finansijskih izvještaja (GFI), koji će eliminisati neke od bazičnih problema koji se javljaju prilikom nihovog popunjavanja.

Problemi u popunjavanju obrazaca GFI u 2008. godini ostali su slični sa problemima iz prethodnih godina, mada u značajno manjem obimu. Glavni propusti prilikom popunjavanja GFI su:

1. Neodgovarajuća struktura obrazaca koja ne zahtijeva unošenje podataka o vrsti vlasništva i obliku organizovanja privrednog društva, što onemogućava komparacije uspješnosti poslovanja po ovim karakteristikama;

2. Pravna lica često ne popunjavaju propisane stavke u obrascima koje se odnose na matični i registar-ski broj pravnog lica, pa je utoliko otežana obrada, odnosno klasifikovanje pravnih lica po djelatno-stima;

3. Nepopunjavanje svih stavki bilansa kao i podnošenje tehnički nekorektnih podataka (na primjer neslaganje vrijednosti aktive i pasive);

4. Određeni broj akcionarskih društava kao i društva sa ograničenom odgovornošću nisu dostavili sve finansijske izvještaje koji su propisani Zakonom, ili nisu potpisani od strane ovlašćenog lica;

5. Određeni broj privrednih društava nije podnio izvještaje o reviziji, a bili su u obavezi.

Nekvalitetno urađeni završni finansijski izvještaji imaju značajne negativne efekte, kako na makro tako i na mikro nivou. Naime, GFI služe za obračun BDP-a Crne Gore tako da netačni finansijski izvještaji dovode ne

13 Međutim, u praksi se dostava izvještaja u elektronskom obliku svela na dostavu skeniranih dokumenata, što ne olakšava obra-du završnih računa, što je bila glavna intencija ove izmjene.

14 Član starog Zakona koji je propisivao podjelu po fakturisanoj ili gotovinskoj realizaciji je brisan u novoj verziji Zakona.15 Razvoj kapaciteta Nacionalnog savjeta; uspostavljanje inspekcijskog kapaciteta implementacije Zakona; razvoj i širenje kon-

cepta interne revizije u okviru Ministarstva finansija; uspostavljanje tijela za nadgledanje revizora, itd.


samo do pogrešnih procjena ovog makroagregata, već što je mnogo gore, pogrešnih analitičkih zaključaka koji proizilaze iz nekvalitetne statističke osnove. Isto važi za bilo koji vid analize na makronivou, npr. kre-tanje nivoa kratkoročne i dugoročne zaduženosti pojedinih sektora, njihove likvidnosti, profitabilnosti, itd.

Posmatrano sa mikroekonomskog stanovišta nekvalitetni finansijski izvještaji stvaraju pogrešnu sliku kod potencijalnih investitora na tržištu HOV utičući na likvidnost ovog tržišta. Konačno, nekvalitetni GFI dovo-de do loše informisanosti banaka o bonitetu klijenta, povećava se asimetrična informacija između banaka (kako nacionalnih, tako i internacionalnih) i klijenata - privrednih društava, što utiče na rast rizika, dopri-noseći rastu kamatnih stopa, kao i rastu nekvalitetne aktive u okviru bankarskog sektora, koji je bio eviden-tan tokom 2009. godine.

Kao što je konstatovano, u ovoj godini je napravljen značajan napredak u stvaranju kvalitativno boljeg institu-cionalnog okvira koji se ogleda u novom Zakonu o računovodstvu i reviziji. Istovremeno, Ministarstvo finan-sija je od 2007. godine počelo sa procesom analize kvaliteta finansijskog izvještavanja, pri čemu je ova institu-cija u skladu sa ovlašćenjima nakon sprovedene kontrole, zahtijevala ispravku nepravilnosti i uputila je pisme-no upozorenje privrednim društvima u čijem su izvještajima uočene nepravilnosti. Takođe, za ovu godinu je predviđeno i „izvršavanje konkretnih sankcionih postupaka“, koje podrazumijeva krivične prijave protiv privrednih društava koja nijesu na vrijeme izvršila tražene korekcije i otkonila nepravilnosti u svojim finan-sij skim izvještajima za proteklu godinu. U tom pravcu preporuka je da se nastavi sa dosljednom primjenom ove prakse koja be trebala dovesti do značajnog poboljšanja kvaliteta finansijskog izvještavanja.

Preporuke za ovu godinu se mogu zasnivati na dva nivoa:

1. Stvaranje uslova za monitoring i evaluaciju implementacije Zakona o izmjenama i dopunama zako-na o računovodstvu i reviziji, kao i napretku realizacije Strategije i Akcionog plana za unapređivanje kvaliteta finansijskog izvještavanja, posebno u dijelu koji se odnosi na: • Jačanje kapaciteta finansijskog sektora i njihovih mehanizama kontrole (CBCG, Komisija za

hartije od vrijednosti i Agenija za nadzor osiguranja).• Stvaranje kapaciteta za Inspekcijski nadzor u okviru Ministarstva finansija (sa specijalnim ak-

centom na analizu usklađenosti finansijskih iskaza sa Međunarodnim Računovodstvenim Standardima (MRS). Inspekcijski nadzor (Član 37, Zakona o izmjenama i dopunama zakona o računovodstvu i reviziji) podrazumijeva nadzor i analizu svih finansijskih izvjestaja, rigorozno poštovanje najnovijeg Zakona o računovodstvu i reviziji, kao i proces pokretanja i praćenja efe-kata prekršajnih postupaka. Ove nadležnosti podrazumijevaju izuzetan nivo koordinisano sti da bi se kvalitetno obavile.

• Stavaranje kapaciteta u okviru Privrednog suda Crne Gore za dostavu elektronskih finansijskih iskaza koji bi bili potpuno transparentni.

2. Smatramo da bi se nezavisan i transparentan monitoring i evaluacija implementacije Zakona o iz-mjenama i dopunama zakona o računovodstvu i reviziji, kao i evaluacija napretka realizacije Strate-gije i Akcionog plana mogao bazirati na daljoj bliskoj saradnji odgovornih institucija sa Svjetskom bankom.

Sve ovo bi u 2010. godini trebalo da dovede do vidnog unapređivanja računovodstvene i revizorske prakse i iznad svega, kvalitetnijeg finansijskog izvještavanja.

2 MONETARNA KRETANJA

61Monetarna kretanja

Kretanja u 2009. godini

Globalna finansijska kriza, negativan privredni rast i problemi u realnom sektoru, potpomognuti ranijom prezaduženošću privrede i stanovništva, doprinijeli su da se stanje u bankarskom sektoru dodatno pogorša tokom 2009. godine.

Ključne bilansne pozicije: ukupna aktiva, krediti, depoziti i pozajmice, zabilježile su pad. Na nivou sistema ostvaren je negativan finansijski rezultat, ali je kriza povjerenja uzrokovana odlivom depozita zaustavljena. Odnos kredita i depozita je poboljšan. Problemi sa rastom nekvalitetnih kredita ublaženi su poboljšanjem ka-pitalne osnove banaka i rastom rezervacija za kreditne gubitke. Pozajmice su smanjene, što možda ukazuje na manju potrebu za finansijskom podrškom od strane matičnih banaka, ali i manju bazu za kreditiranje. Po-kazatelji poslovanja (likvidnosti i solventnosti, izuzimajući profitabilnost) pojedinačnih banaka su zadovolja-vajući, tako da je stabilnost sistema očuvana.

Osim jasnog cilja očuvanja stabilnosti i sigurnosti sistema, CBCG je, tokom 2009. godine, kao regulator mo-rala voditi računa i o tome da ne podstiče prociklično okruženje, odnosno da regulativom koju donosi, ne daje povod bankama da smanjuju kreditnu aktivnost u ekonomskom padu više nego što to promjene u kreditnoj sposobnosti dužnika omogućavaju, ne narušavajući pritom ostvarenje osnovnog cilja - finansijske stabilnosti.

Radi poboljšanja likvidnosti i solventnosti banaka i obezbjeđivanja viših standarda poslovanja i upravljanja rizicima, CBCG je tokom 2009. godine, dva puta revidirala politiku obavezne rezerve16 i izmijenila više ključ-nih propisa kojima je regulisano poslovanje banaka17.

Dok je u cilju „relaksiranja“ bankarskih potraživanja i podrške oživljavanju kreditne aktivnosti, usvojila set mjera (privremenog karaktera)18 čijom primjenom se omogućavaju povoljniji uslovi za restrukturiranje kre-dita, klasifikaciju aktive i niži obračun rezervacija za kreditne gubitke.

Do kraja 2009. godine na snazi su bile i ranije donijete (2008. god.) mjere zaštite bankarskog sektora od po-sljedica svjetske finansijske krize: Zakon o mjerama za zaštitu bankarskog sistema i odluke koje je skladu sa

16 Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o obaveznoj rezervi banka kod CBCG, Odluka o izmjeninama i dopunama Odluke o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na period duži od jednog dana; Službeni list CG, br. 15/09.

17 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama, Odluka o adekvatnosti kapitala banaka, Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizicima u mikrokreditnim finansijskim institrucijama, kao i donijela novu Odluka o izvještajima koji se dostavljaju CBCG u skladu sa Zakonom o bankama, Službeni list CG br. 41/09.

18 Odluka o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom „Službeni list CG“, br.64 /09 i 87/09.


ovim zakonom donijela Centralna banka - Odluka o korišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne ban-ke Crne Gore na period duži od jednog dana i Odluka o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama.

Tržišna koncentracija u bankarskom sektoru se tokom 2009. godine smanjila što donekle ukazuje na pojača-nu konkurenciju u ovom segmentu crnogorske privrede.

Boks 2.1 - Mjere kojima je regulisano poslovanje banaka u 2009. godini (osim politike obavezne rezerve)

Intenzivno prilagođavanje pravnog okvira poslovanju banaka u kriznim uslovima nastavljeno je i u 2009. godini. Osnovni cilj monetarne politike bio je vraćanje povjerenja u bankarski sistem, relaksiranje obaveza banaka po osnovu obavezne rezerve i rezervacija za kreditne gubitke, ublažavanje gubitka vrijednosti aktive, povećanje kapitalizovanosti crnogorskih banaka i podspješivanje njihove kreditne aktivnosti.

Izmjenama Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama usvojenim u aprilu 2009. godine, izvršeno je relaksiranje banaka po pitanju izdvajanja rezervacija za potencijalne kreditne gubitke po osnovu kriterijuma „kašnjenjenje u otplati“. Granica od 60 dana kašnjenja, nakon koje potraživanje prelazi u kategoriju nekvalitetne aktive, povećana je na 90 dana. Takođe, povećana je i krajnja granica kašnjenja za klasifikovanje stavki aktive u kategoriju gubitak, sa 180 dana na 270 dana. Sa navedenim izmjenama izvršeno je usaglašavanje Odluke o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore u skladu sa Zakonom o bankama i Odluke o adekvatnosti kapitala banaka, u dijelu pomijeranja roka kašnjenja u otplati duga sa 60 na 90 dana, nakon čijeg isteka dužnik stiče status neurednog dužnika. Navedenim izmjenama obezbijeđene su povoljnosti bankama pri izračunavanju rizikom ponderisane aktive za kreditni rizik.

U avgustu 2009. godine, u cilju ublažavanja efekata globalne finansijske krize, Savjet CBCG je usvojio set mjera privremenog karaktera, čijom primjenom se omogućavaju povoljniji uslovi za restrukturiranje kredita, klasifikaciju aktive i niži obračun rezervacija za kreditne gubitke.

Donesena je Odluka o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama kojom se omogućava bankama da, pod određenim uslovima, klasifikuju u povoljniju klasifikacionu grupu restrukturirane kredite od 1. januara 2009. godine, ukoliko ta aktivnost neće negativno uticati na likvidnost banke, a restrukturiranjem se obezbjeđuje uredno servisiranje duga u budućnosti. Takođe, ovom odlukom se bitno olakšava položaj zajmoprimalaca banke – pravnih i fizičkih lica koja su pod uticajem globalne krize zapala u docnju. Isto tako, ovom odlukom je, pod određenim uslovima, bankama omogućeno da vrše povoljniju klasifikaciju kredita obezbijeđenih kolateralom u vidu stambenih i poslovnih nepokretnosti.

Cilj donošenja ovih odluka bio je zaustavljanje tj. ublažavanje pada kvaliteta aktive, pospješivanje kreditne aktivnost i stimulisanje banaka da aktivnije rade na privlačenju novih i vraćanju ranije povučenih depozita.

Krajem decembra, Centralna banka je usvojila izmjene i dopune Odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama19, koje podrazumijevaju određene olakšica za banke, sa ciljem pokretanja kreditne aktivnosti. Novim mjerama smanjene su rezervacije za određene klasifikacione grupe. Takođe, predviđeno je da banke kod procjene kreditne sposobnosti zajmoprimca mogu izuzeti pokazatelje poslovanja za 2009. godinu. Pored toga, bankama je omogućeno da klasifikaciju kredita

19 „Službeni list CG“, br. 87/09


odobrenih za ulaganja u razvojne projekte vrše analizom rentaibilnosti projekta, a ne procjenom kreditne sposobnosti dužnika. Novinu predstavlja i to da se olakšice za restrukturiranje kredita mogu primijeniti na kredite koji kasne sa otplatom do 180 dana (umjesto dosadašnjih 90 dana).

Očekivanja za 2010. godinu

U 2010. godini, banke će i dalje biti izložene brojnim spoljnim i unutrašnjim rizicima.

Slika 2.1Glavni rizici za crnogorski bankarski sistem

Globalna tržišta su, pored prvih znakova oporavka, još uvijek krhka. Prezaduženost i ugrožena održivost fis-kalnih pozicija država je evidentna. U takvim uslovima izvori sredstava sa inotržišta neće biti jeftini i biće u ograničenoj mjeri raspoloživi tokom 2010. godine. Očekuje se da će i referentne stope (Euribor i Libor) laga-no rasti tokom 2010. godine, iz dva razloga: jer su najvjerovatnije dotakle svoje istorijsko dno i jer se evrop-ska privreda lagano oporavlja.

S druge strane, domaća privreda je opterećena restrukturiranjima, viškovima radne snage, padom produk-tivnosti, rastom uzajamnih potraživanja, visokim nivoom duga prema bankama, nelikvidnošću. Bonitet kli-jenata banaka je značajno opao tokom krize, pa će banke prilikom odobravanja novih kredita, kako privre-di tako i fizičkim licima, morati biti oprezne. Pored detaljne analize poslovanja svakog pojedinačnog klijen-ta, biće poželjno da banke analiziraju i stanje u pojedinim granama ekonomije, uzimajući u obzir srednjoroč-ne perspektive poslovanja, a izuzimajući iz analize pokazatelje poslovanja iz prethodne godine. Nove kredi-


te fizičkim licima banke će takođe opreznije odobravati: uz gotovinsko učešće, provjeru kolaterala i novčanih primanja.

Kako bi i same bile rentabilne, banke moraju obavaljati svoju kreditnu djelatnost. Stoga se u 2010. godini može očekivati kreditni rast, ali vrlo umjeren. Posebna odgovornost biće na menadžmentu banaka i banka-rima zaposlenim u analizama i upravljnju rizicima. Njima će biti potrebna sofisticirana znanja za procjenu boniteta klijenata, procjenu budućih makro i mikroekonomskih kretanja, upravljanje rizicima i likvidnošću, kao i o stresnom testiranju. Najveći izazov za banke biće, naplata spornih potraživanja i poboljšanje kredit-nog portfolija. U cilju smanjenja gubitaka poslovanja, očekuje se da će banke, u narednoj godini izvršiti i ra-cionalizacije opštih i ostalih troškova.

Konkurencija među bankama će zato i tokom 2010. godine biti izražena, što će se prevashodno ogledati kroz razlike u kreditnoj politici (prije svega u politici kamatnih stopa, što će im omogućiti trenutni različiti nivoi izloženosti pojedinih banaka rizicima i različit nivo raspoloživih rezervacija i kapitala za pokriće istih). Naj-vjerovatnije je da značajnijeg smanjenja aktivnih kamatnih stopa neće biti, zbog ukalkulisanih rizika i zbog potrebe za nadoknadom gubitaka. Što se tiče pasivnih stopa, može se očekivati njihov blagi pad, jer je kriza povjerenja prošla. Pad pasivnih stopa, ipak bi mogao uticati na neznatno smanjenje aktivnih stopa.

Očekuje se da će tokom 2010. godine banke, u skladu sa međunarodnim i nacionalnim standardima, spro-vesti dodatne dokapitalizacije, kao mjere osiguranja od postojećih i neočekivanih rizika, kako bi doprinijele jačanju povjerenja u stabilnost i razvoj bankarskog sistema.

Spoljne kreditne linije MFI (poput EFSE, EIB i KFW) će najvjerovatnije biti mnogo atraktivnije za banke i one će ih tokom 2010. godine radije koristiti. Takođe, očekuje se da će oslonac u vidu kreditne podrške ma-tičnih banaka biti prisutan u potrebnoj mjeri.

Tokom 2010. godine će vjerovatno biti usvojeni novi Zakon o Centralnoj banci, izmjene i dopune Zakona o bankama, izmjene i dopune Zakona o stečaju i likvidaciji banaka i izmjene i dopune Zakona o zaštiti depozita.

2.1. Likvidnost banaka

Od januara 2009. godine, na snazi je Odluka o minimalnim standardima likvidnosti20, kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti21 na dnevnoj (0,9%) i dekadnoj osno-vi (1,0%).

Tokom 2009. godine koeficijent likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi za bankarski sistem u cjelini bio je iznad propisanog minimuma (tabela 2.1). Posmatrano po bankama, tokom prvih osam mjeseci 2009. godine i u prve dvije dakade septembra, jedna banka je imala konstantno niže dnevne i dekadne koeficijente livid-nosti. Od treće dekade septembra pa do kraja 2009. godine, dnevni i dekadni koeficijenti likvidnosti kod svih banaka bili su iznad propisanog minimuma.

20 „Sl. List crne Gore“ br. 60/0821 Odnos likvidnih sredstava banaka i dospjelih obaveza za kredite i pozajmice.


Tabela 2.1Agregatni pokazatelj likvidnosti, kraj mjeseca

Opis/Period2009.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIPokazatelj likvidnosti (Likvidna sredstva banaka/Dospjele obaveze za kredite i pozajmice)

1,34 1,33 1,23 1,24 1,41 1,42 1,57 1,56 1,66 1,72 1,79 1,93

Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Struktura likvidnih sredstava na kraju 2009. go-dine pokazuje dominantno učešće likvidnih sredstava u zemlji (61,6%), dok sredstva banaka u inostranstvu čine preostalih 38,4% likvidnih sredstava.

Likvidnost bankarskog sistema na kraju 2009. godine karakteriše poboljšanje nekih osnovnih pokazatelja likvidnosti u odnosu na kraj 2008. godine. Likvidna aktiva banaka22 na kraju de-cembra 2009. godine iznosila je 461,5 miliona eura, i u odnosu na kraj 2008. godine povećana je za 26,4% (grafik 2.1).

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju 2009. godine iznosilo je 15,3% i u odnosu na kraj pre-thodne godine povećano je za 4,2 procentna po-ena. Koeficijent kredita u odnosu na depozite po-boljšan je u odnosu na kraj 2008. godine (tabe-la 2.2).

Tabela 2.2 Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka, stanje na kraju perioda

Opis/period2008. 2009.

III VI IX XII III VI IX XII

Krediti/Depoziti 1,15 1,20 1,23 1,41 1,52 1,50 1,35 1,31

Likvidna aktiva*/Ukupna aktiva 14,40 14,17 12,81 11,03 10,49 11,71 15,97 15,26

* Likvidna aktiva za 2008. godinu izračunata radi upoređenja u skladu sa novom Odlukom o upravljanju rizikom likvidnosti.

22 Likvidnu aktivu, shodno novoj Odluci o upravljanju rizikom likvidnosti, čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih in-stitucija umanjena za 50% izdvojene obavezne rezerve.

Grafik 2.1 Likvidna aktiva banaka, prosjek po mjesecima

Izvor: Dnevni izvještaji banaka


Tokom prvih pet mjeseci 2009. godine tri banke su koristile sredstva izdvojene obavezne rezerve za likvid-nost na period duži od jednog dana. U preostalom dijelu godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za lik-vidnost, ali je jedna banka od juna do septembra 2009. godine imala niži nivo izdvojene obavezne rezerve od propisanog.

2.2. Agregatni bilans stanja banaka

Ukupna aktiva banaka je u 2009. godini umanjena za 8,6% (tabela 2.3).

Na smanjenje aktive banka uticao je pad kredita od 14,3% (oko 400 miliona eura) i rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive (25,9%). Sve ostale stavke aktive, na godišnjem nivou, bilježe rast. Novčana sredstva su porasla 11,7%, ostala aktiva 32,9%, a rezervacije za kreditne gubitke 34,2%. Hartije od vrijednosti su 3,6 puta bile više nego na kraju prethodne godine.23

Tabela 2.3 Aktiva banaka, kraj godine

AKTIVA

Stanje Promjena

2008. 2009. 2009-2008. 2009/2008.

mil. eura mil. eura mil. eura %

1. Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 473,3 528,7 55,4 11,7

2. Krediti 2.797,5 2.397,8 -399,8 -14,3

2.1. Rezerve za kreditne gubitke -111,9 -150,2 38,3 34,2

2.2. Neto krediti 2.685,6 2.247,5 -438,1 -16,3

3. Hartije od vrijednosti 19,1 69,1 50,1 262,4

4. Ostala aktiva 139,9 185,9 46,0 32,9

5. Rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive -8,2 -6,1 -2,2 -25,9

6. UKUPNO AKTIVA 3.309,7 3.025,2 -284,4 -8,6

PASIVA

1. Depoziti 1.990,6 1.824,7 -165,9 -8,3

1.1 Depoziti po viđenju 726,9 667,8 -59,1 -8,1

1.2. Oročeni depoziti 1.263,6 1.156,9 -106,7 -8,4

2. Pozajmice 908,2 734,8 -173,3 -19,1

3. Ostale obaveze 131,5 134,0 2,4 1,9

4. Ukupan kapital 279,4 331,7 52,4 18,7

4.1. Kapital i rezerve 299,1 353,3 54,2 18,1

4.2. Dobitak / Gubitak (+.-) iz tekuce god. -19,7 -21,6 -1,9 9,6

5. UKUPNO PASIVA 3.309,7 3.025,2 -284,4 -8,6

U pasivi bilansa banaka, značajno su se smanjili depoziti i pozajmice (8,3% i 19,1%), a porasli su kapital (18,7%) i ostale obaveze (1,9%).

23 Prema Odluci o izmjenama i dopunama Odluke o obaveznoj rezervi banka kod CBCG, omogućeno je bankama da dio sredsta-va obavezne rezerve drže u državnim zapisima, koji su tokom 2009. korišćeni od strane Vlade Crne Gore za poboljšanje teku-će likvidnosti.


Finansijski rezultat, na nivou sistema, je pogoršan za 9,6% u odnosu na prethodnu godinu. Više rezervacije za kreditne i gubitke na ostale stavke aktive, zbog većih kreditnih rizika tokom 2009. godine, djelimično su do-prinijele iskazivanju lošijeg finansijskog rezultata. Ostvaren je gubitak od 21,6 miliona eura.

Posmatrano po bankama, na kraju 2009. godine, osam banaka bilježi porast aktive koji se kretao od 1,58% do 33,9%, dok tri banke bilježe smanjenje od 6,7% do 25,9%.

Koeficijent ROA, prinos na prosječnu aktivu, iznosio je -0,70% na kraju 2009. godine (0,62 na kraju 2008. go-dine), dok je koeficijent prinosa na prosječnu prihodonosnu aktivu iznosio -0,78%. Prihodonosna aktiva je či-nila 81,9% ukupne aktive (88,2% na kraju 2008. godine).

Dobra aktiva (A) činila je 48,4% (na kraju 2008. god. 59,5%), a nekvalitetna (C, D, E) 11,4% ukupne aktive, od-nosno 69,7% kapitala uvećanog za rezervisanja za gubitke na kraju 2009. godine.

Boks 2.2 - Veličina i profitabilnost bankarskih sistema regiona

Veličina finansijskog sektora ze -malja okruženja, prikazana je kroz odnos bilansne sume ba-naka i BDP. Prema podacima, ukupna bilansna suma hrvatskih banaka premašuje BDP. Potom je po veličini najveća bilansna suma CG, BIH, pa ostalih zemalja, redom.

Najveći prinos na aktivu ostvar-en je u 2009. godini u Hrvatskoj, potom u Srbiji, Makedoniji, Al-baniji i BIH, dok je prinos na akti-vu crnogorskog bankarskog sis-tema imao negativan predznak.

Posmatrano kroz prinos na ak-cijski kapital, najprofitabilniji je ponovo bio hrvatski i srbijanski bankarski sistem, zatim make-do nski, bosanski i albanski, dok je je di no crnogorski sistem zabilježio gubitke i imao negati-van prinos na prosječan akcijski kapital (-7,98%).

Tabela 1Profitabilnost bankarskog sektora, kraj 2009. godine

Zemlja HR SR BIH MK AL CG

Aktiva, %BDP 112,2 79,3 84,6 77,3 77,3 100,7

ROA 1,4 1,1 0,2 0,7 0,2 -0,7

ROE 8,1 4,8 2,1 6 1,8 -8,0

Izvor: Sajtovi nacionalnih centralnih banaka

Grafik 1Aktiva, depoziti i krediti, % BDP, kraj 2009. godine



2.2.1. Struktura bilansa stanja banaka

Na kraju 2009. godine struktura bilansa stanja banaka je izmijenjena u odnosu na kraj 2008. godine. Učešće, rezervi za kreditne gubitke i gubitke na ostale stavke aktive je, u aktivi, povećano (1,6 i 0,1 procentnih poena, redom). Povećano je i učešće: novčanih sredstava za 3,2 p. p, hartija od vrijednosti za 1,7 p.p. i ostale aktive za 1,9 p.p, dok je učešće kredita smanjeno za 5,2 procentna poena.

Na strani pasive smanjeno je učešće pozajmica za 3,1 procentna poena, a povećano učešće kapitala za 2,5 p.p, ostalih obaveza za 0,4 p.p. i depozita za 0,2 procentna poena (tabela 2.4).

Tabela 2.4 Struktura bilansa stanja banaka, %, kraj godine

2008. 2009. Razlika, pp

AKTIVA

1. Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 14,3 17,5 3,2

2. Krediti 84,5 79,3 -5,2

3. Hartije od vrijednosti 0,6 2,3 1,7

4. Ostala aktiva 4,2 6,1 1,9

5. Rezervisanja 3,6 5,2 1,6

6. UKUPNO AKTIVA 100,0 100,0 0,0

PASIVA

1. Depoziti 60,1 60,3 0,2

2. Pozajmice 27,4 24,3 -3,1

3. Ostale obaveze 4,0 4,4 0,4

4. Ukupan kapital 8,5 11,0 2,5

5. UKUPNO PASIVA 100,0 100,0 0,0

2.2.2. Pokazatelji koncentracije

Na kraju 2009. godine, svi pokazatelji koncentracije crnogorskog bankarskog sistema (mjereni prema aktivi, depozitima i kreditima) su se bitno smanjili.

Hiršman-Herfindalov (HH) indeks mjeren prema aktivi je na kraju 2009. godine iznosio 1.636 poena, što je za 275 poena niže nego na kraju 2008. godine (tabela 2.5). Mjeren prema kreditima, bio je niži za 260, a pre-ma depozitima za 523 poena.

Tabela 2.5 HH indeks koncentracije, krajevi perioda

HH Indeks 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Prema aktivi 1.531 1.641 2.296 2.042 1.918 1.911 1.636

Prema depozitima 1.892 1.991 2.898 2.350 2.298 2.465 1.943

Prema kreditima 1.526 1.699 2.336 2.126 1.917 1.959 1.699


Koeficijent koji mjeri tržišno učešće prema aktivi četiri najveće banke (C4), na kraju 2009. godine je iznosio 73,7%, što je niže nego na kraju 2008. godine (77,7%). Mjeren prema depozitima i kreditima, koeficijent C4 je imao istu vrijednost i iznosio je 76,6%. Tako je C4 prema kreditima bio malo ispod prošlogodišnjeg nivoa, dok je u odnosu na depozite bio znatno niži nego na kraju 2008. godine kada je iznosio 83,1%.

Nivo HH indeksa na kraju 2009. godine, ukazuje na veću koncentraciju depozita, nego aktive i kredita. Iako vrijednosti HH indeksa na kraju 2009. godine ukazuju na značajan pad koncentracije, vrijednosti koeficije nta C4 za aktivu, kredite i depozite govore o, i dalje, visokoj koncentraciji bankarskog sistema, što i jeste karakte-ristika malih ekonomija kakva je crnogorska.24

U poređenju sa zemljama regiona, bankarski sektor Crne Gore je visoko koncentrisan. HH indeks mjeren pre-ma aktivi je, prema posljednjim raspoloživim podacima25 u Hrvatskoj i Srbiji iznosio 654 i 1.360 poena, što je značajno ispod HH indeksa aktive u Crnoj Gori. U Makedoniji je ovaj indeks bio nešto niži nego u Crnoj Gori i iznosio je 1610.

2.2.3. Kreditna aktivnost banaka

Iako je tražnja za kreditima bila visoka, nije mogla bitnije uticati na nivo odobrenih kredita, tokom 2009. go-dine. Bonitet klijenata, kako pravnih, tako i fizičkih lica, opao je pa su banke, pažljivije upravljajući kreditnim rizikom, značajno smanjile ponudu kredita. Ukupno odobreni krediti na kraju 2009. godine bili su za oko 400 miliona eura, ili 14,3%, niži nego na kraju 2008. godine. Prosječni mjesečni pad kredita iznosio je 1,3%. To-kom godine samo je u martu i novembru zabilježen neznatan rast. Ipak, na nivou sistema, na godišnjem ni-vou, šest banaka je zabilježilo kreditni rast koji se kretao od 1,4% do 39,7%. Ključ ni problem je odsustvo kre-ditne aktivnosti kod većine sistemski važnih banaka.

Krediti privredi i stanovništvu činili su 94,7% ukupnih kredita na kraju 2009. godine. Privre-di je, u 2009. godini, odobreno manje kredita za 18,1%, a stanovništvu za 11,4% (ukupno 417,4 mi-liona eura). Manje kredita odobreno je i finansijs-kim institucijama (70,1%), dok je duplo više kredi-ta nego prošle godine odobreno Opštoj Vladi. To je uobičajeno pomjeranje kreditnog portfolija bana-ka, u vrijeme krize, ka investicijama iza kojih, kao garant, stoji država. Rast kredita je zabilježen i kod kategorije „ostalo“ za 8,5% (tabela 2.6).

U ročnoj strukturi ukupnih kredita, na kraju 2009. godine, dominiraju dugoročni krediti sa 74,8%, što je ne-što veće učešće ovih kredita nego prošle godine (72,3%) (tabela 2.7).

24 Hirschman Herfindahl Index(HHI) – nivo indeksa do 1000 označava da ne postoji koncentracija; nivo indeksa od 1000 do 1800 označava postojanje umjerene koncentracije; nivo indeksa iznad 1800 označava postojanje značajne koncentracije. Vri-jednosti C4 indeksa preko 60% ukazuju na značajan nivo koncentracije.

25 Septembar 2009. godine.

2008/2007. 2009/2008.

Finansijske institucije 35,2 -70,1

Privreda 19,3 -18,1

Stanovništvo 30,7 -11,4

Opšta Vlada (Vlada, opštine, fondovi) -9,8 100,4

Ostalo 35,7 8,5

Ukupno 24,6 -14,3

Tabela 2.6Rast kredita, %


Posmatrano po djelatnostima, najveći korisni-ci kredita bili su: sektor stanovništva (38,3%), tr-govina (22,8%), kategorija „ostalo“ (9,1%), uslu-ge, turizam i ugostiteljstvo (7,5%), građevinar-stvo (7,8%) i trgovina nekretninama (4,4%). Osta-tak odobrenih kredita (10,1%) odnosio se na: transport, skladištenje, ptt i komunikacije, admi-nistraciju i druge javne usluge, finansije, rudar-stvo, energetiku, poljoprivredu, lov i ribolov.

Dominantno učešće i ročna struktura odobrenih kredita sektoru usluga ukazuju na potrebu strukturalnih prilagođavanja crnogorske privrede, u cilju obezbjeđivanja održivog razvoja, u srednjem i dugom roku.

Posmatrano po namjeni, najviše kredita odobreno je za: likvidnost (19,0%), izgradnju i adaptaciju građevin-skih objekata, kao i nabavku osnovnih sredstava (16,9%), stambene (14,6%) i gotovinske kredite (14,4%) i ka-tegoriju „ostalo“ (11,1%). Značajno manje sredstava banaka, tokom 2009. godine, iskorišćeno je putem: over-drafta, kreditnih kartica, potrošačkih kredita, za pripremu turističke sezone, kupovinu automobila, refinan-siranje obaveza prema drugim bankama i kupovinu hartija od vrijednosti.

U valutnoj strukturi ukupnih kredita, na kredi-te u stranoj valuti odnosilo se 4,0%. Kako su de-poziti u stranoj valuti činili 3,4% ukupnih depo-zita, a pozajmice bankama u stranoj valuti 14,7% ukupnih pozajmica, devizni rizik crnogorskih banaka je zanemarljiv.

U protekloj godini, zabilježen je rast učešća ne-kvalitetnih i kredita koji kasne sa naplatom u ukupnim kreditima. Nekvalitetni krediti (C, D, E) su činili 13,5% ukupnih kredita, učešće kredi-ta koji kasne sa naplatom iznosilo 22,9%, a učešće rezervacija za kreditne gubitke 6,3% (tabela 2.8).

Tabela 2.7Ročna struktura ukupnih kredita, %

XII 2008. XII 2009.

Do tri mjeseca 9,1 8,4

Od tri mjeseca do jedne godine 18,7 16,9

Od jedne do tri godine 21,4 23,0

Preko tri godine 50,9 51,8

Ukupno 100,0 100,0

Opis/Period XII 2008.

XII 2009.

Nekvalitetni krediti (C, D, E)/Ukupni krediti 7,20 13,5

Krediti koji kasne sa naplatom/Ukupni krediti 11,50 22,9

Rezervisanja za kreditne gubitke/Ukupni krediti -4,0 -6,3

Restrukturirani krediti/ Ukupni krediti - 9,3

Tabela 2.8Osnovni pokazatelji kreditne aktivnosti banaka, %

Boks 2.3 - Kartičarstvo, bankomati, POS terminali, elektronsko bankarstvo

Bankarski servisi koji se odnose na kartičarstvo, bankomate, POS terminale i elektronsko bankarstvo, tokom 2009. godine, bilježe dalje unapređenje.

U 2009. godini izdato je neznatno više kartica nego u 2008. godini (185), ali je broj izvršenih transfera i vrijednost ostvarenog prometa putem karica značajno porastao (64% i 25% respektivno), što je posljedica smanjenja kreditne aktivnosti banaka i nedostatka likvidnih sredstava klijenata za podmirenje tekućih obaveza.


2.2.4. Depoziti

Ukupni depoziti su na godišnjem nivou zabilježili pad od 8,3%, ili 165,9 miliona eura. Prosječni mjesečni pad na godišnjem nivou iznosio je 0,6%, dok je u prva četiri mjeseca iznosio 3,5%. Početak godine obilje-žen je značajnim pritiskom na stani agregatne tražnje, što je zbog pada kreditne aktivnost kompenzirano

Što se tiče tipova kartica, u Crnoj Gori su prisutne debitne (sa mogućnošću prekoračenja limita, tj. kreditiranja) i kreditne kartice.

Na kraju 2009. u Crnoj Gori postoji 375,8 hiljada platnih kartica, od čega je 318,8 hiljada debitnih, a 56,9 hiljada kreditnih kartica. Tokom godine je karticama izvršeno 5,3 miliona transakcija, pri čemu je ostvarena vrijednost transakcija 303,5 miliona eura (tabela 1).

Tabela 1 Osnovni podaci o platnim karticama

2006. 2007. 2008. 2009.

Ukupan broj platnih kartica 203.171 300.234 373.780 375.810

Debitne kartice 187.045 254.625 321.183 318.875

Kreditne kartice 16.126 45.609 52.597 56.935

Broj izvršenih transakcija 1.029.976 2.067.578 3.252.972 5.326.505

Vrijednost izvršenih transakcija 53.224.095 138.361.946 242.107.482 303.478.387

Izvor: Platni promet CBCG

Relativni pokazatelji, ove vrste bankarskih servisa, govore sljedeće:

Tokom 2009. godine je, u prosjeku, realizovano 14,2 transakcije po kartici, nasuprot 8,5 iz 2008, 6,9 iz 2007. i 5,1 iz 2006. godine. Prosječno plaćanje po kartici, u toku 2009. godine, bilo je više nego prethodnih godina. Po kartici je, u toku 2009. godine, ostvareno plaćanje u prosjeku od 807,53 eura, nasuprot 647,7 eura u 2008, 460,8 eura iz 2007. i 262,0 eura iz 2006. godine. Prosječna vrijednost transakcije je u odnosu na uporedne podatke iz prethodne dvije godine smanjena. Prosječna vrijednost transakcije u 2009. godini iznosila je 56,97 eura, u 2008 - 76,6 eura, u 2007 - 66,9 eura i 51,7 eura u 2006. godini.

Tabela 2 Broj bankomata, POS terminala i korisnika e-bankinga

2006. 2007. 2008. 2009.

Broj bankomata 124 201 275 295

Broja POS terminala 1.973 3.713 5.888 7.202

Broj korisnika e-bankinga 4.852 8.577 12.566 18.155

Izvor: Platni promet CBCG


povlačenjem depozita. Usljed psihološkog pritis-ka uzrokovanog svjetskom finansijskom krizom, loših iskustava iz prošlosti sa sigurnošću depozita kod banaka, kao i problema sa likvidnošću u jed-noj banci, osjetna je bila i kriza povjerenja. Od-liv depozita s početka godine, zaustavljen je za-hvaljujući, garancijama na ukupne depozite koje je dala država, ponudom većih kamatnih stopa na štednju od strane banaka, a takođe i prilivom sredstava od prodaje akcija Elektroprivrede Crne Gore.26 Na kraju 2009. godine depoziti su iznosi-li 1.824,7 miliona eura i bili su na nivou iz avgus-ta 2007. godine (grafik 2.2).

Za razliku od 2008. godine kada su depoziti sek-tora privrede, stanovništva i Opšte Vlade zabilje-žili pad, u 2009. godini, su svi sektori zabilježili pad. Najveći pad, u apsolutnom iznosu (79,4 mil.eura) bilježe depoziti privrede (tabela 2.9).

U strukturi depozita, posmatrano po sektori-ma, odnosno djelatnostima, najveći dio depozi-ta se odnosio na depozite sektora stanovništva (46,2%), što nije povoljno sa aspekta izloženosti banaka prema pojedinim sektorima. Zatim, veći dio depozita potiče i iz: finansija (11,3%), katego-

26 Najprije depozitima investicionih fondova (prihodovanim od prodaje akcija EPCG iz njihovih portfelja, u maju), a kasnije proda-jom državnog i dijela paketa akcija manjinskih akcionara Elektroprivrede Crne Gore (u septembru i novembru 2009. godine).

Tabela 2.9 Rast depozita, %

2008/2007. 2009/2008.

Finansijske institucije 87,8 -4,2

Privreda -13,1 -13,5

Stanovništvo -16,0 -1,5

Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi) -6,5 -17,7

Ostalo 165,4 -17,2

Ukupno -4,8 -8,3

Grafik 2.2Depoziti, u milionima eura

Boks 2.4 - Prodaja udijela u kapitalu Elektroprivreda Crne Gore italijanskom partneru

Crnogorska energetska kompanija - Elektroprivreda Crne Gore, je tokom 2009. godine dobila strateškog partnera u italijanskoj kompaniji A2A koja je postala vlasnik 43,7% njenih akcija. Kompanija A2A je najprije, u maju (blok transakcijom) kupila 17,4 odsto kapitala EPCG od privatizacionih fondova, za 122,7 miliona eura. Potom su Italijani za 11,46 miliona državnih akcija i dokapitalizaciju kompanije, Vladi i Elektroprivredi uplatili po 96 miliona eura i na kraju su kroz blok transakciju kupili 85% (12,02 miliona akcija) akcija manjinskih akcionara za ukupno 100,98 miliona eura. Dakle, manjinski akcionari su od prodaje dobili 100,98 mil eura, EPCG i Vlada po 96 miliona eura, a crnogorski investicioni fondovi 122,7 miliona eura. Prilivi sredstava po osnovu prodaje akcija EPCG evidentni su kroz značajnije mjesečne stope rasta depozita tokom 2009. godine.


rije „ostalo“ (6,9%) administracije i drugih javnih usluga (6,8%), transporta, skladištenja i PTT ko-munikacija (6,7%), turizma (usluge, turizam, ugostiteljstvo) 6,4%, trgovine 5,8% i energetike 5,7% (grafik 2.3).

U ročnoj strukturi ukupnih depozita, na kraju 2009. godine, dominiraju kratkoročni depoziti (ročnosti do jedne godine) – 87,7%, kao i u struk-turi oročenih depozita. Depoziti oročeni na kraći rok - do 3 mjeseca i od 3 mjeseca do godinu dana, čine 80,5% oročenih depozita (tabela 2.10).

Grafik 2.3Depoziti stanovništva, privrede i ostali, u milionima eura

Tabela 2.10 Ročna struktura depozita, %

2008. 2009.Depoziti po viđenju 36,5 36,6

Oročeni depoziti 63,5 63,4

Do 3 mjeseca 12,7 19,5

Od 3 mjeseca do 1 godine 20,7 31,6

Od 1 do 3 godine 28,1 10,8

Preko 3 godine 2,0 1,6

Boks 2.5 - Odnos kredita i depozita u zemljama regiona na kraju 2009. godine

U tabeli je dat prikaz odnosa depozita i kredita za zemlje regiona, ukupno i za sektor stanovništva i privrede. Kao što je prikazano, krediti premašuju depozite kod Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, kod Albanije i Makedonije su ispod nivoa raspoloživih depozita, dok su u Hrvatskoj na istom nivou depoziti i krediti. Stanovništvo je neto dužnik u BIH i Crnoj Gori, dok je u ostalim zemljama neto štediša sistema. Privreda je neto dužnik bankarskih sistema u svim zemljama, pri čemu je neto dug privrede najveći u Albaniji, Crnoj Gori i Srbiji.

Tabela 1Racio krediti/depoziti zemlje regiona, kraj 2009. godine

Krediti/depoziti (racio) Ukupno Stanovništvo Privreda

Hrvatska 1,00 0,85 2,17

Srbija 1,29 0,68 2,33

Bosna i Hercegovina 1,19 1,16 2,10

Makedonija 0,95 0,58 2,02

Albanija 0,66 0,26 3,01

Crna Gora 1,31 1,09 2,66



2.2.5 Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka27 je tokom 2009. godine oscilirala i na kraju godine dostigla iznos za 31,1% viši u odno-su na kraj 2008. godine (tabela 2.11). U strukturi strane aktive dominantno učešće zabilježili su depoziti ba-naka u inostranstvu (70,3%), zatim gotovina28 (17,5%) i krediti nerezidentima (12,2%).

Strana pasiva banaka29 je na kraju 2009. godine bila za 17,3% niža nego na kraju prethodne godine (tabela 2.12). U strukturi strane pasive banaka, većinsko učešće zabilježili su krediti banaka/finansijskih institucija iz inostranstva (66,9%) i depoziti (32,6%), dok se na obaveze po emitovanim dužničkim hartijama od vrijed-nosti odnosi neznatan dio strane pasive banaka (0,4%) .

Tabela 2.11 Strana aktiva, kraj perioda, u 000 EUR

Opis/Period 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Strana aktiva, ukupno 61.974 165.934 284.689 342.028 250.010 327.802

Depoziti 44.242 135.871 231.384 243.426 159.959 230.591

Gotovina (EUR i druge strane valute) 16.639 27.877 44.620 71.471 48.404 57.292

Krediti 1.093 2.186 3.185 27.131 41.647 39.919

Hartije od vrijednosti, bez akcija - - 5.500 - - -

Tabela 2.12 Strana pasiva, kraj perioda, u 000 EUR

Opis/Period 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Strana pasiva, ukupno 80.629 123.689 315.459 798.923 1.257.419 1.039.624

Krediti (pozajmice) 52.266 72.113 156.506 513.208 829.538 695.603

Depoziti 28.363 51.576 158.953 281.138 423.294 339.422

Hartije od vrijednosti, bez akcija 0 0 0 4.577 4.587 4.599

Pozajmice iz inostranstva su na kraju 2009. godine iznosile 695,6 miliona eura, i u odnosu na kraj 2008. go-dine smanjile su se za 16,1%. Pad pozajmica iz inostranstva bilježi se od aprila 2009. godine, kada su dostigle i svoju maksimalnu vrijednost od 943,7 miliona eura (grafik 2.4).

Da je poslušana preporuka CBCG i zaključen aranžman sa MMF-om, Crna Gora bi bila dio Bečke inicijative i ova kreditna podrška se ne bi smanjila i nivo kreditne aktivnosti bi najvjerovatnije bio viši.

