. TA·RIHTE

ve GUNUMUZDE

• • •• EHL-1 SUNNET

istanbul 2006

EHL-i SUNNET USUL-i FIKHININ TE~EKKULUNDE

KELAMi T ARTI~MALARIN ROLU

I. GiRi~

Do~. Dr. $iikrii OZEN

TDV Islam ara§hnnalan Merkezi

Usfrl-i ftklh ilminin dinin anl~Ilmasma yonelik bir ilim oldugu dii~iinii­

liirse, mantJ.kl olarak, dini konulan ele almadan once bir usfrliin benimsen-' mi~ olmas1 gerekir. Ayru ~ekilde dinin itikad1 yoniini.i bilmek ve anlamak i-

9-n de onceden bir usfrliin varh~ zarur1 olaca~dan kelami tartt~malarm

usfrli.i Clegil, usfrl tartt~malanrun kelfuru yonlendirdigi. gibi bir sonuca vanla­

cakttr. Ancak klasik kelam yonteminde akil bilginin dini bilgiyi onceledigi.

kabuli.i, hatta Debfis1 gibi baz1 usfrlciilerin daha da ileri giderek nakll delille­

rin ancak akll istidlalle hi.iccet olabildiklerini soylemesi1 dikkate ahndl~da,

bi.itiin insanlar i9n ortak bir payda tesis edecek ~ekilde dini temellendirme

<;abas1 i9nde olan kelam ilminin her hali.ikarda teorik zeminde bir onceligi.

bulundugunu kabul etmek gerekecektir.

Ote yandan dinin kayna~ ve dayana~ olan vahye bakddl~nda bunun aklm suurlan ile ku§atllrm§ olmadl~, akll otesi bir olgu oldugu gori.ilecektir.

Eibil Zeyd Ubeydullah b. Omer ed-Debiisl, Takvlmii'l-edil/e (~r. Halil Muhyiddin el-Meys), Beyrut 1421/2001, s. 442, 443.

224 T ARiliTE ve GUNiJMUZDE EHL-i SUNNET

Bu akil otesi kaynaga dayanan din kendi i9nde bir manbga ve sistematik bir

biitiinliige sahip bulurunakta, bu da onu farkh bir sistem haline getinnekte­

dir. Aksi halde dinin muhtevasmm akla dayah yontemlerle belirlenmesi du­

rumunda ortaya rasyonel bir felsefi sistem 9kacakbr.

Her hangi bir varhk, mahiyeti itibariyle ~iiphesiz kendisiyle ilgili yon­

temi belirleyicidir. Bu a~1dan bakildigmda va!p.y kaynakh olan dini bilgilerle

ilgili metodun da esas itibariyle vahiyle birlikte gelrni~ oldugu soylenebilir.

·$oyle ki; Allah'm gonderdigi vahiy iiriinii muhteva (Kur'an), zorunlu olarak

kendisine inananlar1 baglar ve boylece Kur'an'm hiicciyeti ortaya 9kml~ o­

lur. Kur'an'da ifade edilen Allah kelfururun ~el~mezligi prensibi2 geregi de

onun kendi i~ biitiinliigunden kaynaklanan bir sistematik yap1dan soz etme

imkfull dogar. Buna ilaveten vahyin nazil oldugu dilin gramer yaptSl da a­

nun anla~Ilmasmm temel kurallanru belirler. Zira belli bir dilin yaptst i9nde

nazil olmast, vahyin anlamma ula~mada o dilin yaptsrm olu~turan kurallann

ge~erli oldugunu ztmnen ifade etmi~ olmaktadtr. Kald1 ki bu duruma

Kur'an'm muhtelif ayetlerinde a9kt;a dikkat t;ekilmi~tir.3

Aynca, Kur'an bir taraftan insan davraru~larma ili~kin kurallar koyar­

ken, diger taraftan gerek dogrudan gerekse iislup ve ifade tarz1yla yonteme

ili~kin bir klsun ip u9an da sunmaktadrr. Bu sebepledir ki ilk donemlerden

itibaren usfrlciiler dinde neyin kaJilak degeri ta~tdtgrm en ba~ta Kui'ar'Ia

ispata t;ali~mt~lar ve siinnetin, icma'm ve klyasm dini bilgiye ula~mada birclr.

kaynak olduklarmt, bir hiyerar~i it;erisinde bir alt delilin iist bir delil veya

deliller tarafmdan onaylandtgrm ortaya koyma gayret etm~lerdir. Boylece

siinnetin delil oldugunu Kur'an'la, icma'm delil oldugunu hem Kur'an ve

hem de siinne~le, klyasm delil olu~unu ise Kur'an, siinnet ve icma' ile

temellendirmi~lerdir.

Ciiveyni (6. 478/1085), "Sem'iyyatm (vahye dayah bilginin) kaynaSJ Al­

lah Teala'nm kelamtdu. Bunun dt~mda kalan (dini bilgiler) ya Allah kel~­

run hangi yolla nakledildigi ile ilgilidir ya da ona dayanmaktadu" diyerek,

2 en-Nisa, 4/82. 3 Yusuf, 12/2; e~-$uara, 26/195; ez-Ziimer, 39/28; Fussilet, 41/3; ez-Zuhruf, 43/3.