Pozajmice iz inostranstva je tokom 2009. godine koristilo deset banaka, a najveći iznos pozajmica odnosio se na pozajmice od Hypo Alpe Adria Bank AG, Societe Generale banke, OTP banke Mađarska, EFSE i KFW-a.

27 Potraživanja banaka prema nerezidentima.28 Gotovina u eurima i drugim stranim valutama29 Obaveze banaka prema nerezidentima.


U ročnoj strukturi pozajmica iz inostranstva do-miniraju dugoročne pozajmice (96,7%). Valut-na struktura pozajmica iz inostranstva pokazu-je da se banke najvećim dijelom zadužuju u eu-rima (84,5%).

Neto strana aktiva iznosila je -711,8 miliona eura na kraju 2009. godine (na kraju 2008. go-dine neto strana aktiva iznosila je -1.007,4 mili-ona eura). Ostvareni nivo neto strane aktive na kraju 2009. godine rezultat je porasta depozita u stranim bankama (44,2%) i gotovine u trezorima (18,4%), kao i smanjenja depozita (19,8%) i zadu-ženja banaka u inostranstvu (16,1%).

Na osnovu odnosa strane pasive i ukupne bilans-ne sume, zaključujemo da nerezidenti finansira-ju 34,4% aktive banaka. S druge strane, 10,8% ak-tive banaka odnosi se na potraživanja prema ne-rezidentima. Jaz između strane aktive i pasive smanjen je na kraju 2009. godine i iznosio 23,5 procentnih poena (grafik 2.5).

U poređenju sa zemljama iz okruženja, zaklju-čujemo da su bankarski sistemi većine zemalja, neto dužnici prema nerezidentima (tabela 2.13). Međutim, iako je evidentan pad neto duga pre-ma inostranstvu, bankarski sistem Crne Gore još uvijek prednjači u odnosu na ostale zemlje okru-ženja.

Tabela 2.13 Neto strana aktiva kao procenat bilansne sume, kraj perioda

Zemlja 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Hrvatska -7,8 -12,4 -12,2 -5,6 -6,9 -8,3

Bosna i Hercegovina -7,9 -12,3 -11,6 -8,3 -15,3 -13,4

Makedonija 18,01 13,56 11,07 5,76 0,01 0,50

Srbija -3,0 -13,6 -19,8 -11,2 -12,0 -14,4

Albanija 16,5 14,5 11,5 8,2 0,7 3,3

Crna Gora -4,2 6,1 -2,1 -15,3 -30,4 -23,5

Grafik 2.4Pozajmice iz inostranstva, 000.000 EUR

Grafik 2.5Učešće strane aktive i pasive u bilansnoj sumi, crnogorski bankarski sektor, %


2.2.6. Sektor stanovništva

Krediti sektoru stanovništva bilježili su pad tokom cijele 2009. godine. Prosječni mjesečni pad kredita izno-sio je 1%. Na godišnjem nivou, krediti odobreni stanovništvu su pali za 118,3 miliona eura, ili 11,4%, i na kra-ju 2009. godine, iznosili su 919,3 miliona eura.

Kako se radi o ranije odobrenim, najvećim dijelom dugoročnim kreditima (89,3%, u kojima dominiraju kre-diti ročnosti preko 3 godine), najveće učešće imaju namjenski krediti, i to stambeni i krediti za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora (83,7% namjenskih kredita). Hipotekarni krediti su takođe imali značajno učešće od 17,3% u ukupnim kreditima.

Na kraju godine, kreditno zaduženih fizičkih lica kod domaćih banaka bilo je 117.045 (16,9 hiljada klijena-ta manje nego u 2008. godini). Prosječna zaduženost stanovništva, mjerena odnosom duga ovog sektora na kraju godine i broja kreditno zaduženih građana (klijenata banaka), iznosila je 7.854 eura, dok je dug „po gla-vi stanovnika“ iznosio 1.459 eura.30 Dug po klijentu se povećao u odnosu na prethodnu godinu kada je izno-sio (7.745 eura), dok je u isto vrijeme, dug „per capita“ niži za 200 eura. Manji broj klijenata imao je značajan iznos duga po osnovu kredita, što govori o rastu koncentracije duga stanovništva.

Iako je neto dug stanovništva smanjen u 2009. godini, 27,3% ukupnih kredita koji kasne s naplatom odnosi se na kredite fizičkih lica i kredite po osnovu zaduženja na tekućem računu i kreditnim karticama. U odsu-stvu tradicionalnog kreditiranja, kreditiranje putem platnih kartica stanovništva je posebno uzelo maha po-četkom 2009. godine.

30 Broj stanovnika u Crnoj Gori u 2009. godini iznosio je 630.095.

Boks 2.6 - Zaduženost po glavi stanovnika, region, kraj 2009. godine

Prema podacima nacionalnih centralnih banaka na kraju 2009. godine, najviše su bili zaduženi Hrvati, Crnogorci i Bosanci. Dug po glavi stanovnika u Hr-vatskoj je iznosio 3.647 eura. Svaki Crnogorac je u prosjeku bio dužan bankama 1.459 eura, Bosanac 1.397 eura. Prosječna zaduženost po stanovniku u Srbiji je iznosila 594 eura, a u Makedoniji 574 eura. Najmanji dug prema bankama, u regionu, imali su Albanci, s prosječnim dugom per capita od svega 339 eura.


Grafik 1Zaduženost po glavi stanovnika u eurima, zemlje regiona,kraj 2009. god.


Depoziti sektora stanovništva su prvih pet mjese-ci 2009. godine padali, a od šestog mjeseca bilje-že konstantni postepeni rast, što je posebno zna-čajno sa aspekta vraćanje povjerenja u bankarski sistem. Najveći rast depozita stanovništva ostva-ren je u oktobru (5,7%), kada je najveći dio pri-hoda stanovništva od prodaje akcija EPCG pre-tvoren u štednju. Na kraju 2009. godine, depoziti stanovništa su dostigli iznos za 1,5% niži nego na kraju 2008. godine (grafik 2.6).

Ročna struktura depozita stanovništva na kraju godine nije baš najpovoljnija i pored veoma sti-mulativnih kamata na štednju. Na kratkoroč-ne depozite (do jedne godine) odnosi se 87,2% ukupnih depozita stanovništva, dok preostali dio (12,8%) predstavljaju dugoročni depoziti, u kojima dominiraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine.

Koeficijent krediti/depoziti za sektor stanovništva iznosio je 1,09 na kraju godine što je povoljniji odnos nego na kraju 2008. godine kada je iznosio 1,41. Racio krediti/depoziti od maja bilježi poboljšanje, što se odrazi-lo na smanjenje neto duga stanovništva koji je na kraju 2009. godine iznosio 75,4 milion eura (grafik 2.7).

Štednja po glavi stanovnika u protekloj godini bila je najveća u Hrvatskoj (4.310 €), Crnoj Gori (1.339€), Albaniji (1.279€) i BIH (1.201€). Prosječna štednja po glavi stanovnika u Makedniji je iznosila 994€, a u Srbiji 875€. Ipak u nominalnom iznosu, štednja per capita, bila je viša od duga per capita u svim zemlja-ma osim u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.


Grafik 2Štednja po glavi stanovnika u eurima, zemlje regiona, kraj 2009. god.

Grafik 2.6Depoziti stanovništva, milioni eura (lijeva skala) i mjesečni rast, % (desna skala), mil. eur.


2.2.7. Sektor privrede

Preuzeti pretjerani rizici bankarskih poslova, u periodu ekonomskog buma, bez odgovarajuće po-tpore u rezervacijama i kapitalu, opteretili su ban-karski sektor u 2009. godini. Loši, u međuvreme-nu, obezvrijeđeni, i teško naplativi kolaterali; kre-diti koji dospijevaju, a kasne s naplatom; neade-kvatna ročna usklađenost obaveza i potraživanja; povećali su oprez banaka. Banke su svele kredit-nu aktivnost na minimum. Oprez je posebno bio izražen prema preduzećima, jer je tokom godine postalo sve očiglednije da se kriza prenijela na re-alni sektor izazivajući velike probleme u likvid-nosti privrede. Sve je manje bilo dobrih projekata i bonitetnih klijenata koje su banke bile spremne da finansiraju, pa su neke kreditne linije za razvoj malih i srednjih preduzeća, dobijene uz garanciju države, ostale neiskorišćene.

Tokom 2009. godine zabilježen je značajan pad i kredita i depozita privrede. Prosječna mjesečna stopa pada kredita iznosila 1,6%, a depozita 0,4%. Stopa pada depozita bila bi i veća da nije bilo zna-čajnog prirasta depozita u septembru od proda-je akcija EPCG.

Znatno viši godišnji pad kredita (18,1%) od depozi-ta (13,5%), doprinijeo je smanjenju neto duga pri-vrede, prema bankarskom sistemu za 20,6%. I po-red toga, neto dug privrede je veoma visok i na kra-ju 2009. je iznosio 847,8 miliona eura (grafik 2.8).

Iako je koeficijent krediti/depoziti za sektor privrede na kraju 2009. godine (2,66) poboljšan u odnosu na kraj 2008. godine (2,81), krediti sektoru privrede tokom cijele godine bili su iznad nivoa njihovih depozita, tako da je privreda predstavljala najznačajnijeg neto dužnika sistema.

Ročna struktura duga sektora privrede na kraju godine pokazuje dominanto učešće dugoročnih kredita (67,3%), i to kredita ročnosti duže od tri godine (41,4%).

Ročna struktura depozita sektora privrede, za razliku od ročne strukure kredita ovom sektoru, pokazuje do-minanto učešće kratkoročnih depozita (ročnosti do jedne godine) u kojima, opet, dominiraju depoziti po viđenju. A u okviru depozita privrede ročnosti duže od jedne godine, veće učešće bilježe depoziti ročnosti od jedne do tri godine.

Grafik 2.7Depoziti, krediti i neto dug stanovništva, u 000 eura

Grafik 2.8Depoziti, krediti i neto dug privrede, u 000 eura


2.2.8. Kapital banaka

Kapital banaka je tokom 2009. godine zabilje-žio pozitivan trend i na kraju godine je bio viši za 18,7% nego na kraju 2008. godine.

U skladu sa novom Odlukom o adekvatnosti ka-pitala banaka31, tokom 2009. godine banke su, u ci lju uvećanja kapitala, izvršile emisije akcija u vrijednosti od oko 77,132 miliona eura. Izvršene dokapitalizacije su značajne za poboljšanje sigur-nosti deponenata i sistema u cjelini.

Ipak, prema uporednim podacima, i na kraju 2009. godine, iako je većina banaka izvršila zna-čajne dokapitalizacije tokom godine, crnogor-ske banke imaju niži nivo kapitalizovanosti nego banke regiona. Izvršene dokapitalizacije banaka su ispod planiranog nivoa (od 100 miliona eura), za 2009. godinu. Djelimičan razlog potkapitali-zovanosti crnogorskih banaka su visoki zahtje-vi za rezervacijama (sve do donošenja seta mje-ra monetarne politike za relaksaciju i podsticanje kreditne aktivnosti banaka, krajem godine), ali i rast gubitaka koji je jednostavno „pojeo“ novi ka-pital.

31 "Sl.list Crne Gore", br. 60/0832 Uključujući emisione premije

Boks 2.7- Prinudna naplata

U Centralnom registru računa evidentirano je 50.186 pravnih i fizičkih lica koje obavljaju privrednu djelatnost na kraju 2009. godine, što je za 10,4%, ili 4.740 lica manje nego na kraju 2008. godine. Od ukupnog broja pravnih i fizičkih lica, 24,4% ili 12.254 lica su bila u blokadi.

Ukupan dug na blokiranim računima na kraju 2009. godine iznosio je 177,2 miliona eura, što je za 84,5 miliona eura više nego na kraju 2008. godine.

Na 50 najvećih dužnika odnosi se 36,2% ukupnog duga, što ukazuje na njegovu visoku koncentraciju. Pritom je 27 od 50 najvećih dužnika, čiji dug je iznosio 18,2% ukupnog duga, bio u neprekidnoj blokadi duže od godinu dana. Ostatak duga od 32,3 miliona eura odnosio se na 23 preostala najveća dužnika, čiji su računi u blokadi manje od godinu dana.

Tabela 2.14Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka,%

Zemlja/Period XII 2007. XII 2008. XII 2009.

Crna Gora 8,0 8,4 11,0

Srbija 20,8 23,0 19,9

Hrvatska 12,6 13,5 14,3


BiH 13,0 14,3 15,3

Albanija 8.1 8.9 10.0

Tabela 2.15Odnos ukupnog kapitala i kredita,%

Zemlja/Period XII 2007. XII 2008. XII 2009.

Crna Gora 10,6 10,0 13,9

Srbija 43,7 40,8 32,8

Hrvatska 20,0 20,3 21,1


BiH 21,1 20,6 22,4

Albanija 20.3 18.7 19.5


Indeks kapitalizacije i u odnosu na aktivu i u odnosu na kredite je najniži u regionu. Tako je npr. u odnosu na kredite indeks kapitalizacije skoro dva do tri puta niži u odnosu na ostale zemlje regiona. (Tabela 2.14 i 2.15). Stoga će dalji proces dokapitalizacije biti nužan tokom 2010. godine kako bi banke poslovale na sigurnim osnovama i bile sposobne da upravljaju svim rizicima poslovanja, internim i eksternim.

Koeficijent solventnosti na agregatnom nivou iznosio je 15,75%33 i bio je viši u odnosu na vrijed-nost s kraja 2008. (15,04%) i iznad je nivoa (10%) propisanog Zakonom o bankama (tabela 2.16).

U strukturi ukupnog kapitala, učešće države iznosilo je svega 2,6%, učešće domaćeg privatnog kapitala - 16,08%, dok je kapital koji potiče iz ino izvora iznosio 81,33%.

Boks 2.8 - Rejting i pozicija „matičnih banaka“ crnogorskih banaka

Tokom 2009. godine, tri vodeće rejting agencije, Standard & Poors, Moody`s i Fitch, su nekim matičnim banakama crnogorskih banaka smanjile rejting, a nekima je ostao nepromijenjen (tabela 1).

Tabela 1 Dugoročni rejting odabranih matičnih banaka crnogorskih banaka

Moody S&P Fitch

NLB Stabilan A1 (pogoršan sa Aa3)

Nema rejting Stabilan A-

OTP Negativan Baa1 (pogoršan sa A3)

BB+ (pogoršan sa BBB)

n.a.

Societe Generale Negativan Aa2 (nepromijenjen)

Stabilan A+ (pogoršan sa AA-)

Stabilan A+ (pogoršan sa AA-)

Hypo Alpe Adria Negativan Baa2 (pogoršan sa Baa1)

Nema rejting Nema rejting

Erste Group Bank AG Negativan Aa3 (nepromijenjen)

Negativan A (nepromijenjen)

Stabilan A (nepromijenjen)

EBRD (25% Komercijalne Banke ad Beograd)

Stabilan Aaa (nepromijenjen)

Stabilan AAA (nepromijenjen)

Stabilan AAA (nepromijenjen)

Od strane Moody’s agencije, Atlasmont Banka je u 2009. godini dobila rejting ocjenu B1 (neinvesticioni rejting), kao i potvrdu o stabilnom outlook-u. Prema Moody’s-u ocjena odslikava istorijsku finansijsku osnovu ove banke, dobru solventnost, likvidnost i profitabilne bilanse uspjeha u proteklih šest godina.

33 Izračunavanje koeficijenta solventnosti vršilo se po novoj Odluci o adekvatnosti kapitala, pa podaci nisu potpuno uporedivi sa prethodnom godinom.

Tabela 2.16Koeficijent adekvatnosti kapitala po zemljama, kraj 2009. god

Zemlja Koeficijent solventnosti

Hrvatska 15,9

Srbija 21,3

Bosna i Hercegovina n.a.

Makedonija 16,5

Albanija 16,7

Crna Gora 15,8


Matične banke su i u 2009. godini značajnu podršku dale svojim bankama – subsidijarnim licima u Crnoj Gori. Kroz pozajmice34 i dokapitalizacije, one su doprinijele stabilnosti crnogorskog bankarskog sistema i zaštiti i sigurnosti deponenata obezbjeđujući rast likvidnosti i solventnosti subsidijarnih lica - banaka u Crnoj Gori.

Tabela 2 Dokapitalizacije banaka izvršene tokom 2009. godine, mil. eura

1. Hypo alpe adria banka15.0

32.0

2. OTP CKB 15.0

3. Podgorička banka, Societe General 10,1

4. NLB Montenegro banka 5,0

UKUPNO 77,1

Boks 2.9 - Akvizicija i nacionalizacija

Erste&Steirmarkishe banka d.d. Rijeka- akvizicija Opportunity banke Crna Gora

U januaru 2009. godine Savjet Centralne banke je izdao odobrenje, Erste & Steirmarkishe banci d.d. Rijeka, članici Erste group banke AG iz Beča, za kupovinu 100% kapitala Opportunity banke AD Podgorica. Podaci o njenom poslovanju iz 2009. godine pokazuju da je: prinos na aktivu (ROA) iznosio 1,3%; prinos na kapital (ROE) 11,4%. Porast aktive je u prošloj godini iznosio 7,4%, depozita 7%, a kredita 7,5%. Samo je neto dobit bila niža za 22,9%, zbog većih rezervacija za gubitke.

Nacionalizacija Hypo banke u Austriji

Zbog loših plasmana i nagomilanih problema usljed lošeg upravljanja rizicima Hypo Group Alpe Adria je tokom 2009. godine zapala u probleme usljed kojih joj je prijetio stečaj. Iako šesta banka po tržišnom učešću u Austriji, proglašena je sistemskom bankom čiji bi slom imao dugoročne posljedice po bankarski sistem Austrije, ali i drugih evropskih zemalja. Zato je u decembru 2009. godine Republika Austrija nacionalizovala Hypo banku finansijski osiguravajući njene deponente.

Prodaja banke državi Austriji, dosadašnje vlasnike (Bavarska Pokrajinska banka 67%, osiguravajući zavod Grawe iz Gratza 20,5% i austrijska pokrajina Koruška 12,5%) je skupo koštala. Oni su kao „spas“ banci morali izdvojiti 1,5 milijardi eura: najveći vlasnik- Bayern LB je morao isplatiti 825 miliona eura, koruške vlasti 200 miliona, osiguravajuća kuća Grawe 30 miliona eura, a država Austrija - 450 miliona eura. Ovim Hypo banka dobija dodatni kapital od ukupno 1,5 milijardi eura, čime će njena solventnost porasti na 8%. HAAG će od dosadašnjih vlasnika dobiti injekciju likvidnosti u visini 3,4 milijarde eura. Prema procjenama uprave banka će 2009. godinu završiti sa gubitkom od 1,45 milijardi eura.

34 Od ukupnog iznosa pozajmica (734 miliona eura na kraju 2009. god.) na pozajmice iz inostranstva se odnosilo 94,8%, pritom se preko 85% odnosilo na pozajmice „banki majki“.


Preuzimanjem Hypo Alpe-Adria banke od strane austrijske države, obezbijediće se dokapitalizacija, stabilizacija i uspješniji nastavak poslovanja banke, što može biti od koristi i za inostrane banke – zavisna lica, uključujuči i banku koja, kao samostalno pravno lice, posluje u Crnoj Gori.

Gubitak na nivou bankarskog sistema na kraju 2009. godine je iznosio 21,6 miliona eura. Ostvareni negativ-ni rezultat, vjerovatno bi bio i viši da CBCG nije „rasteretila“ klasifikaciju aktive za formiranje rezervi za po-tencijalne gubitke izmjenom Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u banka-ma, krajem 2009. godine. Osim toga, dvije sistemske banke su „izmjestile“ 180 miliona eura potraživanja po osnovu kredita kroz prodaju matičnim bankama. Time je smanjen kreditni i sistemski rizik, ublažen gubitak na nivou sistema, i poboljšana adekvatnost kapitala.

Boks 2.10 - Procikličnost- izazov za kreatore (monetarne) politike

Makroekonomija raste ili pada tokom vremena serijom ponavljajućih ekspanzija i kontrakcija. Jedan biznis ciklus, počinje periodom ekspanzije, a nastavlja se kontrakcijom. Biznis ciklus se ne ponavlja periodično u regularnim vremenskim intervalima. Svaki biznis ciklus je jednistven na poseban način, po dužini trajanja, dubini dna i visini vrha koji dostiže.

Procikličnost35 predstavlja sredstvo pretjeranog poboljšanja ili pogoršanja cikličnih tendencija agregatne ekonomske aktivnosti. Procikličnost je nepoželjna jer stvara neizvjesnost. Posebno je to izraženo u finansijskom sistemu.

Kreatori ekonomske politike treba da teže da ublaže vrhove i jazove uobičajenih biznis ciklusa kroz prudencionu regulativu, računovodstvene standarde, praksu mjerenja rizika i vođenje monetarne politike. Cilj je stvaranje sistema koji je manje procikličan i koji čini finansijski sistem manje osjetljivim na snažne šokove (bilo da je riječ o bumu ili negativnom šoku, ekspanziji ili kontrakciji).

Pažljivo praćenje procikličnih efekata mora biti nadgledano, kako ne bi došlo do pretjeranog kreditnog stezanja u fazi pada, niti kreditnog labavljenja u fazi rasta. Banke treba podsticati da daju ekonomski isplative kredite koji su zasnovani na realnim zajmovnim uslovima i kvalitetnim procjenama kreditne sposobnosti dužnika.

Pitanje prisutne procikličnosti nije, međutim, jednostavno i njegovo razmatranje zahtijeva pažljivo balansiranje važnih interesa javne politike. Prije svega, kreatori politike treba da urade reviziju postojećih pravila, mjera i standarda kako bi odredili koja od njih treba da se modifikuju kako bi se, smanjila mogućnost da daju prociklične efekte, a omogućilo ostvarivanje ciljeva koji se njima žele postići.

35 Neke ekonomske kategorije (BDP, proizvodnja, zarade, krediti...) su pozitivno korelisane, kreću se u istom smjeru sa kretanjem ukupne ekonomije (rastom-padom). Za takve ekonomske kategorije kažemo da su prociklične. Za ekonomsku veličinu koja je negativno korelisana sa kretanjem agregatne ekonomije kažemo da je kontraciklična. Postoje i kategorije koje se kreću neza-visno od ukupnog stanja ekonomije, one su aciklične.


2.3. Aktivne kamatne stope

Na kraju 2009. godine aktivne kamatne stope su bile na gotovo istom nivou kao i u decembru 2008. Na kre-tanje visine kamatnih stopa uticalo je mnogo faktora. Rast globalne likvidnosti, usljed enormnog upumpa-vanje novčanih sredstava od strane centralnih banaka, iskorišćen je za pokriće troškova i gubitaka sopstvenih sistema, tako da je manji nivo ino pozajmica bio na raspolaganju crnogorskim bankama tokom 2009. godi-ne (133,9 miliona eura manje nego na kraju 2008. godine). Pored toga, premija rizika je porasla, usljed pada kvaliteta kreditnog portfelja domaćih banaka. Na unutrašnjem nivou, na rast premije rizika uticala je nelik-vidnost i problemi sa naplatom potraživanja od preduzeća i fizičkih lica. Ostvareni gubici u imovini i rast ne-naplaćenih potraživanja, pogoršali su finansijski rezultat, koji je dao dodatan „otpor“ smanjenju kamata na odobrene kredite.36

Tabela 2.17 Očekivani uticaji na kamatne stope u 2010. godini

Očekivani rast referentnih stopa

(euribor, libor)=>

Rast(visok nivo)

cijena kredita=>

Povećanje gubitaka zbog nenaplativih

plasmana

Rast premije rizika(unutrašnje)

=>

Rast(visok nivo)

cijena kredita

Rast cijena ino-izvora finansiranjaVisoka

premija rizika(globalni nivo)

Pad prinosa na kapital

Aktivne prosječno ponderisane efektivne kamat-ne stope, su tokom čitave 2009. godine (osim zna-čajnijeg pada u januaru), bilježile postepeni bla-gi rast gotovo se izjednačavajući sa nivoom koji su imale na kraju 2008. godine. U decembru je APPEKS iznosila 9,38% i bila je niža za svega 0,02 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine (grafik 2.9).

Posmatrano po sektorima (privatni, državni, strani), blagi rast su zabilježile kamatne stope na kredite privatnom sektoru koje su iznosile 9,45% na kraju 2009. godine i bile za 0,05 p.p. više nego na kraju 2008. godine (9,40%). U ostala dva sek-tora zabilježen je pad aktivnih kamatnih stopa, na kredite državi za 1,30 p.p, a na kredite stra-nom sektoru za 1,33 p.p. (grafik 2.10), tako da su na kraju decembra 2009. godine iznosile 8,72%, odnosno 7,18%.

36 Ovakvo kretanje u pokazateljima kamatnih stopa je dosta pod uticajem metodologije ponderisanja i učešća već odobrenih kre-dita iz prethodnog perioda koji u značajnoj mjeri učestvuju u strukturi odobrenih kredita tako da rast aktivnih kamatnih sto-pa, naročito na nove kredite može biti značajniji u praksi nego što ih metodologija prikazuje.

Grafik 2.9Aktivne kamatne stope na nivou sistema, godišnji nivo, %


Kamatne stope na kredite fizičkim licima su pale, dok su na kredite pravnim licima porasle na go-dišnjem nivou. APPEKS na kredite fizičkim li-cima je iznosila 10,53%, uz pad od 0,23 p.p, dok je APPEKS na kredite pravnim licima iznosila 8,66%, uz rast od 0,08 p.p. (grafik 2.11).

Prema djelatnostima, APPEKS su na godišnjem nivou zabilježile rast kod kredita odobrenih sek-toru rudarstva i energetike, građevinarstva i trgo-vine, dok su kod ostalih djelatnosti zabilježile pad (tabela 2.18).

Posmatrano po ročnosti (grafik 2.12), kratkoroč-ne kamatne stope su nastavile trend rasta zapo-čet u III kvartalu 2008. godine, da bi od polovine 2009. pa sve do kraja godine, bilježile pad. Ovak-vo kretanje je posljedica visoke tražnje i male po-nude kratkoročnih kredita (faza rasta kamata), ali i otplate značajnog dijela kratkoročnih kre-dita u drugom dijelu godine (faza pada kamata). O otplati kratkoročnih kredita govori i podatak o smanjenju broja klijenata banaka (16,9 hilja da klijenata manje) na godišnjem nivou.

Na kraju godine, kamatne stope na kratkoroč-ne kredite, su ipak, bile znatno iznad nivoa ka-matnih stopa na dugoročne kredite (za 1,01 p. p.). Kamatne stope na kratkoročne kredite su na kra-ju 2009. godine iznosile 10,30%, dok su na dugo-ročne kredite iznosile 9,29%.

Grafik 2.10APPEKS na kredite, po sektorima, na godišnjem nivou, %

Grafik 2.11APPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, na godišnjem nivou, %

Grafik 2.12APPEKS na kredite, po ročnosti, na godišnjem nivou, %


Tabela 2.18 APPKS na kredite pravnim licima, po djelatnostima, na godišnjem nivou, %

Djelatnost Stopa2007. 2008. 2009.

XII XII III VI IX XII

1. Poljoprivreda, lov, ribolovNom: 6,92 6,92 7,11 6,05 5,94 6,98

Efek: 7,25 7,70 7,65 6,62 6,63 6,47

2. RudarstvoNom: 7,47 7,77 7,91 8,38 8,89 9,13

Efek: 8,32 8,26 9,50 9,07 9,88 9,77

3. ProizvodnjaNom: 7,71 8,22 8,33 8,18 8,17 8,25

Efek: 8,49 8,72 8,67 8,64 8,79 8,69

4. EnergetikaNom: 7,02 7,49 7,54 8,32 8,57 8,69

Efek: 7,65 8,36 8,36 9,15 9,31 9,48

5. GrađevinarstvoNom: 7,74 8,17 8,13 8,39 8,49 8,74

Efek: 8,69 8,46 8,26 8,86 8,73 8,97

6. TrgovinaNom: 7,66 7,96 8,26 8,25 8,29 8,70

Efek: 8,06 8,34 8,76 8,88 8,91 9,25

7. Usluge, turizam, ugostiteljstvoNom: 8,34 8,12 7,75 7,69 7,70 7,73

Efek: 9,39 8,55 8,31 8,33 8,41 8,17

8. Transport, skladištenje, pttNom: 7,73 8,34 8,25 8,28 8,37 8,29

Efek: 8,37 8,84 8,63 8,86 8,83 8,63

9. FinansijeNom: 7,19 8,23 8,00 7,81 7,91 7,78

Efek: 8,21 8,60 8,24 8,78 7,98 8,20

10. Trgovina nekretninamaNom: 7,74 8,23 7,77 7,33 7,47 7,48

Efek: 8,72 8,67 8,09 8,12 8,21 7,84

11. Administr. I dr. javne uslugeNom: 7,48 8,41 8,35 8,25 8,37 8,59

Efek: 7,79 11,23 8,66 8,80 9,30 9,01

12. OstaloNom: 7,30 7,36 8,01 7,38 6,80 6,25

Efek: 9,61 7,28 7,84 7,71 6,98 6,61

Boks 2.11 - Kamatne stope

Ekspanzivna kreditna politika najuticajnijih centralnih banaka tokom 2009. godine, bila je praćena padom referentnih kamatnih stopa, ali i padom kamatnih stopa po kojima su vodeće (evropske) banke bile raspoložene da pozajmljuju sredstva jedne drugima na međubankarskom (evropskom i londonskom) tržištu. Naše banke neke od ovih stopa koriste kod kalkulacije varijabilnih kamatnih stopa. Najčešće se koristi 3 mjesečni i 6 mjesečni EURIBOR, a jedna banka koristi i 3 mjesečni LIBOR (CHF).


Sve tri ove stope su krajem 2009. godine dostigle najniže istorijske vrijednosti. Zbog toga se s vremena na vrijeme čuju mišljenja da u vremenima jakih poremećaja tržišta, ove stope gube kvalitet kao indikator koji bi trebalo da dobro reprezentuje situaciju na tržištu duga, finansi-jskim tržištima uopšte, i realnoj ekonomiji. Vodeće banke su, po ovim stopama, spremne da po-zajmljuju jedne drugima, ali ne i ostalima.

Ipak, sa aspekta komercijal nih banaka, naročito kod dugo-ročnih kredita, varijabilne stope (koje sadrže EURIBOR ili LIBOR plus fiksnu maržu) su otpornije na kamatni rizik, posebno ako se uzme u obzir njihov trenutno najniži nivo i potencijalni rast u budućnosti.

U nastavku su dati grafici kre-tanja prosječnih aktivnih kamat-nih stopa na neke vrste kredita bankarskih sektora Bosne i Her-cegovine, Hrvatske, Makedonije i Srbije u periodu 2008-2009. godina.37 Kamatne stope na kredite u domaćoj valuti su bile znatno iznad kamatnih stopa na kredite odobrene u domaćoj valuti sa valutnom klauzulom, kao i na devizne kredite (Bosna i Hercegovina, Hrvatska, i Make-donija). Monetizacija duga izaz-vanog krizom, stvorila je pritisak na devalvacije domaćih valuta, povećala rizik pozajmljivanja u

domaćim valutama, što se posledično odrazilo na nivo kamatnih stopa. Prikazana kretanja kamatnih stopa na izabrane kredite, tokom 2009. godine, su bila pretežno stabilna, bez nekih većih fluktuacija.

U 2010. godini, „najviše“ što se može očekivati jeste stagnacija aktivnih kamatnih stopa, a nerealno je očekivati njihov značajniji pad.

37 Grafički prikaz daje samo uvid u kretanje trenda kamatnih stopa, jer je iz metodoloških razloga nemoguće porediti kamatne stope između zemalja.

Izvor: Britanska bankarska asocijacija

Grafik 1Kretanje 3 mjesečnog LIBOR-a ( CHF)

Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija)

Grafik 2Kretanje šestomjesečnog i tromjesečnog Euribor-a, 2008 - 2009. godina


Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine

Grafik 3Odabrane kamatne stope u Bosni i Hercegovini, 2008 - 2009. godina

Izvor: Hrvatska narodna banka

Grafik 4Odabrane kamatne stope u Hrvatskoj, 2007-2009. godina


Izvor: Narodna banka Makedonije

Grafik 5Odabrane kamatne stope u Makedoniji, 2008 - 2009. godina

Izvor: Narodna banka Srbije

Grafik 6 Odabrane kamatne stope u Srbiji, 2008 -2009. godina

Na primjeru Srbije uočava se tendencija pada kako dugoročnih, tako i kratkoročnih kamatnih stopa na dinarske kredite, kao i viši nivo kamatnih stopa na dugoročne kredite, koje su (osim u maju i junu) sve vrijeme, tokom 2009. godine, bile iznad nivoa kamatnih stopa na kratkoročne kredite.


2.4. Pasivne kamatne stope

Tokom 2009. godine, pasivne kamatne stope su opadale do septembra, kada su dostigle najniži nivo (3,64%), nakon čega su, postepeno rasle da bi na kraju decembra, PPPEKS iznosila 3,87%. U odnosu na decembar 2008. godine PPPEKS na nivou sistema, bila je niža za 0,24 p.p. (grafik 2.13).

Pozitivna kretanja vezana za zaustavljanje odliva depozita i konstantni mjesečni rast depozita sta-novništva od jula 2009. godine, poboljšala su lik-vidnosnu poziciju banaka i stvorila mogućnost za smanjenje pasivnih kamatnih stopa.

Na kraju 2009. godine kamatni spred (razlika iz-među aktivnih i pasivnih kamata) je iznosio 5,51 p.p., dok je krajem 2008. godine iznosio 5,30 p.p. (grafik 2.14). Posmatrano po zemljama okruže-nja kamatna marža crnogorskih banaka je na ni-žem nivou nego kod srbijanskih i hrvatskih bana-ka, a višem nego kod albanskih i makedonskih. Spred će zbog pada boniteta klijenata ostati pri-lično visok i naredne godine.

PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 4,50% (porast za 0,20 p.p. u odnosu na decembar 2008.), dok je na depozite pravnih lica iznosila 3,32% (smanjenje od 0,63 p.p. u odnosu na decembar 2008.). Spred kamatnih stopa na kredite odobre-ne fizičkim licima iznosio je 6,03 p.p. (6,46 p.p u decembru 2008. godine), dok je na kredite odob-rene pravnim licima iznosio 5,34 p.p. (4,63 p.p. u decembru 2008. godine).

Posmatrano po ročnosti, na kraju 2009. godine PPPEKS je iznosila: 0,89% na depozite po viđenju; 4,97% na depozite ročnosti do tri mjeseca; 5,86% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godi-ne, 5,85% na depozite ročnosti od jedne do tri go-dine, 5,80% na depozite ročnosti od tri do pet go-dina i 5,83% na depozite ročnosti preko pet go-dina. U odnosu na kraj prethodne godine PPEKS je opala na ukupne depozite, depozite oročene do 3 mjeseca i depozite oročene do 3 godine, dok je na sve ostale depozite bila viša nego godinu dana ranije.

Grafik 2.13PPPEKS, kraj mjeseca, %

Grafik 2.14Spred* zemlje regiona, kraj mjeseca, %**

* Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih, aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, na ukupne kredite i depozite sistema.

** Poslednji raspoloživi podaci.


2.5. Obavezna rezerva banaka

Centralna banka Crne Gore je tokom 2009. godine značajno izmijenila politiku obavezne rezerve. Izmjene propisa38 kojima se reguliše primjena instrumenta obavezne rezerve izvršene su u februaru i junu 2009. go-dine.

Kao rezultat izvršenih izmjena u politici obavezne rezerve i kretanja depozita, izdvojena obavezna rezerva na dan 31.12.2009. godine iznosila je 172,8 miliona eura, i smanjena je za 43,8 miliona eura ili 20,2%, u odno-su na kraj 2008. godine (tabela 2.19).

Tabela 2.19 Izdvojena obavezna rezerva, depoziti, pozajmice, u 000 000 eura

2008. 2009.

III VI IX XII III VI IX XIIIzdvojena obavezna rezerva 278,8 283,2 287,6 216,6 202,2 180,4 168,2 172,8

Ukupni depoziti 2.140,1 2.275,2 2.326,0 1.990,6 1.761,3 1.757,1 1.900,2 1.824,7

Ukupne pozajmice 618,7 742,2 777,8 908,2 990,5 971,3 874,4 734,8

Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima banaka je smanjeno sa 10,9%, koliko je iznosilo na kraju 2008. godine, na 9,5% na kraju 2009. godine (tabela 2.20).

Tabela 2.20 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%

Opis/Period2008. 2009.

III VI IX XII III VI IX XIIObavezna rezerva/ukupni depoziti 13,0 12,4 12,4 10,9 11,5 10,3 8,9 9,5

Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 10,1 9,4 9,3 7,5 7,3 6,6 6,1 6,8

Tabela 2.21 pokazuje da je odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim u regionu.

Tabela 2.21 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka na kraju 2009,%

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/AktivaBosna i Hercegovina 24,4% 14,3%

Crna Gora 9,5% 5,7%

Hrvatska 11,2 7,6

Makedonija 13,9% 8,5%

Srbija 10,1% 4,8%

38 Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG“ br. 9/07, 05/08, 15/09, 41/09) i Odluka o ko-rišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne banke Crne Gore na period duži od jednog dana („Sl. list CG“ br. 65//08, 15/09, 41/09)


Struktura izdvojene obavezne rezerve značajno je izmijenjena u odnosu na 2008. godinu, jer je u 2009. godini osam banaka koristilo mogućnost da dio obavezne rezerve izdvoje u obliku državnih zapisa. Na kraju 2009.godine banke su imale izdvojeno 38,4 milona eura obavezne rezerve u obliku državnih zapisa ili 22,2 % ukup-no izdvojene obavezne rezerve. Na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno 65,9%, a na računu Centralne banke u inostranstvu 11,9% obračunate obavezne rezerve (tabela 2.22).

Tabela 2.22 Struktura izdvojene rezerve, %

Opis/period2008. 2009.


Račun obavezne rezerve u zemlji 15,7 19,6 47,2 60,0 50,5 55,6 56,2 65,9

Izdvojeno u državnim zapisima 15,8 16,3 17,8 22,2

Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 84,3 80,4 52,8 40,0 33,7 28,1 26,0 11,9

U prvih pet mjeseci 2009. godine, tri banke su koristile obaveznu rezervu za likvidnost u skladu sa Odlukom o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na period koji je duži od jednog dana. Od juna pa do kra-ja 2009. godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost, ali je jedna banka u periodu jun-septem-bar 2009. godine bilježila niži nivo obavezne rezerve od propisanog. Na kraju 2009. godine sve banke su ima-le izdvojen propisani nivo obavezne rezerve.

Boks 2.12 – Izmjene u politici obavezne rezerve u 2009. godini

Krajem februara 2009. godine, CBCG je izvršila izmjene propisa kojima je regulisana primjena instrumenta obavezne rezeve. Izvršenim izmjenama, bankama je ponovo omogućeno da dio obavezne rezerve, do 20%, mogu držati u državnim zapisima koje je emitovala Crna Gora. Novinu je predstavljala i zamjena diferencirane stope obavezne rezerve (19% i 2%) jedinstvenom stopomu visini od 11% na sve depozite kod banaka. Takođe je bio produžen i period korišćenja obavezne rezerve za likvidnost za period duži od jednog dana, sa sedam na deset radnih dana. Pored navedenih izmjena, smanjena je i kamatna stopa na korišćenje obavezne rezerve za likvidnost sa 5% na 4% i kamatna stopa za kašnjenje u vraćanju korišćenih sredstava sa 11% na 9 %. Stopa po kojoj je CBCG plaćala kamatu na 30% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je 1% na godišnjem nivou.

Centralna banka je, krajem juna 2009. godine ponovo izmijenila politiku obavezne rezerve. Izvršenim izmjenama, banke su oslobođene izdvajanja obavezne rezerve na rast depozita ostvaren u odnosu na prvi obačunski period iz juna 2009. godine, a bankama je omogućeno da do 25% obavezne rezerve mogu držati u državnim zapisima. Stopa obavezne rezerve smanjena je sa 11% na 10%, a kamatna stopa na korišćenje obavezne rezerve za likvidnost za period duži od jednog dana utvrđena je prema godišnjoj kamatnoj stopi ECB-a za glavne operacije refinansiranja uvećanoj za 0,5 procentnih poena. Kamatna stopa na kašnjenje u vraćanju korišćenog iznosa obavezne rezerve za likvidnost utvrđena je na nivou od 7%. Stopa po kojoj CBCG plaća kamatu na 25% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je i dalje 1% na godišnjem nivou.


2.6. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2009. godine iznosila 75,4 miliona eura i smanjena je za 3,7 miliona eura ili 4, 7% u odnosu na kraj 2008. godine (tabela 2.23).

Tabela 2.23 Bilansna suma MFI, tromjesečje, 000 eura



Aktiva MFI 62.034 69.432 69.974 79.124 77.312 77.667 75.549 75.430

Koncentracija u sektoru MFI je jako izražena. Tako se na jednu MFI odnosi 69,2% aktive MFI, 71,8% ukupnih kredita, i 73% ukupnih pozajmica.

U aktivi MFI na kraju 2009. godine dominiraju bruto krediti (87,3%), a na strani pasive pozajmice (71,1%).

Ukupni krediti su na kraju 2009. godine iznosili 65,8 miliona eura ili oko 10 miliona (13,2%) manje nego na kraju 2008. godine (tabela 2.24). Rezervisanja za kreditne gubitke činila su 5,5% ukupnih kredita.

Tabela 2.24 Ukupni krediti MFI, tromjesečje, 000 eura



Krediti MFI 58.163 65.782 68.990 75.823 74.630 72.320 68.661 65.834

Fizičkim licima je izdato 99% kredita. U struk-turi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima, i dalje su dominirali krediti poljoprivredi sa 60,1% svih kredita, a zajedno sa sektorom usluga, ugos-titeljstva i turizma činili su 83,3% ukupnih kredi-ta (Grafik 2.15).

U ročnoj strukturi kredita, najviše je bilo dugo-ročnih kredita (95,5%). Krediti koji kasne s napla-tom su predstavlajli 10,57% ukupnih kredita na kraju 2009. godine.

Na ukupne obaveze39 MFI odnosilo se 73,4% pasive. Najveći izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica od čega je 94,9% sredstava uzeto od nerezidenata.

39 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.

Grafik 2.15MFI krediti po djelatnostima, kraj 2009, %


Kapital je na kraju 2009. godine iznosio 20,1 miliona eura odnosno 26,6% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 70,2% se odnosilo na kapital iz donacije, a 28,9% na neraspoređenu dobit. Na agregatnom nivou, na kraju 2009. godine, MFI su godinu završile sa dobitkom od 0,6 miliona eura.

Kamatne stope MFI

Na kraju 2009. godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 17,71%, a prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) 27,47%. PPNKS je, u odnosu na kraj 2008. godine, bila viša za 3,7 p.p, a PPEKS za 0,66 p.p. (grafik 2.16).

Na kraju 2009. godine, PPEKS je na ukupne krat-koročne kredite iznosila 34,94%, dok je na dugo-ročne kredite iznosila 27,14% (tabela 2.25).

Na kredite odobrene pravnim licima PPNKS je iznosila 16,23%, a PPEKS 26,80%. PPEKS na kratkoročne kredite pravnim licima je iznosila 33,62%, a na dugoročne 26,33%.

Na kredite odobrene fizičkim licima PPNKS je iznosila 17,73%, a PPEKS 27,47%. Na kratkoroč-ne kredite PPEKS je iznosila 34,96%, a na dugo-ročne 27,15%.

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, prosječna ponde-risana nominalna kamatna stopa kod banaka je iznosila 8,85%, a efektivna 9,38% dok su iste stope kod MFI iznosile 17,71%, odnosno 27,47%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite (PPEKS) po 10,30%, a MFI 34,94%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,29% a kod MFI 27,14% (Tabela 2.25 i grafik 2.17).

Tabela 2.25 Kamatne stope banaka i MFI na kraju 2009. godine

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 11,99 22,62 9,79 17,51 9,82 17,73

PPEKS 14,48 34,96 10,49 27,15 10,53 27,47

Pravna licaPPNKS 8,93 16,25 8,12 16,23 8,24 16,23

PPEKS 10,12 33,62 8,42 26,33 8,66 26,80

Ukupni kreditiPPNKS 9,06 22,52 8,82 17,50 8,85 17,71

PPEKS 10,30 34,94 9,29 27,14 9,38 27,47

Grafik 2.16PPAKS na ukupne kredite MFI, %


Grafik 2.17Kamatne stope banaka i MFI, %

3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

97Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

U toku 2009. godine održano je sedam aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća 182 dana, na kojima je emitovano ukupno 106 miliona eura dr-žavnih zapisa.

Od ukupno emitovanih državnih zapisa u 2009. godini prodato je 84,2 miliona eura ili 79,5%. Ukupna tražnja iznosila je 106,2 miliona eura i bila je veća od ponuđene vrijednosti zapisa za 0,21%. Kupci na svim aukcijama državnih zapi-sa bile su crnogorske banke, dok je na jednoj auk-ciji kupac bio i Fond za zaštitu depozita. Prosječna ostvarena kamatna stopa na državne zapise sa ro-kom dospijeća 182 dana, iznosila je 3,85%.

Kretanje kamatnih stopa na aukcijama državnih zapisa sa rokom dospijeća 182 dana u 2009. godi-ni pokazuje grafik 3.1.

Od 2001. godine obavljeno je 155 aukcija četi-ri vrste državnih zapisa (sa rokom dospijeća 28, 56, 91 i 182 dana), za potrebe finansiranja krat-koročne budžetske potrošnje. Iznosi emitovanih i prodatih zapisa rasli su iz godine u godinu sve do 2005. godine, od kada započinje opadajući trend. Primjenom Strategije za smanjenje javnog duga, kroz racionalnije budžetsko trošenje i veće pri-hode budžeta, u 2006. godini je prvi put ostvaren budžeski suficit. Dio te strategije je bilo i smanje-nje zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa. U 2006. godini vrijednost prodatih zapi-sa bila je niža za 96,4 miliona eura nego u 2005. godini. Trend smanjenja zaduživanja budžeta pu-tem emisije državnih zapisa nastavljen je i u 2007. godini. U 2007. godini su održane dvije aukcije, na kojima je realizovano svega 1,8 miliona eura

Grafik 3.1Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 182-dnevne državne zapise u 2009. godini

Izvor : CBCG

Grafik 3.2Ponuđeni i prodati zapisi od početka održavanja aukcija

Izvor : CBCG


državnih zapisa. U 2008. godini aukcija državnih zapisa nije bilo. Vlada je odlučila da 2009. godine emituje državne zapise u cilju ublažavanja posljedica globalne ekonomske krize na ostvarivanje planiranog budžeta. U 2009. godini prodato je 84,2 miliona zapisa što govori o značajnom rastu zaduživanja budžeta putem emi-tovanja državnih zapisa, u odnosu na prethodni period. Naime, od februara 2007. godine nije bila organizo-vana prodaja zapisa, jer je državni budžet bilježio suficit.

3.2. Tržište kapitala

Iako je globalna kriza značajno uticala na tržište kapitala u 2008. godini, u 2009. godini vidljivi su znaci opo-ravka. Ipak, treba imati u vidu da je ključni faktor poboljšanja na ovom tržištu bila dokapitalizacija i prodaja manjinskog paketa akcija EPCG-a.

Proteklu godinu na tržištu kapitala obilježila su ciklična kretanja. Promet ostvaren u maju i sep-tembru činio je 61% ukupnog godišnjeg prometa na crnogorskim berzama, dok je promet ostvaren u ova dva mjeseca za 54% veći od prometa ostva-renog tokom cijele 2008. godine. U strukturi tr-govine čak 62% odnosilo se na kupoprodaju akci-ja Elektroprivrede Crne Gore čija dokapitalizacija je u najvećoj mjeri diktirala očekivanja i berzan-ska dešavanja tokom čitave prošle godine.

Tokom 2009. godine, na crnogorskim berzama, ostvareno je 405,8 miliona eura prometa, kroz 58,8 hiljada transakcija. U poređenju sa 2008. go-dinom promet je porastao za 153,1% ili 245,5 mi-liona eura, dok je broj sklopljenih poslova opao za 29,5%. Prosječan mjesečni promet iznosio je 33,8 miliona eura i bio je viši nego u 2008. godi-ni, kada je iznosio 13,4 miliona eura. Međutim, ukoliko bi se iskjučile transakcije sa EPCG, onda bi prosječni mjesečni promet iznosio 15,2 milio-na eura i bio bi neznatno viši od prošlogodišnjeg. Najveći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, dok je kroz primarnu trgovinu ostvare-no svega 0,6% prometa.

Veći obim prometa i broj transakcija ostvaren je preko Montenegro berze (60,0% ukupnog prome-ta i 68,1% ukupno ostvarenih transakcija), a ma-nji preko Nex Montenegro berze (40,0% ukupnog prometa i 31,9% transakcija).

Grafik 3.3Ukupan promet (u mil. eura) i broj transakcija na crnogorskim berzama u 2009. i 2008. godini

Izvor: Montenegroberza i Nex montenegro berza

Tabela 3.1Uporedni odnos prometa na crnogorskim berzama, (relativne promjene)

Period I-XII`09I-XII`06

I-XII `09I-XII `07

I-XII `09I-XII `08

Ukupan promet na crnogorskim berzama 7,6% -44,2% 153,1%

Kalkulacije: CBCG


Nominalni iznosi ukupnog prometa i broja sklop-ljenih poslova, prikazani u narednoj tabeli, poka-zuju tempo rasta, ali i pada interesovanja investi-tora. Godina 2009. je godina blagog oporavka, po-slije velikog pada prometa u 2008. godini. Među-tim, razlog za ovako veliki rast prometa leži u do-kapitalizaciji Elektroprivrede Crne Gore, tako da treba biti obazriv prilikom donošenja zaključa-ka o oporavku ovog segmenta finansijskog tržišta.

Struktura prometa

U strukturi trgovine, ostvarenoj u 2009. godini, dominanatno je bilo učešće prometa akcijama kompanija (93,6%), zatim raznim vrstama obvez-nica (4,0%), dok se na učešće akcija fondova za-jedničkog ulaganja u ukupnom prometu odnosi-lo svega 2,4%.

U poređenju sa 2008. godinom, struktura prometa je značajno promijenjena. U strukturi prometa u 2009. go-dini zabilježen je značajan rast učešća prometa akcijama kompanija u ukupnom prometu za 21,1 procentnih poena. Zabilježeno je smanjenje prometa akcijama fondova zajedničkog ulaganja za 14,9 procentnih poena, dok je značajno opao i promet obveznica (za 6,2 procentnih poena). Veliki rast učešća prometa akcijama kom-panija u ukupnom prometu rezultat je trgovine akcijama EPCG-a i Rudnika uglja.

Grafik 3.4Promet na crnogorskim berzama u 2006, 2007, 2008 i 2009. godini, u mil. eura

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Godina Promet u milionima €

Broj transakcija

2001. 10,8 9092002. 14,3 4.2932003. 43,5 21.3232004. 42,8 57.9202005. 198,4 111.0532006. 377 114.0732007. 727 224.6372008. 160,3 83.3482009. 405,8 58.778

Tabela 3.2Promet i broj ostvarenih transakcijama na crnogorskim berzama, istorijski prikaz


Grafik 3.5Struktura prometa na crnogorskim berzama u 2009. godini



Tabela 3.3 Ukupan promet i struktura prometa u 2006, 2007, 2008 i 2009. godini

Struktura prometa

I-XII 2006. I-XII 2007. I-XII 2008. I-XII 2009.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 305.536.211 81,04% 569.962.081 78,4% 112.916.073 70,4% 379.985.549 93,6%

Akcije FZU 52.279.080 13,87% 139.630.614 19,2% 27.685.489 17,3% 9.534.229 2,3%

Obveznice 19.204.186 5,09% 17.423.470 2,4% 19.732.478 12,3% 16.290.406 4,0%

Ukupno 377.019.476 100,0% 727.016.166 100,0% 160.334.040 100,0% 405.810.184 100,0%


Ukupan promet akcijama crnogorskih kom-panija od 380,0 miliona eura u prethodnoj go-dini ostvaren je kroz 29,4 hiljade transakcija, ili 50,0% ukupno realizovanih transakcija. Ostvare-ni promet akcijama kompanija bio je za 3,4 puta viši nego u prethodnoj godini. Broj realizovanih poslova, u uporednom periodu je bio manji za 5,9 hiljada transakcija.

Promet akcijama investicionih fondova u 2009. godini bio je za 93,2%, ili za 130,1 miliona eura, manji nego u 2008. godini i iznosio je 9,5 miliona eura, pri čemu je 53,1% ukupnog prometa akcija-ma investicionih fondova ostvaren na Nex Mon-tenegro berzi.

Fondovi zajedničkog ulaganja su značajno dobili na vrijednosti u odnosu na 2008. godinu, što ukazuje na značajan rast cijena akcija iz njihovog portfelja, ali još uvijek nijesu povratili vrijednost imovine koju su imali na kraju 2007. godine (grafik 3.8). Fond zajedničkog ulaganja HLT je jedini fond čija je vrijednost imovine na kraju 2009. godini zabilježila pad u odnosu na kraj 2008. godine. Iako je vrijednost porasla u odnosu na rece-sionu godinu, pad prometa govori i o lošem upravljanju portfoliom fondova, oslanjanje samo na kapitalnu do-bit, a ne na investicije, pa se i povjerenje individualnih investitora smanjilo.

Grafik 3.6Promet (u mil. eura) i broj sklopljenih poslova akcijama kompanija u 2008. i 2009. godini



Od ukupnog prometa obveznicama u 2009. godi-ni od 16,3 miliona eura, najveći dio prometa od-nosio se na obveznice restitucije 55,9%40, potom na obveznice korisnika penzijsko-invalidskog osi-guranja 32,1%41, zatim na obveznice stare deviz-ne štednje (SDŠ) 7,8% prometa, dok se na pro-met obveznicama opština odnosilo 4,3% prometa ukupnih obveznica. Prometa obveznicama za sa-naciju puteva u 2009. godini nije bilo.

Na visoko učešće prometa obveznicama restituci-je i SDŠ uticala je Odluka Ministarstva finansija Crne Gore42 kojom je omogućeno dužnicima (fi-zičkim i pravnim licima) da svoje obaveze prema državi (plaćanje poraza, dugova prema državi) iz-mire obveznicama SDŠ i restitucije. Rastu prome-ta obveznica, u posmatranom periodu, značaj-no je doprinijeo i promet obveznicama korisnika penzijskog osiguranja (P09P, P09D, P10P, P10D, P11P). Značajan broj korisnika penzijskog osi-guranja se, usljed lošeg životnog standarda, od-mah nakon sticanja prava na obveznice, odlučio na njihovu prodaju kako bi zadovoljio svoje život-ne potrebe.

40 Zakonom o budžetu Crne Gore, Sl. list br 12/07, planirano je 10 miliona eura za kupovinu obveznica restitucije u 2009. godini. Obveznice su nominalne vrijednosti 1 €. Brokerska kuća koja je bila najpovoljniji ponuđač obavezala se da ih plati po 35 cen-ti, dok se njihova tržišna vrijednost kreće nešto ispod ovog iznosa.

41 Ministarstvo finansija Crne Gore emitovalo je obveznice po osnovu obeštećenja korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osi-guranja u ukupnom iznosu od 105.000.000,00€. Obveznice dospijevaju u 6 različitih serija počev od 20.10.2008. godine. Za-konom o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja („Sl. list CG“, broj 40/08) predviđeno je da penzio-neri svoje pravo po osnovu obeštećenja mogu iskoristiti za plaćanje računa utrošene električne energije, poreskih obaveza, ku-povinu akcija državnih preduzeća i preduzeća u vlasništvu Fonda za razvoj CG koja su u procesu privatizacije, kao i kupovi-nu stanova, rezidencijalnih prostorija, zemljišta i druge imovine u državnoj svojini. Nominalna vrijednost jedne obveznice je 1,00€.

42 Odluka o uslovima i postupku otkupa potraživanja Crne Gore obveznicama devizne štednje građana i obveznicama bivših vlasnika po osnovu obeštećenja za oduzeta imovinska prava, Sl. list Crne Gore 17, 11. mart 2008. godine.

Grafik 3.7Kretanje prometa (u 000 eura) i broja transakcija akcijama FZU na crnogorskim berzama u 2009. godini

Grafik 3.8Vrijednost imovine fondova zajedničkog ulaganja




Berzanski indeksi

Indeks Montenegroberze MOSTE je u 2009. godini zabilježio rast od 169,5 indeksnih poena, u odnosu na kraj 2008. godine, ili u relativnom iznosu za 36,1%. Maksimalnu vrijednost ostvario je u septembru kada je izno-sio 973,32 indeksnih poena, što je za 39,7% manje od maksimalne vrijednosti indeksa ostvarene početkom 2009. godine. Minimalnu vrijednost ovaj indeks zabilježio je u martu, kada je iznosio 402,26 indeksnih po-

Grafik 3.9Kretanje prometa (u 000 eura) i broja transakcija obveznicama na crnogorskim berzama u 2008. godini

Grafik 3.10Promet raznim vrstama obveznica na crnogorskim berzama u 2009. godini




ena. Tako da je spred ovog indeksa u 2009. godi-ni iznosio 571,06 indeksnih poena, što je 2,2 puta manje nego u 2008. godini, što pokazuje da su va-rijacije ovog indeksa mnogo manje nego u pre-thodnoj godini.

Indeks NEX20 je u 2009. godini zabilježio rast od 45,9% i njegova apsolutna promjena je iznosi-la 4.593,95 indeksnih poena. Maksimalnu vrijed-nost od 19.135,38 indeksnih poena dostigao je u oktobru, a minimalnu vrijednost od 8.685,9 za-bilježio je u martu.

NEXPIF je u protekloj godini ostvario rast od 20,1%, ili 1.176,02 indeksnih poena, u apsolut-nom iznosu. Maksimalna vrijednost zabilježena je u maju (12.794,85 indeksnih poena), a mini-malna u aprilu (4.305,79 indeksnih poena).

U odnosu na njihove istorijski maksimalne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju de-cembra 2009. bili niži i to Moste za 74,0%, NEX PIF za 86,2% i NEX20 za 70,0%.

Tabela 3.4Opšti podaci o indeksima

MOSTE NEX 20 NEXPIF

Vrijednost na 31. decembar 2009. 638,99 14.596,88 7.020,66

Apsolutva promjena indeksa u 2009. godini +169,46 +4.593,95 +1.176,02

Početna vrijednost indeksa 100,0 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2009. godine 973,32 21.09.2009. 19.135,38 02.10.2009. 12.794,85 25.05.2009.

Maksimalna istorijska vrijednost 2.455,4 07.05.2007. 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007.

Minimalna istorijska vrijednost 94,8 23.06.2004. 918,57 14.04.2003. 959,53 02.04.2003.

Godišnji rast (pad) 2009. godine 36,1% 45,9% 20,1%


Blok trgovine

Tokom 2009. godine na crnogorskim berzama realizovano je 36 blok trgovina ukupne vrijednosti 277,44 mi-liona eura, što predstavlja 68,4% ukupnog prometa. Najveći promet odrađen blok transakcijama ostvaren je akcijama Elektroprivrede Crne Gore (81,5%).

Grafik 3.11Kretanje indeksa na Nex Montenegro berzi i Montenegro berzi (NEX20 i NEX PIF- lijeva skala i MOSTE- desna skala)



Tabela 3.5Vrijednost prometa i broj transakcija u blok trgovinama u 2009. godini

Vrijednost prometa Br. blok transakcija

EPCG a.d. Nikšić 226.246.644,90 10

Rudnik uglja a.d. Pljevlja 30.267.342,50 8

Erste Bank a.d. Podgorica 13.000.000,51 1

Hipotekarna banka a.d. Podgorica 2.250.000,00 6

Montepranzo-Bokaprodukt a.d. Tivat 1.349.969,76 1

Štampa a.d. Podgorica 1.100.181,00 1

Plus comerce a.d. Nikšić 999.999,34 2

Atlas Mont banka a.d. Podgorica 691.000,00 2

Izbor a.d. Bar 511.240,00 2

Lutrija Crne Gore a.d. Podgorica 500.000,20 1

HTP Mimoza a.d. Tivat 320.017,29 1

Progas a.d. Podgorica 199.999,99 1

Ukupno: 277.436.395,49 36


Kapitalizacija

Na Nex Montenegro berzi ostvarena tržišna ka-pitalizacija je na kraju decembra 2009. godine iznosila 2,04 milijarde eura i bila je viša u odno-su na decembar 2008. godine za 44,0%. U odno-su na maksimalnu tržišnu kapitalizaciju ostva-renu u avgustu 2007. godine zabilježila je pad od 53,5%. Tržišna kapitalizacija na Montenegrober-zi je na kraju 2009. godine iznosila 2,95 milijar-di eura čime je zabilježila godišnji rast od 30,7%. U odnosu na maksimalno ostvarenu kapitalizaci-ju (u avgustu 2007. godine) bila je niža za 29,6%.

Ukupna tržišna kapitalizacija na crnogorskim berzama, na kraju 2009. godine, iznosila je 2,87 milijardi eura, što predstavlja 95,4% procijenje-nog BDP-a za 2009. godinu.

Grafik 3.12Kapitalizacije na crnogorskim berzama



Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredsta-va je u decembru 2009. godine, u odnosu na kraj 2008. godine bila niža za 50,7% na Nex Monte-negro berzi, dok je na Montenegro berzi značaj-no porasla.

Zaključna razmatranja

2009. godinu karakteriše porast indeksa crno-gorskih berzi. Na crnogorskom tržištu kapitala je, poslije dužeg perioda pesimizma investitora, u 2009. godini vladao optimizam. Ovakvo stanje na tržištu, velikim dijelom predstavlja rezultat pro-daje paketa akcija Elektroprivrede Crne Gore, ali i pozitivnih signala sa međunarodnog tržišta ka-pitala, na kojima postepeno dolazi do stabilizacije finansijskih prilika.

Brojni događaji su obilježili proteklu godinu na tržištu kapitala. Kao najznačajniji, svakako mo-žemo izdvojiti prodaju udjela u Elektroprivre-di Crne Gore od strane investicionih fondova (Trend, Moneta, Eurofond i Atlasmont fond) i manjinskih akcionara, što je umnogome doprini-jelo oporavku tržišta kapitala, poslije dužeg peri-oda negativnih trendova. Pored prodaje udjela u EPCG, neka preduzeća i osiguravajuće kompani-je su izvršile dokapitalizaciju, zatim izvršena je emisija obveznica opštine Podgorica. U 2009. go-dini, četiri brokerske kuće su prestale sa radom.

Od crnogorskih banaka, četiri banke su izvrši-le dokapitalizaciju emisijom novih akcija, čime su povećale svoj akcijski kapital za 77,1 miliona eura.

U aprilu 2009. godine je na obje crnogorske berze stupila na snagu nova mjera Komisije za hartije od vrijed-nosti, koja se odnosi na sakrivanje simbola brokerskih kuća u sistemima trgovine. Mjera je uslijedila sa ci ljem spriječavanja realizacije unaprijed dogovorenih poslova između pojedinih brokerskih kuća. Komisija za har-tije od vrijednosti je tokom 2009. godine, u okviru nove regulative, donijela i „Pravila o sadržaju, rokovima i načinu objavljivanja finansijskih izvještaja emitenata hartija od vrijednosti“ („Sl. list Crne Gore“, br. 20/09.). Pravila su bitna zbog povećanja transparentnosti poslovanja kompanija. Crnoj Gori je potrebno objedinjeno tržište hartija od vrijednosti, čime bi se ispunili uslovi za unapređenje berzanskog nadzora, operativne i in-formacione efikasnosti, povećanje likvidnosti tržišta, kao i lakša integracija u regionalno i evropsko tržište kapitala.

Grafik 3.13Tržišna kapitalizacija na obije berze u 2009. godini

Grafik 3.14Koeficijent obrta sredstava

Izvor: Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore



Izvjesno je da će oporavak crnogorskog tržišta kapitala biti povezan sa oporavkom globalnog finansijskog tr-žišta. Međutim, njegov oporavak će zavisiti i od priliva sredstava sa tržišta nekretnina, kao i od obima inves-ticije od strane velikih inostranih fondova i individualnih portfolio ulagača. Važno je napomenuti da su prog-noze optimistične, kada su globalna kretanja u pitanju, i da je ocjena većine međunarodnih institucija da će naredna godina biti godina blagog i postepenog oporavka na globalnom ekonomskom planu.

Boks 3.1 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

Većina berzi u regionu je bila suočena sa padom prometa i kapitalizacije usljed uticaja negativnih globalnih finansijskih tokova. S druge strane, indeksi regionalnih berza pokazuju znake oporavka, bilježeći rast u odnosu na kraj 2008. godine. U naredne tri tabele prikazani su neki od pokazatelja poslovanja berzi iz regiona.

Tabela 1Prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze Relativan odnos prometa I-XII 09/ I-XII 08.

Relativan odnos br. trans. I-XII 09/I-XII 08.

Beogradska berza -41,9 -35,1

Zagrebačka berza -64,9 -35,7

Sarajevska berza -54,1 -34,5

Makedonska berza -45,6 -20,6

Ljubljanska berza -29,7 -35,1

Nex Montenegro berza 95,9 -55,3

Montenegro berza 214,4 -3,2

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Podaci iz tabele govore da je ukupan ostvareni promet u 2009. godini na svim berzama bio znatno ispod prometa ostvarenog u referentnom periodu 2008. Najveći pad prometa zabilježile su: Zagrebačka berza (64,9%), Sarajevska (54,1%) i Makedonska berza (45,6%). Promet na Montenegro berzi je, u 2009. godini, zabilježio rast od čak 214,4%, dok je promet na Nex Montenegro berzi zabilježio rast od 95,9%, što je posljedica trgovine akcijama Elektroprivrede Crne Gore. Po broju sklopljenih poslova sve berze regiona su bilježile negativan trend.

U 2009. godini berzanski indeksi su pokazivali znatno bolje performanse u odnosu na kraj 2008. godine. Posmatrajući indekse na godišnjem nivou, u odnosu na decembar 2008. godine indeksi svih regionalnih berzi su zabilježili rast osim referentnog indeksa sarajevske berze koji je pao za 14,6%.


Tabela 2 Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

XII 09/ XII 0831. XII 2009. 31. XII 2008.

Beogradska berza BELEX15 663,77 565,18 17,44

Zagrebačka berza CROBEX 2.004,06 1.722,25 16,36

Sarajevska berza SASX-10 1.053,10 1.233,65 -14,64

Makedonska berza MBI10 2.751,88 2.096,16 31,28

Ljubljanska berza SBI20 4.078,64 3.695,72 10,36

Nex Montenegro berza NEX20 14.596,88 10.002,93 45,93

Montenegro berza MOSTE 638,99 469,53 36,09

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Tržišna kapitalizacija je, u odnosu kraj 2008. godine, zabilježila rast na svim berzama u regionu, osim na Zagrebačkoj i Sarajevskoj berzi, na kojima je zabilježen pad kapitalizacije od 3,1% i 8,3%, respektivno. Najveći rast kapitalizacije zabilježen je na Nex Montenegro berzi (44,0%) i na Montenegroberzi (30,7%), dok je kapitalizacija na Ljubljanskoj berzi zabilježila rast od 25,9%.

Tabela 3 Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze Tržišna kapitalizacija (% promjena) 31. XII ’09 /31. XII ‘08. Tržišna kapitalizacija/BDP

Beogradska berza 1,7 31,57%

Zagrebačka berza -3,1 52,77%

Sarajevska berza -8,3 29,46%

Makedonska berza 14,9 30,79%

Ljubljanska berza 25,9 54,51%

Nex Montenegro berza 44,0 68,70%

Montenegro berza 30,7 98,15%

Izvor: Sajtovi regionalnih berzi

4 FISKALNI SEKTOR

111Fiskalni sektor

Fiskalna politika u 2009. godini bila je prvenstveno usmjerena na ublažavanje efekata globalne finansijske krize koja se u 2009. godini, prenijela i na privredni sistem Crne Gore. Negativan uticaj svjetske finasijske i ekonomske krize sa bankarskog i realnog sektora, prenijet je i na sistem javnih finansija. Već u posljednjem kvartalu 2008, kao i tokom 2009. godine, javne finansije su značajno pogoršane, prije svega zbog pada na strani tekućih javnih i budžetskih prihoda, ali i daljim rastom rashoda, pa je kao rezultat ostvaren budžetski deficit. Na pad javnih prihoda najviše je uticao pad privredne aktivnosti, odnosno značajno smanjenje uvoza i izvoza, zatim pad diretknih stranih investicija, kao i smanjena tražnja i prodaja nekretnina.

Tabela 4.1 Kretanje budžetskog suficita/deficita

Opis/Period 2006. 2007. 2008. 2009. plan 2010.

Deficit/Suficit Javnog sektora (u mil. eura) 63,21 178,25 -12,11 -106,45 -140,62

% učešća u BDP 2,94 6,65 -0,39 -3,54 -4,51

Deficit/Suficit budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 71,50 176,14 15,12 -69,1 -133,19

% učešća u BDP 3,33 6,57 0,49 -2,30 -4,27

Izvor: Ministarstvo finansija

I pored negativnog uticaja krize na vođenje fiskalne politike tokom 2009. godine, Ministarstvo finansija je uspjelo da redovno finansira sve budžetske korisnike, a uredno su izmirivane i obaveze po osnovu otplate du-gova i kamata prema domaćim i međunarodnim finansijskim institucijama.

Tokom 2009. godine, Vlada se opredijelila za restriktivnu fiskalnu politiku kroz smanjenje rashoda i mjerama štednje u tekućem budžetu43. Vlada je nastavila sa poreskom reformom kroz smanjenje stopa poreza na do-hodak i stopa doprinosa na obavezno socijalno osiguranje, i uvela subvencionisanje računa za utrošenu elek-tričnu energiju za ugrožene kategorije stanovništva, kao i za mala i srednja preduzeća.

U drugoj polovini godine, nakon što je konstatovan dalji pad izvornih prihoda (prije svega PDV-a i carina) u odnosu na plan, usvojen je rebalans budžeta i dodatne mjere štednje. Dalje mjere racionalizacije vodile su smanjenju konsolidovanih izdataka budžeta (rashoda za bruto zarade, rashoda za materijal i usluge i kapi-

43 Prestanak zapošljavanja i umanjenje fonda bruto zarada u javnom sektoru, kao i restrikcija u oblasti ostalih materijalnih rashoda (korišćenje službenih automobila, racionalisanje izdataka za reprezentaciju i službena putovanja, izmjenu dinamike izvršenja rashoda za materijal i usluge, itd.)


talnih izdataka). Kapitalni izdaci, međutim, smanjivani su samo na pozicijama koje neće značajno uticati na budući ekonomski rast. Narasli problemi u privredi zahtijevali su povećanje transfera za socijalnu zaštitu –prije svega izdataka za otpremnine za tehnološke viškove u privatizovanim ili preduzećima u postupku pri-vatizacije. Na strani prihoda povećane su akcize na mineralna goriva, što bi trebalo da doprinese poveća nju budžetskih prihoda, a da pritom ne optereti u prevelikoj mjeri standard stanovništva.

Nakon rebalansa, u cilju dalje racionalizacije budžetskih rashoda, uvedene su i dodatne mjere štednje koje se odnose na tekuću potrošnju: umanjenje fonda zarada i ostalih primanja, racionalizacijom javne uprave ili smanjenjem bruto zarada u javnom sektoru i smanjenje ostalih materijalnih i izdataka za usluge.

U cilju poboljšanja upravljanja budžetom i obezbjeđenja veće transparentnosti i racionalnosti javnih finansi-ja u 2009. godini, izvršeno je integrisanje Fonda PIO i Zavoda za zapošljavanje u jedinstven konsolidovani ra-čun Državnog Trezora, a nastavljena je implementacija Programskog i Kapitalnog budžeta i implementacija Srednjoročnog okvira budžetske potrošnje.

Boks 4.1 - Dugoročna održivost javnih finansija EU

Značajni fiskalni stimulansi doprinijeli su laganom izlasku evropskih ekonomija iz krize, ali su pritom značajno pogoršali javne finansije. Držani deficit EU je porastao (sa najnižeg nivoa iz 2007. godine od 0,8%) na 7% u 2009. godini, a prognoze za 2010. godinu ukazuju na njegovo moguće povećanje na 7,5% BDP-a. Državni dug će, najvjerovatnije, istovremeno porasti za 20 procentnih poena. Dugoročno, tekući nivo deficita i duga nisu održivi. Problem fiskalne konsolidacije postao je „goruće“ pitanje EU ekonomija. Osim finansiranja troškova finansijske krize, pogoršanju fiskalne pozicije Unije značajno doprinosi problem starenja populacije. Usljed starenja populacije smanjuje se ekonomska aktivnost, a troškovi penzija, zdravstvenog osiguranja, dugoročene brige, kao i troškovi edukacije i nezaposlenosti rastu. Ako se uzmu u obzir scenariji rasta produktivnositi, državni dug u mnogim zemljama se naduvava kao balon. Bez efikasne fiskalne konsolidacije, racio bruto duga i BDP-a za EU u cjelini može dostići 100% u 2014. godini i 130% 2020-te. Ipak, rast racija duga može biti izbjegnut. Uspješne fiskalne strategije za smanjenje deficita i duga moraju biti praćene strukturalnim reformama i reformama tržišta rada, kao i sistemom socijalne zaštite, a naročito penzionog i zdravstvenog režima.

Tabela 1Kretanje i promjena državnog duga

% GDPBruto racio duga Promjene u

raciju dugaRast projektovanih troškova

povezanih sa starenjem populacije2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2007-2011. 2011. 2020.

EU 16 66 69,3 78,2 84 88,2 22,3 23,9 25,5

EU 27 58,7 61,5 73 79,3 83,7 25 22,7 23,9

Izvor: Evropska Komisija, Direktorat za ekonomske i finansijske poslove

Dugoročna održivost javnih finansija mjeri se ustanovljavanjem „gepova održivosti“44. Gepovi održivosti mjere koliko je potrebno prilagođavati poreze ili potrošnju sada ili u buduće, kako bi racio duga ostao u željenim okvirima tokom vremena.

44 Održivost se odnosi na sposobnost vlade da vodi računa o tekućim prihodima i trošenju bez prevelikog gomilanja duga.

113Fiskalni sektor

Treba istaći da postoje ogromne razlike u rizicima i izvorima rizika kojima su izložene zemlje članice u pogledu fiskalne održivosti. Bugarska, Danska, Estonija, Finska i Švedska imaju relativno jake budžetske pozicije, a preuzele su i sveobuhvatne budžetske reforme prethodnih godina. Iako kriza vodi pogoršanju njihove budžetske ravnoteže i rastu zaduženosti, njihove strukturne fiskalne pozicije ostaju zdravije nego u mnogim EU zemljama i predstavljaju nizak dugoročni rizik.

Za Belgiju, Njemačku, Francusku, Italiju, Mađarsku, Luksemburg, Austriju i Portugaliju, dugoročna odživost je osrednja. Austrija i Njemačka imaju velike troškove starenja populacije, ali početna budžetska pozicija je solidna. Za Belgiju i Italiju, visok racio duga predstavlja teret i specifičan rizik. Za Francusku, Mađarsku i Poljsku dugoročni troškovi starenja populacije nisu projektovani da budu značajno visoki, ali njihova fiskalna pozicija je loša čak i bez rasta troškova starenja populacije. Najveći projektovani troškovi starenja populacije u EU su u prisutni u Luksemburgu, ali rizik je ublažen niskom zaduženošću.

U Republici Češkoj, Kipru, Litvaniji, Letoniji, Malti, Holandiji, Rumuniji i Slovačkoj, gepovi održivosti su svi iznad 6% BDP, a čak su dvostruko veći u Irskoj, Grčkoj, Španiji, Sloveniji i Velikoj Britaniji. Ove zemlje su izložene veoma visokom dugoročnom riziku. Pokrivanje tih gepova, zahtijeva kako smanjivanje deficita i duga, tako i dalje reforme sistema socijalne zaštite.

Fiskalni stimulansi korišćeni za izlazak iz krize evropskih ekonimija bili bi potkopani da ih tržište doživljava kao ugrožavanje javnih finansija na dugi rok. Fiskalne mjere rasta povjerenja i podrške tražnji su jedino uspješne ako se od strane tržišta i javnosti doživljavaju kao kratkoročne i konzistentne sa dugoročnom održivošću. Uspješna fiskalna ekspanzija protiv recesije i dugoročna fiskalna održivost, dakle, nisu nekompatibilne.

4.1. Plan budžeta Crne Gore u 2009. godini

Polazeći od nižeg ostvarenja budžetskih izvornih prihoda u odnosu na plan, do kojeg je došlo u prvoj polo-vini 2009. godine, kao i procjene da će se nastaviti negativan trend naplate tekućih prihoda do kraja godine, krajem jula 2009. godine, Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o budže-tu Crne Gore za 2009. godinu45 , kojim je izvršen rebalans.

Na donošenje ovog zakona uticalo je sljedeće: promjena strukture i smanjen iznos sredstava tekućeg budžeta, promjena strukture i smanjen iznos sredstava kapitalnog budžeta, promjena strukture i smanjen iznos sred-stava budžeta državnih fondova, primjena Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave i povećanje transfera Zavodu za zapošljavanje u skladu sa Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o zapošljavanju.

Rebalansom budžeta46, tekući prihodi budžeta i državnih fondova47 planirani su u iznosu nižem za 14,5%, a konsolidovani izdaci budžeta48 za 7,9% nižem iznosu u odnosu na sredstva planirana Zakonom o budže-tu CG za 2009. godinu, tako da je planirani budžetski deficit iznosio 2,8% BDP-a, što približno zadovoljava Mastrihtski kriterijum o maksimalnom gotovinskom deficitu od 3% BDP-a.

45 „Sl. list CG, br. 51/09.46 Za više informacija, pogledati Izvještaj glavnog ekonomiste za III kvartal 2009. godine. 47 Bez prihoda od privatizacije, donacija i pozajmica i kredita. 48 Ukupni planirani izdaci umanjeni za otplatu dugova


Takođe, rebalansom budžeta planirano je zaduživanje u 2009. godini. Za finansiranje deficita i otplatu du-gova, predviđeno je potpisivanje ugovora o kreditu i izdavanje državnih zapisa u iznosu od najviše 240 mili-ona eura, izdavanje državnih garancija za kredite u iznosu od 376 miliona eura, kao i potpisivanje ugovora o kreditu od multilateralnih institucija i po osnovu bilateralnih aranžamana u ukupnom iznosu od 125 mili-ona eura.

4.2. Ostvarenje budžeta Crne Gore u 2009. godini

Negativan uticaj svjetske krize na ekonomiju Crne Gore u 2009. godini, doveo je do usporavanja privredne ak-tivnosti, prije svega u oblasti građevinarstva, trgovine, turizma i saobraćaja, što je uticalo na niže ostvarenje budžetskih i javnih prihoda u odnosu na planirani obim.

4.2.1. Konsolidovani javni prihodi i izdaci

Ukupni tekući javni prihodi49u 2009. godini, prema procjeni Ministarstva finansija, iznosili su 1.366,5 mili-ona eura, odnosno 45,5% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu. U poređenju sa 2008. godinom, javni prihodi su bili niži za 12%, a u odnosu na plan nakon rebalansa niži su za 7,3%. Smanjenje tekućih prihoda rezultat je evidentnog smanjenja svih poreskih prihoda, doprinosa, nakanada i ostalih prihoda.

U strukturi javnih prihoda dominantni su prihodi od poreza sa učešćem od 58,2%, dok se na doprinose od-nosilo 22,5% a na sve ostale prihode 19,3%.

Konsolidovani javni izdaci u 2009. godini iznosili su 1.472,9 miliona eura, odnosno 49% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja ostvarena je na nižem nivou za 5,4%, dok je u odnosu na plan nakon rebalansa zabilježila pad za 7,2%. Na smanjenje izdataka u odnosu na prethodnu go-dinu uticali su smanjeni tekući i kapitalni izdaci, transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru, rezerve i odobrene pozajmice i krediti, dok su u isto vrijeme povećani transferi na socijalnu zaštitu.

Tekuća javna potrošnja50 iznosila je 1.220,1 milion eura ili 40,6% BDP-a i niža je u odnosu na planiranu za 7%, odnosno za 2% u odnosu na 2008. godinu. U strukturi javnih izdataka, najveće učešće ostvarili su trans-feri 42%, zatim tekući izdaci 38,2%, kapitalni izdaci 17,2%, dok svi ostali izdaci imaju učešće ukupno 2,8%.

Nivo javnih prihoda u 2009. godini, je niži od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit jav-nog sektora iznosio 106,4 miliona eura ili 3,5% procijenjenog BDP-a. (Prilog D, tabela 12).

49 Ukupni tekući javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.50 Konsolidovani javni izdaci umanjeni za ukupne kapitalne izdatke.

115Fiskalni sektor

Tabela 4.2 Konsolidovana javna potrošnja, % BDP-a

Opis2006.mil. eura

% BDP

2007.mil.eura

% BDP

2008.mil.eura

% BDP

2009.mil.eura

% BDP

Plan 2010.mil.eura

% BDP

Tekući javni prihodi 980,26 45,62 1.340,02 49,99 1.544,44 50,05 1.366,48 45,50 1.341,02 43,02

Konsolidovani izdaci 917,05 42,68 1.161,77 43,34 1.556,55 50,45 1.472,93 49,05 1.481,64 47,53

Kapitalni izdaci 97,05 4,52 187,26 6,99 310,89 10,08 252,80 8,42 225,20 7,22

Tekuća javna potrošnja 820,00 38,16 974,51 36,36 1.245,66 40,37 1.220,13 40,63 1.256,44 40,31

Suficit/Deficit 63,21 2,94 178,25 6,65 -12,11 -0,39 -106,45 -3,54 -140,62 -4,51


4.2.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova

Ukupni primici budžeta sa državnim fondovima, prema preliminarnim podacima Ministarstva finansi-ja, u 2009. godini, iznosili su 1.479,4 miliona eura ili 49,3% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethod-nom godinom povećani su za 12%, što je rezultat povećanih prihoda od privatizacije i uzetih inostranih i do-maćih kredita. U strukturi budžetskih prihoda 80% odnosilo se na tekuće prihode, dok su prihodi od privati-zacije i prodate imovine, donacije i pozajmice i krediti iz domaćih i inostranih izvora ostvarili učešće od 20%.

Prihodi od privatizacije su u 2009. godini, iznosili 100 miliona eura i povećani su za četiri puta u odnosu na prethodnu godinu, ali i skoro tri puta u odnosu na plan. Najveći iznos ovih sredstava od 96 miliona eura, drža-va je prihodovala od prodaje državnih akcija u EPCG. Takođe, za održavanje likvidnosti budžeta značajno su povećane pozajmice i krediti iz inostaranih izvora (za pedest puta), kao i pozajmice i krediti iz domaćih izvo-ra za šest puta i ukupno su iznosile 193 miliona eura. U isto vrijeme donacije iz inostranastva su u odnosu na prethodnu godinu povećane za 73%, ali su u odnosu na planirani iznos niže za 66%. (tabela 4.4).

Tekući prihodi budžeta u 2009. godini iznosili su 1.182,8 miliona eura ili 39,4% procijenjenog BDP-a. Tokom 2009. godine, nastavljen je opadajući trend u naplati tekućih prihoda, tako da su u odnosu na plan nakon re-balansa, ovi prihodi zabilježili pad za 6%, dok su u odnosu na 2008. godinu niži za 8%. Smanjenje tekućih pri-hoda rezultat je, prije svega, smanjenja poreskih prihoda, doprinosa i ostalih budžetskih prihoda.

Struktura tekućih prihoda pokazuje da i dalje najveće učešće od 60,2% imaju prihodi od poreza. U 2009. go-dini, poreski prihodi ostvarili su pad od 7% u odnosu na plan, odnosno 14% u odnosu na prethodnu godinu. Pad privredne aktivnosti, smanjenje uvoza, slabija prodaja nekretnina, slabiji priliv stranog kapitala, uticali su na značajno smanjenje skoro svih kategorija poreza, dok u isto vrijeme povećanje bilježe ostali porezi i pri-hodi od akciza. Izmijenjeni Zakon o akcizama (Sl. list CG br. 76/08 i 50/09), kojim su povećane akcize na du-vanske proizvode i na mineralna goriva, dodatno je uticao na povećanje budžetskih prihoda.

Ipak, struktura izvornih prihoda u 2009. godini u odnosu na ranije godine, promijenila se u korist direktnih poreza (poreza na dohodak, dobit i doprinosi). Povećanje zaposlenosti, zarada i smanjenje sive ekonomije u 2009. godini, kao i povoljan poreski ambijent (smanjenje stopa poreza na prihode pravnih i fizičkih lica i sto-pa na doprinose), doveli su do povećanja direktnih poreza u ukupnim prihodima, dok je istovremeno zbog pada uvoza za skoro 40%, došlo do smanjenja indirektnih poreza (PDV-a i carina). Takođe, u 2009. godini,


promijenila se struktura naplaćenog uvoznog PDV-a u odnosu na PDV iz unutrašnjeg prometa, tako da um-jesto ranijeg odnosa 75:25 u korist uvoznog, sada zbog smanjene naplate PDV-a na uvezenu robu, ovaj odnos je promijenjen na 63:37.

Tabela 4.3 Ostvarenje prihoda od poreza (PDV-a, carina i akciza) u budžetu CG u periodu 2004-2009. godine i plan za 2010. godinu.

OPIS2004.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

2005.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

2006.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

2007.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

2008.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

2009.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

plan 2010.mil.eura

% učešće u pri-

hodima

PDV 158,10 50,27 193,38 45,00 273,16 47,75 393,17 49,38 440,06 34,20 370,78 31,35 398,86 34,24

Akcize 61,53 14,08 65,60 15,25 72,38 12,65 94,54 11,87 120,30 9,30 128,68 10,88 149,89 12,87

Carine 36,65 8,39 41,10 9,60 56,77 9,92 68,50 8,60 72,93 5,23 49,12 4,15 48,87 4,20


Doprinosi u tekućim prihodima učestvuju sa 26% i niži su za isti procenat ( 9%) i u odnosu na 2008. godinu i u odnosu na plan i to sa evidentnim negativnim trendom po svim kategorijama.

Tabela 4.4 Ostvarenje tekućih prihoda budžeta CG i državnih fondova

Vrsta primitka

Plan 2009.u mil. eura

Ostvareno jan-dec.

2009. god,u mil. eura

% učešće u prihodima u periodu jan-

dec. 2009.

% učešće

u BDP-a

% Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno jan-dec.

2008. god,u mil. eura

% Ostvareno u odnosu

na jan-dec. 2008.

POREZI 768,17 712,51 60,24 23,73 92,75 827,61 86,09

Porez na dohodak fizičkih lica 107,51 95,06 8,04 3,17 88,42 111,56 85,21

Porez na dobit pravnih lica 67,95 54,74 4,63 1,82 80,56 62,80 87,17

Porez na promet nepokretnosti 7,17 5,21 0,44 0,17 72,66 11,43 45,58

Porez na dodatu vrijednost 392,57 370,78 31,35 12,35 94,45 440,06 84,26

Akcize 118,95 128,68 10,88 4,29 108,18 120,30 106,97

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 64,05 49,12 4,15 1,64 76,69 72,93 67,35

Ostali republički porezi 9,97 8,92 0,75 0,30 89,47 8,53 104,57

Doprinosi 337,33 307,95 26,04 10,25 91,29 339,91 90,60

TAKSE 22,05 22,39 1,89 0,75 101,54 26,59 84,20

NAKANDE 33,62 28,32 2,39 0,94 84,24 38,24 74,06

OSTALI PRIHODI 44,03 49,91 4,22 1,66 113,35 45,48 109,74

Primici od otplate kredita 48,41 61,70 5,22 2,05 127,45 9,00 685,56

TEKUĆI PRIHODI 1,253,61 1,182,78 100,00 39,39 94,35 1,286,83 91,91

Prihodi od privatizacije 35,00 100,31 6,78 3,34 286,60 24,82 404,15

Donacije 11,32 3,87 0,26 0,13 34,19 2,24 172,77

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 143,80 150,57 10,18 5,01 104,71 2,98 5052,68

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 34,00 41,85 2,83 1,39 123,09 7,66 546,34

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1,477.73 1,479.38 49.26 100.11 1,324.53 111.69


117Fiskalni sektor

Preostali dio tekućih prihoda (13,8%) odnosio se na takse, naknade, ostale prihode i primitke od otplate kre-dita. U odnosu na prethodnu godinu, smanjeni su prihodi od taksi i naknada, dok su povećani ostali prihodi i primici od otplate odobrenih kredita. Primici od otplate odobrenih kredita zabilježili su rast za sedam puta i iznosili su 61,7 miliona eura, od čega se 44 miliona eura odnosi na povraćaj kredita odobrenog Prvoj ban-ci Crne Gore.

Ukupni izdaci budžeta, prema procjeni Ministarstva finansija, u 2009. godini, iznosili su 1.392 miliona eura ili 46,4% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, budžetska potrošnja je ostvarena na is-tom nivou, dok je u odnosu na planiranu za 2009. godinu niža za 6,8%. Niže ostvarenje izdataka rezultat je smanjenja svih budžetskih rashoda (tekućih, kapitalnih, transfera i ostalih izdataka). Budžetska potrošnja re-alizovana je uz uredno izmirenje obaveza prema međunarodnim i domaćim finasijskim institucijama, kao i redovno servisiranje obaveza svih korisnika i učesnika budžeta.

Konsolidovani izdaci budžeta51 u 2009. godini, iznosili su 1.251,8 miliona eura, što čini 41,7% procije njenog BDP-a. Ostvareni izdaci u odnosu na 2008. godinu zabilježili su pad od 2%, dok su od planiranih bili niži za 7%. Smanjenje izdataka rezultat je sprovedenih mjera štednje i opredjeljenja Vlade za racionalno troše-nje budžetskih sredstava na svim nivoima, a što je u saglasnosti sa usvojenim planom i dodatnim mjerama štednje nakon rebalansa budžeta za 2009. godinu, kao i izmjena dinamike izvršenja rashoda prema priorite-tu, kod svih budžetskih korisnika.