EHL-i SUNNET'TE USfJL ANLAYI1]1 225

dini bilginin esas kaynagmm Kur'an oldugunu vurgulamak suretiyle Kur'an yarunda ve onun k:tlavuzlugunda gelil;en islam) ilimlerin dinin temel kayna­

~ ile olan ili~kisini ortaya koym~tur.4 Soz konusu temellendirmenin biitiin islanu ilimler i9n ge~erli oldugunu Fahreddin er-Razl (6. 606/1209) kelam,

flklh, f1k1h usillii, nahiv ve lugat, ziihd ve ahlak i~mleri gibi biitiin ilimlerin

ka~agmm Kur'an oldugunu soyleyerek dile getirmi§tir.5

islarru ilimler hiyerar§isinin en iist basama~da yer alan kelam ilmi bii­

tiin dini ilimlerin ilkelerinin ispabru iistlenmi~ olup, bu ilrnin kabulleri diger

ilimlerin ilkelerini olu§turmaktadrr. Zira klasik bilim teorisine gore bir ilmin

ilkeleri o ilmin konusuna dahil olma}'lp bir iist ~ konusunu te§kil eder.

Bu bakundan hkth usilliiniin ilkeleri, kelamda ispab. yapilan hususlardtr.

Belli bir epistemolojiden hareket eden kelam ilmi bir varltk alarunm ispatma

ve ~er~evesinin tespitine yonelik ar~b.rmalar yaparken ftla.h usillii bu varltk

alanrrun yani sorumlu varltk olarak insanm davrant§lartru §ekillendirme key­

fiyetini izaha ~all§lr. Dola}'ls1yla kelam ilmi, usill-i hk1h ilminin iizerine otu­

raca~ zemini hazulama ve saglamli~ giivenceye alma gayesi glider ve

boylece bkhm varltk alarum kurar . .Bu baklmdan Gazzati'nin dedigi gibi ke­lam ilmi kiilli ilimdir ve biitiin islarru ilimler ana nispetle ciiz'1dir.6

Bu tebligde, ftla.h usilliiniin giiniimiize intikal etmi§ olan erken donem

kaynaklannda kelfuni referanslan dikkate alman usill tar~malartrun bir

kiSrru irdelenerek, usilliin §ekillenmesi yahut ilmi bir disiplin olarak sistema­

tige kaVU§turulmast safhasmda kelfuni tarb§malarm nasil etkisinde kalmd1~

4.

5

6

imamii'l-Haremeyn Ebii'l-Meali Abdiilmelik b. Abdullah el-Ciiveyni, el-Brtrhiin ft rtsflli'l­fikh (~r. Abdillazim Mahmud ed-Dib), Mansilra 1418/1997, I, 120; aynca bk. a.e., I, 78-79,

127.

Fahreddin er-Razi, Me.fotilm'l-gayb, Tahran: Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, ts., II, 116.

Ebii Harrud Muhammed b. Muhammed el-Gazzau, el-Mustesfii min ilmi'l-usUI, Bulak 1325,

I, 5. Alaedcful es-Semerkandi'nin (o. 539/1144) "FOOh usiilii ilmi, kelam uslllii ilminin bir dahd1r ve dal (fer') kokten (asll) tiirer." diyerek keHinun kok-dal ili~kisi §eklinde hklh usii­li.iniin esasrm olu§turdugunu belirtmesi de bu bak1~ a~s= bir tezahiiriidiir. Bk. Alaeddin Muhammed b. Ahmed es-Semerkandi, Mlziinii'l-us(ll ft netiiici'l-ukul (~r. M. Zeki Abdiilber), Katar 1984, s. 1-2. ibn Akil'in usUI-i hklun &kha daha yakm ve keHlmdan (usiiliiddin) daha uzak oldugunu belirtmesi ise (Ebii'l-Vefa Ali b. Akil el-Bagdadi el­Hanbeli, el-VIizrlz ft usQ/i'l-ftkh, ~r. Abdullah b. Abdillmuhsin et-Tiirki, Beyrut 1999, V, 331)

her haliikarda irtibatl ortadan kaldirmayan izafi bir uzakhk olarak anla§llmahdu.

226 TARiHTE ve G'ONOMOZDE EHL-i SUNNET

gosterilmeye ~ah~!.lac_akhr. Bu aracla meselelerin i.lml kavramlarla tarh~Ilma­ya ba~lancligt ilk clonemlercle bu irtibatm farkmcla olunup olunmacl1gi, bir

ba~ka ifacle ile bunun sonraki zamanlarcla yap1lml~ anakronik bir kurgu olup

olmacl1gt konusuna da a9-khk getirilmi~ olacaktrr? Zira flkih usilliiniin ke­

lam ilmi ile irtibab pek ~ok muahhar kaynakta alb 9zilen bir konu, soz ko­

nusu etkinin varhgt da ula~llabilen ilk kaynaklarcla a9k~a ifacle edilen bir

husustur.