U strukturi budžetskih izdataka, najveće učešće ostvarili su tekući izdaci – 38,9% koji su bili na nivou prošlo-godišnjih, a u odnosu na plan niži su za 3,5%. U ovim izdacima primjetno je smanjenje svih rashodnih kate-gorija. Ipak, i pored smanjenja budžetskih izdataka i poštovanja plana štednje od strane budžetskih korisni-ka, postoje određene kategorije fiksnih budžetskih izdataka koje imaju prioritet u isplati, a to su zarade, pen-zije i socijalna davanja, otplate dugova i kamata prema međunarodnim i domaćim finasijskim institucijama. Inače, najviše sredstava (53%) opredijeljeno je za bruto zarade, dok se na ostale tekuće izdatke (rentu, kama-te, rashode za materijal i usluge, subvencije, tekuće održavanje) odnosilo 47%. Evidentno je da su u odnosu na 2008. godinu, povećani izdaci po osnovu subvencija, kamata, i ostali izdaci, dok su smanjenje zabilježili izda-ci za bruto zarade, materijal i usluge, tekuće održavanje i ostala primanja.

Na transfere za socijalnu zaštitu i transfere institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru utroše-no je 47% ukupnih izdataka i ova sredstva su usmjerena prema Fondu PIO, za tehnološke viškove i po osnovu socijalne i zdravstvene zaštite. Za kapitalne izdatke izdvojeno je 11,2% sredstava, dok se preostalih 2,9% izda-taka, odnosilo se na odobrene pozajmice i kredite od strane Vlade i budžetsku rezervu.

Za otplatu dugova utrošeno je 140,2 miliona eura, od čega je rezidentima otplaćeno 29,2 miliona eura, nere-zidentima 27 milona eura, a po osnovu otplate duga iz prethodnog perioda (po osnovu stare devizne štednje, restitucije i ostalih obaveza) 84 miliona eura. (tabela 4.5).

51 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova.


Boks 4.2 - Trendovi u javnim finansijama u periodu 2006-2009. godine

U periodu 2006-2009, povoljan makroekonomski i fiskalni ambijent pratilo je i značajno povećanje budžetske potrošnje. Stopa rasta izvornih prihoda bila je za oko 50% niža od rasta budžetskih izdataka. Primjera radi, najveće ostvarenje izvornih prihoda bilo je u 2008. godini u iznosu od 1.287 miliona eura, dok su izdaci budžeta bili predviđeni u iznosu 1.623 miliona eura prije rebalansa budžeta. U periodu 2006-2009, konsolidovani izdaci budžeta i državnih fondova (bez otplate duga) su porasli sa 788 miliona eura na 1.347 miliona eura, što čini povećanje od 71%.

Stoga, su bila neophodna značajna prilagođavanja u pravcu smanjenja izdataka. Rast potrošnje uzrokovan je, prije svega, rastom fonda zarada i penzija. U periodu 2006-2009, usljed povećanja minimalne cijene rada i koeficijenata platnih razreda, bruto zarade zaposlenih su porasle za oko 63%, tako da je ukupan fond zarada u javnom sektoru (bez lokalne samouprave) u 2006. godini iznosio oko 210 miliona eura, dok je u 2009. po rebalansu planiran na nivou od oko 340 miliona eura. Uključujući dio zarada koje se isplaćuju kroz transfere iz budžeta (zdravstvene institucije, Univerzitet CG, CANU itd.) dolazi se do iznosa bruto zarada od oko 371 miliona eura planiranih rebalansom.

Prema podacima Ministarstva finansija, broj zaposlenih u državnoj upravi, zdravstvu i prosvjeti u 2009. godini iznosi oko 42,5 hiljade, uključujići pripravnike i zaposlene po ugovoru o djelu. Trenutni broj korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja je oko 110 hiljada, što je uz redovna i vanredna usklađivanja uzrokovalo porast izdataka za penzije sa 199 miliona eura u 2006. godini na 321 miliona eura u 2009. godini ili 61 %.

Osim rasta potrošnje u prethodnom periodu, prisutan je i rast mandatornih ili fiksnih troškova države. Nivo fiksne potrošnje u periodu 2006-2009 kretao se od 70-80 %. Prema rebalansu budžeta za 2009. godinu, preko 75% konsolidovanih izdataka unaprijed je definisano pravnom regulativom (opšti i granski kolektivni ugovori, zakoni i ugovorene obaveze) – zarade i ostala lična primanja, penzije, transferi za socijalnu zaštitu, transferi Univerzitetu Crne Gore, transferi političkim partijama, kamate, subvencije itd. Diskreciona potrošnja je limitirana na dio rashoda za materijal i usluge, kapitalne izdatke i rezerve.

Tabela 1 Budžetska potrošnja za period 2006 -2009. god.

OPISOstvarenje 2006. Ostvarenje 2007. Ostvarenje 2008. Rebalans 2009.

mil. € % učešća mil. € %

učešća mil. € % učešća mil. € %

učešćaKONSOLIDOVANI IZDACI 788,74 100,00 951,34 100,00 1272,03 100,00 1347,36 100,00

FIKSNA POTROŠNJA 615,35 78,02 757,70 79,65 957,77 75,29 1025,69 76,13

DISKRECIONA POTROŠNJA 173,39 21,98 193,64 20,35 314,26 24,71 321,67 23,87

Tekući izdaci 396,12 50,22 494,16 51,94 627,22 49,31 632,14 46,92

Transferi za socijalnu zaštitu

259,77 32,93 298,51 31,38 346,54 27,24 418,00 31,02

Transferi institucijama, pojedincima i NVO

50,13 6,36 57,51 6,04 74,76 5,88 86,21 6,40

Kapitalni izdaci 40,14 5,09 82,46 8,67 148,54 11,68 166,98 12,39

Pozajmice i krediti 15,38 1,95 7,85 0,83 62,54 4,92 28,75 2,13

Rezerve 27,20 3,45 10,84 1,14 12,44 0,98 15,27 1,13


119Fiskalni sektor

Tabela 4.5 Konsolidovani izdaci budžeta CG i državnih fondova, 01.01-31.12.2009. godine

OPIS

Plan 2009. u mil. eura

Ostvarenje jan-dec

2009 u mil. eura

% učešća u izdacima

% u BDP

% ostvarenje u odnosu na plan

Ostvarenje jan-dec

2008. u mil. eura

% ostvarenja u odnosu

na jan-dec. 2008. god.

Tekući izdaci 504,56 487,16 38,92 16,22 96,55 488,25 99,78

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca

262,52 259,21 20,71 8,63 98,74 274,70 94,36

Ostala lična primanja 24,51 21,53 1,72 0,72 87,84 21,75 98,99

Rashodi za materijal i usluge 118,81 112,05 8,95 3,73 94,31 114,43 97,92

Tekuće održavanje 5,99 5,09 0,41 0,17 84,97 22,15 22,98

Kamate 25,17 24,42 1,95 0,81 97,02 22,53 108,39

Renta 9,67 8,33 0,67 0,28 86,14 8,36 99,64

Subvencije 51,07 49,82 3,98 1,66 97,55 18,59 267,99

Ostali izdaci 6,82 6,71 0,54 0,22 98,39 5,74 116,90

Transferi za socijalnu zaštitu 419,75 387,80 30,98 12,91 92,39 346,54 111,91

Transferi inst. pojedincima NVO i jav. sektoru

213,02 199,62 15,95 6,65 93,71 213,71 93,41

Ukupni kapitalni izdaci 167,84 140,45 11,22 4,68 83,68 148,54 94,55

Pozajmice i krediti 28,75 24,89 1,99 0,83 86,57 62,54 39,80

Rezerve 14,07 11,91 0,95 0,40 84,65 12,44 95,74

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.347,99 1.251,83 100,00 41,69 92,87 1.272,02 98,41

Otplata dugova rezidentima 42,47 29,16 2,09 0,97 68,66 48,38 60,27

Otplata dugova iz prethodnog perioda

81,44 84,00 6,03 2,80 103,14 57,76 145,43

Otplata dugova nerezidentima 22,46 27,09 1,95 0,90 120,61 16,76 161,63

UKUPNI IZDACI 1.494,36 1.392,08 46,36 93,16 1.394,92 99,80


Budžet Crne Gore u 2009. godini, ostvario je deficit52 u iznosu od 69,1 milion eura ili 2,3% BDP-a. Ukoliko bi se uzele u obzir i neizmirene obaveze budžeta u 2009. godini, onda bi budžetski deficit svakako bio veći. Budžetski deficit finansiran je povećanim prihodima od privatizacije, državnim zapisima, sredstvima kre-dita uzetih od komercijalnih inostranih banaka. Prema Ministarstvu finansija niže ostvarenje budžetskih rashoda i niži deficit rezultat su i dodatnih ušteda kod tekućih izdataka i Kapitalnog budžeta.

52 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 53/09


4.3. Lokalna samouprava

Prema procjeni Ministarstva finansija, u 2009. godini tekući prihodi lokalne samouprave sa transferima iz budžeta iznosili su 185,2 miliona eura ili 6,1% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu. Ostvareni iznos u po-ređenju sa 2008. godinom, niži je za 29%, dok je u odnosu na planirani takođe zabilježio pad od 17%.

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (45%) i naknada (42%), dok se na ostale prihode (takse i ostali prihodi lokalni prihodi) odnosilo 13%. Negativan trend u 2009. godini, ostvarile su sve kategorije lokalnih prihoda (porez na promet nepokretnosti, porez na dohodak, lokal-ni porezi, lokalne takse, kao i ostale naknade).

Konsolidovani izdaci lokalne samouprave iznosili su 222,7 miliona eura ili 7,4% procijenjenog BDP-a. U odnosu na 2008. godinu, zabilježili su pad za 22%, a u odnosu na plan bili niži za 8%. Inače, najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave imaju kapitalni izdaci sa učešćem od 50%. Zatim, na tekuće izdatke odnosilo se 34%, transfere institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru 13,6%, dok se preostalih 2,4% odnosilo na rezerve, pozajmice i kredite i transfere za socijalnu zaštitu (Tabela 4.6).

Boks 4.3 – Budžetski suficit/deficit kao % BDP-a

Prema procjenama Međunarodnog monetarnog fonda, u zemljama Evropske unije u 2009. godini budžetski deficit će iznositi 6,9% BDP-a. U tabeli je prikazano kretanje budžetskog deficita za zemlje regiona.

Tabela 1Budžetski suficit/deficit kao %BDP-a

Zemlja/Period 2006. 2007. 2008.Procjena

2009.* 2010.*

Crna Gora 2,1 6,4 -0,3 -3,5 -4,5

Bugarska 3,5 3,5 3,0 -0,8 -1,8

BiH 2,2 -0,1 -4,0 -4,7 -4,0

Makedonija -0,5 0,6 -1 -2,8 -2,8

Srbija -1,6 -1,9 -2,5 -4,5 -3,5

Hrvatska -1,8 -1,2 -0,9 -3,5 -3,8

Albanija -3,2 -3,8 -5,5 -6,3 -4

Mađarska -9,3 -4,9 -3,4 -3,9 -3,8

Rumunija -1,4 -3,1 -4,9 -7,3 -5,9

Izvor: MMF(IMF, World Economic Outlook, October 2009)* Crna Gora je u 2009. i 2010. godini procjena Ministarstva finansija

121Fiskalni sektor

Tabela 4.6 Tekući prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave

Vrsta primitka

Plan 2009.god. u

mil. eura

Ostvareno jan-dec

2009. god. u mil. eura

% učešće

u BDP-a

% Ostvarenje u odnosu na plan

Ostvareno jan-dec

2008.god. u mil. eura

% Ostvareno u odnosu

na jan-dec 2008.

TEKUĆI PRIHODI 220,89 183,70 6,12 83,16 257,23 71,41

Porezi 91,01 83,22 2,77 91,44 98,42 84,56

Takse 9,49 6,51 0,22 68,60 9,49 68,60

Naknade 98,59 77,25 2,57 78,35 127,52 60,58

Ostali prihodi 21,80 16,72 0,56 76,70 21,80 76,70

Primici od otplate kredita

KONSOLIDOVANI IZDACI 242,41 222,65 7,41 91,85 286,76 77,64

TEKUĆA POTROŠNJA 121,77 110,31 3,67 90,59 124,41 88,67

Tekući izdaci 83,44 75,06 2,50 89,96 86,69 86,58

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 41,29 40,53 1,35 98,16 40,40 100,32

Ostala lična primanja 7,07 6,03 0,20 85,29 7,07 85,29

Rashodi za materijal i usluge 20,07 19,90 0,66 99,15 23,28 85,48

Tekuće održavanje 6,84 4,86 0,16 71,05 7,74 62,79

Kamate 1,27 0,93 0,03 73,23 1,27 73,23

Renta 0,81 0,74 0,02 91,36 0,81 91,36

Subvencije 1,55 1,13 0,04 72,90 1,55 72,90

Ostali izdaci 4,54 0,94 0,03 20,70 4,57 20,57

Transferi za socijalnu zaštitu 3,36 0,62 0,02 18,45 3,88 15,98

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru

27,27 30,39 1,01 111,44 26,12 116,35

Kapitalni izdaci 120,64 112,34 3,74 93,12 162,35 69,20

Pozajmice i krediti 0,97 0,62 0,02 63,92 0,97 63,92

Rezerve 6,73 3,62 0,12 53,79 6,75 53,63

DEFICIT/SUFICIT -16,44 -35,85 -1,19 218,07 -24,95 143,69

Transferi iz budžeta CG 2,54 1,55 0,05 2,29 67,69

Prihodi od privatizacije 19,74 22,73 0,76 115,15 13,74 165,43

Donacije 1,08 5,54 0,18 512,96 1,98 279,80

Pozajmice krediti iz inostranih izvora 0,00 10,07 0,00

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 8,71 17,53 0,58 201,26 7,25 241,79

Otplata dugova 25,05 36,58 1,22 146,03 22,70 161,15


Lokalna samouprava je u 2009. godini koristila pozajmice i kredite iz domaćih izvora u iznosu od 17,5 milio-na eura i ostvarila prihode po osnovu privatizacije od 22,7 miliona eura i donacija od 5,5 miliona eura, ali je u isto vrijeme i otplatila dugova u iznosu od 36,5 miliona eura. U 2009. godini, lokalna samouprava zabilježi-la je deficit od 37,4 miliona eura ili 1,3% BDP-a.


4.4. Državni fondovi

Fond penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore53 u 2009. godini, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 344,5 miliona eura. Tekući prihodi fonda iznosili su 95% primitaka i bili su za 14% viši u odnosu na 2008 godinu, ali i za 3% manji u odnosu na planirani iznos. Učešće doprinosa kao osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO u tekućim prihodima iznosilo je 61% i ova kategorija prihoda bila je niža za 7% u odnosu na 2008. godinu, dok je u odnosu na plan zabilježila smanjenje od 8%. Posebno lošija naplata prihoda ostvarena je od doprinosa iz privrede, koji su zabilježili pad od 6%. Na smanjenje doprinosa uticala je, osim primjene niže sto-pe doprinosa za penziono osiguranje u 2009. godini, i znatno smanjena likvidnost privrede i kašnjenje ili ne-izmirivanje ovih obaveza od strane jednog broja privrednih subjekata, što je posljedica uticaja globalne eko-nomske krize. Prihodi od doprinosa iz vanprivrede povećani su za 11% u odnosu na 2008. godinu. Ostali pri-hodi (prihodi od kapitala i naplata spornih potraživanja iz ranijeg perioda) činili su 2,8% tekućih primitaka i zabilježili su povećanje od 47% u odnosu na prethodnu godinu. Istovremeno, značajno su povećani transferi iz budžeta za 78% i njihovo učešće u tekućim prihodima iznosi 37,3%, a Fond je u toku 2009. godine koristio i kreditna sredstva u iznosu od 15,1 milion eura ili 4,4% ukupnih primitaka.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2009. godini iznosili su 352,1 milion eura, što je za 22% više u odnosu na 2008. godinu, ali i 6% niže u odnosu na planirani nivo. Konsolidovani izdaci (ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova) iznosili su 333,5 miliona eura. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 82,3% ukupnih izdataka, dok se 17,7% izdataka odnosilo na naknade, dodatke, isplate penzija u stra-nim zemljama, vojne penzije, doprinose za zdravstvenu zaštitu penzionera, oeprativne izdatke, otplatu oba-veza iz prethodnih godina i otplatu uzetih kredita. Izdaci po osnovu penzija su povećani za 19% u odnosu na prošlu godinu, zbog usklađivanja rasta penzija u polugodišnjim intervalima (1. januara i 1. jula) redovnih is-plata svih prava, kao i isplate druge vanredne penzije korisnicima penzijskog i invalidskog osiguranja.

Poredeći ostvarene tekuće prihode i konsolidovane izdatke, Fond je u 2009. godini ostvario deficit od 8,2 mi-liona eura.

53 Izvor: Republički fond PIO (preliminarni podaci)

Boks 4.4 - Prosječne penzije i opterećenost fondova PIO

Prema podacima Fonda PIO u Crnoj Gori, u decembru 2009. godine, ukupan broj korisnika prava penzionog i invalidskog osiguranja iznosio je 111.053 lica, od čega ukupan broj penzionera je iznosio 97.088, korisnika prava izvan teritorije Crne Gore je bilo 4.361, dok se 9.604 odnosi na korisnike ostalih prava. Prosječna penzija iznosila je 257 eura.

Tabela pokazuje podatke o prosječnim penzijama, broju penzionera u odnosu na broj zaposlenih u 2009. i opterećenosti Fondova PIO posmatranih zemalja regiona. Po visini penzija Slovenija se nalazi na prvom, Hrvatska na drugom, a Crna Gora je ispred BiH, Srbije, Republike Srpske i Makedonije. Po opterećenosti fondova PIO, najopterećeniji su fonodovi Srbije i Republike Srpske, slijede fondovi Hrvatske, Slovenije, dok je fond PIO Crne Gore opterećeniji jedino od fondova PIO BiH i Makedonije.

123Fiskalni sektor

Republički fond zdravstva, prema preliminarnim procjenama, u 2009. godini, ostvario je ukupne primit-ke (tekući prihodi i transferi) u iznosu od 177,4 miliona eura ili 10% manje u odnosu na 2008. godinu. Niže ostvarenje tekućih prihoda rezultat je smanjene naplate doprinosa po svim kategorijama, kao i nižih trans-fera iz budžeta.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva bez otplate kredita, u prva tri kvartala ove godine, iznosili su 193,9 miliona eura i za 3,2% su bili viši u poređenju sa prethodnom godinom. Najveće učešće u ukupnim izdacima (91,6%) odnosilio se na tekuće izdatke, po osnovu transfera javnim zdravstvenim institucijama i na ime transfera za socijalnu zaštitu, što je u okviru redovne djelatnosti fonda, dok je preostalih 8,6% sredstava utrošeno za ka-pitalne izdatke i ostalo. Poredeći ukupne primitke i realizovane izdatke u 2009. godini, Fond je ostvario defi-cit od 16,5 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Crne Gore, u 2009. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 31,6 miliona eura. Tekući primici (doprinosi, takse, ostali prihodi i primici od otplate kredita) činili su 48% prihoda, i bili su niži za 20% u odnosu na 2008. godinu, dok su u odnosu na plan zabilježili smanjenje od 14%. Niže ostva-renje zabilježili su prihodi po osnovu takse na zapošljavanje nerezidentnih lica (za 68%) i primitaka od otpla-te kredita (za 36%), dok su ostali prihodi zabilježili neznatni rast od 2%. Prihodi od doprinosa povećani su za 11% u odnosu na 2008. godinu, ali su u odnosu na plan zabilježili pad od 2%. Transferi iz budžeta bili su viši za 34% i činili su 50% prihoda, dok se ostalih 2% odnosilo na prihode od privatizacije.

Izdaci Zavoda u 2009. godini iznosili su 31,9 miliona eura i bili su viši za 5% u odnosu na 2008 godinu, dok su u odnosu na planirane bili niži za 14%. U strukturi izdataka 18,7% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera pojedincima, institucijama, i javnom sektoru izdvojeno 26%, za transfere za socijalnu zašti-tu 39,5%, za pozajmice i odobrene kredite 14,8% i kapitalne izdatke 1%.

Tabela 1Pregled broja korisnika prava iz PIO zemalja iz okruženja

Država Broj stanovnika

Broj korisnika penzija

Broj stanovnika/

korisnika penzija

Radna snaga*

Radna snaga/

korisnici penzija

Broj zaposlenog

stanovništva*

Broj zaposlenog

stanovništva/korisnika penzija

Prosječna penzija u eurima

Slovenija 2.053.134 566.513 3,6 945.013 1,7 850.422 1,5 570

Hrvatska 4.436.000 1.172.500 3,8 1.758.700 1,5 1.485.435 1,3 327

Crna Gora 642.400 111.053 5,8 266.400 2,4 217.800 2,0 257

Srbija 7.334.935 1.603.668 4,6 6.350.328 3,96 1.860.000 1,2 178

BiH 3.129.000 356.063 8,8 2.594.000 7,3 859.000 2,4 175

Makedonija* 2.048.619 277.608 7,4 940.661 7,4 642.541 2,3 165

Republika Srpska 1.437.477 219.617 6,5 938.000 4,3 259.205 1,2 164

Izvor: Fondovi PIO i zavodi za statistiku navedenih zemalja, * podatak za oktobar


Poredeći primitke (tekući primici sa transferima) i ostvarene izdatke u 2009. godini, Zavod je poslovao sa deficitom u iznosu od jedan milion eura. Neizmirene obaveze Zavoda u 2009. godini iznosile su 2,6 milio-na eura.

Fond za razvoj Crne Gore je u 2009. godini ostvario ukupne primitke (po osnovu kamata od investicionih kredita, oročenih depozita, dividende i ostalih prihoda) u iznosu od 2,9 miliona eura, dok su izdaci iznosili 4,7 miliona eura, pa je 2009. godini, ostvaren deficit u iznosu od 1,2 miliona eura.

Fond za obeštećenje Crne Gore u 2009. godini, ostvario je ukupne primitke po osnovu opštih prihoda u iznosu od 2 miliona eura, što je 76% manje od planiranog iznosa. Izdaci fonda iznosili su dva miliona eura, od čega se 1,9 milion eura odnosilo na otplatu dugova u gotovini po osnovu obeštećenja bivšim vlasnicima, a 0,1 milion eura utrošeno je za rad Fonda i odnosi se na tekuće i kapitalne izdatke. U isto vrijeme na osnovu Od-luke o II emisiji obveznica po osnovu obeštećenja bivših vlasnika, od strane Fonda registrovano je obveznica serije FO02, u iznosu od 71,9 miliona eura i njihova prodaja je izvršena preko berze.

4.5. Plan javne potrošnje i budžeta Crne Gore za 2010. godinu i fiskalni rizici

Javna potrošnja u 2010. godini planirana je u skladu sa ciljevima ekonomske politike Vlade Crne Gore za 2010. godinu, kojima je predviđeno održavanje stabilnosti ekonomije uz stvaranje uslova za smanjivanje jav-ne potrošnje, unapređenje poslovnog ambijenta, privlačenje i realizaciju novih stranih direktnih investici-ja posebno u okviru energetskog i turističkog sektora, dalji podsticaj razvoja preduzetništva, posebno u ma-lim i srednjim preduzećima, kao i razvoj manje razvijenih regiona i ruralnih oblasti. Sa druge strane, osnovni ci ljevi javne potrošnje usmjereni su na ograničavanje nivoa tekuće javne potrošnje i smanjenje njenog učešća u BDP-u kroz racionalizaciju trošenja javnih sredstava, uz moguće povećanje tekućih prihoda budžeta Crne Gore i budžeta lokalne samouprave, primjenom nove zakonske regulative u poreskom sistemu u 2010. godi-ni, održavanje planiranog nivoa kapitalnih izdataka, kao i nastavak reformi u oblasti zdravstva, obrazova nja i državne uprave.

Tekući javni prihodi u 2010. godini planirani su u iznosu od 1.341,0 miliona eura ili 43% procijenjenog BDP-a za 2010. godinu, dok su konsolidovani javni izdaci planirani u iznosu od 1.481,6 miliona eura ili 47,5% BDP-a. Planirani deficit javne potrošnje iznosi 140,6 miliona eura i predstavlja 4,5% projektovanog BDP-a.

Deficit javne potrošnje kao i obaveza po osnovu otplate dugova rezidentima i nerezidentima, obaveza otplate iz prethodnog perioda, otplate po osnovu stare devizne štednje i restitucije finansiraće se prihodima od pri-vatizacije, donacijama kao i pozajmicama i kreditima iz inostranih izvora. Sredstva za otplatu dugova plani-rana su u iznosu od 127,9 miliona eura.

Krajem decembra 2009. godine, Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o budžetu Crne Gore za 2010. godi-nu.54

54 „Sl.list CG“, br.87/09

125Fiskalni sektor

Tabela 4.7 Konsolidovani plan bužeta i državnih fondova za 2010. godinu

OPISPlan

2010.mil. eura

% BDPRebalans

2009.mil. eura

% BDP Razlikamil. eura

Odstupanje u%

Tekući prihodi 1.164,89 37,37 1.253,61 41,75 -88,72 -7,08

Porezi 746,27 23,94 768,17 25,58 -21,90 -2,85

Porez na dohodak fizičkih lica 83,63 2,68 107,51 3,58 -23,88 -22,21

Porez na dobit pravnih lica 49,58 1,59 67,95 2,26 -18,37 -27,03

Porez na promet nepokretnosti 5,65 0,18 7,17 0,24 -1,52 -21,20

Porez na dodatu vrijednost 398,86 12,80 392,57 13,07 6,29 1,60

Akcize 149,89 4,81 118,95 3,96 30,94 26,01

Porez na med unarodnu trgovinu i transakcije 48,87 1,57 64,05 2,13 -15,18 -23,70

Ostali republic ki porezi 9,79 0,31 9,97 0,33 -0,18 -1,81

Doprinosi 323,93 10,39 337,33 11,23 -13,40 -3,97

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 198,64 6,37 218,39 7,27 -19,75 -9,04

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 115,23 3,70 108,41 3,61 6,82 6,29

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 10,06 0,32 10,53 0,35 -0,47 -4,46

Takse 22,04 0,71 22,05 0,73 -0,01 -0,05

Naknade 32,45 1,04 33,62 1,12 -1,17 -3,48

Ostali prihodi 33,36 1,07 44,03 1,47 -10,67 -24,23

Primici od otplate kredita 6,84 0,22 48,41 1,61 -41,57 -85,87

Konsolidovani izdaci 1.298,08 41,65 1.345,63 44,81 -47,55 -3,53

Tekuća budžetska potrošnja 1.164,10 37,35 1.192,09 39,70 -27,99 -2,35

Tekući izdaci 568,83 18,25 518,26 17,26 50,57 9,76

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 279,35 8,96 262,52 8,74 16,83 6,41

Ostala lična primanja 25,84 0,83 24,51 0,82 1,33 5,43

Rashodi za materijal i usluge 142,62 4,58 132,51 4,41 10,11 7,63

Tekuce održavanje 29,14 0,93 5,99 0,20 23,15 386,48

Kamate 32,14 1,03 25,17 0,84 6,97 27,69

Renta 9,56 0,31 9,67 0,32 -0,11 -1,14

Subvencije 43,57 1,40 51,07 1,70 -7,50 -14,69

Ostali izdaci 6,61 0,21 6,82 0,23 -0,21 -3,08

Transferi za socijalnu zaštitu 406,50 13,04 418,00 13,92 -11,50 -2,75

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 174,14 5,59 213,01 7,09 -38,87 -18,25

Kapitalni izdaci 133,98 4,30 153,54 5,11 -19,56 -12,74

Kapitalni izdaci tekućeg budžeta i državnih fondova 21,24 0,68 37,26 1,24 -16,02 -43,00

Kapitalni budžet CG 112,74 3,62 116,28 3,87 -3,54 -3,04

Pozajmice i krediti 4,26 0,14 28,75 0,96 -24,49 -85,18

Rezerve 10,37 0,33 14,07 0,47 -3,70 -26,30

SUFICIT / DEFICIT -133,19 -4,27 -92,02 -3,06 -41,17 44,74

Otplata dugova rezidentima 17,84 0,57 42,47 1,41 -24,63 -57,99

Otplata obaveza iz prethodnih godina 66,68 2,14 81,44 2,71 -14,76 -18,12

Inostrano finansiranje 0,00

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 91,70 2,94 143,8 4,79 -52,10 -36,23

Otplata dugova nerezidentima 43,34 1,39 22,46 0,75 20,88 92,97

Donacije 27,49 0,88 11,32 0,38 16,17 142,84

Prihodi od privatizacije i prodaje imovine 59,00 1,89 35,00 1,17 24,00 68,57



Budžetom Crne Gore u 2010. godini, planirano je i zaduživanje kod međunarodnih finasijskih institucija u iznosu od 78,5 miliona eura, izdavanje garancija za kredite, kao nastavak podrške privredi i bankarskom sek-toru, u iznosu od 202 miliona eura i za finansiranje budžetskog deficita, servisiranje duga i dodatne podrške bankarskom sektoru u iznosu od 200 miliona eura.

Podaci iz tabele pokazuju da je budžetom za 2010. godinu, na prihodnoj strani planiran najveći priliv (92%) tekućih budžetskih sredstava po osnovu prihoda od poreza (posebno od PDV-a i akciza) i doprinosa, dok su na rashodnoj strani najveći izdaci (43,8%) planirani za tekuće izdatke, zatim transfere za socijalnu zaštitu (31,3%), transfere institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru (13,4%), kapitalne izdatke (10,3%), dok se na ostale izdatke odnosi 1,2%.

Budžet za 2010. godinu, prema ocjeni Ministarstva finansija planiran je sa ciljem da obezbijedi normalno funkcionisanje rada svih potrošačkih jedinica i obezbijedi realizaciju prioritetnih aktivnosti, uvažavajući pri tom pad ekonomske aktivnosti, što odražava i planirani budžetski deficit.

U 2010. godini planiran je deficit budžeta u iznosu od 133,2 miliona eura, što predstavlja 4,3% projektovanog BDP-a i iznad je Mastrihtskog kriterijuma, ali je manji u poređenju sa projektovanim budžetskim deficitom od 7% u Evropskoj Uniji. Budžetski deficit je na nivou Kapitalnog budžeta i prije svega je vezan za realizaciju kapitalnih projekata, što pokazuje da će se tekuća potrošnja finansirati iz tekućuh budžetskih prihoda, dok će se deficit finansirati privatizacionim prihodima, donacijama i kreditima.

Inače, za održivost budžeta i javnih finasija u 2010. godini, potrebno je nastaviti dalje prilagođavjne u prav-cu smanjenja tekuće javne i budžetske potrošnje, uz istovremeno povećanje tekućih prihoda, kroz smanjenje: fonda zarada i broja zaposlenih u javnom sektoru, rashoda za materijal i usluge i održavanje nivoa kapitalnih izdataka u tekućem budžetu i budžetu državnih fondova.

Treba istaći da je, po mišljenju MMF-a, ključni rizik činjenica da se pojavio visoki strukturni fiskalni de-ficit od 6% BDP-a u 2009. godini. Strukurni deficit se pojavio kao rezultat visokog rasta javne potrošnje i sma njenja poreza tokom ekspanzije. Sa druge strane, Ministarstvo finansija smatra da je ovaj deficit značaj-no niži. MMF vidi problem i u činjenici da postoji nesrazmjera između visokog nivoa javne potrošnje i nis-kih poreza: „PDV i porez na dohodak, sa stopama od 17%, odnosno 9% su niski po međunarodnim standar-dima, dok je sa druge strane učešće javne potrošnje u BDP-u od 48%, više od prosjeka zemalja u tranziciji“55.

55 Izveštaj o konsultacijama sa MMF-om po osnovu člana IV statuta MMF-a.

Boks 4.5 - Zaposlenost u javnom sektoru

U narednim godinama poseban pravac fiskalne konsolidacije treba da se odnosi na smanjenje broja zaposlenih u javnoj administraciji, kao i učešća plata u budžetu. Prema oba posmatrana indikatora Crna Gora se nalazi u nepovoljnijem položaju od većine posmatranih zemalja (grafici 1 i 2).

127Fiskalni sektor

Fiskalni rizici (slika 4.1) kojima u 2010. godini i narednom periodu, može biti izložena realizacija stabilnog finansiranja budžetske potrošnje su:

• Izloženost eksternim šokovima. Male otvorene ekonomije kakva je crnogorska, podložne su preno-šenju šokova iz inostranstva. Uz to eurizovane ekonomije imaju i manje instrumenata zaštite (imaju ograničene instrumente monetarne politike i nemaju devizni kurs kao sredstvo zaštite). Najčešći ka-nali prenošenja eksternih šokova su trgovinski i bankarski tokovi. Ova dva „toka“ treba ojačati kako ne bi došlo do negativnih spoljnjih uticaja, jer se ne može sa sigurnošću tvrditi da je globalna kriza po-tpuno prošla.

Grafik 1Procenat radne snage zaposlene u javnom sektoru

Grafik 2Učešće plata javnog sektora u BDP-u

Izvor: MMF, Staff report for 2010 Article IV Consultation, 2010.

Izvor: MMF, Staff report for 2010 Article IV Consultation, 2010.


• Turistička djelatnost (sezonski karakter i eksterna zavisnost). Kretanja u turističkoj djelatnosti su od posebnog uticaja na razvoj crnogorske ekonomije, kao i sezonski karakter ove djelatnosti i velika zavisnost od privrednih kretanja u zemljama iz kojih tradicionalno dolazi veliki broj turista. Ovaj ri-zik je uvećan i viznom liberalizacijom zemalja iz regiona, tako da mnogi turisti iz Srbije, Makedonije i Crne Gore sada mogu slobodno da putuju u inostranstvo.

• Rast deficita i spoljnjeg duga. Javne finansije gotovo svih zemalja su pogoršane rastom troškova fi-nansiranja oporavka od krize, što je slučaj i sa Crnom Gorom. Stoga će likvidna sredstva međuna-rodnih tržišta i u narednoj godini biti ograničena, kao i pristup njima od strane malih ekonomija čiji kreditni rejting nije na nivou razvijenih zemalja zapada.

• Smanjenje javne potrošnje. Smanjenje javne potrošnje negativno će uticati na agregatnu tražnju, što će se odraziti na usporavanje privrednog rasta.

• Garancije i druge implicitne obaveze države. Izdate državne garancije za kreditne linije namijenje-ne realnom (i bankarskom) sektoru bi se u narednoj godini, pod uticajem daljeg pogoršanja poslova-

Slika 4.1Najvažniji fiskalni rizici

129Fiskalni sektor

nja preduzeća mogle aktivirati, čime bi porasli troškovi otplate dugova i smanjila ionako ograničena, raspoloživa sredstva za budžetsku potrošnju.

• Rast stope nezaposlenosti i smanjenje zarada. Rast stope nezaposlenosti i sniženje zarada (barem u javnom sektoru, ali vjerovatno i u većini ostalih), ne samo da može uticati na rast izdataka za transfe-re, nego će dodatno pogoršati poreske prihode, kao najznačajniji vid prihoda budžetu.

• Neizvjesnost realizacije privatizacija u predviđenom roku. Zastoj u relizaciji planiranih privatiza-cija državnog vlasništva u nekim kompanijama, doveo bi do odstupanja od dinamike planiranih pri-liva u budžet i usporio privredni oporavak.

• Visoki obavezni i neobavezni transferi. Visoki i rastući transferi, pogoršavaju fiskalnu poziciju dr-žave. Osim toga zaustavljanje penzione reforme dodatno pogoršava finansijsku poziciju budžeta na dugi rok.

• Oporavak sektora teške industrije. Propuštanje ili odlaganje restrukuriranja kompanija teške indus-trije i odsustvo dogovora sa strateškim partnerima u pogledu razvoja ovih kompanija, smanjilo bi po-tencijal rasta crnogorske privrede.

• Prezaduženost privrede i stanovništva. Prezaduženost privrede i stanovništva sužava mogućnost korišćenja novih kredita za razvojne projekte kojima bi se podstakao rast, a takođe guši agregatnu tražnju kao njegovog glavnog pokretača.

• Bankarski sektor u konsolidaciji. Povjerenje u bankarski sistem je povraćeno, o čemu govori kon-stantan šestomjesečni rast depozita stanovništva, ali izvjesni problemi sa kreditima koji kasne, viso-kim kreditnim rizicima i nedovoljnom kapitalizovanošću banaka i dalje su prisutni. Ova izloženost otežava oporavak realne ekonomije i fiskalne pozicije indirektno.

Boks 4.6 - Srednjeročni budžetski okvir i „krizni scenario“

Vlada Crne Gore, je uzimajući u obzir fiskalne rizike, kao i činjenicu da bi visok nivo javne i budžetske potrošnje doveo do dužeg i sporijeg privrednog i ekonomskog oporavka, usvojila srednjoročni okvir budžetske potrošnje 2010-2012. godine, koji se zasniva na sljedećem:

• Snižavanje stope poreza na dohodak fizičkih lica na 9% u 2010. godini;• Smanjenje stope doprinosa za zdravstveno osiguranje na 9% i stope doprinosa za penzijsko

osiguranje na 20% u 2010.godini;• Smanjenje stope doprinosa na teret poslodavca na 10% u 2010. godini i istovremeno povećanje

doprinosa na teret zaposlenog na 24% u 2010. godini;• Ograničavanje nivoa tekuće javne potrošnje, kroz smanjenje njenog učešća u BDP-u na manje od

34,2% u 2012. godini;• Povećanje tekuće potrošnje samo za razvojne projekte, uz istovremeno ukidanje neracionalnih

programa javne potrošnje;• Nastavak isplate obaveza po osnovu stare devizne štednje i restitucije, uz ograničenje godišnje

otplate obaveza po osnovu restitucije na 0,5% BDP-a;• Korišćenje pretpristupnih fondova Evropske unije, u iznosu od 33 miliona eura, u periodu od 2011-

2012. godine;• Implementacija srednjeročnog budžetskog okvira;• Nastavak implementacije Kapitalnog budžeta Crne Gore, na nivou od 3,5% BDP-a godišnje; • Potpuna implementacija programskog budžeta i• Uspostavljivanje održivog zdravstvenog i penzijskog sistema.


Za razliku od budžetskog scenarija, Vlada Crne Gore je pripremila i „krizni fiskalni scenario“za period 2010-2012. godine, koji je baziran na realnom rastu BDP-a od –2,0% u 2010, 3,0% u 2011, odnosno 4,5% u 2012. godini.

„Krizni scenario“ pretpostavlja konsolidovanu javnu potrošnju na približno istom nominalnom nivou u periodu 2010-2012, kao i da u 2010. godini, uprkos nastavljanju ekonomske krize neće doći do daljeg smanjenja izdataka, što bi istovremeno sa padom javnih prihoda u istom periodu, rezultiralo višim deficitom na nivou od 5,8% BDP-a u 2010. godini, da bi se u naredne dvije godine počeo smanjivati - na 3,2% BDP-a u 2011. godini i na 1,7% BDP-a u 2012. godini. Deficit bi bio finansiran pozajmica iz inostranih izvora i korišćenjem državnih depozita, što bi dovelo do povećanja javnog duga.

Ukoliko bi se desio krizni scenario u cilju obezbjeđivanja održivog funkcionisanja sistema javnih finansija bilo bi potrebno implementirati sledeće mjere:

• Implementacija dodatnih mjera štednje koje se tiču tekuće potrošnje u iznosu od 20 miliona eura;• Dalje smanjenje fonda zarada, putem racionalizacije javne uprave ili smanjenje bruto zarada.

Prostor za smanjenje u ovoj oblasti postoji, ali je ograničen Opštim kolektivnim ugovorom, koji bi bio predmet pregovora sa svim učesnicima u socijalnom dijalogu u Crnoj Gori;

• Smanjenje izdataka Kapitalnog budžeta za 30 miliona eura i• Preispitivanje poreske politike, u smislu povećanja poreskih stopa da bi se povećali izvorni prihodi

budžeta Crne Gore i lokalne samouprave. Povećanje stope poreza na dodatnu vrijednost za 1 procentni poen izazvalo bi dodatno povećanje prihoda u iznosu od 20 miliona eura, a dalje povećanje akciza za gorivo za 0,05 eura po litru, dovelo bi do povećanja akciza od oko 15 miliona eura.

5 DRŽAVNI DUG

133Državni dug

Državni dug Crne Gore, na kraju 2009. godine, prema podacima Ministarstva finansija, iznosio je 1.140,2 miliona eura ili 38,0% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu. U odnosu na kraj 2008. godine državni dug je uvećan za 27,4%.

Garancije Crne Gore iznose oko 106,2 milio-na eura, ili 3,5% BDP-a, odnosno 9,3% državnog duga. Državni dug čini oko 75,3% ukupno reali-zovanih budžetskih prihoda u 2008. godini (bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija). Dr-žavni dug sa dugom javnih preduzeća iznosio je 1.296,9 miliona eura ili 43,2% procijenjenog BDP-a (tabela 5.1).

Valutna struktura državnog duga je povoljna. Cjelokupan unutrašnji dug je u eurima, dok je od ukupnog spoljnjeg duga oko 82% u eurima, dok je dio obaveza prema Pariskom klubu povjerilaca, kao i obaveze po osnovu IDA kredita i dug prema EUROFIMA u drugim valutama.

Tabela 5.1Struktura javnog duga, u 000.000 eura

Ukupan državni dug1.140,2

38,0% BDP

Unutrašnji dug440,3

14,7% BDP

Spoljni dug699,9

23,3% BDP

Državni dug sa dugom javnih preduzeća

1296,9

43,2% BDP


Grafik 5.1Državni dug, % BDP-a

Grafik 5.2Valutna struktura spoljnjeg duga

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore


5.1. Unutrašnji dug

Na kraju 2009. godine, unutrašnji državni dug iznosio je 440,3 miliona eura i u odnosu na kraj 2008. godi-ne uvećan je za 27,3 miliona eura, ili 6,6%. Rast unutrašnjeg duga u toku 2009. godine uzrokovan je nastav-kom realizacije projekata Direkcije za saobraćaj u cilju rješavanja uskih grla u saobraćaju u iznosu od oko 47,2 miliona eura56, emisijom Državnih zapisa u iznosu od 49,6 miliona eura i povećanjem zaduženosti opština. S druge strane, unutrašnji dug je smanjen redovnom isplatom rate duga po osnovu stare devizne štednje u izno-su od 8,3 miliona eura, rate duga po osnovu obeštećenja u iznosu od 2,2 miliona eura, otplate kredita kod ko-mercijalnih banaka i nefinansijskih institucija, otplate preuzetog duga Željezničkog prevoza CG i Željezničke infrastrukture CG prema komercijalnim bankama, dobavljačima i po osnovu nesreće na Bioču u iznosu od oko 6,8 miliona eura, otplata preuzetog duga Radio televizije Crne Gore u iznosu od 4,1 miliona eura, kao i ot-plate redovnih rata po osnovu realizacije projekata Direkcije za saobraćaj u iznosu od 14,6 mil. eura.

U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bilježi dug po osnovu stare devizne štednje (24,5%), zatim oba-veze po osnovu obeštećenja (22,8%), dug lokalnih samouprava (14,0%). Zatim, 11,3% unutrašnjeg duga se od-nosilo na dug po osnovu državnih zapisa, 11,0% na dug po osnovu zaostalih penzija, 9,0% se odnosilo na kre-dite komercijalnih banaka, dok se 7,4% odnosilo na kredite nefinasnijskih institucija (tabela 5.2, grafik 5.3).

Tabela 5.2Struktura unutrašnjeg duga, 31. decembar 2009. godine

Kreditor Stanje duga u mil. eura

Učešće unutr. duga u procijenjenom BDP-u, %

% unutrašnjeg duga

% javnog duga

Stara devizna štednja 107,9 3,6 24,5 9,5

Dug lokalnih samouprava 61,7 2,1 14,0 5,4

Obaveze po osnovu obeštećenja* 100,2 3,3 22,8 8,8

Krediti kod poslovnih banaka 39,8 1,3 9,0 3,5

Krediti nefinansijskih institucija 32,6 1,1 7,4 2,9

Zaostale penzije 48,5 1,6 11,0 4,3

Državni zapisi 49,6 1,7 11,3 4,4

UKUPNO 440,3 14,7 100,0 38,6

* Emisija obveznica stečenih po osnovu Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja izvršena je 15.09.2008. godine u ukupnom iznosu od 105,0 miliona eura.


Ukupna obaveza po osnovu restitucije iznosi 100,2 miliona eura, što je za 16,6 miliona eura manje nego na kraju 2008. godine. Smanjenje iznosa duga po osnovu restitucije uzrokovano je isplatom obaveza u gotovi-ni i otkupom obveznica FO01 i FO0257 od strane Države na berzi. Vlada CG je, u cilju smanjenja unutrašnjeg duga, u januaru 2009. godine počela otkup obveznica restitucije, po osnovu obeštećenja bivših vlasnika, prije roka dospijeća, i do sada je otkupljeno oko 17,0 miliona eura obveznica, za šta je plaćeno oko 5,5 miliona eura.

56 Riječ je o tzv. izvođačkim kreditima Direkcije za saobraćaj - domaće građevinsko preduzeće izvrši radove u ugovorenom roku (finansira ih iz sopstvenih sredstava), a Direkcija za saobraćaj (tj. Vlada Crne Gore) otplaćuje kredit prema ugovorenom amor-tizacionom planu.

57 FO01 i FO02 – Obveznice Fonda za restituciju

135Državni dug

Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 49,6 milio-na eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku 2009. godine godine kroz sedam aukcija. U 2008. godini aukcija državnih zapisa nije bilo.

U cilju smanjenja unutrašnjeg duga, Vlada je u 2008. godini usvojila Odluku o otkupu obvezni-ca devizne štednje građana za 2016. i 2017. godi-nu, i do sada je otkupljeno obveznica u vrijednos-ti od 1,2 miliona eura, od čega u 2009. godini 0,5 miliona eura.

Dug opština iznosi oko 61,7 mil. eura, prema po-dacima dostavljenim od strane opština, što je za 19,3 miliona eura manje nego na kraju 2008. go-dine.

U toku 2009. godine otplaćeno je oko 53,0 milio-na eura glavnice i 3,1 miliona eura kamate duga prema rezidentima.

5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je, na kraju 2009. godine, iznosio 699,9 miliona eura ili 23,3% BDP-a. U odnosu na kraj 2008. go-dine spoljni dug je veći za 218,2 miliona eura ili 45,3%. Stanje ino duga uvećano je usljed preuzimanja duga Željezničke infrastrukture Crne Gore A.D. prema Češkoj eksportnoj banci (ČEB) u iznosu od 48,1 miliona eura, prema Evropskoj investicionoj banci (EIB) u iznosu od 7,0 miliona eura (sredstva još uvijek nijesu po-vlačena), Evropskoj banci za obnovu i razvoj (EBRD) u iznosu od 11,0 miliona eura (do sada je povučeno 8,9 mil), i preuzimanjem duga Željezničkog prevoza Crne Gore A.D. prema EUROFIMI u iznosu od 34,5 milio-na CHF. Osim toga, stanje ino duga uvećano je povlačenjem sredstava kredita kod Erste banke u iznosu 30,0 miliona eura, kredita kod Credit Suisse banke u iznosu od oko 90,3 miliona eura, kredita IBRD za projek-te „Katastar“, „Poljoprivreda“ i „Energetska efikasnost“ u iznosu od oko 1,9 miliona eura, Mađarskog kredi-ta u iznosu od 1,1 miliona eura, EBRD kredita za rehabilitaciju puteva u iznosu od oko 0,8 miliona eura, IDA kredita u iznosu od oko 0,7 miliona eura, sredstva kredita za finansiranje projekta „Nabavka specijalnih vo-zila za gašenje požara i spasavanje“ kod austrijske banke Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 9,1 miliona eura, EIB kredita za projekat rehabilitacije puteva u iznosu od 27,0 miliona eura, sredstva rob-nog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgorici u iznosu od 0,9 miliona eura, sredstva francuskog kredita za EPCG u iznosu od 0,5 miliona eura. Stanje duga je umanjeno po osnovu redovnih otplata glavni-ce nerezidentima u iznosu od oko 26,9 miliona eura. Pored toga, po osnovu kamate nerezidentima otplaće-no je oko 20,1 miliona eura.

Grafik 5.3Struktura unutrašnjeg duga, u 000 000 eura


Tabela 5.3 Struktura spoljnjeg duga u periodu januar-decembar 2009. godine

KreditorStanje duga

Spoljni dug/ BDP

Učešće u spoljnjem dugu

Učešće u javnom dugu

mil. eura % % %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 181,8 6,1% 26,0 15,9

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 6,9 0,2% 1,0 0,6

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora1 124,4 4,1% 17,8 10,9

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)2 53,9 1,8% 7,7 4,7

Evropska investiciona banka (EIB)3 62,3 2,1% 8,9 5,5

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 18,6 0,6% 2,7 1,6

Razvojna banka Savjeta Evrope 1,0 0,0% 0,1 0,1

Evropska Zajednica 5,5 0,2% 0,8 0,5

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)4 10,6 0,4% 1,5 0,9

Austrijski kredit 4,1 0,1% 0,6 0,4

Mađarski kredit 12,9 0,4% 1,8 1,1

Poljski kredit 11,7 0,4% 1,7 1,0

Societe Generale - Education IT 1,5 0,0% 0,2 0,1

Francuski kredit5 8,5 0,3% 1,2 0,7

EUROFIMA - dug Željeznice6 22,5 0,7% 3,2 2,0

Češki EXIM - dug Željeznice 43,4 1,4% 6,2 3,8

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG7 9,1 0,3% 1,3 0,8

Erste Bank 30,0 1,0% 4,3 2,6

Credit Suisse Bank 90,3 3,0% 12,9 7,9

Španski kredit za izgradnju deponije 0,9 0,0% 0,1 0,1

UKUPNO 699,9 23,3% 100,0 61,3

1 Iznos originalnog duga u eurima je 71%, američkim dolarima 26% i 3% u ostalim valutama.2 Originalni iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR). Korišćen je kurs XDR/EUR = 1.08863 Krediti EIB u ukupnom iznosu od 47,0 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (Monteput, Aerodromi CG i EPCG)

ne ulaze u iznos spoljnjeg duga, već se tretiraju kao garancije.4 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnadbijevanja koriste opštine, ali je prikazan u zbirnoj tabeli ino

duga.5 Robni kredit - EPCG6 Dug prema EUROFIMA je 34,5 miliona CHF, korišćen kurs 0,6617.7 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za MUP


U iznos spoljnjeg duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvaj-tu, Češkoj i Slovačkoj i UBS banci po osnovu obveznica izdatih u okviru Londonskog kluba. Dug prema vla-dama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ. Što se tiče API obveznica, oče-kuje se da će se početkom 2010. godine održati pregovori sa predstavnicima UBS banke, u cilju iznalaže nja mogućnosti za bilateralno rješavanje ovog pitanja. Ukupan iznos obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja vjerovatno će iznositi oko 1% BDP-a i uključen je u projekcije kretanja duga u periodu 2009-2012.

137Državni dug

U septembru 2009. godine održani su pregovori povodom rješavanja pitanja klirinškog duga Republike Al-banije prema bivšoj SFRJ, između predstavnika Ministarstva finansija Albanije i predstavnika svih zema lja sukcesora bivše SFRJ, na kojima je utvrđen iznos duga Republike Albanije prema Crnoj Gori, čiji će se način izmirivanja naknadno utvrditi bilateralnim sporazumom čije se potpisivanje očekuje početkom 2010. godi-ne.

Od ukupno raspoloživih kreditnih sredstava ostaje neangažovano po osnovu IDA kredita oko 9,5 miliona SDR, KfW kredita (vodosnabdijevanje faza II i III) 27,8 miliona eura, EBRD kredita za projekat rehabilitacije puteva u iznosu od oko 0,6 miliona eura, Poljskog kredita u iznosu od oko 0,3 miliona eura, Mađarskog kre-dita u iznosu od oko 2,1 miliona eura kao i preuzetih kredita Željeznice kod EIB u iznosu od 7,0 miliona eura i EBRD u iznosu od 2,1 miliona eura, sredstva robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgori-ci u iznosu od 4,1 miliona eura, sredstva robnog kredita Erste Bank iz Austrije u iznosu od 6,0 miliona eura, kredita Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) za projekat „Katastar“ u iznosu od 10,6 miliona eura, „Energetska efikasnost“ u iznosu od 6,1 miliona eura, projekat „Poljoprivreda“ u iznosu od 10,0 miliona eura, projekat „Zdravstvo“ u iznosu od 5,1 miliona eura, kao i 5,0 miliona eura za projekat otpadne vode iz kredita Evropske investicione banke (EIB), sredstva u iznosu od 27,0 miliona eura za projekat „Čvrsti otpad“ iz kre-dita EIB, sredstva kredita EIB za projekat rehabilitacije puteva u iznosu od 7,0 miliona eura, sredstva kredi-ta za finansiranje projekta „Nabavka specijalnih vozila za gašenje požara i spasavanje“ kod austrijske banke Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 12,9 miliona eura. Shodno navedenom, ukupan iznos raspoloživih a nepovučenih sredstava je oko 144,1 miliona eura.

U toku 2009. godine potpisan je Ugovor o kreditu za finansiranje projekta „Nabavka specijalnih vozila za gaš-enje požara i spasavanje“ sa austrijskom bankom Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 22,0 miliona eura, Ugovor o kreditu sa IBRD za finansiranje Projekta institucionalnog razvoja i jačanja poljopri-vrede u iznosu od 11,0 miliona eura, Ugovor o dodatnom finansiranju za Projekat unapređivanja zdravstva u Crnoj Gori sa IBRD, u iznosu od 5,1 miliona eura, Ugovor o kreditu za finansiranje budžetske potrošnje u iznosu od 90,0 miliona eura sa Credit Suisse, Ugovor o kreditu za finansiranje budžetske potrošnje u izno-su od 30,0 miliona eura sa Erste Bank, Austrija, Ugovor o kreditu sa EIB za Projekat odlaganja čvrstog ot-pada u iznosu od 27,0 miliona eura, Ugovor o kreditu za finansiranje projekta „Putevi i mostovi A3“ u izno-su od 30,0 miliona eura, Ugovor o garanciji sa EIB za kreditiranje projekata malih i srednjih preduzeća preko poslovnih banaka, u iznosu od 91,0 miliona eura, Ugovore o garanciji sa KfW za kredit za Opporunity ban-ku (Erste banku) u iznosu od 15,0 miliona eura i NLB Montenegrobanku u iznosu od 16,0 miliona eura, Ugo-vor o garanciji sa EBRD za kredit za realizaciju projekta za Željeznicu, faza III u iznosu od 4,0 miliona eura, Ugovor o garanciji sa OTP Bank za kreditnu podršku Kombinatu aluminijuma Podgorica u iznosu od 49,68 miliona eura.

5.3. Projekcija i održivost državnog duga

U sljedećoj tabeli je prikazana projekcija Ministarstva finansija o kretanju državnog duga u periodu 2009-2012. godina u cilju procjene održivosti duga. Procjena je izvršena na osnovu preuzetih zakonskih i ugovo-renih obaveza države.


Tabela 5.4Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, kraj 2010-2013. god.

2010. projekcija 2011. projekcija 2012. projekcija 2013. projekcija

Inostrani dug (u mil eura) 856,2 964,2 970,0 968,0

Inostrani dug (u % BDP-a*) 26,7% 28,3% 26,4% 24,4%

Unutrašnji dug (u mil eura) 408,3 354,8 284,7 243,2

Unutrašnji dug (u % BDP-a) 12,8% 10,4% 7,8% 6,1%

Ukupan dug (u mil eura) 1.264,5 1.319,0 1.254,7 1.211,2

Ukupan dug (u % BDP-a) 39,5% 38,7% 34,2% 30,5%

* Procijenjeni BDP u 2010. god. 3.201,4 mil. eur, u 2011. god. 3.412,3 mil. eur, u 2012. god. 3.671,6 mil. eur, a u 2013. god. 3.965,4 mil. eura


Pretpostavke na kojima se zasniva projekcija kretanja unutrašnjeg duga su sljedeće:

• otplata obaveza po osnovu restitucije će iznositi 0,5% BDP-a godišnje,• iznos otplate obaveze po osnovu zaostalih penzija biće 34,0 miliona eura godišnje i isplatiće se u pot-

punosti do kraja 2011. godine,• predviđena su i zaduženja u cilju finansiranja projekata Direkcije za saobraćaj, za rješavanje uskih

grla u saobraćaju, u iznosu od oko 53,3 miliona eura u 2010. godini i 20,7 miliona eura u 2011. godini,• iznos duga lokalnih samouprava će ostati na sadašnjem nivou,• otplata obaveze po osnovu devizne štednje iznosiće oko 14,0 miliona eura godišnje,• nije uzet u obzir otkup obveznica stare devizne štednje OB16 i OB1758 i DO16 i DO759.• neće biti preuzimanja dugova preduzeća.

Kod projekcije spoljnjeg duga nova zaduženja i transferni zajmovi su projektovani u skladu sa dogovorenim okvirom saradnje sa međunarodnim i bilateralnim kreditorima, i sredstva će se koristiti za projekte iz ob-lasti otpadnih voda, regionalnog vodosnadbijevanja, putne i željezničke infrastrukture i energetike. Kretanje ino duga projektovano je uz pretpostavku prosječnog četvorogodišnjeg povlačenja sredstava kredita. U 2010. godini dodato je zaduženje u iznosu od 150 miliona eura za finansiranje budžetskog deficita i otplate kredi-ta i u 2011. godini dodatnih 100 miliona eura. U Ministarstvu finansija očekuju da će se finansiranje obezbi-jediti iz inostranih izvora.

Boks 5.1 – Planirana zaduživanja države u 2010. godini

Zakonom o budžetu za 2010. godinu predviđeno je zaduživanje Države kod: IBRD u iznosu od 3,5 miliona eura za finansiranje projekta „Zaštita osjetljivih turističkih oblasti“, Banke za razvoj Savjeta Evrope (CEB) u iznosu od 10,0 miliona eura za finansiranje projekta „Stanovi solidarnosti i rješavanja stambenih potreba građana i ublažavanja efekata ekonomske krize na sektor građevinarstva“, EBRD u iznosu od 30 miliona eura za potrebe Fonda za zaštitu depozita, kod EIB u iznosu od 25 miliona eura za

58 Obveznice devizne štednje građana koje dospijevaju 2016. i 2017. godine.59 Državne obveznice koje dospijevaju 2016. i 2017. godine.

139Državni dug

finansiranje projekta „Otpadne vode“ i 5 miliona eura za finansiranje projekta „Rješavanje uskih grla u saobraćaju“.

Planirano je i potpisivanje bilateralnih i multilateralnih kredita namijenjenih potrebi zaštite spomenika kulture na Cetinju u iznosu od 5 miliona eura. Osim navedenog, budžetom za 2010. godinu planirano je zaduživanje u cilju obezbjeđivanja sredstava za finansiranje budžeta, otplatu duga i podršku bankarskom sektoru u iznosu do 200 miliona eura.

Kada je riječ o garancijama Države, planirano je izdavanje garancija u ukupnom iznosu od 202 miliona eura, od čega se 140 miliona eura odnosi na garancije za kredite za podršku privredi, 15 miliona eura za kredit za Željeznicu kod EBRD, 7 miliona eura kredit za Željeznicu kod EIB, kao i 40 miliona eura za kredit za nabavku novih brodova kod kineske Export banke, a čiji je korisnik Crnogorska plovidba AD Kotor.

Održivost duga je situacija gdje je dužnik u mogućnosti da servisira dug bez većih korekcija svojih prihoda i rashoda, i održivost se uglavnom testira prema kretanjima BDP-a, inflacije, kamatne stope, valutnog kursa i budžetskih prihoda (primarnog balansa). Po istraživanjima MMF o dužničkim krizama srednje razvijenih zemalja u posljednjih 30 godina, vjerovatnoća zemlje sa odnosom dug/BDP od oko 40% da dođe u dužnič-ku krizu je ispod 20%, dok npr. kod koeficijenta dug/BDP od 80% vjerovatnoća je 50%. Granica koja se smat-ra sigurnom, kod srednje razvijenih zemalja, je učešće duga u BDP od 15 do 20% BDP, dok je prosječni odnos duga i BDP kod 8 zemalja koje su posljednjih desetak godina došle u dužničku krizu ili morale da refinansi-raju dug bio 62%. Međutim, treba imati u vidu da je pod uticajem globalne finansijske krize u velikom broju zemalja porastao stepen zaduženosti.

U 2009. godini Vlada Crne Gore je izdala garan-cije u vrijednosti 303,7 miliona eura. Ukoliko bi se one uzele u obzir, ukupan državni dug sa ga-rancijama iznosi 48,1% BDP-a, što je i dalje is-pod Mastrihtskog kriterijuma, ali sugeriše na po-većan oprez prilikom budućih zaduživanja. Kako se garancije odnose na kredite međunarodnih fi-nansijskih organizacija, spoljni dug sa garanci-jama iznosi 33,4% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu.

Otplata duga (glavnice i kamate) rezidentima i nerezidentima u 2009. godini uključujući i otpla-te obaveza iz prethodnih godina iznosila je 150,4 miliona eura. Budžetom za 2010. godinu pred-viđeno je da otplata duga rezidentima i nerezi-dentima, uključujući i obaveze iz prethodnog pe-rioda, bude 159,9 miliona eura.

Grafik 5.4Izdate garancije u 2009. godini, mil. eura



Prosječna fiksna kamatna stopa na kredite među-narodnih finansijskih institucija iznosi 3,21%, dok je varijabilna stopa većinom vezana za kre-tanje EURIBOR-a i LIBORA-a.

Boks 5.2 – Komparacija pokazatelja zaduženosti

Prema metodologiji Svjetske banke (Debt Reporting System) učešće spoljnjeg duga u bruto domaćem proizvodu koje iznosi manje od 30% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 30% do 50% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće preko 50% visoko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 23,3% učešća spoljnjeg duga u BDP-u spada u nisko zadužene zemlje.

U odnosu na bruto domaći proizvod procijenjen za 2009. godinu javni dug60 Crne Gore, na kraju 2009. godine, iznosi 38%. Ovo je značajno niže od definisanog fiskalnog kriterijuma, maksimalno dozvolje-

nog javnog duga Evropske unije, čime Crna Gora ispunjava jedan od Mastrihtskih kriterijuma, kojim je propisano da ukupan dug ne smije preći 60% bruto domaćeg proizvoda. Ovaj indikator se smat ra najvažnijim indikatorom održivosti duga. Naime, učeš će javnog duga u BDP-u koji iznosi manje od 48% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 48% do 80% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće preko 80% vi-soko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 38% učešća javnog duga u BDP spada u nisko zadužene zemlje. Na graficima 1 i 2 prikazano je učešće javnog duga u BDP-u Crne Gore, zemalja regiona i zemalja Eurozone.

60 Svjetska banka računa javni dug kao dug Vlade (Vlada sa fondovima i lokalna samouprava) i garancije za preduzeća

Grafik 5.5Otplata duga u 2009. i plan otplate u 2010. godini


Grafik 1Javni dug zemalja regiona*, % BDP-a

* Procjena za 2009. godinuIzvor: CIA, The World Factbook

141Državni dug

U odnosu na izvoz roba i usluga javni dug je iznosio 126,2%, što ukazuje da Crna Gora spada u nisko zadužene zemlje, kada je ovaj indikator u pitanju, i da ima održivu dužničku poziciju. Prema metodologiji Svjetske banke učeš-će javnog duga u izvozu roba i usluga koji iznosi manje od 132% ukazuje na nisko zaduženu zem-lju, od 132% do 220% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće preko 220% visoko za du-ženu zemlju.

Prema metodologiji Svjetske ban-ke učešće spoljnjeg duga u izvozu roba i usluga koji iznosi manje od 165% ukazuje na nisko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 70,9% učešća spoljnjeg duga u izvozu roba i usluga spada u nisko zadužene zemlje.

Tabela 1 Kriterijum zaduženosti i pozicija Crne Gore

Pokazatelj Visoko zadužene

Srednje zadužene

Nisko zadužene

Crna GoraI-XII 2009.

Javni dug/BDP Racio>48% 48%<Racio≤80% 80%≤Racio 38,0%

Spoljni dug/BDP Racio>50% 30%<Racio≤50% 50%≤Racio 23,3%

Javni dug/Izvoz * Racio>220% 132%<Racio≤220% 132%≤Racio 126,2%

Spoljni dug/Izvoz ** Racio>275% 165%<Racio≤275% 165%≤Racio 70,9%

* Izvoz roba i usluga** Isto.

Grafik 2Javni dug zemalja članica eurozone i Crne Gore, % BDP

Izvor: CIA, The World Factbook

6 EKSTERNI SEKTOR

145Eksterni sektor

U uslovima globalne recesije, manje domaće i eksterne tražnje i negativnih privrednih kretanja u 2009. go-dini zabilježeno je smanjenje deficita tekućeg računa platnog bilansa. Platnobilansna kretanja u 2009. godini karakteriše pad spoljnotrgovinskog deficita, suficiti na računima usluga, dohotka i tekućih transfera, rekor-dan neto priliv stranih direktnih investicija i neto odliv na računima portfolio i ostalih investicija.

Kao rezultat ekonomske krize deficit tekućeg računa je u 2009. godini bio manji za 42,7% u odnosu na pre-thodnu godinu i iznosio je 896,3 miliona eura. Učešće deficita u BDP-u i dalje je visoko i iznosi 29,9%. Ma nji deficit tekućeg računa je prije svega posljedica smanjenja spoljnotrgovinskog deficita, koji je iznosio 1.371,5 miliona eura ili 34,1% manje nego u 2008. godini.

Tendencija pada izvoza i uvoza roba sa kraja 2008. godine nastavljena je i u 2009. godini. Pad izvoza i uvo-za bio je uslovljen padom proizvodnje i uvozne tražnje, kao i smanjenjem raspoloživosti inokapitala (kredita), što je rezultiralo padom obima robne razmjene sa inostranstvom za 35%. Stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 17,8%. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima te-kućeg računa iznosila je 34,7%, što je za 9,8 procentnih poena veća pokrivenost u odnosu na prethodnu go-dinu. Deficit tekućeg računa je bio u potpunosti finansiran neto prilivom SDI koje su iznosile 30,3% BDP-a.

Obim razmjene usluga u 2009. godini iznosio je 976,5 miliona eura i za 11,4% je manji od obima ostvarenog u 2008. godini. Pri tome ostvaren je suficit u iznosu od 384,5 miliona eura, što je za 3,7% manje nego u pre-thodnoj godini. Deficit na računu roba i usluga (direktne komponente BDP-a) iznosio je 32,9% procijenjenog BDP-a za 2009. godinu i njegovo učešće je manje u odnosu na 2008. godinu (54,5%).

Na računu faktorskih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 5,3 miliona eura i za 88,3% je manji nego u 2008. godini. Pozitivan trend zabilježen je na računu tekućih transfera, gdje je ostvaren suficit u iznosu od 85,4 miliona eura, i za 16,9% veći je od suficita ostvarenog u 2008. godini.

Trend rasta neto priliva stranih direktnih investicija nastavljen je i u 2009. godini, što je najvećim dijelom re-zultat značajnog priliva novčanih sredstva po osnovu privatizacije i dokapitalizacije EPCG. Prema prelimi-narnim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija u 2009. godini iznosio je 910,9 miliona eura ili 65,1% više nego u 2008. godini. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 1.068,4 miliona eura, što je za 30,8% više nego u 2008. godini. Visok priliv SDI u posljednjih nekoliko godina finansirao je deficit tekućeg računa platnog bilansa, ali problem je u strukturi priliva. Najveći priliv SDI u prethodnim godinama ostvaren je po osnovu privatizacije i prodaje nekretnina, a ovi resursi su ograničeni, što u budućnosti može dovesti do manjeg priliva. Jedini način održavanja (povećanja) priliva SDI je moguć povećanjem „greenfield“ investicija, posebno u sektoru proizvodnje, jer se na taj način otvaraju nova preduzeća i povećava izvoz, a sa-mim tim doprinosi poboljšanju salda tekućeg računa.


Na računu portfolio investicija u 2009. godini zabilježen je neto odliv od 41,9 miliona eura, dok je istovreme-no neto odliv na računu ostalih investicija iznosio 274,6 miliona eura, što je posljedica smanjenja zaduživa nja u inostranstvu.

Tabela 6.1 Platni bilans Crne Gore, u 000 eura

2008. 2009. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -1.564.286 -896.271 -42,70 -29,85

ROBE -2.082.340 -1.371.496 -34,14 -45,67

1. Izvoz 467.384 296.284 -36,61 9,87

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 433.158 276.982 -36,06 9,22

1.2 Prilagođavanje obuhvata 34.226 19.302 -43,60 0,64

2. Uvoz 2.549.724 1.667.780 -34,59 55,54

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 2.527.151 1.654.044 -34,55 55,08

2.2 Prilagođavanje obuhvata 22.573 13.737 -39,15 0,46

USLUGE 399.381 384.521 -3,72 12,80

1. Prihodi 750.591 680.487 -9,34 22,66

2. Rashodi 351.210 295.965 -15,73 9,86

DOHOCI 45.613 5.327 -88,32 0,18

1. Prihodi 168.642 162.722 -3,51 5,42

2. Rashodi 123.029 157.395 27,93 5,24

TEKUĆI TRANSFERI 73.060 85.377 16,86 2,84

1. Transferi u Crnu Goru 109.308 117.681 7,66 3,92

2. Transferi iz Crne Gore 36.248 32.304 -10,88 1,08

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 1.329.746 539.817 -59,40 17,98

1. RAČUN KAPITALA -463 1.959 0,07

2. FINANSIJSKI RAČUN 1.330.209 537.858 -59,57 17,91

1. Direktne investicije-neto 551.709 910.907 65,11 30,33

1.1. U inostranstvo -73.704 -32.890 -55,38 -1,10

1.2. U Crnu Goru 625.414 943.797 50,91 31,43

2. Portfolio investicije-neto -15.528 -41.851 169,52 -1,39

2.1. Sredstva -11.642 -38.261 228,66 -1,27

2.2. Obaveze -3.886 -3.590 -7,62 -0,12

3. Ostale investicije-neto 638.726 -274.607 -9,14

3.1. Sredstva -179.100 -310.673 73,46 -10,35

3.2. Obaveze 817.827 36.066 -95,59 1,20

4. Promjena rezervi CBCG 155.301 -56.590 -1,88

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 234.540 356.454

Izvor: CBCG

147Eksterni sektor

Boks 6.1 - Opšti i specijalni sistem trgovine – razlike u evidentiranju robe u carinskom skladištu

U statistici spoljne trgovine robama Monstat je koristio dva sistema za prikazivanje podataka: opšti i specijalni sistem trgovine. Razlika između ova dva sistema je u evidentiranju ulaska i izlaska robe iz carinskog skladišta. Uporedna analiza podataka o izvozu/uvozu Crne Gore (dobijenih iz carinskih deklaracija), prikazanih po oba sistema, pokazala je da je vrijednost uvoza robe po opštem sistemu trgovine, značajno manja od vrijednosti uvoza po specijalnom sistemu trgovine, što se može vidjeti u sljedećoj tabeli.

Tabela 1Robna razmjena Crne Gore po opštem i specijalnom sistemu trgovine u periodu 2007-2009. godina, u 000 eura

2007. Izvoz Uvoz Saldo

1. Opšti sistem trgovine 514.715 1.685.218 -1.170.503

2. Specijalni sistem trgovina 487.119 2.072.481 -1.585.361

Razlika (1-2) 27.595 -387.263 414.858

2008.



Razlika (1-2) 51.528 -540.510 592.038

2009.*



Razlika (1-2) 25.037 -337.548 362.586

* Preliminarni podaci po opštem i specijalnom sistemu trgovine za 2009. godinu, jer su konačni podaci raspoloživi samo po specijalnom sistemu trgovine

Izvor: Monstat

Vrijednosti izvoza/uvoza prikazane po opštem sistemu trgovine trebalo bi da su približno iste ili neznatno veće od vrijednosti prikazanih po specijalnom sistemu trgovine. Međutim, značajna razlika između vrijednosti uvoza robe prikazanog prema oba sistema ukazuje na ozbiljnu narušenost kvaliteta podataka. Uvoz robe po opšem sistemu u 2009. godini je za 337,5 miliona eura manji od uvoza prikazanog po specijalnom sistemu trgovine, u 2008. godini za 540,5 miliona eura, a u 2007. godini za 387,3 miliona eura. U nastavku slijedi tabela u kojoj se vidi značajna razlika između evidentiranja ulaska robe iz inostranstva u carinsko skladište (obuhvaćeno opštim sistemom trgovine) i stavljanja robe u slobodan promet nakon carinskog skladištenja (obuhvaćeno specijalnim sistemom trgovine).

Kao što se vidi u tabeli 2, postoji velika razlika između evidentiranja ulaska robe u carinsko skladište i stavljanja robe u slobodan promet nakon skladištenja. Prema podacima Monstat-a za 2009. godinu, dobijenih iz carinskih deklaracija, evidentirano je da je uvezeno robe u carinsko skladište u vrijednosti od 82,4 miliona eura, dok je u istom periodu iz carinskog skladišta u slobodan promet stavljeno robe u vrijednosti 420,4 miliona eura, što je pet puta više robe nego što je evidentirano da je ušlo u skladište. Razlike su znatno veće u 2007. i 2008. godini kada je i uvoz robe bio veći u odnosu na 2009. godinu.


6.1. Tekući račun platnog bilansa

Kretanja na tekućem računu platnog bilansa su, kao i u prethodnim godinama, najviše zavisila od kretanja na računu roba. Usljed pada spoljnotrgovinskog deficita došlo je do smanjenja deficita tekućeg računa. Smanje-nju deficita doprinijeli su i pozitivni rezultati na ostalim podračunima tekućeg računa.

Tabela 6.2 Tekući račun platnog bilansa, u 000 eura

2006. 2007. 2008. 2009. Promjena u % (2009/2008)

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -531.207 -1.060.643 -1.564.286 -896.271 -42,70

1. ROBE -849.325 -1.574.180 -2.082.340 -1.371.496 -34,14

1.1. Izvoz 648.327 515.816 467.384 296.284 -36,61

1.2.Uvoz 1.497.651 2.089.996 2.549.724 1.667.780 -34,59

2. USLUGE 197.099 438.994 399.381 384.521 -3,72

2.1. Prihodi 418.036 672.973 750.591 680.487 -9,34

2.2. Rashodi 220.937 233.979 351.210 295.965 -15,73

3. DOHOCI 30.800 15.164 45.613 5.327 -88,32

3.1. Prihodi 65.334 89.240 168.642 162.722 -3,51

3.2. Rashodi 34.534 74.076 123.029 157.395 27,93

4. TEKUĆI TRANSFERI 90.220 59.379 73.060 85.377 16,86

4.1. Transferi u Crnu Goru 108.555 100.761 109.308 117.681 7,66

4.2. Transferi iz Crne Gore 18.336 41.381 36.248 32.304 -10,88

Izvor: CBCG

Tabela 2Evidentiranje robe u carinskom skladištu, u milionima eura

Carinske procedure 2007. 2008. 2009.

7100 Postupak carinskog skladištenja bez prethodnog postupka (obuhvaćeno opštim sistemom trgovine) 68,32 86,93 82,37

4071 Stavljanje u slobodan promet robe nakon postupka carinskog skladištenja (obuhvaćeno specijalnim sistemom trgovine) 472,49 627,92 420,40

Razlika (7100 - 4071) -404,17 -540.99 -338.03

Izvor: Monstat

149Eksterni sektor

Boks 6.2 – Uporedna (mirror) analiza spoljne trgovine

U cilju dobijanja vjerodostojnih statističkih podataka i njihove provjere statističari veoma često upotrebljavaju tzv. uporednu („mirror“) analizu. Uporednom analizom se želi dokazati da li postoje razlike u iznosima koje se bilježe u različitim zemljama, a koje se tiču iste pojave.

U podacima Monstat-a o robnoj razmjeni Crne Gore sa inostranstvom postoje određene asimetrije u odnosu na podatke koje su prikazali nacionalni statistički zavodi zemalja partnera. Analiza podataka je koncentrisana na zemlje koje su bile glavni spoljnotrgovinski partneri Crne Gore u 2008. i 2009. godini. Prema podacima Monstat-a, izvoz Crne Gore u Srbiju u 2008. godini iznosio je 107,8 miliona eura, dok je zabilježena vrijednost uvoza Srbije iz Crne Gore od strane Republičkog zavoda za statistiku Srbije iznosila 137,3 miliona eura (razlika 29,5 miliona eura). Što se tiče izvoza Crne Gore u 2008. godini, nakon Srbije, velika asimetrija zabilježena je i u razmjeni sa Grčkom i to 11,7 miliona eura. U izvozu u 2009. godini, najveća razlika u apsolutnim iznosima je u podacima sa Srbijom koja je iznosila 45,7 miliona eura, zatim slijede Hrvatska i Italija sa razlikama od 28,8 i 11,9 miliona eura, što se može vidjeti u sljedećoj tabeli.

Tabela 1Uporedna analiza izvoza Crne Gore odnosno uvoz zemalja partnera iz Crne Gore u 2008. i 2009. godini, u milionima eura

Zemlja

2008. 2009.

Izvoz (Monstat)

Statistika zemalja

RazlikaIzvoz

(Monstat)Statistika zemalja

Razlika

u apsolutnim

iznosimau %

u apsolutnim

iznosimau %

Srbija 107,81 137,30 29,49 -21,5 77,27 123,00 45,73 -37,2

Grčka 53,23 64,90 11,67 -18,0 47,80 37,54 10,25 27,3

Italija 130,56 124,21 6,35 5,1 32,95 44,87 11,93 -26,6

Mađarska 9,25 5,71 3,53 61,9 11,66 13,00 1,34 -10,3

Slovenija 37,35 39,97 2,62 -6,5 24,28 17,63 6,65 37,7

Hrvatska 6,62 4,71 1,91 40,7 9,12 37,93 28,80 -75,9

BiH 22,09 20,24 1,85 9,1 17,82 19,82 2,01 -10,1

Kosovo 15,45 14,07 1,38 9,8 16,26 12,35 3,91 31,7

Izvor: Monstat i nacionalni statistički zavodi

Velike razlike su prisutne kada posmatramo i uvoz, što je prikazano u sljedećoj tabeli.


Međunarodnu razmjenu roba u 2009. godini ka-rakterisao je nastavak pada izvoza roba iz pre-thodnih nekoliko godina, ali i značajan pad uvoza roba. Izvoz roba pao je za 36,6% dok je sma njenje uvoza iznosilo 34,6%. Učešće spoljnotrgovinskog deficita u BDP-u je i dalje visoko i iznosi 45,7%. U posmatranom periodu na računu usluga zabi-lježen je suficit u iznosu 384,5 miliona eura. Na računima dohotka i tekućih transfera suficit je iznosio 90,7 miliona eura.

Tabela 2 Uvoz Crne Gore odnosno izvoz zemalja partnera u Crnu Goru u 2008. i 2009. godini, u milionima eura

Zemlja

2008. 2009.

Uvoz (Monstat)

Statistika zemalja

RazlikaUvoz

(Monstat)Statistika zemalja

Razlika

u apsolutnim

iznosimau %

u apsolutnim

iznosimau %

Grčka 185,46 29,96 155,50 519,1 85,86 28,31 57,55 203,2

BiH 164,81 118,35 46,46 39,3 100,88 117,31 16,42 -14,0

Hrvatska 169,67 125,92 43,75 34,7 99,52 120,50 20,98 -17,4

Slovenija 161,30 120,46 40,84 33,9 89,17 87,41 1,76 2,0

Srbija 839,18 865,60 26,42 -3,1 505,50 598,70 93,20 -15,6

Njemačka 136,85 150,33 13,48 -9,0 104,02 74,40 29,62 39,8

Italija 193,19 205,49 12,29 -6,0 115,00 121,74 6,75 -5,5

Izvor: Monstat i nacionalni statistički zavodi

Sve ovo stvara ozbiljnu sumnju u tačnost podataka, a i MMF je u svom posljednjem dokumentu posvećenom Crnoj Gori, izrazio sumnju da postoji potcijenjenost podataka o izvozu.

Grafik 6.1Struktura tekućeg računa po kvartalima, u 000 eura

Izvor: CBCG

151Eksterni sektor

6.1.1. Robna razmjena61

Usljed smanjenja priliva kapitala u 2009. godini, prije svega zbog manjeg priliva novčanih sredstava (kroz kredite) kojim su stanovništvo i privreda u prethodnom periodu finansirali uvoz, zabilježen je pad robne razmjene sa inostranstvom. Prema podacima Monstat-a, spoljnotrgovinski deficit Crne Gore u 2009. godi-ni iznosio je 1.377,1 milion eura, što je za 34,2% manje nego u 2008. godini. Ukupna robna razmjena sa inostranstvom iznosila je 1.931 milion eura, što je značajno manje u poređenju sa 2008. godinom kad je izno-sila 2.960,3 miliona eura. U ukupnoj razmjeni učešće uvoza bilo je znatno veće i iznosilo je 86%, dok je udio izvoza samo 14%, što je pokazatelj niske konkurentnosti domaće privrede.

61 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgov-ine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstat-a za potrebe izrade platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).

Boks 6.3 – Uticaj finansijske krize na deficit tekućeg računa zemalja jugoistočne Evrope

Tekuća ekonomska i finansijska kriza uticala je na uravnoteženje platnog bilansa i smanjenje deficita tekućeg računa u većini zemalja. U zemljama Jugoistočne Evrope pad deficita tekućeg računa iznosio je u prosjeku 6,5%, dok je u većini zemalja deficit smanjen za polovinu – npr. u Turskoj na samo 2%

BDP-a. U zemljama centralne Evrope zabilježen je veći pad deficita od očekivanog – sa skoro 6% BDP-a u 2008. godini na prosječno 2% BDP-a u 2009. godini. Više faktora povezanih sa krizom uticalo je na ovu situaciju. Veliki pad domaće tražnje (naročito za automo-bilima i ostalim trajnim do-brima), zastoji u investicijama i građevinarstvu, uticali su na smanjenje uvoza. Kao rezultat pomenutog, ukupan uvoz je značajno opao u 2009. godini. Na smanjenje domaće tražnje dodatno su uticali ograničeni i skuplji izvori kapitala na fi-nansijskim tržištima. Baltičke zemlje, koje su naročito snažno pogođene krizom, prešle su iz dvocifrenih deficita u 2008. godini u suficite od 1,5–6% BDP-a u 2009. godini, što je promjena za oko 15 procentih poena u prosjeku.

Tabela 1 Deficit tekućeg računa platnog bilansa u izabranim zemljama u % BDP-a

Tekući račun platnog bilansa (u % BDP-a)

2008. 2009.* 2010.*

Slovenija -5,5 -1,6 -2,1

Estonija -9,3 3,0 3,3

Letonija -12,6 5,9 6,7

Litvanija -11,6 1,3 2,1

Bugarska -25,5 -12,3 -11,9

Hrvatska -9,4 -5,6 -5,7

Rumunija -12,4 -5,2 -5,7

Turska -5,7 -2,1 -4,0

Albanija -14,1 -12,8 -11,9

BiH -14,7 -8,8 -8,5

Makedonija -13,1 -11,3 -10,8

Srbija -17,3 -8,3 -7,8

* ProcjenaIzvor: IMF, World Economic Outlook, October 2009


Iako je spoljnotrgovinski deficit značajno sma-njen, njegov udio u BDP-u je i u 2009. godini ostao veoma visok. Svjetska ekonomska kriza je značajno uticala na smanjenje lične potrošnje, zbog čega je došlo do smanjenja uvoza roba širo-ke potrošnje. Takođe, odustajanje kompanija od kapitalnih investicija i smanjenje tražnje uticalo je na pad uvoza kapitalnih i intermedijarnih pro-izvoda. Pad industrijske proizvodnje u zem lji, kao i smanjen obim bankarskih kredita, dodatno su smanjili potražnju za inostranim proizvodima. Iako se smanjenje uvoza može posmatrati kao po-zitivan događaj, ono je istovremeno i pokazatelj negativnih trendova u privredi i pada investicio-ne aktivnosti. Posmatrano po kvartalima, u 2009. godini najveća pokrivenost uvoza izvozom bila je u prvom kvartalu (20,3%), dok je najmanja bila u drugom (12,5%).

Grafik 6.2Kretanja izvoza i uvoza roba po kvartalima u periodu 2005 - 2009. godina, u 000 eura

Grafik 6.3Pokrivenost robnog uvoza izvozom u periodu 2007- 2009. godina

Izvor: CBCG i Monstat

Izvor: Monstat

Boks 6.4 - Robna razmjena zemalja u regionu u 2009. godini

Ekonomska kriza je snažno pogodila sve zemlje u regionu što se odrazilo na robnu razmjenu ovih zemalja sa inostranstvom. Kroz pad spoljnotrgovinske razmjene na najbolji način se odslikava i pad cjelokupne privredne aktivnosti. Većina zemalja regiona imala je dvocifrene procentualne padove robne razmjene u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu. Nakon Crne Gore, najveći procentualni pad spoljnotrgovinske razmjene imale su Srbija (25,3%) i Hrvatska (25,2%), zatim slijede Makedonija

153Eksterni sektor

U 2009. godini nastavljena je tendencija pada vrijednosti izvoza karakteristična za prethodne godine. Uku-pan izvoz roba, prema podacima Monstat-a, iznosio je 277 miliona eura, što predstavlja pad od 36,1% u po-ređenju sa 2008. godinom. Pad izvoza roba bio je uslovljen padom cijena metala i smanjenjem proizvod nje. Smanjenje izvoza intermedijarnih proizvoda tj. proizvoda niskog stepena obrade pokazuje da se uvoznici, od-nosno industrije koje ih koriste, suočavaju sa snažnim padom tražnje. U strukturi izvoza, kao i u prethod-nim godinama, najveće je učešće aluminijuma i proizvoda od aluminijuma (41,1%), zatim slijede gvožđe i čelik (11,5%); piće, alkoholi i sirće (7,6%); reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi (7%) i drvo i proizvodi od drveta (4,9%). Navedenih pet proizvoda čine 72% ukup-nog izvoza. Slaba diferenciranost je ključni prob-lem crnogorskog izvoza. Najveći apsolutni pad vrijednosti izvoza imali su aluminijum i proizvo-di od aluminijuma (za 66,7 miliona eura, odnos-no 36,9%), gvožđe i čelik (53,3 miliona eura, od-nosno 62,6%) i proizvodi od gvožđa i čelika (11,4 miliona eura ili 59,9%). U 2009. godini najveći apsolutni rast vrijednosti izvoza imale su slje deće grupe proizvoda: reaktori, kotlovi, mašine, meha-nički uređaji i njihovi djelovi (za 4,4 miliona eura ili 29,4%), prerađevine od mesa, riba, ljuskara, mekušaca ili ostalih vodenih beskičmenjaka (za 1,3 miliona eura ili 55,2%) i proizvodi mlinske in-dustrije (za 895,8 hiljada eura).

(24,4%), Slovenija (23%), BiH (22,3%) i Albanija (10,1%). Najveći apsolutni pad robne razmjene imala je Slovenija u iznosu od 9,9 milijardi eura.

Na ovako značajno smanjenje robne razmjene uticao je kako uvoz tako i izvoz. Kumulativno posmatrano, izvoz svih odab-ranih zemalja u 2009. godini manji je za 20,2% u poređenju sa 2008. godinom, dok je uvoz zabilježio veći pad 25,8%. Sve zemlje su smanjile svoje spoljnotrgovinske deficite u odnosu na 2008. godinu.

Grafik 1Robna razmjena zemalja u regionu u 2008. i 2009. godini, u milionima eura

Izvor: Nacionalni statistički zavodi

Tabela 6.3

Struktura izvoza roba u 2009. godini, u 000 eura

Naziv Vrijednost Učešće u %

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 113.947,9 41,1

Gvožđe i čelik 31.848,7 11,5

Pića, alkoholi i sirće 21.029,8 7,6

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uredjaji i njihovi djelovi

19.347.0 7,0

Drvo i proizvodi od drveta;drveni ugalj 13.527,2 4,9

Farmaceutski proizvodi 8.971,3 3,2

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni voskovi

8.383,8 3,0

Proizvodi od gvožđa i čelika 7.629,1 2,8

Povrće, korijenje i krtole za jelo 3.706,0 1,3

Prerađevine od mesa, riba, ljuskara, mekušaca ili ostalih vodenih beskičmenjaka

3.564,6 1,3

Izvor: Monstat


U 2009. godini zabilježena je najmanja vrijed-nost izvoza aluminijuma i proizvoda od alumini-juma u poslednjih nekoliko godina u iznosu od 113,9 miliona eura, što je za 36,9% manje nego u 2008. godini, a za 55,3% manje nego u 2007. godini. Značajno smanjenje izvoza aluminiju-ma poslje dica je globalne ekonomske krize i nis-kih cijena aluminijuma na svjetskom tržištu, kao i sma njenja proizvodnje u KAP-u.

Zbog smanjenja tražnje i pada cijena gvožđa i če-lika na svjetskom tržištu, ostvaren je pad izvoza proizvoda grupe gvožđe i čelik za 62,6% u odnosu na 2008. godinu. Prosječna cijena čelika u 2009. godini je bila značajno ispod nivoa u prethodnoj godini, što ukazuje na veoma težak položaj proi-zvođača koji su direktno pogođeni krizom. Izvoz proizvoda grupe „reaktori, kotlovi, mašine i me-hanički uređaji i njihovi djelovi“ bilježi rast od 29,4%. Iako je cijena aluminijuma zabilježila po-rast u 2009. godini, znatno je niža od prosjeka u prethodnoj godini kada je dostizala vrijednosti veće od 3.000 dolara po toni (grafik 6.5).

Ekonomska kriza je generisala, posmatra-no u apsolutnim iznosima, značajniji pad uvoza roba od pada izvoza, što je uticalo na sma njenje spoljnotrgovinskog deficita. Prema podacima Monstat-a, uvoz robe u 2009. godini iznosio je 1.654 miliona eura, što je za 34,5% manje nego u prethodnoj godini. Na pad vrijednosti uvoza značajan uticaj ima smanjenje lične i investicio-ne potrošnje, ali i pad cijena uvoznih sirovina. Ta-kođe, jedan od faktora koji je uticao na pad uvoza je nemogućnost zaduživanja kompanija u zemlji i inostranstvu i na taj način finansiranja uvoza.

U strukturi uvoza i dalje je značajno učešće sirovina i opreme. U posmatranom periodu najviše je uvezeno proizvoda iz kategorija: „mineralna goriva, ulja i proizvodi njihove destilacije“, „reaktori, kotlovi, mašine i me-hanički uređaji“ i „električne mašine i oprema i njihovi djelovi“.