II. iLK MUCTEHiDLER VE KELAM

imam Ebu Hanife, imam $afi'1 gibi ilk mi.ictehicl imamlarm kelamla ilgili

olumsuz bir taVIr i9ncle olcluklarma clair bir~ok rivayet aktanlmaktaysa cla

bu tavnn esas itibariyle o clonemcleki Mu'tezile kelfunma kar~1 bir reaksiyon

olclugu claha sonraki kaynaklarcla sikhkla vurgulanmaktacl1r. Bununla birlik­

te acl1 ge~en irnamlann bu tar~malardan tamamen uzak clurcluklaruu soy-lemek gi.i~. ·

imam Ebu Hanlfe'nin kelam tarh~malanyla ilgilendigme clair bir ~ok

rivayet ve menklbe aktanlmaktaclrr. Gen~lik ylllarmcla kelam nrkalaruun

acleta merkezi olan Basra'ya yirminin i.izerincle yolculuk yaphgt ve buracla

kelamolarla8, ozellikle Amr b. U):>eyd'le (6. 144/761) (efiil-i ibad ve irnan ko-

7

8

Aron Zysow Hanefilerden Mu'tezile ve M~tiiridiyye mezheplerine mensub ilimler ara­smda ihtilafh bazl usul konulanmn, bilhassa Maveraiinnehir ulemaSI tarafmdan, kelamla ili~kilendirilmesini ele alan makalesinde, V."()<I.) yiizy!l sonlan ile VI. (XII.) yiizy!l ba~la­nnda ozellikle Ebii'l-Muin en-Nesefi. ve Alaeddin es-Semerkandi'nin gayretleriyle hukuk teorisinin kelamile~tirilmeye ~al~tld!gt ve bu ~abanm etkisinin olduk~a klsa siireli oldu­gunu ileri siirer ("Mu'tazilism and Maturidism in Hanafi Legal Theory", Studies in Islamic Legal Theory lShtdies in Islamic Law and Society), Leiden: Brill Academic Publications, 2002). Bu tez, kelam ve usul dii~iincesinin geli~ safhasmda iki alan arasmda sistematik bir ~­kinin kurularak birbiriyle uyumlu ozgiin bir sistem ortaya konulmadlgt iddiasllll i~ermek­te ve verilen omeklerden hareketle bunun belli bir donemde giindeme getir~ oldugu­nu gosterme -;abas1 ~1maktadrr. Oysa bizim ~agtda ortaya koydugumuz omeklerle ilgili kaynaklardaki bilgiler zikri ge~en alimlerden once de bu tiir bir yone~in varhguu goster­mektedir. Ancak daha sonraki donernlerde, omegin ~er'i hakikat kavranu gibi onceden muhalif kelam ekoliine (Mu'tezile'ye) nispet edilen baz~ usUl kaideleri, Siirlni usiil d~iin­cesiyle uyumlu hale getirilerek adapte edilmi~tir. Bu adaptasyonun naSl] ger-;ekl~tigi ise ayn bir -;ab~ma konusudur.

Hanzuddin Muhammed b. Muhammed el-Bezzazi, Memilabii Eb! Hnnife, Beyrut 1981, s. 137-138.

EHL-i SUNNET'TE USUL ANLA YI~I 227

nulannda) ve GayHin ed-Duna~kl'nin {6. 120/738 civan) ogrencileriyle (kader

konusu) tarb~b~ bilinrnektedir.9

Bu tarb~malann onun usill anla}'l~ma tesiri konusunda genel bir yargiya

varmaJIUZl saglayacak yeterli bilgiye sahip degiliz. Zira bazt l<Isa a~tklamalar

i~e'i'en rivayetler bir yana btrakthrsa kendisinden gi.ini.imi.ize onun usUJ sis­

tematigini ogrenebilecegimiz bir eser intikal etrnemi~tir. Ancak bilhassa

Maverai.irmehir Hanefi ulemast Ebu Hanife'ye nispet ettikleri birtakun usul

anla}'l§lan dola}'lstyla onun Mu'tezile gibi ehl-i ehvadan saytlan mezheplere

mensub olmadtguu ileri siirmi.i§lerdir.1D

imam $afi'i ise doneminde kelam akmurun ba~ temsilcileri durumunda

olan Mu'tezile ile yakm ili~ki i9nde olmakla birlikte kendisinin k~lam i1rni ve kelamalar hakkmda olduk<;a sert ifadeler kullandt~ nakledilir.II Ote

yand~ $afi'i'nin sistemini kurarken kelamolann ortaya atb~ di.i~i.inceleri

goz o~i.inde bulundurdugu, gerek eserlerindeki referanslarmdan gerekse

kurdugu sistemin manhgmdan anla§tlmaktadu.

Hatta, George Makdisi'ye gore $_a.fi'i'nin usw ~ah~malarmda temel mo­

tivasyon ve ama~ Hz. Peygamber'in si.irmetini Kur'~ seviyesine yi.il<Seltmek

ve l<Iyasm kullarurmna belirli suurlar 9-zmek suretiyle hadis ekoli.ini.in, ken­

disin.in hastm olarak gordi.igu rasyonalist Mu'tezile ile birlikte arulan iyi

temellendirilmi~ kelam ilmine kar~t kullanabilecegi bir ilim icat etmekti.12 Bu

baktmdan $afi'1'nin koydugu ilkelerin kelam ilmine etkilerinden ve dolayh

da olsa onun fikirlerinin neden oldugu geni~ ~aph degi§irnlerden soz edilebi-

9

10

11

12

I<adi Abdillcebbar, Fazlii'l-i'tiziil ve tabalaitii'l-Mu'ttzile (~r. Fuad Seyyid), Tunus-Cezayir 1974, s. 250, 253; Ebu ishak ibrahim b. isman el-Buhan es-Saffi.r, Tellzlsii'l-edille, Allf Efendi Ktp., nr. 1220, vr. 118b, 136a, 148b-149a; Kerderi, Meniilobii Ebi Hmrife, s. 264.

Hamuddin en-Nesefi, Ke~fii'l-esriir fi ~erhi'l-Meniir, Daru'l-kiiti.ibi'l-ilmiyye, Beyrut ts., I, 8.

Ebu Bekir Ahmed b. Hiiseyin el-Beyhaki, Meniikrbii'~-$aji'i (~r. es-Seyyid Ahmed Sakr), I<ahire 1391/1971, I, 452-70; Razi, Meniilobii'$·$iiji'i, s. 99-100. Razi bu sozlerin kelam ilminin kendisine yonelik bir ele~tiri anlam1 ta~unadr.klanm, aksine birtakun d1~ nedenlere yonelik olduklanru belirtir ve hatta $afi'i'nin kelanu iyi bildigini kaydeder. bk. a.e., s. 103-105.

George Makdisi, "The Juridical Theology of Shafi'i: Origins and Significance of Usul al­Fiqh", Shtdia lslnmicn, 59 (1984), s. 12.

228 TARIHTE ve GONi.JMOZDE EHL-i SONNET . . . .

lir.13 Onun 6kih alarunda yaphgt ke§ifler kendisinden soma geli§en E§'arilik

dii§iincesi iizerinde oldukc;a etkili olmu§tur.14 Nitekim klasik usill aJ.imlerin­

den Zerke§i (6. 794/1392) de Ebii'l-Hasan el-E§'ari'nin (6. 324/936) birkac; me­

sele ch§mda gerek fi.irU'da ve gerekse usillde $afi'i'ye uydugunu s6yler.ts Fx­

klh ve kelam ulema'run egitiminde birbiriyle c;ok yakrrldan irtibatlx ilimler ol­

dugu ic;in $afi'i'nin hukuka ili§kin fikirlerinin hakimiyeti, daha soma E§'ari

deger teorisinin yaylli§rm oldukc;a kolayla§hrml§hr. Bu bakxmdan E§'ari ke­

Ifururun iic; biiyiik temsilcisi Ebii'l-Hasan el-E§'ari, Ciiveyru ve Gazzali'nin

$afi'i mezhebinden olmalan tesadi.ifi degildir.16

Ill. iLK USUL TARTI$MALARI

ilk usill tarh§malannm hangi konular iizerinde yapxlchgrm tespit ic;in

biri kelamc1, digeri usulcii iki alimden hareketle a§agtda verecegimiz konu

ba§hklan ilk d6nemlerin usill problematigini 6nemli 6lc;iide yansxtacak bir

mahiyet arz etmektedir.

Ebu Hila! el-Askeri (6. 400/1009) bazt usill konulanna ili§kin ilk sistema­

tik ac;xklamalan yapan alimin, kelam alanmda ilk eser veren ve iJ.ml suuflan­chnna ve terminolojinin geli§mesinde katkxlan yadsmamayacak bir ilim ve £ikir adanu ve ayru zamanda Mu'tezile mezhebinin kuruculanndan olan Va­sxl b. Ata (6. 131/748) oldugunu ile~ siirmektedir. Onun islam diinyasmdaki ilkleri derledigi el-Eviiil adh eserinde kaydettigine gore Vasd, "Hak d6rt yolla bilinir: Kur'an metni (kitilb nilhk), .iizerinde birle§ilen haber, akil hiicceti ve

icma"' diyen ilk kimsedir. Haberlerin nasxl geldigini, nasxl dofuu ya da yan-

13

14

15

16

Tilman Nagel, "el-'ine beyne'~-~eria ve1-kelam fi re'yi'l-E~ai.ra", Mecelletii Kiilliyyeti usz?li'd­dln bi'l-Kahire;' sy. 3 (1985), s. 222. Temsil (=anoloji) ad1 verilen bkhi klyaSUl, kelamolann te~bih (antropomorfizm) ima eden ayetlerin yorumlannda etki ettigi iddiast i9n bk. Abdii­iaziz Seyf en-Nasr, "Meza'imu't-te'sirati'l-ecnebiyye ala ilmi'l-keliimi'l-islami", Mecelletu Kiilli!Jljeti Usilli'd-dln bi'l-Kiihira, sy. 3 (1985), s. 65-70." · . ·

Nagei, a.g.m., s. 229.

Bedreddin Multammed b. Bahadrr ez-Zerke§i. ei-Bahru'l-m11hlt fi IISz?li'l-fikh (~r.

Abdiilkadir Abdullah el-Ani), Kuveyt 1992, I, 10. Bu kaynakta (I/10-1) EbU M~ammed el­Ciiveyni ve ibn Fiirek'in de aynt meyandaki sozleri aktanlmaktadrr. imam E~'ari, $iifi'i'nin yerie~tirmeye ~a.}~h~ "birbirine benzeyen ~eylerin aynt hiikiimde birle~ecekleri ilkesini" kelami omeklerden hareketle ispata ~~- Bk. E~'ari, Liima', s. 8-9; a.mlf., Risate fi istil!siini'l-lurod fi ilmi'/-keliim, s. 90.

George F. Hourani, Reason and Tradition in Islamic Ethics, Cambridge 10985, s. 64-65.