Grafik 6.4Kretanje izvoza aluminijuma i ukupnog izvoza, u 000 eura

Grafik 6.5Cijene metala na svjetskom tržištu u 2008. i 2009. godini


Izvor: Reuters

155Eksterni sektor

Uvoz proizvoda iz kategorije „mineralna gori-va, mineralna ulja i proizvodi njihove destilaci-je“ iznosio je 209,2 miliona eura ili 42,4% manje nego u 2008. godini, što je rezultat smanjenja ci-jena nafte i naftnih derivata, kao i manjeg uvoza električne energije. U okviru ove grupe proizvoda najviše je uvezeno ulja dobijenih od nafte i bitu-menoznih minerala 112,3 miliona eura, ili 47,4% manje nego u 2008. godini, i električne energije 68 miliona eura (manje za 40,4%). Iako su cije-ne nafte i električne energije na svjetskom tržištu imale trend rasta u 2009. godini, bile su značajno manje u poređenju sa prethodnom godinom (vidi grafik 6.6).

Uvoz proizvoda kategorije „reaktori, kotlovi, ma-šine i mehanički uređaji“ iznosio je 120 miliona eura i smanjen je za 54,1%. Pad uvoza ovih pro-izvoda rezultat je smanjenja građevinskih aktiv-nosti u kojoj se najviše koriste (radi se o uvozu građevinskih mašina). U posmatranom periodu uvoz električnih mašina i opreme i njihovih dje-lova iznosio je 117 miliona eura, što je za 34,1% manje nego u 2008. godini. Najveći pad uvoza u odnosu na prethodnu godinu, posmatrano u apsolutnim iznosima, imali su: vozila (za 155,7 miliona eura), mineralna goriva, ulja i proizvodi njihove destilacije (za 154,3 miliona eura), reak-tori kotlovi, mašine i mehanički uređaji (za 141,6 miliona eura). Uprkos velikom padu uvoza po-stoje grupe proizvoda kod kojih je zabilježen rast uvoza: farmaceutski proizvodi (rast od 5,8 milio-na eura), kafa, čaj i začini (5,3 miliona eura) i ne-organski hemijski proizvodi (5,2 miliona eura).

Pad svjetske privrede imao je snažan uticaj na najvažnije ekonomske partnere Crne Gore – zemlje Evropske Unije i CEFTA-e, što se odrazilo na promjene u regionalnoj strukturi izvoza i uvo-za roba u odnosu na 2008. godinu, kao i na pad ukupne robne razmjene sa većinom ovih zemalja. U 2009. godini izvoz u zemlje EU činio je 48,3% ukupnog izvoza i za 12,9 procentnih poena je manji nego u 2008. godini. Uvoz iz zemalja EU učestvuje sa 39,5% u ukupnom uvozu, što je za 1,6 procentnih poena manje nego u 2008. godini. Od zemalja EU, najviše roba izvezeno je u Grčku 47,8 miliona eura (17,3%),

Tabela 6.4 Struktura uvoza roba u 2009. godini, u 000 eura

Naziv Vrijednost Učešće u %

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni voskovi

209.219,1 12,6

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi

120.069,9 7,3

Električne mašine i oprema i njihovi djelovi 117.173,1 7,1

Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor

89.463,0 5,4

Meso i drugi klanični proizvodi za jelo 59.852,9 3,6

Proizvodi od gvožđa i čelika 59.596,7 3,6

Namještaj, posteljina, madraci, nosači madraca, jastuci i slični punjeni proizvodi; lampe i druga svijetleća tijela, na drugom mjestu nepomenuti ili uključeni; osvijetljeni znaci, osvijetljene pločica imenima i slično, montažne zgrade

54.064,7 3,3

Farmaceutski proizvodi 50.363,6 3,0

Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 48.902,7 3,0

Pića, alkoholi i sirće 46.652,3 2,8

Izvor: Monstat

Grafik 6.6Cijene energenata na svjetskom tržištu, 2007 – 2009. godina

Izvor: Reuters


Italiju 32,9 miliona (11,9%) i Sloveniju 24,3 milio-na eura (8,8%), dok je najviše robe uvezeno iz Ita-lije 115 miliona eura (7%), Njemačke 104 miliona eura (6,3%), Slovenije 89,2 miliona eura (5,4%), i Grčke 85,9 miliona eura (5,2%).

Izvoz roba u zemlje CEFTA-e iznosio je 46,2% ukupnog izvoza, što je za 9,5 procentnih poe-na veće učešće nego u 2008. godini. Najviše roba izvezeno je u Srbiju 77,3 miliona eura (27,9%), Bosnu i Hercegovinu 17,8 miliona (6,4%) i Ko-sovo 16,3 miliona eura (5,9%). Uvoz iz zemalja CEFTA-e činio je 44,5% ukupnog uvoza, što je za 4 procentna poena manje učešće nego u 2008. go-dini. Najviše robe uvezeno je iz Srbije 505,5 mili-ona eura (30,6%), BiH 100,9 miliona eura (6,1%) i Hrvatske 99,5 miliona eura (6%).

Tabela 6.5 Robna razmjena po zemljama u 2008. i 2009. godini, u hiljadama eura

IZVOZ UVOZ SALDO 2008. 2009. 2008. 2009. 2008. 2009.

EU (27) 265.311 133.827 1.039.792 653.995 -774.482 -520.168

Austrija 1.538 1.572 105.053 63.223 -103.515 -61.651

Grčka 53.225 47.797 185.455 85.862 -132.230 -38.065

Italija 130.563 32.945 193.195 114.996 -62.632 -82.051

Mađarska 9.248 11.660 54.710 22.456 -45.462 -10.797

Njemačka 16.218 2.581 136.849 104.018 -120.631 -101.437

Slovenija 37.355 24.276 161.297 89.170 -123.942 -64.894

CEFTA 158.778 127.920 1.227.203 736.799 -1.068.425 -608.879

Albanija 5.907 6.080 20.324 8.804 -14.417 -2.724

BiH 22.089 17.816 164.810 100.882 -142.721 -83.066

Hrvatska 6.620 9.124 169.665 99.525 -163.046 -90.401

Srbija 107.811 77.274 839.179 505.496 -731.368 -428.222

Makedonija 902 1.364 29.878 20.755 -28.976 -19.391

Moldavija 0 0 26 36 -26 -36

Kosovo 15.450 16.262 3.321 1.302 12.129 14.960

EFTA 1.810 256 122.606 60.185 -120.796 -59.929

Ostale zemlje 7.259 14.979 137.549 203.065 -130.290 -188.086

SAD 889 7.407 31.964 13.104 31.075 -5.697

Rusija 1.041 1.513 3.042 38.039 2.001 -36.526

UKUPNO: 433.158 276.982 2.527.151 1.654.044 -2.093.993 -1.377.062

Izvor: Monstat

Grafik 6.7Proizvodi koji su najviše uticali na pad izvoza odnosno uvoza roba, u milionima eura

Izvor: Monstat

157Eksterni sektor

Grafik 6.8Ukupna robna razmjena Crne Gore, po grupama zemalja


Ukupna robna razmjena Crne Gore sa inostran-stvom smanjena je za 34,8%, ali je taj pad bio ne-ujednačen. Sa zemljama EFTA62 sporazuma trgo-vinska razmjena je manja za 51,4%, što i nije tako značajno uzimajući u obzir mali obim razmjene. Trgovinska razmjena sa zemljama EU i CEFTA-e smanjena je za 39,6% i 37,6% respektivno. Po-smatrano pojedinačno po zemljama, Crna Gora je najveći deficit ostvarila u razmjeni sa Srbijom (428,2 miliona eura), Njemačkom (101,4 miliona eura), Hrvatskom (90,4 miliona eura) i Bosnom i Hercegovinom (83,1 milion eura).

Boks 6.5 - Indeks globalne konkurentnosti i pozicija Crne Gore

Indeks globalne konkurentnosti kreirao je Svjetski ekonomski forum i jedan je od najpoznatijih in-deksa konkurentnosti u svijetu. Zasniva se na istraživanjima koja obuhvataju širok spektar parame-tara koji utiču na konkurentnost jedne zemlje. Faktori koji utiču na konkurentnost grupisani su u 12 stubova konkurentnosti koji su grupisani u tri grupe: osnovni zahtjevi (institucije, infrastruk-tura, ma k ro ekonomska sta-bilnost i zdravstvo i osnovno obrazovanje), faktori povećanja efikasnosti (visoko obrazovanje i obuka, efikasnost tržišta do-bara, efikasnost tržišta rada, sofisticiranost finansijskog tržišta, tehnološka spremnost i veličina tržišta) i faktori ino-vativnosti i sofisticiranosti (sofi-sticiranost poslovnih procesa i inovacije). Značaj pojedinih grupa stubova konkurentnosti za zemlju zavisi od njene raz-vijenosti. Za najmanje raz-vijene zemlje najznačajnija je prva grupa stubova – osnovni zahtjevi, za srednje razvijene zemlje pored osnovnih zahtje-

62 Norveška, Island, Lihtenštajn i Švajcarska

Grafik 1Indeks globalne konkurentnosti Crne Gore prema stubovima konkurentnosti (ocjene od 1 do 7)

Izvor: Svjetski ekonomski forum


va veliki značaj imaju i faktori povećanja efikasnosti, dok su za razvijene zemlje od najvećeg značaja faktori povećanja efikasnosti i inovativnosti i sofisticiranosti. Za Crnu Goru, kao srednje razvijenu zemlju, pored osnovnih zahtjeva važni su i faktori povećanja efikasnosti.

Prema najnovijem izvještaju o globalnoj konkurentnosti, koji je objavljen u septembru 2009. godine, Crna Gora se nalazi na 62 mjestu od 133 zemlje pokrivene istraživanjem. Vrijednost indeksa konkurentnosti iznosi 4,1 od mogućih sedam poena. Prvo mjesto u posljednjem izvještaju Svjetskog ekonomskog foruma zauzima Švajcarska, koja je preuzela mjesto od SAD koje su zauzimale prvu poziciju u poslednje dvije godine, a lošiji rang je posljedica pogoršanja makroekonomske stabilnosti i manjih ocjena finansijskih tržišta. Crna Gora je u odnosu na 2008. godinu poboljšala svoju poziciju za tri mjesta. Od 12 stubova konkurentnosti pad je zabilježen jedino kod makroekonomske stabilnosti, gdje je ocjena iznosila 4,6 (u 2008. godini iznosila je 5,5). Crna Gora je najlošije ocijenjena za veličinu tržišta 2,2 poena, zatim infrastrukturu 3 i inovacije 3,3 poena. Najbolju ocjenu po stubovima konkurentnosti dobila je za zdravstvo i osnovno obrazovanje 5,8 i sofisticiranost finansijskog tržišta 5.

Pozitivna je činjenica da je Crna Gora u okviru stuba efikasnost tržišta dobara po kriterijumu atraktivnosti investicionog am bi je nta za strane direktne investicije ocijenjena ocjenom 5,6 i zauzela 18 poziciju na listi od 133 zemlje svijeta. U okviru stuba sofisticiranost finansi-jskog tržišta, prema kriterijumu ograničenosti kapitalnih toko-va CG je zauzela 17 poziciju (ocjena 5,4), dok je za zaštitu prava stranih investitora oci-jenjena 6,3 ( 24 pozicija).

Prema indeksu globalne kon-kurentnosti za 2009. godinu, u poređenju sa zemljama regio-na, Crna Gora je najbolje pozi-cionirana. Od zemalja regiona, samo su Crna Gora, Makedonija i Albanija ostvarile napredak u odnosu na 2008. godinu, dok su Srbija, Hrvatska i BiH lošije rangirane. Najlošije rangirana od zemalja regiona su BiH na 109. i Albanija 96 po-zicija. Hrvatska je zabilježila najlošiji rang u poslednjih osam godina koliko je prisutna u istraživanju (72 pozicija) i pala je za 11 pozicija u odnosu na 2008. godinu.

6.1.2. Usluge

Na računu usluga zabilježno je smanjenje suficita u poređenju sa prethodnom godinom, što je posljedica ma-njih prihoda. U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u 2009. godini ostvarila suficit u iznosu od 384,5 miliona eura, što je za 3,7% manje nego u 2008. godini. Ukupan obim razmjene usluga iznosio je 976,5 miliona eura i za 11,4% je manji u poređenju sa 2008. godinom.

Grafik 2Rang zemalja regiona prema indeksu globalne konkurentnosti (pozicije od 1-133)

Izvor: Svjetski ekonomski forum

159Eksterni sektor

Prihodi od usluga iznosili su 680,5 miliona eura i manji su za 9,3% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti putovanja - turizma 474,7 miliona eura, zatim transporta 99 miliona eura, ostalih poslovnih usluga 29,1 mi-lion eura i građevinskih usluga 27,7 miliona eura.

Rashodi od usluga iznosili su 296 miliona eura, što predstavlja smanjenje za 15,7%. Znatno sma-njenje investicija posebno u oblasti građevine uti-calo je na smanjenu potrebu za uslugama nerezi-denata. U strukturi rashoda najveće učešće ima-ju rashodi ostvareni po osnovu ostalih poslovnih usluga 73,6 miliona eura, gdje su najznačajniji rashodi po osnovu raznovrsnih poslovnih uslu-ga u iznosu od 60,1 milion eura. U pomenutoj kategoriji najveći rashodi ostvareni su po osno-vu plaćanja za pravne, računovodstvene i konsal-ting usluge 21,6 miliona eura; zatim arhitekton-ske, inženjerske i ostale tehničke usluge 14,7 mi-liona eura i usluge istraživanja i razvoja 11,3 mi-liona eura. Rashodi u oblasti transporta iznosi-li su 66,8 miliona eura. U oblasti građevinarstva rashodi su iznosili 41,4 miliona eura i za 36,3% su manji u poređenju sa 2008. godinom, dok su u oblasti putovanja iznosili 35,3 miliona eura.

Na računu transportnih usluga ostvaren je su-ficit u iznosu od 32,3 miliona eura. Transportni prihodi su iznosili 99 miliona eura, što je za 7,7% više nego u 2008. godini. Najveći prihodi ostvare-ni su u oblasti vazdušnog saobraćaja 36,9 miliona eura (37,3%) i pomorskog saobraćaja 35,8 miliona eura (36,1% ukupnih transportnih prihoda).

U oblasti pomorskog saobraćaja ostvareni su pri-hodi u iznosu od 35,8 miliona eura, što je za 1,9% više nego u prethodnoj godini, a posljedica je po-većanja prihoda ostvarenih po osnovu pruženih usluga u lukama, kao i većeg pretovara pojedinih vrsta tereta. Prihodi u vazdušnom saobraća-ju iznosili su 36,9 miliona eura, što je na približ-no istom nivou kao u 2008. godini. Posmatrajući strukturu prihoda u vazdušnom saobraćaju, za-bilježeno je povećanje prihoda po osnovu prevoza

Grafik 6.9Struktura prihoda od usluga u 2009. godini

Grafik 6.10Struktura rashoda po osnovu usluga u 2009. godini

Grafik 6.11Transportni prihodi u 2008/2009. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

. .


putnika za 12%, dok su smanjeni prihodi po osnovu prevoza robe za 73,6%. Povećanje prihoda po osnovu pre-voza putnika rezultat je uvođenja novih linija i ukidanja viza za zemlje potpisnice Šengenskog sporazuma. U oblasti drumskog saobraćaja ostvaren je prihod u iznosu od 10,3 miliona eura, što je za 20% više nego u 2008. godini, a rezultat je povećanja prihoda po osnovu prevoza robe za 29,4%.

Tabela 6.6 Struktura transportnih prihoda u 2008. i 2009. godini, u 000 eura

Vrsta saobraćaja 2008. % učešća 2009. % učešća Promjene u % ( 2009/2008)

Pomorski 35.125 38,18 35.795 36,14 1,91

Željeznički 4.713 5,12 5.580 5,63 18,39

Vazdušni 37.643 40,92 36.921 37,28 -1,92

Drumski 8.600 9,35 10.309 10,41 19,87

Ostalo 5.918 6,43 10.445 10,54 76,48

UKUPNO 92.000 99.050 7,66

Izvor: CBCG

Ukupni transportni rashodi iznosili su 66,8 mi-liona eura i manji su za 19,4%. Najveći rashodi ostvareni su u oblasti vazdušnog i drumskog sa-obraćaja. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu iznosili su 30,5 miliona eura, što je za 22,1% manje nego u 2008. godini.

U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su izno-sili 23 miliona eura ili 25% manje nego u 2008. godini, što je posljedica smanjenje robne razmje-ne sa inostranstvom. Učešće rashoda po osnovu transporta roba u ukupnom transportu iznosilo je 37,6%, dok je učešće rashoda po osnovu putnič-kog transporta iznosilo 29,2%.

Tabela 6.7 Struktura transportnih rashoda u 2008. i 2009. godine, u 000 eura

Vrsta saobraćaja 2008. Učešće u % 2009. Učešće u % Promjene u % (2009/2008)

Pomorski 8.707 10,51 8.188 12,26 -5,97

Željeznički 1.963 2,37 2.306 3,45 17,47

Vazdušni 39.113 47,20 30.480 45,64 -22,07

Drumski 30.629 36,96 22.969 34,40 -25,01

Ostalo 2.456 2,96 2.835 4,25 15,45

UKUPNO 82.868 100,00 66.778 100,00 -19,42

Izvor: CBCG

Grafik 6.12 Transportni rashodi u 2008. i 2009. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG

161Eksterni sektor

Prihodi od putovanja računaju se procjenom prihoda od turizma, koja se dopunjava sa podacima o pruženim zdravstveno-rekreativnim uslugama i potrošnjom u cilju školovanja. Ovi prihodi su važna stavka u platnom bilansu Crne Gore imajući u vidu značajnu ulogu u finansiranju spoljnotrgovinskog deficita. U 2009. godini procijenjeni prihodi od putovanja iznosili su 474,7 miliona eura, što je za 7,9% manje u poređenju sa prethod-nom godinom, što je posljedica smanjenja broja noćenja i smanjene potrošnje turista. Broj noćenja stranih tu-rista, prema podacima Monstat-a, bio je za 3,9 procenata manji nego u 2008. godini. Suficit ostvaren u oblasti putovanja u 2009. godini iznosio je 439,4 miliona eura, što je za 9,5% manje nego u 2008. godini.

U oblasti komunikacijskih usluga prihodi su iznosili 26,5 miliona eura. Najveći prihodi ostvareni su u ob-lasti telekomunikacija. Rashodi u ovoj oblasti iznosili su 17,3 miliona eura. Na računu komunikacijskih uslu-ga u 2009. godini ostvaren je suficit u iznosu od 9,1 milion eura, dok je u istom periodu prethodne godine su-ficit iznosio 22,5 miliona eura.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 29,1 milion eura, što je za 27,2% manje nego u 2008. godini. Najviše prihoda ostvareno je po osnovu pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 25,6 miliona eura. U po-smatranom periodu rashodi su iznosili 73,6 miliona eura. Za usluge iz oblasti prava, računovodstva i konsal-tinga plaćeno je 21,6 miliona eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana iznosili su 20,6 milio-na eura. Na računu ostalih poslovnih usluga u posmatranom periodu ostvaren je deficit u iznosu od 44,5 mi-liona eura, što je za 17,7% manje nego u 2008. godini.

Pad investicione aktivnosti u građevinarstvu uticao je na smanjenje prihoda i rashoda po osnovu građevin-skih usluga. Priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalacijama domaćih predu-zeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori, iznosio je 27,7 miliona eura, što je za 45,3% manje nego u 2008. go-dini. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom periodu iznosi-li su 41,4 miliona eura ili 36,3% manje nego u 2008. godini. U oblasti građevinskih usluga deficit je bio ma nji za 5,1% u odnosu na prethodnu godinu i iznosio je 13,7 miliona eura.

U 2009. godini rezidenti Crne Gore izdvojili su 13,4 miliona eura za međunarodne usluge osiguranja, dok su prihodi po ovom osnovu iznosili 3,8 miliona eura. U oblasti usluga osiguranja u posmatranom periodu ostva-ren je deficit u iznosu od 9,7 miliona eura, što je za 5,4% manje nego u 2008. godini.

6.1.3. Dohodak

U 2009. godini na računu faktorskih dohotka ostvaren je suficit u iznosu od 5,3 miliona eura, što je značaj-no manje od suficita ostvarenog u prethodnoj godini (45,6 miliona eura). Prihodi ostvareni po osnovu faktor-skih dohodaka iznosili su 162,7 miliona eura, što je za 3,5% manje nego u 2008. godini. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 155,7 miliona eura. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 7 miliona eura.

Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu iznosili su 157,4 miliona eura, što je za 27,9% više nego u 2008. godini. Rast rashoda rezultat je povećanja odliva po osnovu otplate kamata i isplaćenih dividendi. Od ukupnih rashoda, 151,4 miliona eura odnosilo se na dohotke ostvarene po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaganja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija), a 6 miliona eura se odnosilo na zarade ne-


rezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 86,3 miliona eura, što je za 2,1% manje nego u 2008. godini. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 65 miliona eura, što je značajno više u odnosu na 2008. godi-nu (29,2 miliona eura) i pokazuje da su strani in-vestitori u 2009. godini smanjili sklonost ka rein-vestiranju svog udjela u dobiti i više transferisali na svoje račune u inostranstvu.

6.1.4. Tekući transferi

Na računu tekućih transfera došlo je do povećanja suficita u poređenju sa prethodnom godinom, i to zbog bla-gog povećanja priliva po osnovu transfera i smanjenja odliva. Saldo tekućih transfera u 2009. godini iznosio je 85,4 miliona eura, što je za 16,9% više nego u 2008. godini.

Ukupan prihod po osnovu tekućih transfera u posmatranom periodu iznosio je 117,7 miliona eura, što je za 7,7% više u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi prihoda 102,9 miliona eura odnosilo se na ostale sekto-re, a na sektor država 14,8 miliona eura. Transferi ostalim sektorima bili su za 7,4% veći nego u 2008. godini. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 61,6 miliona eura odnosilo se na doznake iz inostranstva, dok je priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) iznosio je 41,2 miliona eura. U istom periodu rashodi tekućih transfera su iznosili 32,3 miliona eura, što je za 10,9% manje nego u prethod-noj godini. U strukturi rashoda na sektor država odnosilo se 9,5 miliona eura, a na ostale sektore 22,8 milio-na eura. U okviru transfera ostalih sektora, odliv po osnovu doznaka iznosio je 12,4 miliona eura, dok je od-liv po osnovu nasljedstva, poklona i raznih vrsta pomoći iznosio je 10,4 miliona eura, što je za 44,6% ma nje nego u 2008. godini.

Zanimljivo je istaći da je priliv novca u vidu transfera i faktorskih dohodaka iznosio 94,6% ukupnih sredsta-va koje je Crna Gora prihodovala izvozom robe u inostranstvo.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Kretanja na kapitalno-finansijskom računu u 2009. godini karakteriše rekordan priliv stranih direktnih in-vesticija i neto odliv na računima portfolio i ostalih investicija. U 2009. godini Crna Gora je ostvarila izu-zetno visok priliv stranih direktnih investicija. Neto priliv po osnovu stranih direktnih investicija (priliv mi-nus odliv), prema preliminarnim podacima, iznosio je 910,9 miliona eura, što je za 65,1% više nego u pre-thodnoj godini, dok je ukupan priliv iznosio 1.068,4 miliona eura. Povećanje neto priliva ostvareno je za-hvaljujući privatizaciji i dokapitalizaciji Elektroprivrede Crne Gore od strane italijanske kompanije „A2A“.

Grafik 6.13Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u 2009. godini

Izvor: CBCG

163Eksterni sektor

Prodaja akcija italijanskoj kompaniji je potvr-da da za dobre kompanije i projekte, i pored kri-ze, nije teško pronaći investitore i dobar je signal stranim investitorima za učešće u investicionim projektima od značaja za razvoj Crne Gore.

U posmatranom periodu najviše je investira-no u sektor energetike i bankarski sektor. Naj-veći priliv SDI ostvaren je po osnovu privatiza-cije i dokapitalizacije EPCG (41%) i dokapitaliza-cije i ulaganja u banakarski sektor (10%). Ukup-ne investicije u domaće kompanije i banke izno-sile su 735,4 miliona eura ili 181,3% više nego u prethodnoj godini, dok su ulaganja u nekretnine iznosila 170,5 miliona eura ili 46,7% manje nego u 2008. godini. U formi interkompanijskog duga realizovano je 161,9 miliona eura ili 28,8% manje nego u 2008. godini. Priliv novčanih sredstava po osnovu smanjenja kapitala u stranim bankama i preduzećima i prodaje nekretnina u inostranstvu iznosio je 571 hiljadu eura. Ako posmatramo re-gionalnu strukturu SDI, najveći priliv ostvaren je iz Italije (43%), zatim slijede Austrija (7,6%) i Ruska Federacija (6,2%).

Boks 6.6 - Trend kretanja stranih direktnih investicija u svijetu u 2009. godini63

Prema izvještaju UNCTAD-a, strane direktne investicije su tokom 2009. godine zabilježile oštar pad. Na globalnom nivou, pad priliva stranih direktnih invesicija iznosio je čak 39%, sa 1.700 milijardi dolara u 2008. godini na nešto malo iznad 1.000 milijardi dolara u 2009. godini. Pad su zabilježile sve tri velike grupe zemalja: razvijene, nerazvijene i zemlje u tranziciji. U razvijenim zemaljma značajan pad u prilivu

63 Izvor: UNCTAD - Global Investment Trends Monitor No. 2, January 2010

Grafik 6.14Neto priliv stranih direktnih investicija u 2008. i 2009. godini, u 000 eura

Grafik 6.15Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u periodu 2006-2009. godina, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


SDI je postojao i u 2008. godini i nastavljen je i u 2009. godini (oko 41%). Navjeći pad je registrovan u SAD, Velikoj Britaniji, Španiji, Francuskoj i Švedskoj. Priliv SDI u zemlje Evropske unije bio je za 29% manji nego u 2008. godini. Zemlje u razvoju bilježe ukupan pad od 35%, što je veoma veliki pad uzimajući u obzir da su u prethodnih šest godina bilježile konstantan rast priliva SDI. Region Zapadne Azije ostvario je najveći pad (43%). Tokovi SDI u zemlje Jugoistočne Evrope i Zajednice nezavisnih država takođe bilježe veliki pad (39%). Kod zemalja Jugoistočne Evrope ovakvom padu je značajno doprinijela i strukturna slabost ovih ekonomija, kao i to da su procesi privatizacije skoro završeni.

Posmatrano po strukturi, sve tri komponente SDI – vlasnički kapital, reinvestirane zarade i ostali kapital – su smanjene u 2009. godini. Najveće smanje-nje je ostvareno kod vlasničkog ulaganja, što je direktno pov-ezano sa dugoročnim strategi-jama investiranja transnacion-alnih kompanija koje je snažno pogodila kriza. Veliki pad je evidentan i kod greenfield in-vesticija. One su za 23% manje nego u 2008. godini. Procije-njeni oštar pad priliva SDI na-jbolje se vidi ukoliko se 2009. godina posmatra po kvartali-ma. Najoštriji pad je bio u pr-vom kvartalu. Zatim je uslijedio značajan oporavak u drugom

kvartalu i skoro ista vrijednost SDI u trećem kvartalu. Sve ove vrijednosti su značajno niže nego u istom periodu 2008. godine. UNCTAD je predvidio neznatan rast SDI u četvrtom kvartalu u odnosu na treći kvartal 2009. godine.

U 2010. godini UNCTAD predviđa skroman oporavak SDI. Očekuje se poboljšanje makroekonomskih uslova za međunarodno investiranje. Oporavak svjetske ekonomije i rast profita transnacionalnih kompanija već od drugog kvartala 2009. godine ohrabruju investitore da revidiraju svoje planove za investiranje i time doprinesu većem prilivu stranih direktnih investicija u 2010. godini.

Potencijali za priliv stranih investicija još uvijek nijesu iskorišćeni. Energetski sektor i turizam u Crnoj Gori imaju velike potencijale za privlačenje stranih investicija. U energetskom sektoru raspoloživi prirodni poten-cijali nisu efikasno iskorišćeni i Crna Gora za sada koristi nešto više od 17% energetskih potencijala. Pored hidropotencijala, Crna Gora ima mnogo neiskorišćenih potencijala obnovljivih izvora (energija vjetra, sunče-va energija, biomasa i biljni otpaci) koji se mogu valorizovati uz investiciona ulaganja. Potrebno je promijeni-ti strukturu stranih direktnih investicija u pravcu privlačenja investicija koje će dati veći doprinos budućem razvoju i izvozu. Treba nastojati da se u ukupnom prilivu SDI poveća učešće „greenfield“ investicija i preusm-jeriti strane investicije u izvozno orjentisane sektore. U tom cilju treba intenzivirati promociju investicionih mogućnosti Crne Gore, a naročito naglasiti prednosti CEFTA-e, koje omogućavaju da se djelimično prevaziđe problem malog domaćeg tržišta. Kao grane sa velikim neiskorišćenim potencijalom treba primarno promo-visati energetiku, drvno-prerađivačku industriju, prehrambenu industriju i dr.

Grafik 1Priliv stranih direktnih investicija po grupama zemalja, u milijardama dolara

165Eksterni sektor

Ukupan odliv stranih direktnih investicija u 2009. godini iznosio je 157,5 miliona eura, što je za 40,5% ma nje nego u 2008. godini. U strukturi odliva 34,7 miliona eura se odnosilo na smanjenje obaveza domaćih kom-panija po osnovu kredita uzetih kod matičnih kompanija. Odliv po osnovu nekretnina iznosio je 24,9 milio-na eura. U posmatranom periodu investicije rezidenata Crne Gore u strane banke i preduzeća iznosile su 29,1 milion eura, dok je odliv po osnovu povlačenje udjela stranog kapitala u domaćim bankama i preduzećima iznosio 68,8 miliona eura.

Boks 6.7 – Mjere zemalja u cilju privlačenja stranih direktnih investicija

U 2009. godini tokovi stranih direktnih investicija na globalnom nivou bili su snažno pogođeni svjetskom ekonomskom krizom. Prepoznajući značaj ovih investicija za oporavak nacionalnih ekonomija, mnoge zemlje su preduzele odgovarajuće mjere kako bi privukle što više stranih investicija i njihov nivo približile onom iz prethodnih godina. Samo u drugoj polovini 2009. godine, 51 država širom svijeta je realizovala brojne izmjene i prilagođavanja svojih ekonomskih politika u cilju poboljšanja priliva stranih direktnih investicija. Veliki dio promjena ekonomskih politika – kako u G20 tako i u ostalim zemljama –bio je u pravcu liberalizacije, promocije i olakšanja priliva stranih direktnih investicija. Mnoge zemlje su olakšale ulazak stranim investitorima na njihovo tržište. Isto tako, velike ekonomije su nastavile sa državnom pomoći kroz razne stimulativne pakete. Usvojene su mjere specifične za kompanije, sektore kao i međusektorske mjere. U cilju povećanja priliva SDI sklopljeni su brojni međunarodni investicioni, kao i bilateralni sporazumi. Međutim, neke zemlje su usvojile i ekonomske mjere koje ne idu u prilog SDI: nacionalizacija, eksproprijacija, nova ograničenja za strani kapital i druge nepopularne mjere. Mjere koje su za veliki broj zemalja bile zajedničke odnosile su se na razne međunarodne i bilateralne investicione sporazume, kao i na pakete državne pomoći privredi.

Tabela 1 Mjere izabranih evropskih zemalja u cilju povećanja priliva SDI

ZEMLJA

MJEREPOSEBNE MJERE OPŠTE MJERE

Međunarodni sporazumiLiberalizacija

ulaskaPromocija

Oporezivanje (posebne

mjere)

Promocija direktnog

ulaganja zemlje

Opšti pravni okvir

Državna pomoć

Oporezivanje (opšte mjere)

Bugarska x x

Grčka x x x

Češka x x

Kipar x x x x

Mađarska x x x

Rumunija x

Rusija x x

Estonija x x

Letonija x

Poljska x x

Slovačka x x

Slovenija x x

Bosna i Hercegovina

x

Makedonija x x

Srbija x

Velika Britanija

x x x

Izvor: UNCTAD - Investment Policy Monitor, December 2009


Vlada Crne Gore je u cilju privlačenja stranih direktnih investicija u 2006. godini usvojila Strategiju podsticanja stranih direktnih investicija Crne Gore. Strategija podsticanja stranih direktnih investicija fokusirana je na ključne investicione politike kroz primjenu fiskalnih, finansijskih i institucionalnih podsticajnih mjera, kao i ključne promotivne aktivnosti i stvaranje imidža Crne Gore kao atraktivne investicione destinacije. Strategija je usmjerena na strane investitore kao ciljnu grupu. Implementacija Strategije je vrlo kompleksan proces. Veliki broj mjera se realizuje kroz duži niz godina, njihovi efekti se procjenjuju samo na dugi rok. Mjere definisane strategijom podijeljene su na tri grupe: generalne strateške mjere, fokusirane strateške mjere i promotivne strateške mjere.

U periodu od kada se primjenjuje strategija, pa do kraja 2009. godine, mnoge mjere su realizovane, a brojne su nastavile da se primjenjuju. Na polju generalnih strateških mjera, kao najšireg okvira strategije, urađeno je dosta: unaprijeđeno je radno zakonodavstvo, potvrđeno je ili potpisano više bilateralnih investicionih sporazuma, puno je urađeno na reformi penzionog sistema, reformi tržišta rada, unaprijeđena je regulativa iz oblasti prava intelektualne svojine i dr. Fokusirane strateške mjere su značajno realizovane: unaprijeđen je finansijski sistem za strane investitore, smanjen je porez na dohodak fizičkih lica, smanjene su stope poreza na dividende i udjele u dobiti, smanjeno je poresko opterećenje na nivou lokalnih zajednica, usvojen je prostorni plan Crne Gore i lokalni prostorni planovi, usvojene su strategije razvoja turizma, saobraćaja, energetike, itd. Promotivne mjere su imale za cilj stvaranje pozitivnog imidža Crne Gore u inostranstvu i privlačenje stranih investitora. Organizovane su mnoge prezentacije, forumi, ostvareni kontakti sa potencijalnim strateškim investitorima i raznim međunarodnim organizacijama i institucijama. S obzirom da su uslovi investiranja manje više slični u većini privreda u tranziciji i da postoji jaka konkurencija u privlačenju SDI u budućnosti će od velikog značaja biti makroekonomska stabilnost, funkcionisanje tržišta, funkcionisanje pravnog sistema i institucija. Imajući u vidu da su SDI glavni izvor finansiranja visokog deficita tekućeg računa platnog bilansa i jedan od nosioca ekonomskog razvoja Crne Gore, u narednom periodu neophodno je intenzivirati aktivnosti promocije stranih investicija u cilju privlačenja strateških investitora za prioritetne razvojne projekte u turizmu, energetici i drugim oblastima.

Za razliku od stranih direktnih investicija, kod kojih je priliv kapitala postojaniji, portfolio investicije su sklo-nije brzom povlačenju u uslovima pogoršanja na finansijskim tržištima, što je dokazala i aktuelna kriza. Na računu portfolio investicija u posmatranom periodu ostvaren je neto odliv u iznosu od 41,9 miliona eura, što je više nego u 2008. godini kada je neto odliv iznosio 15,5 miliona eura. Ukupan priliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 47,2 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 89,1 milion eura.

U 2009. godini uočava se smanjenje zaduživanja kompanija u inostranstvu, što je posljedica skupih i ogra-ničenih izvora finansiranja. Neto odliv sredstava na računu ostalih investicija (kojim su obuhvaćeni kredi-ti, trgovinski krediti, gotovina i depoziti) iznosio je 274,6 miliona eura, za razliku od prethodne godine kada je ostvaren neto priliv (638,7 miliona eura). Priliv po osnovu uzetih kredita u inostranstvu u posmatranom periodu iznosio je 244,3 miliona eura, što je značajno manje od priliva ostvarenog u 2008. godini (816,2 mi-liona eura).

Na kraju decembra 2009. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru, u odnosu na 31. decembar 2008. godine, bila su veća za 56,6 miliona eura.

167Eksterni sektor

Boks 6.8 - Metodološke promjene u platnom bilansu

Spoljna trgovina robama

Podaci o spoljnoj trgovini robama u platnom bilansu Crne Gore za 2009. godinu prikazani su po specijalnom sistemu trgovine. CBCG je izvršila reviziju platnog bilansa za 2007. i 2008. godinu i ubuduće će za izradu platnog bilansa koristiti podatke o izvozu i uvozu robe prikazane po specijalnom sistemu trgovine. Revizija podataka je urađena u cilju poboljšanja tačnosti podataka o izvozu i uvozu robe koje proizvodi Monstat. Ove promjene dovode do toga da je, prema novim podacima za spoljnu trgovinu prikazanim po specijalnom sistemu trgovine, veći deficit tekućeg računa. Revidirani podaci za ostale komponente platnog bilansa zasnovani su na detaljnijim i potpunijim podacima i preporukama MMF-a. Međutim, postoji ozbiljna sumnja da je izvoz potcijenjen i samim tim deficit tekućeg računa viši od ostvarenog.

7 MEĐUNARODNA EKONOMIJA

171Međunarodna ekonomija

Globalna ekonomska kriza, najveća od Drugog svjetskog rata, tokom 2009. godine pokazuje znake uspora-vanja, naročito od drugog kvartala. Naime, u drugoj polovini 2009. godine privredna aktivnost na globalnom nivou pokazuje znake oporavka, mada postoji značajna neujednačenost brzine oporavka na nivou regiona. Globalna ekonomija je počela da se stabilizuje zahvaljujući, uglavnom, boljim finansijskim uslovima, koji su proistekli iz velikih vladinih intervencija i intervencija centralnih banaka, ali se očekuje da će proces oporav-ka biti spor i dug. Do sada prihvaćene mjere i prioriteti u borbi protiv krize su jačanje kapitala banaka i uspos-tavljanje kvalitetnijih kreditnih tokova. Prema procjenama MMF-a, globalni privredni rast u 2009. godini iznosio je -0,8%, što je u odnosu na 2008. godinu niže za 2,2 procentna poena. Prema projekcijama MMF-a, globalni rast svjetske ekonomije u 2010. godini, iznosiće oko 4%, što je za 0,75 procentna poena više u odno-su na prognozu iz oktobra 2009. godine.

Vođenjem ekspanzivne monetarne politike i pre-duzimanjem podsticajnih mjera u oblasti fiskal-ne politike od strane vodećih svjetskih ekonomi-ja, prekinut je period duboke krize i privrede ve-cine zemalja počele su u drugoj polovini 2009. go-dine da bilježe blagi oporavak.

Inflacija je u 2009. nastavila da opada usljed smanjenja cijena roba, pogoršanih uslova na tr-žištu rada i nižih privrednih aktivnosti. Godišnja stopa inflacije naprednih ekonomija u 2009. godi-ni iznosila je 0,1%, a u zemljama u razvoju 5,2%.

U cilju podsticanja privrednog rasta Centralne banke vodećih ekonomija su u prethodnom pe-riodu intervenisale na tržištu novca povećanjem likvidnosti.

Grafik 7.1Stope rasta realnog BDP-a

Izvor: MMF ,Regional Economic Outlook, January 2010


Prema procjenama MMF–a najrazvijene zemlje svijeta u 2009. godini imale su negativnu stopu rasta u izno-su od -3,2% (2,1% u 2010. godini), dok su zemlje u razvoju ostvarile pozitivnu stopu rasta od 2,6%.

Tabela 7.1 Makroekonomski pokazatelji, 2009-2010. godina

Rast realnog BDP 2009.* 2010.** CPI 2009 % 2010.**

Globalni rast -0,8 3,9

Razvijene zemlje -3,2 2,1 0,1 1,3

Zemlje u razvoju 2,1 6,0 5,2 6,2

* Procjena.** Projekcija.Izvor: World Economic Outlook, IMF, Januar 2010.

Negativna privredna kretanja na globalnom nivou u 2009. godini uslovila su značajan pad agregatne tražnje i rast nezaposlenosti, što je dovelo do slabljenja inflatornih pritisaka. Prema procjenama MMF-a, godišnja sto-pa inflacije u razvijenim zemljama iznosila je 0,1% u 2009. godini, dok se u 2010. očekuje rast stope inflaci-

je na 1,3%. U zemljama u razvoja u 2009. godini, stopa inflacije je iznosila 5,2%, dok se za 2010. go-dinu očekuje stopa od 6,2%.

Cijene sirove nafte na svjetskim tržištima su po-čele da rastu od početka 2009. godine, i to inten-zivnije od drugog kvartala. Krajem decembra 2009. godine cijena barela nafte iznosila je 79,4$ za barel, što je za oko dva puta više nego počet-kom godine. Prosječna cijena barela nafte tokom 2009. godine iznosila je 67$ za barel, dok se za 2010. godinu procjenjuje na 76$.

IEA (Međunarodna agencija za energetiku) je prethodnu prognozu koja se odnosi na tražnju za naftom u 2010. godini povećala za 70 000 bare-la dnevno, tako da sada iznosi 85,3 miliona ba-rela dnevno.

Grafik 7.2Kretanje cijena nafte

Izvor: ECB, Bloomberg i HWWI


Tabela 7.2. Pregled projekcija privrednog rasta svjetske ekonomije

Godišnja promjena

2007. 2008.Projekcija

Razlika u odnosu na Novembar 2008. WEO

Projekcije2009. 2010. 2009. 2010.

Svjetska proizvodnja 5,2 3,4 0,5 3,0 -1,7 -0,8Razvijene ekonomije 2,7 1,0 -2,0 1,1 -1,7 -0,5SAD 2,0 1,1 -1,6 1,6 -0,9 0,1Euro zona 2,6 1,0 -2,0 0,2 -1,5 -0,7Njemačka 2,5 1,3 -2,5 0,1 -1,7 -0,4Francuska 2,2 0,8 -1,9 0,7 -1,4 -0,8Italija 1,5 -0,6 -2,1 -0,1 -1,5 -0,1Španija 3,7 1,2 -1,7 -0,1 -1,0 -0,9Japan 2,4 -0,3 -2,6 0,6 -2,4 -0,5Ujedinjeno Kraljevstvo 3,0 0,7 -2,8 0,2 -1,5 -0,9Kanada 2,7 0,6 -1,2 1,6 -1,5 -1,4Druge razvijene zemlje 4,6 1,9 -2,4 2,2 -3,9 -1,0Novo industijalizovane azijske ekonomije 5,6 2,1 -3,9 3,1 -6,0 -1,1Ekonomije u razvoju 8,3 6,3 3,3 5,0 -1,8 -1,2Afrika 6,2 5,2 3,4 4,9 -1,4 -0,5Sub-Sahara 6,9 5,4 3,5 5,0 -1,6 -0,7Centralna i istočna Evropa 5,4 3,2 -0,4 2,5 -2,6 -1,3Zajednica Nezavisnih država (Komonvelt) 8,6 6,0 -0,4 2,2 -3,6 -2,3Rusija 8,1 6,2 -0,7 1,3 -4,2 -3,2Izuzimajući Rusiju 9,7 5,4 0,3 4,4 -1,3 -0,3Azijske zemlje u razvoju 10,6 7,8 5,5 6,9 -1,6 -1,1Kina 13,0 9,0 6,7 8,0 -1,8 -1,5Indija 9,3 7,3 5,1 6,5 -1,2 -0,3Asocijacija jugoistočnih azijskih zemalja (ASEAN) 6,3 5,4 2,7 4,1 -1,5 -1,3Bliski Istok 6,4 6,1 3,9 4,7 -1,5 -0,6Zapadna Hemisfera 5,7 4,6 1,1 3,0 -1,4 -1,0Brazil 5,7 5,8 1,8 3,5 -1,2 -1,0Meksiko 3,2 1,8 -0,3 2,1 -1,2 -1,4MemorandumEvropska unija 3,1 1,3 -1,8 0,5 -1,6 -0,8Svjetski rast zasnovan na tržišnim kursevima 3,8 2,2 -0,6 2,1 -1,7 -0,7Obim svijetske trgovine (robe i usluge) 7,2 4,1 -2,8 3,2 -4,8 -2,5UvozRazvijene ekonomije 4,5 1,5 -3,1 1,9 -3,0 -1,8Zemlje u razvoju 14,5 10,4 -2,2 5,8 -7,0 -3,6IzvozRazvijene ekonomije 5,9 3,1 -3,7 2,1 -5,0 -1,8Zemlje u razvoju 9,6 5,6 -0,8 5,4 -5,8 -3,5Cijene roba (u dolarima)Nafta 10,7 36,4 -48,5 20,0 -16,7 9,7Osim goriva (prosjek izračunat na osnovu pondera roba izvezenih na svjetskom nivou) 14,1 7,4 -29,1 7,3 -10,4 6,3

Potrošačke cijeneRazvijene ekonomije 2,1 3,5 0,3 0,8 -1,1 -0,8Zemlje u razvoju 6,4 9,2 5,8 5,0 -1,3 -0,5

Izvor: MMF April 2010.