. ! :~

EHL-i SUNNET'-TE USUL ANLA YI~I 229

h~ old'li.klanru ilk defa ortaya koyan da odur: "Haber has ve 'funm olrnak ii­zere iki tiirliidiir. 'funm, has olabilseydi has da 'amm olabilirdi.J7 Bu miim­kiin olsaydt o zaman tiimel tikel olabilirdi, tikel de tiimel. ve emir haber ola­bilirdi, haber de emir" ve "nesih haberde olmaz, emir ve nehiyde olur" de­mi~fu.1S Muhtemelen bu sozler, onun giiniimiiz~ gelmi~ olmamakla beraber, admdan bilgi kurarru (epistemoloji} ile ilgili oldugu anl~llan Kitabii's-Sebll ila ma'rifeti'l-hak19 adlt eserinden ahnmt§ olrnaltdrr.

Giiniimiize ula§an ilk usfrl kitabt olan er-Risale'nin 20 sahibi imam

$afi'l'nin (6. 204/819) bu eserindeki konu ba§hklan; beyan ve ~e~itleri, 'amm lafzm umum anlam ifade etmesi, nesih meselesi, ahad rivayetlerin degeri,

ictihad ve re'y yontemleri (ktyas ve istihsan), icma' ve ihtila£ olarak veril­mekte ve dini bilginin kaynaklan da "Kitap ve siinnetteki haber, icma' ve kt­yas" ~eklinde srralanmaktadrr. 21 Yine $afi'i ve sonrasmda hicri dordiincii yiizyllm ba~lanna kadar usfrle dair yaz1lan esederin kaynaklarda verilen adlarma baktt~rmzda22 bunlann yukanda stralanan konulara dair miistakil ~al1~malar olduklan goriilmektedir.

17

18

19

20

21 22

Vastl'm amm konusuyla ilgili olarak formille ettigi bu Mu'tezili anla}'l~In, ilk donem Mu'teziliJer tarabndan kelami tar~alarda kullaruldl~ goriilmektedir. Hz. Ebu Bekir'in Hz. All' den iistiin olmadtguu savunan m. (IX.) yiiz}'ll Mu'tezili imamlarmdan Ebu Ca'fer el-iskafi (6. 240~854) Hz. Ebu Bekir'in halife se~diginde soyledigi "En ha}'lrhruz olmadt­gun halde idareciniz se~dim" soziinii umum manast iizerine yorumlamak gerektigin.i, soy a9smdan diye yorumlamanm y~ oldugunu savunarak der ki: "Umum ve mutlak (miirsel) olarak gelen bir haber hust1sa hamledilirse haberlerin hiiccetlikleri ortadan kalkar ve rivayetleri (astir) delil olarak kullanma imkw kalmaz. Boylece Allah' m Kur'an'daki ha­berlerinde aktanlan bilgiden bir sonuc; c;tkmaz ve miinazara ortadan kalkar, her ball! gorii~ sahibi bu tiir illetlere tutunur, anum has ve hasst amm sayar. Bu bakundan Hz. Ebu Be­kir'in soziinii umum olarak gormek gerekir. Bu soziin hususi anlamda kullaruldtguu_ sa­vunanlar ise bilgisine ancak zahir bir durum yahut mans us bir haberle ul~tlabilecek mu­ayyen bir ~ey iddia etmektedirler." Bk Ebu Ca'fer Muhammed b. Abdullah el-iskafi, el­

Mi'yfir ue'l-mrtvfizene (~r. Muhammed Baktr el-Mahmudi), Beyrut 1402/1981, s. 39.

Ebu Hila! Hasan b. Abdullah el-Askeri, ei-Eufiil, Beyrut 1407/1987, s. 255.

ibnii'n-Nedim, Ebii'l-Ferec Muhammed b. ishak, ei-Fihrist, Beyrut 1398/1978, s. 203.

Vasll'm Basralt olmast ve $afi'i'nin Abdutrahman b. Mehdi'nin Basra'dan usulle ilgili sor­duklarma er-Risiile'yi yazarak cevap vermesi tarb~manm seyrini takip a95mdan onemli ayrmlllardrr.

Muhammed b. idris e~$afi'i, er-Risfile (n~r. Ahmed Muhammed $akir), Kahire 1979, s. 39.

Bu eserlerin toplu bir listesi ic;in bk. $iikrii Ozen, lmam Ebil Mahsilr el-Miih"iridi'nin Usillii­niin Yeniden ln$1151, s. 195-201.

230 T ARi:HTE ve GtiNOMOZDE EHL-i SUNNET

Kaynak teorisi ile ilgili verilen bu iki farkh listenin incelenmesinden an­

l~Jlacagt iizere ~afi'i, birkac; noktada Vasll' dan aynlma.ktadu:

1. Eserlerinde haberi, haberu'l-'arnme ve haberu'l-hassa diye tasnife tabi

tutarken Vas!l'1 izledigi anla~alan, anca.k Cima'u'l-ilm adh eserinde kelamc!la­

rm haberlerin tespiti konusundaki anlayt§laruu ele§tiren23 ~aft'!, siinneti gti­

venilir ravllerce kesintisiz olarak rivayet edilmesi §arhyla, gene} kabul gor­

siin ya da bir veya birkar; ki§i tarafmdan rivayet edilsin, bir aymm yapma­

dan kabul eder.

2. Vas!l'm "a.kll hiicceti" tabiri yerine de daha ozel bir terim olan "lo.­

yas"l yerle§tirir.

3. Arap dilinin 'furun ifade kullarulara.k h~~, has ifade kullarulara.k 'funm

kastetmeye miisait bir yaplda oldugtm'.' soyler.24

~iffidi farkh kanatlara mensub bu iki alimin ortakla§a zikrettikleri bu

temel meseleler c;erc;evesinde ortaya konulan iki ayn sistemin te§ekkiiliine

sebep olan siyasi ve kelarru tilrh§malann bu meselelerle ili§kilerini a9klama­

ya <;ah§alun.

IV. iLK KELAM:i TARTI~MALAR ve BUNLARIN USULE YANSI­

MASI

Usill tarh§malanrun hangi kelam tartl§ffialan ile e§ zamanh veya birbi­

rini takip eden zamar!larda ortaya <;lkngtru belirleyerek, usltl prensipleri

haklo.nda nas!l bir atmosfer ic;inde konu§uldugu tespit edilebilir. Usill tar­

n;;malaruun bilhassa re'y kavranu c;erc;evesinde sahabe donemine kadar go-

23

24

...

$ati'i, Cimii'u'l-ilm (el-Umm ile birlikte Jl§r. Muhammea· Ziihri en-Neccar), Beyrut 1973, VII, 273, 279. $ati'i "ehlii'l-kelam" ifadesiyle (bk. Dltiliifu'l-lzadis [tl-iimm ile birlikte ~r. Mu­hammed Ziihri en-Neccar, Beyrut 1973), s. 483) Mu'tezile kelamalanru kastebnektedir. bk. Joseph Schacht, The Origins ofMulmmmadau Jurisprudence, Oxford 1975, s. 41. Baz1 kaynak­lar bunu destekler nitelikte $1ifi'i'nin Kitiibu'l-Klylis adh eserinde Mu'tezile'yi saplk olarak niteledigini ve onlann ~ahitliklerini kabulden dondiigunii yaz¥lar. bk. Abdii!kahir b. Tahir et-Temimi el-Bagdadi, . el-Fark bl!lJne'l-firak (~r. Muhammed Muhyiddin Abdiilhamid), Kahire 1965, s. 171 ve 358; Zerke~i, el-Balmt'l-muhlt, I, 10.

$1ifi'i, Cimn'u'l-ilm, VII, 275; t;r-Risiile, s. 53-73.

EHL-i SUNNET'TE USUL ANLA YI$1 231

tiiriilebilecek bir tarihi seyri var ise de yukanda Vas1l b. Ata'ya nispet edilen

usiil formiilasyonu hatrrlandtgmda bu tarb~malann akademik bir disiplin i-

9Jtde inceltilmi~ farkh terimlerle ve sistematik olarak ifade edilmeye b~­lanmasi, en erken Hicri fi. yUZ}'llm ilk yar1sma kadar gotiiriilebilmektedir.

·islam tarihinin bu erken safhas1 ise olmu~ bitmi~ birtaklm hadiseler ile

bunlan n Miisliimanlarm vicdanmda buakbgt etkilerin heniiz canhhklartru

korudugu ve Miisliimanlann dii~iince diinyasmda biiyiik tarb~malara sebep

oldugu bir donemin ve onceden bu hususlarla ilgili olarak te~ekkiil etmi§

kabullerin·usill dii§iincesin.in ortaya <;lkl§mda etkili oldugunu dii~iinmemek

i9Jl bir sebep bulunmamaktadrr. Bu baktmdan soz konusu hadiselerden hila­

fet meselesi (ilk ii~ halifeniri hilafetlerinin me§rlliyeti) ve Hz. Ali- Muaviye

arasmda ya~anan fitne olaylan her ne kadar hukuk1 ve siyasi bir mesele gibi

goziikse de iman-kiifiir, vaid-i fiissak (menzile beyne'l-menzileteyn), kader, i­

rade gibi bir .;ok kelam problemin.in dogu§unda etkili olmu~ ve bu konular­

daki anla§mazhklar mezheplerin dii~iince sistematiginde varbg:tru asrrlarca

muhaiaza ederek bir.;ok a~Ilmuyla birlikte giiniimiize kadar intikal etmi~tir.

Ote yandan icma', rivayetlerin hangi yollarla ve hangi §artlarla kabul edile­

cegi, 'furunm kat'iligi, hakikat-i §er'iyyeniri mevcudiyeti, ictihadm ge.;erliligi

ve ictihadda isabet25 gibi bir~ok usill konusu tarb§ilirken de yine mezkur ha­

diselere ab.fta bulunulmu~tur.

Hz. Ali ve Muaviye hadiseleri baglammda Miisliimanlarm giindemine

giren ilk kelami tarb~malarm iman hakkmda oldugu ve ozellikle giinahkar

Miisliimanm ahiretteki durumu (vafd-i fiissfik) ile ilgili bulundugu bilinmek­

tedir. Zira bu i~ sava~lar s1rasmda olen Miisliimanlarm durumuyla ilgili tar­

h§malar sebebiyle bir yandan mii'min kimdir sorusu ortaya ahlml~, diger

yandan sahabenin kimligi sorgula.IUIU§ ve bu da dini i~erikli sahabe rivayet­

lerinin giivenilirligi problemini beraberinde getirmi§tir.