7.1. Konjukturna kretanja

7.1.1. Razvijene zamlje

Sjedinjenje Američke Države (SAD)

U posljednjem kvartalu 2009. godine u SAD- u je zabilježen rast BDP –a od čak 5,9% na godišnjem nivou, što je ublažilo pad privredne aktivnosti za 2009. godinu. Prema prvim procjenama stopa privrednog rasta u 2009. godini iznosila je -2,9% na godišnjem nivou. Rast je ostvaren najviše zahvaljujući izvozu, oporavku sek-tora građevinarstva i rastu lične potrošnje.

U SAD-u je od početka recesije ostalo bez posla 8,4 miliona radnika, tako da je stopa nezaposlenosti krajem 2009. godine iznosila 9,7%. Veliki broj analitičara smatra da u narednom periodu slijedi veoma spor opora-vak tržišta rada. Vladine intervencije i blagi oporavak tržišta nekretnina u posljednjim mjesecima 2009. go-dine podsticali su privredni rast u SAD-u. Pozitivni pomaci su zabilježeni u oblasti zapošljavanja visoko ob-razovanog kadra i zdravstvenih radnika. Potrošnja domaćinstva na godišnjem nivou u 2009. godini poras-la je za 2%. Preduzete vladine mjere u „borbi“ protiv recesije i finansijske krize i istovremeno pad prihoda od poreza uslovilo je rast budžetskog deficita. Prema procjenama, na kraju fiskalne godine, deficit će premaši-ti 1.800 milijardi dolara.

U 2009. godini zabilježena je negativna stopa inflacije od -0,4% na godišnjem nivou, što je u najvećoj mje-ri rezultat pada cijena energenata i nekretnina i u odnosu na 2008. godinu bila je niža za 3,4 p.p. Ukoliko se isklju če cijene hrane i energije stopa inflacije iznosila je -1,8%.

Predlog budžeta za fiskalnu 2011. godinu, sadrži i 200 milijardi USD stimulacija, koje će uključivati poreske i kreditne podsticaje malim preduzećima. Planiran je deficit budžeta od 8,3% BDP-a za fiskalnu 2010. i čak 10,6% za fiskalnu 2011. godinu U srednjem roku, međutim, planira se uravnoteženje budžetskog deficita do nivoa od 4% BDP-a do 2014. godine.

Prema posljednjim procjenama MMF-a, u 2010. godini stopa privrednog rasta SAD-a će iznositi 2,1%.

Japan – Japanska privreda je ušla u recesiju 2008. godine nakon velikog pada izvoza uslijed globalne finansij-ske krize. U drugom kvartalu 2009. godine japanska privreda počinje da bilježi rast, ali će oporavak biti spor, uz visok javni dug, pad potrošačkih cijena i slabu domaću tražnju.

Iako je privredni rast japanske privrede u posmatranom periodu veoma nizak, u posljednjem kvartalu zabi-lježen je nešto viši rast od 1,1% na kvartalnom nivou. Prema procjenama, stopa privrednog rasta u 2009. go-dini iznosila je -5,3%, što je za 4,1 procentni poen niže u odnosu na 2008. godinu. Stopa inflacije i dalje opa-da, tako je u decembru 2009. godine na godišnjem nivou iznosila -1,7%, a stopa inflacije koja isključuje cije-ne hrane i energije iznosila je -1,2%.

Prema projekcijama MMF-a, japanska privreda će u 2010. godini imati stopu privrednog rasta od 1,7%.64

64 World Outlook Update, Januar 2010


Industrijska proizvodnja bilježi rast, prije svega kao posljedica rasta tražnje na međunarodnim tržištima i implementacije fiskalnih stimulusa koji su uticali na rast domaće tražnje, tako da je industrijska proizvod nja tokom 2009. godine porasla za 2,2%, pri čemu je taj rast ubrzan u poslednjem kvaratalu i iznosio je 3,6% u od-nosu na treći kvartal 2009. godine.

Međutim, produktivnost rada na kraju 2009. godine ostaje značajno niža, za oko 20%, u odnosu na njen mak-simum iz februara 2008. godine.

Tabela 7.3 Pregled najvažnijih makrekonomskih indikatora japanske ekonomije

2008. 2009.

Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

Realni BDP -2,7 -3,6 1,5 -0,1 0,9

Domaća tražnja 0,0 -3,0 -0,3 -0,5 0,4

Tražnja privatnog sektora -0,2 -3,3 -0,6 -0,4 0,3

Privatna potrošnja -0,5 -0,8 0,7 0,4 0,4

Nerezidencijalne investicije -1,1 -1,3 -0,6 -0,3 0,1

Rezidencijalne investicije 0,1 -0,2 -0,3 -0,2 -0,1

Zalihe privatnog sektora 1,3 -0,9 -0,4 -0,2 -0,1

Javna tražnja 0,2 0,3 0,3 -0,1 0,1

Javne investicije 0,0 0,1 0,3 -0,1 -0,1

Neto izvoz dobara i usluga -2,7 -0,6 1,8 0,3 0,5

Izvoz -2,7 -3,8 1,2 1,1 0,7

Uvoz 0,0 3,2 0,6 -0,8 -0,2

Nominalni BDP -1,3 -3,7 -0,1 -0,6 0,1

Izvor: Mjesečni izvještaj Banke Japana, mart 2010.

7.2. Evropska unija (EU)

U EU je u 2009. godini nastavljen trend pada privredne aktivnosti, koji je prema preliminarnim podacima u drugoj polovini godine nešto sporijeg intenziteta. Zvanični podaci ECB za 2009. godinu pokazuju da je sto-pa privrednog rasta na nivou EU bila negativna i iznosila je -4,2%, što je u odnosu na 2008. godinu niže za 3,4 p.p.

Inflacija u EU na godišnjem nivou, mjerena harmonizovanim indeksom potrošačkih cijena u 2009. godini iznosila je 1,0%, i bila je niža za 2,7 procentna poena u odnosu na 2008. godinu.

Stopa nezaposlenosti i dalje raste, tako da je u 2009. godini na nivou EU iznosila 8,9% i u odnosu na 2008. go-dinu bila je viša za 1,9 p.p (7,0%). U posmatranom periodu skoro u svim zemljama EU bio je prisutan trend rasta stope nezaposlenosti.


Evropska unija je predložila nacrt plana regulaci-je finansijskih tržišta, kojim bi trebalo da se po-veća sigurnost evropskog finansijskog sistema i institucija. Planom je predviđena strožija kontrola banaka, restriktivniji zahtjevi za kapitalom i veća transparentnost na tržištima derivata.

Prema najnovijim procjenama MMF- a ekonomi-je EU u 2010. godini očekuje pozitivna stopa ras-ta od 0,5%.

Boks 7.1 – Evropski monetarni fond

Grčka dužnička kriza je podstakla evropske zvaničnike na ideju o formiranju nove institucije - Evropskog monetarnog fonda, kako bi se spriječilo ugrožavanje stabilnosti EU zbog finansijskih problema jedne države članice. Evropski monetarni fond bi predstavljao evropski ekvivalent Međunarodnom Monetarnom Fondu.

Glavna uloga budućeg EMF-a bila bi preventivna i podrazumjevala bi zaštitu članica Eurozone koje imaju stabilne finansijske sisteme od negativnog uticaja onih članica koje u nekom periodu nisu u stanju da ostvare stabilnost. Budući fond bi raspolagao i strožijim mehanizmima kontrole i kažnjavanje zemalja članica koje ne poštuju pravila i koje zbog toga zapadaju u teškoće. Između ostalog, kažnjavanje bi podrazumjevalo obustavu korišćenja subvencija iz evropskih fondova, oduzimanje prava glasa na ministarskom nivou, a u krajnjoj mjeri i oduzimanje prava korišćenja Eura kao valute i privremeno izbacivanje iz Eurozone.

Iako EMF ne bi predstavljao direktnu konkurenciju MMF-u, osnivanjem ovog Fonda bi se smanjio uticaj MMF-a u Eurozoni i Evropska unija bi se samostalno suočavala sa problemima na svojoj teritoriji i uticala na stabilnost svoje valute.

Ipak treba istaći da postoji niz političkih i pravnih prepreka za osnivanje EMF-a, tako da u ovom trenutku djeluje malo vjerovatno njegovo osnivanje u bliskoj budućnosti. Glavna prepreka bi bila izmjena Lisabonskog ugovora, što bi zahtijevalo konsenzus članica koji ne bi bilo lako obezbijediti. Takođe, postoji i bojazan da bi EMF mogao postati jedan distributivni sistem, koji bi novac bogatih zemalja Unije prebacivao u one zemlje i zone koje imaju finansijskih teškoća.

7.2.1. Zemlje Evropske monetarne unije

U drugom dijelu 2009. godine na nivou eurozone zabilježen je blagi oporavak privredne aktivnosti, koji se pr-venstveno ogledao u rastu industrijske proizvodnje i izvoza. Međutim, recesija u većem broju zemalja eurozo-ne u prvih šest mjeseci 2009. godine uslovila je da stopa rasta BDP – a ove grupe zemalja u 2009. godini bude negativna i iznosi -4,9%, što predstavlja pad od 3,5 p.p. u odnosu na 2008. godinu. Kao pozitivni znaci prven-stveno se navode podaci o rastu privredne aktivnosti, u trećem kvartalu 2009. godine, dvije najveće ekono-mije eurozone (Njemačka i Francuska) i njihov zvaničan izlazak iz recesije. Ekonomski analitičari smatraju da je eurozona izvozno orjentisana privreda i da kada dođe do oporavka industrijske proizvodnje može se reći

Tabela 7.4 Projekcije

Eksterne pretpostavke 2010. 2011.

Inflacija u EU (dec. na dec.)* 1,3% 1,4%

Referentna kamatna stopa ECB (na kraju godine)* 1,25% 2,0%

Rast BDP-a u zoni eura* 1,4% 1,6%

Cijena uralske nafte po barelu (kraj godine, u USD) 80 88

* Izvor: Consensus Forecast.


da je najteži period prošao. Ekonomska i finansijska kriza dovela je do dodatnog pogoršanja deficita i odnosa javnog duga prema BDP-u u većini zemalja eurozone, stvarajući dodatni pritisak na javne finansije. Budžet-ski deficit na nivou eurozone je u 2009. iznosio 6,2% BDP-a, što je za 4,2 procentna poena više u odnosu na 2008. godinu (2,0%).

Stopa nezaposlenosti je od početka 2009. godine bila u porastu, tako da je u decembru iznosila 9,7% i bila je viša u odnosu na prethodni mjesec za 0,2 procentna poena.

Najvišu stopa nezaposlenosti u eurozoni u decembru 2009. godine imala je Španija od 19,5% i Irska 13,0%, a najnižu Holandija od 4,0%. Ekonomisti predviđaju da bi se rast stope nezaposlenosti mogao nastaviti i to-kom 2010. godine.

Harmonizovani indeks potrošačkih cijena, koji se koristi kao mjera za inflaciju na nivou eurozone u 2009. go-dine iznosio je 0,3% i u odnosu na 2008. godinu bio je niži za 3 p.p.

Najvišu stopu inflacije u eurozoni na godišnjem nivou u 2009. godini imale su: Malta (1,8%), Finska (1,6%), i Holandija (1,0%). Najnižu su imale: Irska (-1,7%), Poljska (-0,9%) i Španija (-0,3%).

Prema posljednjim projekcijama Eurostata prosječna godišnja inflacija u eurozoni u 2010. godini kretaće se između 1,5% i 2,1%. Procjenjuje se da će pad cijena nekretnina u 2010. godini i rast nezaposlenosti imati uti-caj na kretanje stope inflacije.

Prema procjenama MMF-a, stopa rasta BDP – a u 2010. godini na nivou eurozone iznosiće 1,0%, dok ECB predviđa stopu rasta između 0,4% i 1,2%, a za 2011. godinu od 0,5% - 2,5%.

7.2.2. Razvijene zemlje Evropske unije koje ne pripadaju Evropskoj monetarnoj uniji

Velika Britanija – Prema preliminarnim procjenama stopa privrednog rasta u 2009. godini u Velikoj Bri-taniji je iznosila -4,8%, što je u odnosu na 2008. godinu niži rast za 4,2 procentna poena. U posljednjem kvar-talu 2009. godine privredni rast je iznosio svega 0,1%, dok se od strane analitičara predviđao rast od 0,4%. Skroman rast BDP–a u poslednjem kvartalu ostvaren je najviše zahvaljujući rastu u sektoru industrijske pro-izvodnje i usluga. Kao uzroci ovako snažnog pada privredne aktivnosti tokom 2009. godine prvenstveno se navode: rekordni pad stope nezaposlenosti, lične potrošnje i izvoza. Banka Engleske je tokom 2009. godine implementirala set mjera tzv„ kvantitativnog olakšavanja“, kojim je uspjela kupiti oko 200 milijardi funti raz-ličitog oblika aktive povećavajući likvidnost banakarskog sistema i spuštajući svoju bazičnu stopu na istorij-ski minimum od 0,5 p.p. Međutim, tokom ove godine malo je vjerovatno da će Banka nastaviiti sa mjerama daljeg podsticanja likvidnosti, zbog straha od potencijalnih inflatornih pritisaka tokom 2010.

Stopa inflacije na godišnjem nivou u 2009. godini iznosila je 2,9%. Inflatorni pritisci se smanjuju kao poslje-dica recesije i rasta stope nezaposlenosti. Trend pada stope inflacije prisutan je od septembra 2008. godine, kada je zabilježena maksimalna stopa od 5,2%.

Danska - Tokom 2009. godine BDP je u Danskoj nastavio da pada tokom drugog kvartala i bio je 7% ma nji u odnosu na prethodnu godinu, odnosno 2,6% u odnosu na prethodni kvartal. Raspoloživi podaci za treći kvar-tal 2009. pokazuju da se pad zaustavio i predviđa se umjereni rast. Tokom 2009. je sprovedeno i stresno tes-tiranje koje je pokazalo da će prema osnovnom scenariju BDP-a u 2010. godini, prema optimističkoj prog-


nozi, porasti 1,2%, a prema pesimističkoj 0,9%. Prema procjeni MMF-a realni BDP će u 2010. godini poras-ti 0,9%. Stopa inflacije je i dalje na niskom nivou i krajem decembra iznosila je 1,2%. Očekuje se da će Nacio-nalna banka Danske dodatno sniziti referentnu kamatnu stopu u cilju podsticanja privredne aktivnosti u na-rednom periodu. Stopa nezaposlenosti je u oktobru 2009. iznosila 4,4%. Procjena MMF-a pokazuje da će ne-zaposlenost u 2010. godini biti na nivou od 4,2%.

7.2.3. Evropska unija – Nove članice

Zemlje Istočne Evrope u posljednjih nekoliko godine imale su značajan privredni rast, ali zbog finansijske krize koja se tokom 2009. godine proširila i na realni sektor u skoro svim zemljama je zabilježen pad pri-vredne aktivnosti. Analitičari smatraju da će ekonomski opravak ove grupe zemalja biti spor, jer je recesija u većini zemalja uslovila visok rast budžetskog deficita za čije pokriće će se morati donijeti odluke koje će ima-ti negativne posledice na domaću tražnju. Povećana izloženost ovih zemalja uticaju finansijske krize se ma-nifestuje kroz rast spoljne zaduženosti, teškoće sa očuvanjem deviznog kursa, kao i kroz smanjen priliv SDI.

Letonija je u 2009. godini zabilježila najviši pad privredne aktivnosti od 16,9%, u odnosu na 2008. godinu. Centralna banka Letonije predviđa da će se realni BDP smanjiti tokom 2010. godine za 2,5%. Godišnja sto-pa inflacije u 2009. godini iznosila je 4,2%, što je za 6,9 procentnih poena niže u odnosu na 2008. godinu. Budžetski deficit u posmatranom periodu iznosio je -8,3%, što je jedan od razloga zbog kojeg se Letonija ob-ratila EU i MMF- u za pomoć u iznosu od 11 milijardi dolara. Suficit tekućeg računa bilansa plaćanja je izno-sio 8,8% BDP-a (centralna banka Letonije predviđa da će suficit tekućeg računa bilansa plaćanja biti 11,3% BDP-a u 2010. godini), agregatni bilans roba i usluga je pozitivan. Neto strani dug se neznatno smanjio to-kom poslednjeg kvartala 2009. godine i iznosio je 56% BDP-a, dok se bruto spoljni dug povećao za 156%. Sto-pa nezaposlenosti iznosi 17,1%. U poslednjem kvartalu 2009. godine industrijska proizvodnja je smanjena za 6,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Produktivnost po satu rada je rasla u drugom i trećem kvar-talu 2009. godine.

Češka ekonomija čije je glavno izvozno tržište eurozona značajno je pogođena recesijom. Prema procjeni Češke centralne banke, BDP se smanjio za 3,9% u 2009. godini. Procjenjuje se da će BDP porasti za 1,4% to-kom 2010. godine. Stopa nezaposlenosti u Češkoj je tokom 2009. godine porasla za 2,4 procentna poena u od-nosu na 2008. godinu i iznosila je 6,8%. Godišnja stopa inflacije u 2009. godine iznosila je -0,6%. Stopa in-flacije u 2009. godine nije zabilježila viši pad, najviše zahvaljujući rastu indirektnih poreza i administrativ-no kontrolisanih cijena. Očekuje se da će inflacija rasti tokom 2010. godine i da će u drugom dijelu godine biti iznad 2%, kao rezultat poreskih promjena. U četvrtom kvartalu 2009. godine zabilježen je deficit tekućeg ra-čuna od 1% BDP-a, pri čemu deficit bilansa roba i usluga iznosi 5,9% BDP-a.

Rumunija je u 2009. godini ostvarila veoma nizak nivo privredne aktivnosti, tako je stopa rasta BDP – a bila negativna i iznosila je -7,1%, što je u odnosu na 2008. godinu niže čak za 14,4 procentna poena. Stopa inflacije u Rumuniji u 2009. godine iznosila je 5,6% i bila je niža u odnosu na kraj 2008. godine za 2,3 procentna po-ena. Industrijska proizvodnja se tokom 2009. godine smanjila za 5,5%. Stopa nezaposlenosti je iznosila 7,8%. Trgovinski bilans je negativan (-6787 miliona eura), kao i tekući račun (-5054 miliona eura). Produktivnost rada je porasla za 12,5% u odnosu na prethodnu godinu.

U Bugarskoj je stopa rasta BDP – a u 2009. godini iznosila -5,0%. U 2009. godini stopa nezaposlenosti izno-sila je 9,1%. Tokom 2009. godine stopa inflacije imala je opadajući trend, što je posljedica pada lične potrošnje


i rasta nezaposlenosti. Godišnja stopa inflacije iznosila je 2,5% na godišnjem nivou i u odnosu na 2008. godi-nu bila je niža za 9,5 procentnih poena. Takođe je prisutan trend pada industrijske proizvodnje (-18,3% u od-nosu na prethodnu godinu), a posebno u dijelu industrije za preradu metala i hemijskih proizvoda. Tekući ra-čun je u 2009. negativan i iznosi -3.196,2 miliona eura, dok je za prva tri mjeseca 2010. godine, takođe, prisu-tan negativan saldo od -242,3 miliona eura. Prema preliminarnim podacima, trgovinski bilans je negativan za 2009. godinu i iznosi -4.102,7 miliona eura.

Poljska je jedina u ovoj grupi zemalja imala pozitivnu stopu rasta u 2009. godini u iznosu od 1,7%. Prema procjenama i u 2010-oj godini će se zabilježiti pozitivna stopa rasta od 3,1%. Godišnja stopa inflacije iznosi-la je 4,0% i bila je niža u odnosu na 2008. godinu za 0,2 p.p. Stopa nezaposlenosti u Poljskoj u 2009. godini je iznosila 11,9%. Makroekonomski podaci za 2009. godinu ukazuje da je ova zemlja u prethodnom periodu preduzimala efikasnije mjere za borbu protiv ekonomske krize u odnosu na ostale zemlje, koje pripadaju gru-pi novih članica EU. U odnosu na ostale nove članice EU, prednost Poljske je u njenoj manjoj izvoznoj orjen-taciji i većoj orjentaciji ka domaćem tržištu. Trgovinski račun je negativan i iznosi -5005 miliona eura. Uvoz je veći od izvoza za 3183 miliona eura. Produktivnost rada je tokom 2009. godine porasla za 3,4% u odnosu na prethodnu godinu, dok istraživanja pokazuju da će produktivnost nastaviti da raste tokom 2010. godine i to za 4,7% u odnosu na 2009. godinu.

Mađarska je u 2009. godini imala negativnu stopu rasta od -6,3%, što je niže za 5,7 procentnih poena u od-nosu na 2008. godinu. Za 2010. godinu se predviđa, takođe, negativna stopa rasta od -0,2%. Stopa inflacije u 2009. godini iznosila je 4,2% (6,0% u 2008. godini), a prema procjeni inflacija će u 2010. godini iznositi 4,4%. Stopa nezaposlenosti je iznosila 10,0%, što je u odnosu na 2008. godinu više za 2,2 p.p. Predviđanja pokazuju da će stopa nezaposlenosti dostići 11% u drugom dijelu 2010. godine.

Prema projekcijama MMF-a, ova grupa zamalja će u 2010. godini ostvariti pozitivnu stopu rasta od 1%.

Boks 7.2 - Lisabonski ugovor

Kao jedan od najvažnijih događaja u svijetu u 2009. godini navodi se završetak procesa ratifikacije i stupanje na snagu Lisabonskog ugovora. Prihvatanjem Lisabonskog ugovora na ponovljenom referendumu u Irskoj i ratifikacijom u Češkoj stvoreni su uslovi da ovaj ugovor o preustrojstvu evropskih institucija počne da se primjenjuje od 1. decembra 2009. godine.

Lisabonski ugovor je potpisan na samitu EU 13. decembra 2007. godine, a poznat je i pod nazivom Ugovor o reformi. Poslednji valovi proširenja i problemi unutar EU, koji su u znatnoj mjeri bili uslovljeni neprilagođenošću institucionalne infrastukture EU daljem širenju, ukazali su na opravdanost stupanja na snagu Lisabonskog ugovora, koji stvara mogućnosti upravljanja proširenom EU.

Lisabonski ugovor ne zamjenjuje osnovne sporazume EU, niti predstavlja Ustav, ali dopunjujući postojeće sporazume, predstavlja dogradnju insitucionalnog i pravnog okvira EU. Osnovni ciljevi Lisabonskog ugovora su:

• približavanje Unije građanima;• veća efikasnost i efektivnost EU, kako na unutrašnjem, tako i na spoljašnjem planu;• preciznije razrađuje vrijednosti Unije i prava njenih građana;• ojačati ulogu EU na globalnoj sceni.


Suštinske novine i promjene koje će omogućiti ostvarenje gore navedenih ciljeva odnose se na: umanjenje uloge država – članica EU, većina pitanja se rješava kvalifikovanom većinom, za razliku od ranije kad je bio neophodan konsenzus (odluka je prihvaćena ako za nju glasa 55 posto država članica, koje predstavljaju najmanje 65 posto građana EU), povećava se uloga Evropskog parlamenta koji će sa Savjetom EU donositi većinu odluka, uvođenje institucije predsjednika Evropskog savjeta, kao i jačanje uloge predsjednika Evropske komisije.

U prethodnom periodu EU nije imala kapaciteta za efikasno donošenje odluka i kvalitetnih pravila, ugovor treba da doprinese poboljšanju tog procesa. Ugovor preciznije i detaljnije razrađuje vrijednosti EU i prava njenih građana, putem Povelje o osnovnim pravima koja su postala dio primarnih izvora prava EU, što ovom dokumentu daje punu snagu i čini ga obavezujućim. Konkretni koraci na polju jačanja uloge EU na globalnoj sceni napravljeni ovim ugovorom odnose se na spajanje funkcije Visokog predstavnika za spoljnu i bezbjednosnu politiku i člana Evropske komisije za spoljne poslove, dobijanje statusa pravnog lica, što EU pruža veće pregovaračke kapacitete.

Lisabonski ugovor po mišljenju nekih zemalja ima i negativne strane koje se ogledaju u gubljenju: vojne neutralnosti, prava samostalnog odlučivanja o svom poreskom sistemu, svog predstavnika u Evropskoj komisiji.

Za zemlje Zapadnog balkana stupanje na snagu Lisabonskog ugovora pruža precizniju sliku o daljem proširenju EU i predstavlja veliki iskorak ka stvaranju uslova za članstvo ove grupe zemalja, jer omogućava funkcionisanje „Unije 30 plus“.

Boks 7.3 - Evropa 2020: nova ekonomska strategija

Aktuelna svjetska kriza je ukazala na brojne probleme sa kojima se suočava EU, ali i prednosti. EU se, takođe, susrela sa problemima koje je imala i prije krize kao što su: smanjenje radne snage, rast broja penzionera i pritisak na energerske i druge resurse. EU je potrebna transformacija i ukoliko ne promijeni kurs, te prihvati nove ideje i izgradi nove osnove, do 2020. godine mogla bi izgubiti korak sa konkurencijom.

Evropska komisija je zato napravila predlog strategije Evrope u 2020. godini koja se zasniva na dosadašnjim rezultatima i poukama iz prošlosti. Strategija predlaže da kontinent ubrzano izađe iz krize, ali kao jači, konkurentniji i održiv.

Strategija Evropa 2020. predlaže transformaciju u pametnu, održivu i inkluzivnu ekonomiju:

• Pametan rast - stvaranje ekonomije zasnovane na znanju i inovacijama:

- „Unija inovacije“ – poboljšanje pristupa finansijama za istraživanja i inovacije, kako bi se napredne ideje sprovele u djelo, što bi stvorilo nove poslove i opšti razvoj.

- „Mladost na potezu“ – unapređenje obrazovnog sistema i lakši pristup zapošljenju.- „Digitalna agenda za Evropu“ – ubrzanje ugradnje brzog interneta tako da ujedinjeno digitalno

tržište bude od koristi stanovništvu i firmama.

• Održivi razvoj - promovisanje ekonomije koja efikasnije koristi resurse, koja ne zagađuje okolinu, ali konkurentnu ekonomiju:

- „Evropa efikasnih resursa“ – smanjenje zavisnosti od resursa, pomoć u prelasku na nisko-zagađujuću ekonomiju, povećanje obnovljivih izvora energije, modernizovanje transportnog sektora i promovisanje energetske efikasnosti.


7.3. Zemlje u razvoju (Azija)

U prethodnom periodu zemlje ovog regiona ostvarile su polovinu ukupnog svjetskog rasta BDP–a. Privredni rast, prema procjenama, i u narednom periodu ostaće dinamičan i snažan u odnosu na zapadne zemlje, koje će biti opterećene otplatom dugova od strane domaćinstava i javnog sektora. Fiskalni stimulansi i liberalni-ja monetarna politika vlada i monetarnih vlasti ovih zemalja uticali su na rast domaće tražnje i podsticanje privredne aktivnosti. Prema procjenama MMF-a, stopa rasta BDP-a u 2009. godini iznosila je 8,7%, dok se u 2010. godini predviđa rast od 10,0%. Najviši rast u ovoj grupi zemalja imaju Kina i Indija.

Kina – U 2009. godini stopa rasta BDP-a na godišnjem nivou iznosila je 8,7%, dok je prosječna stopa privred-nog rasta iznosila 7,9% na godišnjem nivou. Nastavak rasta će u mnogome zavisiti od fiskalnih stimulansa koji trebaju da doprinesu rastu ulaganja u fiksni kapital. Ulaganja u fiksnu imovini su u 2009. godini porasla za 32%. Izvoz i trgovinski suficit bilježe pad u odnosu na prethodni period. Tako je izvoz manji za 16%, dok je trgovinski suficit dostigao nivo od 196,1 milijardi USD, što je manje za 102 milijarde USD u odnosu na pre-thodnu godinu. Industrijska proizvodnja je rasla tokom svakog kvartala 2009. godine (5,1% u prvom kvar-talu, 9,1% u drugom, 12,4% u trećem i 18% u četvrtom kvartalu). U decembru 2009. godine godišnja stopa inflacije iznosila je 1,2%, što je u odnosu na prethodni mjesec više za 0,4 procentna poena. Kako je eksterna

- „Industrijska politika u globalnoj eri“ – unaprijeđenje biznis klime posebno za mala i srednja preduzeća, pomoć u razvoju jake i održive industrijske baze koja se može boriti na globalnom nivou.

• Inkluzivan razvoj - potsticanje visoke zaposlenosti i socijalne i teritorijalne kohezije:

- „Agenda za nove poslove i vještine“ - modernizovanje tržište rada i razvoj novih vještina kod ljudi tokom cijelog života, kao i povećanje mobilnosti radne snage kako bi se ponuda bolje prilagodila tražnji;

- „Evropska platforma protiv siromaštva“ – osiguranje socijalne i teritorijalne kohezije Evrope tako što će benefiti razvoja i novih poslova biti dostupni svima.

Kao konkretni ciljevi Evropske Komisije, navodi se da do 2020. godine:

• 75% stanovništva između 20-64 godine starosti bude zaposleno u poređenju sa trenutnih 69%;• 3% BDP-a Evropske Unije bude investirano u istraživanje i razvoj (R&D);• Smanjenje emisije štetnih gasova za 20% u poređenju sa nivoom iz 1990.godine ili 30% ukoliko

uslovi budu omogućavali; povećanje obnovljivih izvora energije na 20% i povećanje energetske efikasnosti za 20%;

• Smanjenje broja studenata koji napuštaju školu na 10% sa trenutnih 15% i povećanje broja stanovništva između 30-34 sa višim obrazovanjem sa trenutnih 31% na najmanje 40%;

• Smanjenje broja Evropljana koji žive ispod granica siromaštva za 25%, čime bi 20 miliona ljudi izašlo iz siromaštva.

Da bi se ciljevi ostvarili potrebno je da akcija bude na EU i nacionalnom nivou. Komisija je iscrtala mapu šta je potrebno da se uradi kako bi se ubrzao izlazak iz krize, potom sprovela reforma finansijskog sistema, budžetska konsolidacija i ojačala koordinacija između ekonomske i monetarne unije. Strategija će se oslanjati na već pomenutim ciljevima i izvještavanjem članica zemalja. Koordinacijom će se pomoći članicama u lakšem ispunjavanju ciljeva.


tražnja tokom prvih mjeseci 2009. godine bila na niskom nivou, kineska Vlada je uvela podsticajne mjere za povećanje domaće potrošnje, a i centralna banka Kine se opredjelila za vođenje liberalnije monetarne politi-ke. To je uslovilo rast kreditne aktivnosti i podstaklo ulaganje u nekretnine u urbanim djelovima zemlje, kao i usporilo pad inflacije.

Prema procjenama MMF-a, Kina će u 2010. godini ostavriti stopu privrednog rasta od 10,0%.

Latinska Amerika – Ekonomska aktivnost u Latinskoj Americi u 2009. godini bila je na niskom nivou i do-šlo je do smanjenja inflatornih pritisaka. Prema procjenama MMF – a u Latinskoj Americi u 2009. godini ostvarena je negativna stopa rasta od -1,2%. U četvrtom kvartalu 2009. godine u Brazilu je zabilježen rast do-maće i eksterne tražnje. Takođe je zabilježen rast maloprodaje od 8,8, što je za 3,3 p.p više u odnosu na treći kvartal. Stopa rasta industrijske proizvodnje na godišnjem nivou iznosila je 5,8%. U Argentini je stopa ras-ta industrijske proizvodnje u 2009. godine u odnosu na isti mjesec prethodne godine bila niža za 5,2%, a sto-pa inflacije imala je blagi uzlazni trend i iznosila je 7,1%. U Meksiku je, takođe, prisutan trend pada privred-ne aktivnosti, tako da je stopa rasta industrijske proizvodnje u 2009. godini na godišnjem nivou bila niža za 2,4%. Godišnja stopa inflacije je iznosila je 4%.

Međutim, ovaj region po mišljenju investitora ima prednosti zbog rasta investicija u nekretnine, te se stoga u 2010. godini očekuje pozitivna stopa rasta od 4,8%.

Indija – U prethodnom periodu Indija je imala visok privredni rast koji se kretao oko 10%, čemu je najviše doprinosio rast investicija i lične potrošnje. Međutim, globalna finansijska kriza u prethodnom periodu uspo-rila je privredni rast, tako da je rast realnog BDP-a u 2009. godini iznosio 6,7%, što je 2,5 p.p. manje u odnosu na 2008. godinu, kada je privredni rast ove zemlje iznosio 9,2%. Međutim, privredni rast iznad 6,5% u jeku jedne od najdramatičnijih finansijskih kriza je bila posljedica značajnih fiskalnih stimulansa i ekspanzivne monetarne politike. Naime, tokom 2009. godine dva stimulativna fiskalna paketa u obliku snižavanja pores-kih stopa, kao i povećanja kapitalnih izdataka za infrastrukturne projekte, uz snižavanje referentne kamatne stope na monetarnoj strani, doveli su do značajnog ublažavanja efekata finsijske krize, prije svega kroz jačanje domaće tražnje. Međutim, kao posljedica ovakave politike, inflacija postaje najznačajniji problem ove zemlje (na kraju 2009. CPI na godišnjem nivou je iznosiio 14,97%), uz rast fiskalnog deficita koji je za 2009. godinu procijenjen na 6,7% u odnosu na 2,6% BDP-a koliko je iznosio na kraju 2008. godine.

Jugoistočna Evropa

Zemlje ovog regiona u periodu prije krize imale su visoke stope privrednog rasta, najviše zahvaljujući snaž-noj domaćoj tražnji, direktnim stranim investicijama i prilivu kapitala iz inostranstva. Snažan kreditni rast, koji je prvenstveno bio baziran na eksternim izvorima finansiranja doprinosio je privatnoj i investicionoj potrošnji. Međutim, kriza koja je u razvijenim zemljama započela 2007. godine u ovom regionu se počela osjećati tek u zadnjem kvartalu 2008. godine, a to je nastavljeno i tokom 2009. godine. Nizak priliv kapita-la i smanjena kreditna aktivnost banaka u zemljama ovog regiona, negativno su se odrazili na potrošnju, što je uslovilo i niže stope privrednog rasta. U uslovima smanjene kreditne aktivnosti banaka otežava se pristup kapitalu i utiče na smanjenje proizvodnje i stepena iskorišćenosti kapaciteta u ovim zemljama. U svim zem-ljama je prisutan trend pada privrednih aktivnosti i zabilježene su negativne stope rasta BDP-a.


Posljedice krize u regionu zapadnog Balkana ispoljavaju se u vidu niže stope privrednog rasta, manjeg priliva stranog kapitala, smanjenja domaće potrošnje, slabljenja izvoza, a, takođe, i porasta nezaposlenosti.

Usporavanje privredne aktivnosti koje je obilježilo 2008. godinu u Hrvatskoj nastavilo se i tokom 2009. go-dine. Snažan pad privredne aktivnosti posljedica je pada domaće tražnje i investicija. Prema procjenama u 2009. godini stopa rasta BDP-a iznosila je -5,8%, dok je u 2008. godini bila 2,4%. Nepovoljni uslovi u real-nom sektoru negativno se odražavaju na tržište rada. Stopa nezaposlenosti u Hrvatskoj bilježi rast od početka 2009. godine, tako je stopa registrovane nezaposlenosti na kraju godine iznosila 16,7%, dok je prosječna sto-pa nezaposlenosti u 2009. godini iznosila 14,9% i bila viša za 1,7 p.p. u odnosu na prosječnu stopu nezaposle-nosti iz 2008. godine Rast nezaposlenosti i niska privredna aktivnost uticali su na slabljenje inflatornih priti-saka. Godišnja stopa inflacije u 2009. godini iznosila je 1,9%.

Hrvatska se suočava i sa visokim budžetskim deficitom, zbog čega će nosioci fiskalne politike u narednom periodu morati da usklade mjere za podsticaj privrede i potrebu za smanjenjem budžetskog deficita. Prema procjenama, budžetski deficit Hrvatske u 2009. iznosio je 3,7%, što je u odnosu na 2008. godinu više za 2,3%.

Prema najnovijim procjenama Evropske komisije, Hrvatska će u 2010. godini imati pozitivnu stopa rasta BDP-a od 0,2%, a po procjeni EBRD rast od 0,6%

Efekti svjetske ekonomske krize na ekonomiju Srbije ogledaju se u: slabljenju dinara, padu privredne ak-tivnosti i agregatne tražnje. Smanjenje ekonomske aktivnosti najviše je posljedica pada domaće i inostrane tražnje za važnim izvoznim proizvodima. U četvrtom kvartalu došlo je do usporavanja pada realnog BDP-a sa -2,3% u trećem kvartalu na -1,6% u četvrtom. Ekonomska aktivnost u Srbiji je u posljednjem kvartalu 2009. godine pokazivala znake blagog oporavka, najviše zahvaljujući rastu industrijske proizvodnje. Trend rasta broja nezaposlenih lica bio je prisutan tokom cijele 2009. godine, tako da je prema oktobarskoj Anke-ti stopa nezaposlenosti iznosila 16,6% i bila je viša za 1 p.p. u odnosu na aprilsku stopu, odnosno za 2,6 p.p. u odnosu na oktobar 2008. godine.

Stopa inflacije je u decembru 2009. godine iznosila 6,6% u odnosu na isti mjesec prethodne godine. što je sko-ro na donjoj granici ciljnog raspona (6,5% - 10,5%).

Ublažavanja negativnih efekata finansijske krize na privredu Srbije, smanjenje stope inflacije i deficita teku-ćeg računa platnog bilansa, zahtjeva da država u narednom periodu smanji javnu potrošnju i uspori najavlje-ne velike investicione aktivnosti.

Prema najnovijoj procjeni EBRD (januar 2010. godine), rast BDP-a u Srbiji, u 2010. godini, iznosiće 2,4%.

Prema preliminarnim procjenama, Bosna i Hercegovina će u 2009. godini ostvariti negativnu stopu pri-vrednog rasta od -3,0%. Kao razlozi pada privredne aktivnosti navode se pad izvoza i cijena aluminijuma i čelika koji čine značajan udio u izvozu BIH. U novembru je BIH sklopila Stand-by aranžman sa MMF-om u iznosu od 94 miliona eura. Godišnja stopa inflacije u decembru 2009. godine u odnosu na isti mjesec pre-thodne godine iznosila je 0,0%. U BIH stopa registovane nezaposlenosti u decembru 2009. godine iznosila je 42,7%. Prema procjenama EBRD, stopa privrednog rasta u 2010. godini iznosiće 0,6%.


U Makedoniji je bio prisutan trend pada privredne aktivnosti tokom 2009. godine. Prema procjenma stopa rasta BDP-a na godišnjem nivou bila je negativna i iznosila je -1,8%. Investicije su samo u trećem kvartalu u odnosu na isti period bile niže za 24%. Tako je u 2009. godini stopa rasta industrijske proizvodnje za 2009. godinu iznosila 7,7%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena za 12,3% i prerađivač-koj industriji za 9,3%. Stopa inflacije na godišnjem nivou bila je negativna i iznosila je – 1,6%. Stopa nezapo-slenosti u 2009. godini iznosila je 32,2% i bila je niža za 1,6 p.p. u odnosu na stopu nezaposlenosti iz 2008. go-dine. Oko 20% nezaposlenih lica ima između 15 – 24 godine. Prema procjenama budžetski deficit je u 2009. godini iznosio -2,75%. Deficit bilansa plaćanja iznosio je 7,5% BDP –a, što je u odnosu na 2008. godinu niže za 4,6 p.p. Projekcije EBRD ukazuju da će stopa privrednog rasta u Makedoniji u 2010. godini iznositi 2%.

7.4. Kamatne stope

U prethodnom periodu usljed globalne finansijske krize centralne banke vodećih svjetskih ekonomija poku-šale su da ekspanzivnom monetarnom politikom, a prvenstveno smanjenjem referentnih kamatnih stopa, podstaknu likvidnost.

ECB – U drugoj polovini 2008. godine ECB je počela sa vođenjem relaksiranije monetarne politike usljed pada privredne aktivnosti, krize bankarskog sektora i smanjenja cijena energenata. Trend liberalnije mone-tarne politike nastavljen je i u 2009. godini. Referentna kamatna stopa ECB iznosi 1,0% (istorijski minimum). Evropska centralna banka u skladu sa očekivanjima, zadržala je referentnu kamatnu stopu na nivou od 1%, uz prognozu da će na istom nivou ostati do marta 2010. godine, nakon čega će se razmotriti mogućnost na-puštanja podsticajnih mera i eventualno povećanje stope.

Tabela 7.5 Pregled i kretanja referentnih kamatnih stopa izabranih centralnih banaka

Valuta Referentna kamatna stopa Nivo Posljednje promjene

Datum posljednje promjene

EUR „Refinance Rate“ 1,00% -25bp 07.05.2009.

CHF „Libor Target Rate“ 0,25% -25bp 12.03.2009.

CAD „Target Overnight Rate“ 0,25% -25bp 24.04.2009.

JPY „Target Rate“ 0,10% -20bp 19.12.2008.

GBP „Repo Rate“ 0,50% -50bp 5.03.2009.

USD „FED Funds Target Rate“ 0%-0,25% -75bp 16.12.2008

Izvor: Centralne banke posmatranih zemalja

FED je zbog problema na finansijskom tržištu koji su se prelili i na realnu ekonomiju, u decembru 2008. go-dine snizio referentnu kamatnu stopu na rekordno nizak nivo u rasponu od 0%-0,25%, koja je ostala na istom nivou i tokom 2009. godine. To je najveće sniženje referentne kamatne stope od 1954. godine, koje je izvrše-no kako bi se podržalo funkcionisanje tržišta i stimulisala ekonomija. Međutim, uskoro će FED morati raz-mišljati o podizanju kamatne stope, ali je izbor perioda veoma važan, jer više kamatne stope mogu ugrozi-ti oporavak privrede, a s druge strane čekanje bi moglo dovesti do inflacije i stvaranja špekulativnih imovin-skih mjehura.


BoE – Banka Engleske tokom 2009. godine nekoliko puta je snizila referentnu kamatnu stopu i ona izno-si 0,5%, što predstavlja istorijski minimum. Takođe, donijeta je odluka o proširenju programa za podsticanje privrednog razvoja otkupom državnih i korporativnih obveznica u iznosu od 175 milijardi funti. Očekuje se da će ključne kamatne stope ostati na rekordno niskom nivou i do kraja 2010. godine.

Monetarni odbor Banke Engleske donio je odluku da referentnu kamatnu stopu zadrži na nivou od 0,5%. Ta-kođe, donijeta je odluka o zadržavanju iznosa sredstava odobrenih za kupovinu državnih i korporativnih ob-veznica, finansiranih primarnom emisijom, na 200 milijardi funti (oko 14% BDP-a), kao i da će se nastavi-ti s praćenjem stanja i eventualnim proširenjem programa ako se ukaže potreba. Planiran je i nastavak otku-pa visoko kvalitetnog korporativnog duga (do 50 milijardi funti), koji će biti finansiran emitovanjem kratko-ročnih diskontnih hartija.

BOJ – Tokom 2009. godine Centralna banka Japana nije mijenjala referentnu kamatnu stopu, već je zadrža-la na nivou od 0,1%.

7.5. Kretanje deviznih kurseva

USD/EUR

Stabilizacija finansijskih tržišta u trećem i četvrtom kvartalu 2009. godine uslovila je nominalni rast eura u odnosu na dolar, odnosno nominalnu apresijaciju od 5,0% i 3,3% na kvartalnom nivou. Prosječni nominalni devizni kurs u četvrtom kvartalu USD/EUR iznosio je 1,48, što predstavlja apresijaciju od 8,7% u odnosu na isti period 2008. godine kada je kurs iznosio 1,34.

Kurs EUR/USD tokom 2009. godine kretao se u rasponu od 1,37 – 1,51 dolara za euro.

Razmjenski kurs EUR/JPY bio je nestabilan to-kom 2009. godine, pri čemu je euro uglavnom ja-čao u odnosu na jen. Objavljeni makroekonom-ski podaci za ekonomiju EU ukazivali su na po-četak oporavka i viši nivo privredne aktivnosti u odnosu na japansku privredu, što je uslovila rast evropske valute u odnosu na jen. U drugoj polo-vini 2009. godine, nakon objave podataka o opo-ravku američke ekonomije uticalo je da jen opet zauzme status glavne valute za „carry trade“. U 2009. godini kurs JPY/EUR kretao se u rasponu od 128 do 138 jena za euro.

Depresijacijski pritisci koji su u 2008. godini bili prisutni u Velikoj Britaniji nastavljeni su i to-kom 2009. godine. S obzirom da je ova zem lja bila evropski centar „sekjuritizacije“, a britanska funta, zbog politike visokih kamatnih stopa, bila

Grafik 7.3Kretanje kursa USD/EUR i JPY/EUR

Izvor: ECB


„carry-trade“ valuta, sa početkom aktuelne fi-nansijske krize britanska valuta počinje da gubi na svojoj vrijednosti. Krajem godine britanska valuta nastavlja da gubi na vrijednosti u odno-su na euro usljed objave podataka o budžetskom dugu i slabih makroekonomskih podataka. Kurs EUR/GDP, u 2009. godini, značajno je oscilirao i kretao se u rasponu od 0,859 do 0,90168 funti za euro.

Grafik 7.4Kretanje deviznog kursa GBP/EUR i CHF/EUR

Izvor: ECB

8 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

189Najznačajniji događaji

Najznačajniji događaji u januaru 2009. godine

Crna Gora od prvog januara 2009. godine predsjedava Centralnoevropskim sporazumom o slobodnoj trgo-vini (CEFTA).