25 Kelam literati.iriinde de Hz. Ali- Muaviye olaylan ele aluurken stk stk ictihadda isabet ko­nusuna temas edilmi~tir. Mesela bk. Ebii ishak ibrahim b. Ali e~-~uazl, M u'tekndii Ebi islulk

el-Ffrfiziibiidi (~r. Abdiilmecid et-Tiirki, ~lrazi'nin $erlm'l-Liima' adh eserinin giri§inde), Beyrut 1408/1988, I, 108-110; Ebii'l-Muin en-Nesefi, Tebs•ratii'l-edille (~r. Claude Salame), Dtma~k 1993, ll, 894-895; Sa'deddin et-Teftazaru, $erlw'/-Makiis1d, istanbul 1305/1888, In, 305-306.

232 T ARiHTE ve GUNUMUZDE EHL-i SUNNET

Bu noktada Ehl-i Siinnet anla)'l~mm te~ekkiiliine zemin hazrrlayan aJ.im­ler, ilke olarak "giinahkar mi.i'min" anla)'l~IIU benimsemi~, yap1lan sava~lar­da yer alan taraflann davraru~lanm ictihad fark1 olarak degerlendirmi~ ve

taraflardan birini (Muaviye ve taraftarlan) hatah bulmakla birlikte ictihad

fark1 sebebiyle giinahkar da saymarru~ ve dola)'lSiyla bir bi.iti.in olarak saha­

beyi gi.ivenilir (udul) kabul etmi~lerdir. Bunun sonucunda her bir sahablnin

rivayeti din konusunda hi.iccet olarak benimsenmi~tir. Bu di.i~i.incenin kar~I­

smda yer alan Haricller sava~larda taraf olanlann hepsini, $i'1ler taraflardan

birini dinden 9-krru~ sayruklanndan ve baz1 Mu'tezile alimleri de en azmdan

onlan giinahkar olarak gordiiklerinden tek tek rivayetlerine (ahbaru'l- iihnd)

deger vermemi~lerdir.26

$imdi ilk donem tarh~malanrun ortaya t;Ikarrugi baz1 temel usill mesele­

lerini ele almaya <;ah~ahrn:

1. 'Anmun Kat'iligi (el-Kavl bi'l-umum)

hk baki~ta dile ve usille ili~kin bir tarh~ma gibi gozi.iken 'amrn lafzm

umum ifade edip etmeyecegi, ozellikle Kur'an lah.zlanrun bi.itiin fertlere ayru

kesinlikte delalet edip etmedikleri hususu, erken donemden itibaren hem ke­

larn ve hem de f:Jk.Ih usuli.i eserlerinde ele alrmp tarh~tlnu~hr. Kelarn eserle­

rinde vnfd-i fiissnk (faslklann tovbe-.etmeden olmeleri halinde ebedi cehen­

nemde kalacaklan) konusu ele ahrurken bu tarb~rnaya yer verilmesi27 konu­

nun itikad boyutuyla ili~kisinin a9k bir tezahiiriidiir.

Ebii'l-Mum en-Nesefi (o. 508/1115) gerek Ehl-i Siinnet'in ve gerekse

Mu'tezile'nin 'amrn ile ilgili bu usill ilkesini vafd (-i fiissnk) meselesinin neti­

celerinden saydiklarrru belirterek "Gerek bizim ve gerekse onlarm ilk irnam­

lanndan 'amrn ve mutlak meselesinde soz soyleyen herkes bu gorii~ii sa­

vunmarun ya vaidin kesin ger<;ekle~ecegi (tahkzku'l-vafd), ya da affm cevaz1

26 27

Ciiveyni, el-Burhiin, I, 388, 403, 405-407.

M~sela bk. Ebii'l-Hasan Ali b. ismail el-E~'ari (6. 324/936), Kitiibii'l-Liima' fi'r-red alii ehli'z­

ZI!lJg ve'l-bida' (~r. Abdiilaziz izzeddin es-Seyrevan), Beyrut 1987, s. 156-158 (Babii'l-Keliim fi'l-has ve'l-am ve'l-va'd ve'l-vaid); Kad1 Ebu Bekir Muhammed b. et-Tayyib el-Biik!llani (6. 403/1013), Temhfdii'l-eviiil ve telhfsii'd-delail (~r. imadiiddin Ahmed Haydar), Beyrut 1987, s. 404-410 (Babii'l-Kavl fi'l-husus. ve'l-umum).

EHL-i SUNNET'TE USUL ANLA YII?I 233

anlayx~ma gotiirecegini zikretmi~lerdir" der. Eseri gi.iniimiize ula~an ilk Ha­

nefi usfil yazan olan Cessas (6. 370/981), 'arrun lafzm umum ifade edecegi

anlayx~mm ilk nesil selefin (sadr-1 evvel) ve onlan izleyenlerin nesilden

nesile yaygm bir fiille tevariis ede geldikleri bir anlaJI~ oldugunu belirtip28

bunu gosteren bir~ok sahabe uygulamastru zikrettikten sonra, bu meselenin . kelfuni tarb~malarla ilgisini gostermesi baktmmdan olduk~a dikkat ~eken bir