Predstavnici Crne Gore i Sjedinjenih Američkih Država potpisali su u Ženevi bilateralni Sporazum o pristu-pu tržištu roba i usluga.

Ministarstvo finansija uputilo je Evropskoj komisiji Ekonomski i fiskalni program do 2011. godine, kao jedan od strateških dokumenata koje Crna Gora priprema u procesu približavanja Evropskoj uniji.

Predstavnici Centralne banke Crne Gore i Evropske centralne banke potpisali su Sporazum o saradnji i raz-mjeni informacija. Time se CBCG pridružila naporima koje ECB preduzima na polju sprječavanja i otkriva nja falsifikovanih euro novčanica.

Savjet Centralne banke Crne Gore odobrio je riječkoj Erste Štajrmarkiše banci (Erste & Steiermärkische Bank), kupovinu 100% kapitala Oportjuniti (Opportunity) banke.

Podgorička Hypo Alpe Adria banka dobila je licencu crnogorske Komisije za hartije od vrijednosti (KHOV) za obavljanje brokersko-dilerskih poslova.

Predstavnici ugostiteljsko-turističkog preduzeća „Crna Gora“ i internacionalnog hotelskog lanca „Hilton“ po-tpisali su predugovor o menadžmentu i franšizi za hotel „Crna Gora“.

Najznačajniji događaji u februaru 2009. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Agrobudžet za 2009. godinu koji iznosi 19,75 miliona eura. Takode, Vlada je usvojila mjere kojim će biti obustavljen prijem svih zahtjeva za novo zapošljavanje u državnim organima, na-bavka putničkih i privrednih vozila, kao i nove informatičke opreme za njene potrošačke jedinice.

Crnogorska Centralna banka pripremila je podzakonsku regulativu za izbor bankarskog ombudsmana, što će omogućiti Skupštini da imenuje prvog zaštitnika prava klijenata finansijskih kompanija u Crnoj Gori.

Predstavnici Vlade, Centralne banke i Fonda za zaštitu depozita potpisali su Memorandum o saradnji, koji bi trebalo da doprinese dodatnom očuvanju finansijske stabilnosti.


Crnogorskim poslovnim bankama omogućeno je da do 20% obavezne rezerve iskoriste za kupovinu državnih zapisa čime bi se obezbijedila njihova likvidnost i na nekoliko mjeseci bio riješen problem platnog prometa.

Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su zakone o svojinsko-pravnim odnosima i državnoj imovini, kao i izmjene i dopune Zakona o isplati devizne štednje građana položene kod ovlašćenih banaka sa sjedištem van Crne Gore.

Najznačajniji događaji u martu 2009. godine

Konzorcijum splitskog Konstruktora i hrvatskog Instituta građevinarstva prvorangirani je na tenderu za izgradnju autoputa od Bara do Boljara, najvrijednijeg projekta u istoriji Crne Gore.

Norveški parlament odobrio je oko 2,5 miliona eura bilateralne pomoći Crnoj Gori.

Najznačajniji događaji u aprilu 2009. godine

Crnogorska Vlada predstavila je sindikatima Kombinata aluminijuma Podgorica, zavisnih društava i Rud-nika boksita Nikšić socijalno-razvojni program vrijedan 41 milion eura za optimatizaciju broja zaposlenih u tim kompanijama.

Bord direktora Svjetske banke odobrio je podršku crnogorskim projektima iz oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja u vidu kredita vrijednog 11 miliona eura, kao i grant od četiri miliona dolara.

Ministarstvo finansija usaglasilo je sa Njemačkom razvojnom bankom tekst ugovora kojim će Vlada Crne Gore dati garancije za 50 miliona eura vrijednu podršku crnogorskom bankarskom sektoru.

Predstavnici crnogorske Vlade, Unije poslodavaca i Saveza sindikata potpisali su Memorandum o socijal-nom partnerstvu u uslovima djelovanja globalne finansijske krize, kojim su predviđene mjere za ublažava nje i izbjegavanje njenih negativnih posljedica.

Najznačajniji događaji u maju 2009. godine

Predstavnici privrednih komora Crne Gore i Bosne i Hercegovine, kao i sarajevskog „Geoprojekta“, potpisali su Sporazum o realizaciji projekta intenziviranja privredne saradnje kroz uspostavljanje zajedničke instituci-onalne i prostorne infrastrukture.

Fondovi zajedničkog ulaganja, Atlasmont, Moneta, Trend i Eurofond prodali su italijanskoj kompaniji A2A svoj udio u Elektroprivredi Crne Gore, odnosno preko 15% akcija, za oko 122,7 miliona eura, dok je rok za do-stavljanje ponuda za preuzimanje 18,3% akcija i dokapitalizaciju Elektroprivrede produžen do 17. jula.

Bord direktora Evropske investicione banke odobrio je početak pregovora o dodjeli 100 miliona eura kredi-ta crnogorskim bankama za finansiranje projekata malih i srednjih preduzeća, za koji će garanciju dati Vla-da Crne Gore.


Najznačajniji događaji u junu 2009. godine

Savjet Centralne banke izmijenio je niz propisa koji se tiču tretmana kašnjenja u klasifikaciji aktive, kako bi se najkasnije do kraja godine, zaustavio ili ublažio pad njenog kvaliteta, izazvan prije svega kretanjima u real-nom sektoru. Mjere Centralne banke Crne Gore trebalo bi da doprinesu podsticanju kreditne aktivnosti ba-naka i povratku depozita. Naime, Centralna banka je, krajem juna, ponovo izmijenila politiku obavezne re-zerve. Izvršenim izmjenama bankama je omogućeno da do 25% obavezne rezerve mogu držati u državnim zapisima.

Crnogorska Vlada usvojila je Smjernice fiskalne politike za naredne tri godine i projekciju kapitalnog budže-ta za narednu, kao i Izvještaj o makrofiskalnim kretanjima za prva tri ovogodišnja mjeseca. Takođe, Vlada je usvojila Predlog zakona o završnom računu crnogorskog budžeta za prošlu godinu, prema kojem je suficit iznosio 15,12 miliona eura.

Predstavnici crnogorske Vlade i hrvatskog konzorcijuma „Konstruktor“ potpisali su Ugovor o koncesiji za izgradnju autoputa Bar – Boljare.

Predstavnici crnogorske i hrvatske Vlade potpisali su Sporazum o vazdušnom saobraćaju, kojim će biti omo-gućeno uvođenje avio linije na relaciji Podgorica–Zagreb. Takođe, predstavnici naše i slovenačke Vlade potpi-sali su Sporazum o međunarodnom drumskom prevozu putnika i roba.

Njemačka banka za razvoj i Oportjuniti /Opportunity/ banka iz Podgorice potpisale su ugovor o kreditu vri-jednom 15 miliona eura.

Najveća svjetska industrija piva, AB Inbev, odlučila da proda 11 pivara u srednjoj Evropi, među kojima i nik-šićku „Trebjesu“.

Predstavnici Međunarodne finansijske korporacije (IFC) i NLB Montenegrobanke potpisali su ugovor o kre-ditu vrijednom deset miliona eura, koji će biti iskorišćen za kreditiranje malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori.

Najznačajniji događaji u julu 2009. godine

Predstavnici Vlade Crne Gore i Evropske investicione banke potpisali su Ugovor o garanciji za 91 milion eura kredita crnogorskim poslovnim bankama za finansiranje projekata malih i srednjih preduzeća.

Crnogorska Vlada usvojila je izmjene i dopune Zakona o budžetu za ovu godinu, kojima je predviđeno da izvorni prihodi iznose 1,25 milijardi eura, oko 216 miliona manje nego što je bilo planirano. Poslanici cr-nogorske Skupštine usvojili su rebalans budžeta za ovu godinu. Takođe, crnogorska Skupština usvojila je iz-mjene i dopune Zakona o akcizama, kojim je predviđeno povećanje te dažbine na cigarete, mineralna gori-va i gasna ulja.

Crnogorska Vlada potpisala je sa Erste bankom ugovor o 30 miliona eura kredita za podršku budžetu.


Centralna banka Crne Gore objavila je poziv za dostavljanje ponuda za posebnu reviziju Prve banke Crne Gore.

Najznačajniji događaji u avgustu 2009. godine

Savjet Centralne banke Crne Gore usvojio je set mjera čijom primjenom se omogućavaju povoljniji uslovi za restrukturiranje kredita, klasifikaciju aktive i niži obračun rezervacija za kreditne gubitke.

Evropska komisija usvojila je IPA Nacionalni program finansijske podrške za Crnu Goru za 2009. godinu, vri-jedan 27,2 miliona eura.

Savjet za privatizaciju usvojio je odluku Tenderske komisije i potvrdio da je italijanska kompanija A2A prvo-rangirana na tenderu za djelimičnu privatizaciju i dokapitalizaciju Elektroprivrede.

Najznačajniji događaji u septembru 2009. godine

Početkom septembra predstavnici crnogorske Vlade i italijanske kompanije A2A potpisali su Ugovor o pro-daji oko 11,5 miliona akcija u vlasništvu države i sticanju prava na upis još toliko novoizdatih dionica crno-gorske Elektroprivrede, vrijedan oko 192 miliona eura. Italijanska kompanija uplatila je 23. septembra 192 miliona eura, a 25. septembra manjinski akcionari Elektroprivrede Crne Gore ponudili su italijanskoj kom-paniji A2A oko 85% svojih akcija. Tako je kompanija A2A registrovana kao vlasnik oko 43,7% akcija Elektro-privrede Crne Gore nakon što je eskrou (escrow) agent prenio cjelokupan iznos novca koji je uplaćen za akci-je države, manjinskih akcionara i novoemitovane akcije.

Iz Elektroprivredae Crne Gore saopšteno je da će oko 96 miliona eura od dokapitalizacije uložiti u revitali-zaciju i modernizaciju elektroenergetskih objekata i investicione projekte planirane za narednih pet godina.

Centralna banka Crne Gore izabrala je podgoričku revizorsku kuću Prajsvoterhaus Kupers (Pricewaterhouse Coopers) da obavi posebnu reviziju Prve banke.

Predstavnici crnogorske Vlade i konzorcijuma koji čine podgorički Nord star (North star) i britanski Ikvest kepitel (Equest Capital limited), potpisali su ugovor o dugoročnom zakupu državnog zemljišta na hercegnov-skom dijelu poluostrva Luštica.

Najznačajniji događaji u oktobru 2009. godine

Predstavnici crnogorske Vlade, opštine Tivat i egipatske kompanije Oraskom (Orascom) potpisali su Ugovor o prodaji 90% akcija preduzeća Luštica divelopment (development) i valorizaciji sedam miliona kvadrata ti-vatskog poluostrva Luštica.

Predstavnici crnogorskog Fonda za solidarnu stambenu izgradnju i Erste banke potpisali su Ugovor o poslov-noj saradnji, koji bi trebalo da obezbijedi povoljnije uslove finansiranja gradnje i kreditiranja kupovine sta-nova.


Predstavnici Crnogorske komercijalne banke, mađarskog OTP-a, Kombinata aluminijuma Podgorica i Mi-nistarstva finansija potpisali su opšte uslove za Ugovor o kreditu vrijednom 49,68 miliona eura.

Slovenački Triglav ponudio je za 41,14% državnih akcija Lovćen osiguranja 5,42 miliona eura, odnosno 65 eura za dionicu.

Litvansko-letonski konzorcijum, Multi kepitel marina Riga (Multi capital marina), prvorangirani je na tende-ru za prodaju državnog udjela u barskoj Marini.

Vlada Crne Gore skinula je zalogu sa akcija Prve banke, jer je Prva banka u cjelosti vratila kredit od 44 mili-ona eura.

Nakon više od dva mjeseca pauze, zbog godišnjeg remonta i investicionih radova vrijednih oko osam miliona eura, počela je proizvodnja u hidroelektrani Perućica.

U oktobru je održan Sajam malih i srednjih preduzeća i poslovnih usluga i investicija. Na otvaranju Sajma sa-opšteno je da je u Crnoj Gori, u prvih osam mjeseci 2009. godine, otvoreno oko 1,4 hiljade novih preduzeća.

U Crnoj Gori počela je primjena novih akciza za cigarete, koje će, prema procjenama, cijenu duvanskih proi-zvoda povećati oko deset centi.

Najznačajniji događaji u novembru 2009. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog budžeta za narednu godinu, koji iznosi 1,42 milijarde eura.

Predstavnici Luke Bar i Kontejnerskog terminala i generalnih tereta potpisali su ugovor o međusobnim od-nosima, kojim je regulisano da dvije kompanije neće obavljati iste pretovarne djelatnosti.

Najznačajniji događaji u decembru 2009. godine

Savjet Centralne banke usvojio je set mjera i olakšica za bankarski sektor, koje, između ostalog, predviđaju smanjenje rezervacije za određene grupe i omogućavaju bankama da kod procjene kreditne sposobnosti za-jmoprimca izuzmu pokazatelje poslovanja za 2009. godinu.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o Investiciono-razvojnom fondu, koji će, kao akcionarsko druš-tvo, objediniti aktivnosti Fonda za razvoj i Direkcije za mala i srednja preduzeća. Takođe, Vlada je usvojila Odluku o energetskom bilansu Crne Gore za 2010. godinu, kao i Predlog zakona o fondu rada.

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o investiciono-razvojnom fondu, kao i Zakon o osnivanju fonda rada. Takođe, Skupština je usvojila Zakon o budžetu za narednu godinu, kao i izmjene seta poreskih zakona čijom će primjenom, kako očekuju u Vladi, budžetski prihodi biti veći 30 miliona eura.

Predstavnici Vlade i litvanskog konzorcijuma Multikepitel Marina potpisali su ugovor vrijedan 2,2 miliona eura o kupoprodaji 54,34% akcija Marine Bar, kao i o dodjeli koncesija na period od 30 godina.

9 PRILOZI

197Prilozi

NAZIV Ucešće

u2008.

Ø2008 = 100 INDEKSI NIVOA

2008. 2009. XII 2009.XI 2009.

XII 2009.XII 2008.

I - XII 2009. I - XII 2008.XI XII I -XII XI XII I - XII

Industrija ukupno 100,0 105,8 96,4 100,0 57,6 72,6 67,8 126,0 75,4 67,8

Vađenje ruda i kamena 7,5 105,7 45,4 100,0 15,7 19,1 34,5 121,7 42,1 34,5

Vađenje energetskih sirovina 2,6 111,8 93,6 100,0 33,0 31,0 57,0 93,9 33,1 57,0

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 2,6 111,8 93,6 100,0 33,0 31,0 57,0 93,9 33,1 57,0

Vađenje ostalih sirovina i materijala 4,9 102,5 19,6 100,0 6,4 12,8 22,4 200,0 65,3 22,4

Vađenje ruda metala 3,2 134,8 12,0 100,0 - - 6,8 - - 6,8

Vađenje ostalih ruda i kamena 1,7 41,0 33,9 100,0 18,7 37,1 52,1 198,4 109,4 52,1

Prerađivačka industrija 69,2 100,5 85,5 100,0 46,6 55,8 61,4 119,7 65,3 61,4

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 9,3 99,7 122,4 100,0 73,3 97,6 88,7 133,2 79,7 88,7

Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića 9,1 102,3 122,0 100,0 75,2 100,2 88,7 133,2 82,1 88,7

Proizvodnja duvanskih proizvoda 0,2 - 140,4 100,0 - - 89,5 - - 89,5

Proizv. tekstila i tekstilnih proizvoda 1,0 11,7 17,9 100,0 7,1 9,8 13,6 138,0 54,7 13,6

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0,1 19,9 - 100,0 - - 11,6 - - 11,6

Proizv. odjevnih predmeta i krzna 0,9 11,4 18,6 100,0 7,4 10,2 13,7 137,8 54,8 13,7

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0,1 219,8 146,5 100,0 - 36,6 39,7 - 25,0 39,7

Prerada drveta i proizvodi od drveta 1,7 101,5 78,3 100,0 72,7 81,1 65,7 111,6 103,6 65,7

Proizv. papira; izdavanje i štampanje 1,0 86,7 99,9 100,0 71,6 84,5 92,8 118,0 84,6 92,8

Proizv. celuloze, papira i prerada papira 0,4 87,9 112,8 100,0 61,4 79,3 87,2 129,2 70,3 87,2

Izdavanje, štampanje i reprodukcija 0,6 85,9 92,3 100,0 77,7 87,6 96,0 112,7 94,9 96,0

Proizv. hemijskih proizvoda i vlakana 4,2 143,6 80,0 100,0 118,0 161,6 142,0 136,9 202,0 142,0

Proizv. proizvoda od gume i plast. masa 0,1 66,1 24,0 100,0 48,1 60,1 57,6 124,9 250,4 57,6

Proizv. proiz. od ost. nemetalnih minerala 6,1 107,7 81,2 100,0 60,0 62,2 58,0 103,7 76,6 58,0

Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 43,4 95,6 83,7 100,0 28,1 32,3 46,5 114,9 38,6 46,5

Proizvodnja osnovnih metala 41,3 96,2 83,6 100,0 26,2 32,2 46,0 122,9 38,5 46,0

Proizv. metalnih proizvoda, osim mašina 2,1 82,0 85,5 100,0 65,2 36,0 57,1 55,2 42,1 57,1

Proizv. mašina i uređaja, ostala 1,6 161,4 5,7 100,0 136,7 130,2 109,1 95,2 2284,2 109,1

Proiz. mas. uređaja i aparata za domaci. 0,1 - - 100,0 - - - - - -

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0,5 107,4 59,3 100,0 63,0 74,1 88,0 117,6 125,0 88,0

Prerađivačka industrija, ostala 0,1 30,8 49,3 100,0 57,9 61,6 51,5 106,4 124,9 51,5

Proizv. el. energije, gasa i vode 23,3 121,7 144,8 100,0 103,7 139,7 97,6 134,7 96,5 97,6

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2008. 2009. (lančani indeks)XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 91,0 96,5 103,0 98,7 80,4 84,3 88,9 87,7 90,4 108,4 119,4 98,5 126,0

Potrošačke cijene (indeks) 101,0 99,8 100,7 100,4 100,6 100,1 99,7 99,4 101,1 99,7 100,0 100,0 100,1

Cijena proizvođača ind. proizvoda (index) 94,8 98,8 100,0 98,4 100,3 99,5 98,9 98,6 100,6 100,7 100,5 100,3 100,3




ukupno vađenje ruda i kamena prerađivačka industrija proiz. el. energije, gasa i vode

2000=100godišnja

stopa rastamjesečna

stopa rasta2000=100

godišnja stopa rasta

mjesečna stopa rasta

2000=100godišnja

stopa rastamjesečna

stopa rasta2000=100



2005.

Jan. 114,2 13,3 -27,0 61,5 9,3 -63,0 101,1 19,0 -27,8 130,6 5,1 -16,3Feb. 101,9 -5,5 -8,7 42,8 -40,4 -30,4 104,2 9,2 3,4 114,1 -24,7 -26,7Mar. 117,6 4,5 13,1 83,8 81,7 96,1 117,6 -4,6 12,6 129,2 24,4 5,8April 105,8 -12,4 -10,3 61,6 5,7 -26,5 114,6 -2,2 -2,9 95,3 -36,6 -26,1Maj 111,4 -5,7 5,4 70,3 30,8 14,3 119,2 5,2 4,3 129,5 -32,1 7,5Jun 115,7 -3,2 2,3 108,4 7,0 53,4 122,0 3,7 0,2 100,3 -22,6 -1,9Jul 125,0 10,1 4,1 106,0 6,0 -1,9 137,1 14,9 13,9 79,0 2,7 -21,1AVg. 116,7 16,5 -1,5 129,4 43,1 22,0 133,0 16,7 10,1 67,8 4,0 11,7Sep. 133,2 9,3 3,8 146,1 -11,1 13,1 129,1 9,2 -3,1 92,1 23,6 35,3Okt. 110,2 -1,9 -9,0 101,2 -0,9 -30,7 120,1 -2,7 -6,9 175,4 1,2 -11,5Nov. 120,9 -2,4 9,3 74,3 -15,9 -26,7 118,1 -2,9 -6,9 142,3 1,4 65,0Dec. 123,4 -21,2 2,2 116,1 -30,4 55,5 111,4 -13,0 3,3 129,4 -34,8 -9,0

2006.

Jan. 120,7 5,7 -2,1 93,0 51,3 -19,5 100,5 -0,6 -17,6 144,9 11,0 42,5Feb. 106,7 4,7 -9,5 91,8 114,8 -1,3 96,0 -7,9 -4,1 139,8 22,6 -19,0Mar. 121,2 3,0 11,3 90,5 8,0 -1,4 118,8 1,0 23,3 138,7 7,3 -7,4April 105,0 -0,8 -13,7 70,8 14,9 -21,8 114,2 -0,3 -4,1 89,8 -5,8 -35,1Maj 114,3 2,6 9,0 90,0 27,9 27,1 118,7 -0,4 4,1 138,3 6,8 21,8Jun 117,9 1,9 1,6 96,3 -11,2 6,6 124,4 2,0 2,6 106,2 5,9 -2,9Jul 138,0 10,4 -0,2 96,8 -8,7 0,8 140,3 2,4 1,7 129,2 63,5 -6,3AVg. 112,2 -3,9 -6,2 108,0 -16,5 11,7 120,8 -9,2 -2,5 75,3 11,1 -24,2Sep. 126,2 -5,3 5,5 124,3 -14,9 15,3 129,2 0,1 6,9 72,1 -21,7 -4,4Okt. 104,9 -4,8 -8,5 82,8 -18,2 -33,3 120,7 0,5 -6,5 139,1 -20,7 -5,2Nov. 121,5 0,5 15,5 88,4 19,0 6,5 128,7 9,0 6,7 110,6 -22,3 61,7Dec. 126,2 2,3 4,0 100,3 -13,6 12,9 116,8 4,8 -0,7 129,8 0,3 17,5

2007.

Jan. 97,6 -19,1 -23,1 69,6 -25,2 -30,2 112,0 11,5 -13,0 52,2 -64,0 -48,9Feb. 109,2 2,4 15,0 85,2 -7,2 22,4 107,2 11,7 -3,3 122,5 -12,4 97,3Mar. 123,1 1,6 10,5 92,2 1,8 8,1 121,4 2,2 12,8 139,1 0,3 6,0April 110,6 5,4 -10,5 90,0 27,1 -2,4 116,7 2,2 -4,0 100,1 11,5 -27,8Maj 107,2 -6,2 -2,9 86,2 -4,2 -4,2 126,9 6,9 8,9 75,0 -45,8 -40,8Jun 103,5 -12,2 -4,9 65,5 -32,0 -24,2 140,1 12,6 8,1 15,6 -85,3 -73,6Jul 121,2 -12,2 -0,1 94,1 -2,7 43,9 146,9 4,7 -5,5 35,8 -72,3 75,9AVg. 117,5 4,8 11,8 105,4 -2,4 12,1 142,7 18,1 10,0 36,9 -51,0 34,3Sep. 123,9 -1,8 -1,1 117,1 -5,8 11,3 139,8 8,2 -2,2 36,6 -49,3 -1,2Okt. 134,1 27,8 19,1 124,9 50,9 6,7 151,6 25,6 8,6 180,2 29,6 142,2Nov. 128,5 5,8 -4,4 159,4 80,3 27,4 126,6 -1,6 -16,4 123,3 11,5 39,1Dec. 135,9 7,7 6,1 60,4 -39,8 -62,3 129,0 10,5 11,6 144,4 11,3 17,2

2008.

Jan. 110,4 13,1 -19,3 99,4 42,9 66,0 121,7 8,6 -14,5 65,1 24,8 -42,6Feb. 129,9 18,9 20,9 132,5 55,5 33,2 107,0 -0,2 -11,1 190,1 55,2 145,2Mar. 126,1 2,4 -4,8 104,6 13,5 -21,1 124,8 2,8 16,1 138,4 -0,5 -32,0April 104,8 -5,3 -17,3 68,2 -24,2 -34,8 111,7 -4,3 -10,7 96,9 -3,2 -29,8Maj 96,6 -9,9 -7,7 91,0 5,6 33,3 115,0 -9,4 3,3 60,4 -19,5 -50,7Jun 109,3 5,6 11,4 117,2 78,9 28,3 113,6 -18,9 -3,3 94,1 502,6 98,5Jul 125,4 3,5 -2,1 87,8 -6,7 -24,9 135,6 -7,7 7,6 92,6 158,7 -24,9AVg. 111,9 -4,8 2,9 173,7 64,8 98,3 113,7 -20,3 -5,0 73,8 99,8 4,0Sep. 138,8 12,0 16,3 168,9 44,2 -2,7 123,0 -12,0 8,0 122,1 234,0 65,0Okt. 105,8 -21,1 -16,1 139,5 11,7 -17,3 117,5 -22,5 -4,3 128,1 -28,9 -48,4Nov. 119,3 -7,2 12,6 119,2 -25,2 -14,7 115,4 -8,9 -1,8 129,7 5,2 105,6Dec. 108,3 -20,3 -9,0 51,5 -14,7 -57,1 89,6 -30,6 -14,9 154,2 6,8 18,9

2009.

Jan. 105,2 -4,7 -3,5 45,7 -54,0 -10,6 71,8 -41,0 -27,4 168,6 158,9 39,1Feb. 105,5 -18,8 3,0 64,0 -51,7 39,9 71,0 -33,7 -0,2 207,6 9,2 3,4Mar. 106,0 -15,9 -1,3 76,2 -27,2 19,0 90,7 -27,3 27,3 159,7 15,4 -28,1April 85,7 -18,2 -19,6 68,7 0,7 -10,1 71,5 -36,0 -21,3 130,0 34,2 -18,4Maj 72,2 -25,3 -15,7 30,6 -66,4 -55,4 73,7 -35,9 3,4 102,0 69,0 -37,8Jun 65,2 -40,4 -11,1 6,0 -94,9 -80,4 79,8 -29,8 5,9 43,5 -53,8 -45,7Jul 67,1 -46,5 -12,3 6,4 -92,7 7,5 79,3 -41,5 -10,3 43,7 -52,8 -23,5AVg. 52,5 -53,1 -9,6 10,1 -94,2 57,9 65,6 -42,3 -6,4 22,9 -68,9 -31,4Sep. 60,8 -56,2 8,4 62,7 -62,9 517,8 72,2 -41,3 9,8 6,6 -94,6 -71,3Okt. 65,9 -37,7 19,4 56,4 -59,6 -9,9 63,8 -45,7 -11,3 151,1 17,9 1025,8Nov. 64,9 -45,6 -1,5 17,8 -85,1 -68,7 53,5 -53,6 -16,2 110,5 -14,8 48,6Dec. 81,7 -24,6 26,0 21,7 -57,9 21,7 58,5 -34,7 19,7 148,9 -3,5 34,7

199Prilozi

Izvor: Monstat


Tabela 5 – Potrošačke cijene

Tabela 6 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

2009. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 96,5 103,0 98,7 80,4 84,3 88,9 87,7 90,4 108,4 119,4 98,5 126,0

ø 2008= 100 92,9 95,7 94,5 76,0 64,1 57,0 50,0 45,2 49,0 58,5 57,6 72,6

U odnosu na isti mjesec preth. god. 95,3 81,2 84,1 81,8 74,7 59,6 53,5 46,9 43,8 62,3 54,4 75,4

Period tekuće prema istom preth. god. 87,5 86,4 85,4 83,5 79,8 76,2 72,6 69,1 68,4 67,1 67,8

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 99,8 100,7 100,4 100,6 100,1 99,7 99,4 101,1 99,7 100,0 100,0 100,1

ø 2008 = 100 102,0 102,7 103,2 103,8 103,9 103,5 102,9 104,0 103,7 103,7 103,7 103,8



Decembar 2008= 100 99,8 100,4 100,8 101,5 101,6 101,2 100,6 101,7 101,4 101,4 101,4 101,5

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 98,8 100,0 98,4 100,3 99,5 98,9 98,6 100,6 100,7 100,5 100,3 100,3

ø 2008= 100 98,1 98,1 96,6 96,8 96,3 95,3 93,9 94,5 95,1 95,6 96,0 96,3



Decembar 2008 = 100 98,8 98,7 96,8 97,0 96,4 95,2 93,9 94,5 95,3 95,8 96,2 96,6


Izvor: Monstat * Od januara 2009. godine troškovi života su zamijenjeni potrošačkom cijenama

Tabela 7 – Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvodaUkupno Robe Usluge Ukupno Ukupno











2004.

Jan. 5,2 0,1 4,2 0,1 10,3 0,2 5,2 0,1 6,3 -0,2Feb. 5,7 0,5 4,5 0,2 11,1 2,3 5,4 0,2 6,9 0,5Mar. 5,5 0,1 4,9 0,1 8,4 0,2 5,8 0,1 8,7 3,3Apr 2,3 0,1 1,7 0,2 5,0 0,0 2,6 0,0 6,3 0,6Maj 2,7 0,6 1,7 0,2 7,4 2,6 2,8 0,4 6,7 0,3Jun 2,4 0,0 1,3 0,0 7,5 0,1 0,9 -0,6 5,5 -0,4Jul 2,1 0,0 1,5 -0,1 5,0 0,1 0,9 -0,7 5,7 0,2Avg. 2,1 0,1 1,4 0,1 5,0 0,0 0,8 0,1 6,0 0,3Sep. 2,0 0,2 1,2 0,1 5,2 0,3 0,3 0,0 4,9 -0,6Okt 2,4 0,5 1,3 0,2 7,1 1,8 0,3 0,3 4,6 -0,1Nov. 2,5 0,1 1,2 0,1 7,8 0,0 -0,1 0,1 4,0 0,0Dec. 4,3 1,8 1,1 -0,1 18,1 9,5 1,5 1,6 3,6 -0,4

2005.

Jan. 3,7 0,1 0,9 0,1 16,5 0,0 1,2 0,1 3,6 0,1Feb. 3,5 0,1 0,9 0,1 15,0 0,0 1,2 0,1 3,3 0,2Mar. 3,6 0,2 1,0 0,2 15,2 0,2 1,3 0,2 2,5 2,2Apr 3,9 0,4 1,3 0,4 15,6 0,3 1,8 0,5 0,4 -1,5Maj 3,6 0,2 1,4 0,3 12,8 0,1 2,0 0,6 0,5 0,5Jun 3,8 0,2 1,6 0,2 13,2 0,4 2,9 0,3 1,7 0,8Jul 3,5 -0,2 1,3 -0,3 13,1 0,0 2,7 -1,0 1,5 0,0Avg. 3,5 0,1 1,3 0,1 13,1 0,0 2,7 0,2 1,3 0,1Sep. 3,7 0,3 1,4 0,3 13,2 0,3 3,2 0,4 2,1 0,2Okt 3,3 0,2 1,4 0,2 11,4 0,3 3,2 0,3 2,1 -0,1Nov. 3,4 0,1 1,5 0,1 11,4 0,0 3,8 0,6 2,2 0,1Dec. 1,8 0,1 1,8 0,1 1,8 0,0 2,4 0,2 3,5 0,8

2006.

Jan. 2,6 0,2 2,8 0,3 1,6 0,0 2,9 0,3 3,1 0,1Feb. 2,3 0,1 2,5 0,2 1,6 0,0 2,9 0,3 -2,8 0,4Mar. 2,0 0,1 2,2 0,1 1,5 0,1 2,8 0,2 2,3 1,0Apr 2,1 0,6 2,3 0,7 1,0 0,1 3,1 0,7 3,8 0,4Maj 2,2 0,3 2,5 0,4 0,9 0,0 3,3 0,7 3,9 0,2Jun 2,3 0,2 2,6 0,2 0,8 0,1 3,1 0,1 3,6 0,5Jul 2,3 -0,2 2,6 -0,2 0,9 0,0 3,3 -1,1 3,6 0,0Avg. 2,3 0,2 2,4 0,1 1,6 0,7 3,3 0,3 3,8 0,2Sep. 1,7 0,1 1,7 0,0 1,8 0,3 2,7 0,3 4,3 0,7Okt 1,7 0,0 1,6 -0,1 2,0 0,5 2,8 0,4 4,1 -0,4Nov. 1,9 0,1 1,9 0,1 2,0 0,0 2,7 0,3 4,1 0,2Dec. 2,0 0,2 2,0 0,2 2,0 0,0 2,8 0,3 2,9 -0,4

2007.

Jan. 1,8 0,2 1,8 0,3 2,0 0,0 2,6 0,3 1,7 0,6Feb. 1,8 0,0 1,7 0,0 2,2 0,3 2,4 0,1 3,1 1,0Mar. 2,0 0,3 2,0 0,4 2,2 0,0 2,4 0,2 5,6 2,5Apr 2,1 0,7 2,2 0,8 2,0 0,0 2,3 0,4 7,2 1,6Maj 2,2 0,3 2,2 0,4 2,1 0,0 2,3 0,6 6,7 -0,1Jun 2,2 0,2 2,2 0,1 2,4 0,4 1,6 -0,6 6,6 0,2Jul 4,7 2,3 5,0 2,6 3,1 0,8 4,2 1,7 11,1 4,8Avg. 4,5 0,1 5,0 0,1 2,4 0,0 4,6 0,6 10,7 -0,4Sep. 6,4 1,9 5,9 0,8 8,6 6,3 6,5 2,1 9,9 0,2Okt 7,0 0,6 6,7 0,7 8,0 0,0 6,9 0,7 10,7 0,3Nov. 8,0 1,0 8,0 1,3 8,0 0,0 7,6 1,0 13,7 2,9Dec. 8,0 0,2 8,0 0,2 8,0 0,0 7,7 0,3 14,5 0,2

2008.

Jan. 8,3 1,4 7,5 0,8 11,3 3,9 7,9 1,4 11,6 2,1Feb. 8,8 0,4 7,7 0,1 13,3 2,0 8,0 0,1 11,6 0,8Mar. 8,8 0,4 7,7 0,5 13,4 0,0 8,2 0,4 12,7 2,8Apr 9,0 0,8 7,9 0,9 13,6 0,2 9,1 1,2 11,5 0,5Maj 9,6 0,9 8,4 0,8 14,7 1,0 9,5 1,0 13,2 1,1Jun 12,4 2,8 11,2 2,8 17,5 2,8 11,4 1,2 19,1 5,5Jul 10,8 0,1 9,4 0,2 16,8 0,1 9,7 -0,4 16,7 0,1Avg. 10,8 0,0 9,1 -0,3 18,1 1,1 9,5 0,3 18,6 1,2Sep. 9,8 0,8 9,0 0,7 13,0 1,2 8,5 1,0 17,1 -1,0Okt 8,9 -0,2 7,9 -0,3 13,2 0,2 7,8 0,0 14,2 0,0Nov. 7,0 -0,8 5,4 -1,1 13,3 0,2 6,5 -0,2 14,4 -0,8Dec. 7,3 0,4 5,8 0,5 13,4 0,0 7,2 1,0 7,1 -5,2

2009.

Jan.* 4,9 -0,2 5,7 -1,2Feb. 5,4 0,7 4,7 0,0Mar. 5,5 0,4 0,6 -1,6Apr 5,4 0,6 0,1 0,3Maj 4,8 0,1 -1,9 -0,5Jun 2,8 -0,3 -7,8 -1,1Jul 2,1 -0,6 -9,3 -1,4Avg. 3,1 1,1 -9,9 0,6Sep. 1,7 -0,3 -8,6 0,7Okt 1,7 0,0 -8,1 0,5Nov. 2,3 0,0 -7,2 0,3Dec. 1,5 0,1 -3,4 0,3

201Prilozi

Tabela 8 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Primijenjena nova metodologija

2008. 2009. IndexI-XII - 09. I-XII - 08.

StrukturaXII I - XII XII I - XII

Dolasci

Ukupno 17.044 1.188.116 14.054 1.207.694 101,6 100,0

domaći 5.293 156.904 4.587 163.680 104,3 13,6

strani 11.751 1.031.212 9.467 1.044.014 101,2 86,4

Noćenja

Ukupno 70.484 7.794.741 47.523 7.552.006 96,9 100,0

domaći 11.958 828.462 8.072 856.332 103,4 11,3

strani 58.526 6.966.279 39.451 6.695.674 96,1 88,7

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Br. zaposlenih*

2001. g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002. g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003. g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004. g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004. g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. g.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. g.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. g. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. g. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

Br. nezaposlenih**

2001. g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004. g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. g. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. g. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. g. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. g. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169


Tabe

la 1

0 –

Bila

ns st

anja

lice

ncira

nih

bana

ka, u

000

eur

a

Prilo

g B

2008

.20

09.

Stru

ktur

a u

%,

31.1

2.20

09.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

inde

x

12

34

56

78

99:

5

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i dep

oziti

kod

dep

ozitn

ih in

stitu

cija

589.

351

624.

656

593.

396

473.

271

416.

750

442.

894

584.

097

528.

707

111,

717

,5

2. K

redi

ti2.

467.

894

2.71

9.51

02.

852.

300

2.79

7.53

32.

682.

155

2.63

3.81

82.

570.

985

2.39

7.75

685

,779

,3

2.1

.Rez

ervi

sanj

a za

kre

ditn

e gu

bitk

e-6

3.48

8-7

2.56

0-8

1.12

3-1

11.9

28-1

25.8

81-1

47.9

75-1

55.0

17-1

50.2

2413

4,2

-5,0

2.2

.Net

o kr

editi

2.40

4.40

52.

646.

949

2.77

1.17

72.

685.

605

2.55

6.27

4 2.

485.

843

2.41

5.96

92.

247.

532

83,7

74,3

3.Fi

nans

ijski

der

ivat

i0

00

00

212

135

48

0,0

4.H

artij

e od

vrij

edno

sti

20.5

3917

.962

17.8

8719

.076

49.2

57

51.0

9260

.337

63.6

1633

3,5

2,1

5.O

stal

a ak

tiva

116.

250

125.

456

135.

619

139.

925

136.

193

155.

034

161.

111

185.

947

132,

96,

1

6.Fa

ktor

ing

i for

fetin

g6.

604

9.50

15.

528

5.44

6 0,

2

7.Ka

stod

i pos

lovi

0 6

2.48

619

0,0

8.Re

zerv

isan

ja z

a gu

bitk

e na

ost

ale

stav

ke a

ktiv

e-6

.078

-7.2

75-8

.374

-8.2

16-5

.117

-5

.476

-5.8

94-6

.084

74

,1-0

,2

UKU

PNO

AKT

IVA

3.12

4.46

83.

407.

749

3.50

9.70

53.

309.

661

3.15

9.96

13.

139.

106

3.22

3.76

83.

025.

231

91,4

100,

0

PASI

VA0

0 0,

0

1.D

epoz

iti2.

140.

106

2.27

5.22

72.

325.

973

1.99

0.59

01.

761.

200

1.75

7.09

11.

900.

229

1.82

4.68

891

,760

,3

1.1

.Dep

oziti

po

viđe

nju

895.

558

910.

226

862.

285

726.

964

641.

263

664.

174

918.

262

667.

824

91,9

22,1

1.2

.Oro

čeni

dep

oziti

1.24

4.54

81.

365.

001

1.46

3.68

81.

263.

626

1.11

9.93

7 1.

092.

917

981.

967

1.15

6.86

4 91

,638

,2

2.Ka

stod

i pos

lovi

638

859

608

1.09

7 0,

0

3.Po

zajm

ice

618.

689

742.

165

777.

828

908.

161

990.

468

971.

267

874.

353

734.

832

80,9

24,3

4.Fi

nans

ijski

der

ivat

i1.

494

1.25

91.

217

918

0,0

5.O

stal

e ob

avez

e10

6.78

910

9.52

112

2.88

013

1.53

314

1.62

0 13

7.30

615

3.26

213

1.96

3 10

0,3

4,4

6.U

kupa

n ka

pita

l25

8.88

428

0.83

628

3.02

427

9.37

726

4.54

1 27

1.32

429

4.09

933

1.73

3 11

8,7

11,0

6.1

.Kap

ital i

reze

rve

257.

269

271.

920

275.

664

299.

065

276.

929

297.

255

315.

137

353.

302

118,

111

,7

6.2

.Dob

itak

/ Gub

itak

(+,-)

iz te

kuće

god

ine

1.61

58.

916

7.36

0-1

9.68

8-1

2.38

8 -2

5.93

1-2

1.03

8-2

1.56

9 10

9,6

-0,7

UKU

PNO

PA

SIVA

3.12

4.46

83.

407.

749

3.50

9.70

53.

309.

661

3.15

9.96

13.

139.

106

3.22

3.76

83.

025.

231

91,4

100,

0

203Prilozi

Tabela 11 – Realizacija aukcija 182-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

XXIV Aukcija na 182 dana 04.03.2009. 40.000,0 30.250,0 34.850,0 3,98%

XXV Aukcija na 182 dana 18.03.2009. 10.000,0 2.500,0 5.900,0 4,30%

XXVI Aukcija na 182 dana 25.03.2009. 6.000,0 1.900,0 1.900,0 5,00%

XXVII Aukcija na 182 dana 01.09.2009. 35.000,0 34.592,0 39.742,0 3,82%

XXVIII Aukcija na 182 dana 14.09.2009. 5.000,0 5.000,0 7.730,0 3,92%

XXIX Aukcija na 182 dana 21.09.2009. 2.000,0 2.000,0 4.050,0 4,15%

XXX Aukcija na 182 dana 26.10.2009. 8.000,0 8.000,0 12.050,0 3,00%

UKUPNO januar - decembar 2009. g.

106.000,00 84.242,00 106.222,00


Tabela 12 – Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-31.12.2009. g.

Prilog D

Izvor: Ministarstvo finansija * Konsolidovana javna potrošnja uključuje budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.

OPIS Plan 2009.mil. eura

I - XII 2009.ostvarenje u mil. eura

% u odnosu na plan

% u BDP-a za

2009.

I-XII 2008.ostvarenje mil. eura

%I-XII 2009. u odnosu na I-XII 2008.

TEKUĆI PRIHODI 1474,51 1366,49 92,67 45,50 1544,42 88,48Porezi 859,18 795,73 92,62 26,50 926,38 85,90Porez na dohodak fizičkih lica 136,09 121,44 89,24 4,04 141,67 85,72Porez na dobit pravnih lica 67,95 54,74 80,56 1,82 62,80 87,17Porez na promet nepokretnosti 23,90 19,80 82,85 0,66 38,09 51,98Porez na dodatu vrijednost 392,57 370,78 94,45 12,35 440,06 84,26Akcize 118,95 128,68 108,18 4,29 120,30 106,97Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 64,05 49,12 76,69 1,64 72,93 67,35Lokalni porezi 45,70 42,25 92,45 1,41 42,00 100,60Ostali republički porezi 9,97 8,92 89,47 0,30 8,5 104,57Doprinosi 337,33 307,95 91,29 10,25 339,91 90,60Takse 31,55 28,90 91,60 0,96 36,09 80,08Naknade 132,21 105,57 79,85 3,52 165,76 63,69Ostali prihodi 65,83 66,64 101,23 2,22 67,28 99,05Primici od otplate kredita 48,41 61,70 127,45 2,05 9,00 685,56KONSOLIDOVANI IZDACI 1587,87 1472,93 92,76 49,05 1556,56 94,63TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1299,38 1220,13 93,90 40,63 1245,67 97,95Tekući izdaci 588,00 562,22 95,62 18,72 574,95 97,79Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 303,81 299,74 98,66 9,98 315,10 95,13Ostala lična primanja 31,57 27,56 87,30 0,92 28,82 95,63Rashodi za materijal i usluge 138,88 131,95 95,01 4,39 137,72 95,81Tekuće održavanje 12,82 9,95 77,61 0,33 29,89 33,29Kamate 26,45 25,35 95,84 0,84 23,81 106,47Renta 10,49 9,07 86,46 0,30 9,17 98,91Subvencije 52,62 50,95 96,83 1,70 20,14 252,98Ostali izdaci 11,36 7,65 67,34 0,25 10,30 74,27Transferi za socijalnu zaštitu 423,11 388,42 91,80 12,93 350,42 110,84Transferi institucijama, pojedincima, nev. i jav.sektoru

237,75 228,45 96,09 7,61 237,55 96,17

Ukupni kapitalni izdaci 288,49 252,80 87,63 8,42 310,89 81,31Pozajmice i krediti 29,72 25,51 85,83 0,85 63,51 40,17Rezerve 20,80 15,53 74,66 0,52 19,19 80,93Otplata garancija 0,00 0,00 0,00 0,05 0,00DEFICIT/SUFICIT** -113,36 -106,44 93,90 -3,54 -12,14 876,77Otplata dugova rezidentima 48,93 36,91 75,43 1,23 52,84 69,85Otplata dugova nerezidentima 27,51 27,09 98,47 0,90 19,91 136,06Otplata obaveza iz prethodnog perioda 81,52 112,33 137,79 3,74 72,86 154,17Prihodi od privatizacije 54,74 123,04 224,77 4,10 38,56 319,09Donacije 12,40 9,41 75,89 0,31 4,22 222,99Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i projektni krediti

143,80 150,57 104,71 5,01 13,05 1153,79

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 42,71 59,38 139,03 1,98 14,91 398,26

CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

330 (497.16) (060.55)

GODIŠNJI izvještaj glavnog ekonomiste : 2009. godina / Savjet Centralne banke Ljubiša Krgović... et. al. - (2003) - . - Podgorica (Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2003 (Cetinje : OBOD). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6485 = Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste (Podgorica) COBISS.CG-ID 011451152

godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2009. · pdf filecanu crnogorska akademija...

Documents