a9klama yapmaktadu: "Bu konuda ne seleften ne de sonrakilerden hi~ kim­

se muhalefet etmemi~tir. Ne zaman ki Miircie' den bir grup ortaya 91<1p irca

anlayx~1 konusunda stkmbya dii~iince vafd-i fiissak sonucunu gerektiren ayet­

lerin zahirleri sebebiyle hastmlanrun bu vafd-i fiissak anlaJI~larmt kabul et­

mek zorunda kalrnamak i~ umum anlayi~Iru ba~tan reddetmek zorunda

kaldliar. Umum anlaJI~lnl kabul etmeyenlere kar~1 ilim adamlan kitaplar

yazchlar ve bu eserlerde onlara soylenecek biitiin sozleri soylediler."29

Ebii'l-Muin en-Nesefi, Cessas'tan yapbgtffilZ bu paragraft aynen iktibas

ettikten sonra Cessas'm, hocas1 Ebii'l-Hasan el-Kerhl'nin de ayru anlaJI~l be­

nimsedigini belirten ifadelerine yer verir3o ve ardmdan aralannda imam

Mati.irlcli'nin de bulundugu Maveraiinnehir Hanefi ulemasmm bu anlaJI~l

Mu'tezile anlaJI~l saydlklaruu ve bu gorii~te olanlara kar~1 9kbklarmt kay­deder.31 Nesefi umum meselesinin vafd-i fiissiik meselesi ile ili~kisini geni~~e

a9kJadtktan sonra umum go~iinii kabuliin Ehl-i Siinnet usilliine (yani ke­

lam anlaJI~ma) gore dogru olmadtgt sonucuna ula~Jr.32

Bu usill tarb~masmm kelfuni a9dan ne anlam ifade ettigine gelince;

Kur'an'da bazt bi.iyiik giinahlan i~leyenlerin Cehennemde siirekli kalacakla-

28

29

30

31 32

Ebii Bekir Ahrned b. All er-Razi el-Cessas, el-FJtslil fi'l-uslll (~r. Uceyl Casim en-Ne~emi), istanbul1414/1994, I, 103-104.

Cessas, a.g.e., I, 110. Cessas'm yukanda soziinii ettigi eserler muhtemelen Mu'tezile'nin ile­ri gelen a!imlerinin ~ eserleri olmal!du: Ebii'l-Hiizeyl el-Allaf (Kittibii'l-Va'd ve'l-vald), Ebii Ca'fer el-iskafi (Kitiibii Nakz1 Kittibi ilm $ebib fi'l-vald), Bi§r b. el-Mu'temir (Kitiibii'l-Vaid a/e'l­Miicbire), Nazzam (Kittibii'l-Vard), Siimame b. E~res (Kittibii'l-Hus!ls ve'l-'umum fi'l-vaid), Dtrar b. Amr (Kittibii'l-Vaid). bk. ibnii'n-Nedim, el-Fihrist, 204, 205, 206, 208, 213, 215. Kr~. Cessas, el-Fustll, I, 101-102.

Nesefi, Tebs1rafii'l-edille, II, 780.

Nesefi, Tebs1ratii'l-edille, U, 784.

234 TARiHTE ve GUNUMUZDE EHL-i SUNNET

nru ifade eden ayetler33 soz konusu oldugunda bu vas& ta~tyan, yani kelam

tenninolojisiyle "fastk" olan herkesin bu hi.ikme dahil olup olmad1klan bu

tarb~manm esastru olu~tunnaktadrr. Zira "WJ1um ifade eden la&z delaJet et­

tigi her bir ferdi sank.i umumun fertlef!nden her biri aynca zikredilmi~c;esine

kesin olarak kapsar" ~eklindeki prensip kabul edilirse, soz konusu ayetler

dolaYJ.Slyla, tovbe etmeden olen bi.iyi.ik giinah sahibi herkesin bu ak1bete di.i­~ecegi (vafd-i fiissfik) kabul edilmek durumundadJr.

Nitekim Mu'tezile menzile bet;ne'l-menziletet;n denilen anlaYJ.~lan gere­

gince fas1kl mi.i'min kabul etmez ve vaid anlaYJ.~lan geregince de bi.iyi.ik gi.i­nah ~leyenler tovbe etmeden oli.irlerse Allah'm onlan ba~lamayacagt tezini

ileri si.irer.34 Halbuki umum la&zlann muhtevalanna dahil fertleri ifade etme

noktasmda zanni olduklarmJ savunan Si.inni anlaYJ.~a gore "fas1k"

mi.i'mirldir ve Allah'm affetmesi halirlde cehenneme bile girmez; soz konusu

edilen ayetlerden de Mu'tezile'nin <;~kard.tgt sonuca gitmek mi.imki.in degil­

dir.

Ancak bu meselede Si.inni-Hanefiler a<;~smdan bir problem vardrr. Zira

imam Ebii Hanife'nin naslarla ilgili ictihatlannda 'amm la&zlan kesinlik ifa­

de eder bic;imde yorumladlgt bilinmektedir. 35 Mati.irldi'nin ba~rm c;ektigi

Maverai.innehir Hanefi ulemas1 ise 'amm bir la&zla has, has bir la&zla da

'amm kastedilebileceguu vurgulaYJ.p ·,amm la&z amel baklmmdan umum i­

fade eder, itikadi bakrmdan ise kesinlik tailrmaz diyerek 36 va!d-i fiissfik

hakkmdaki ayetleri -aksini ifade eden ayetleri37 de goz oni.inde bulundura­

rak- bi.iti.in fertleri ifade etme konusunda zanni kabul etmektedir. Boylece

amel alanmda 'amm la&zlar kesinlik ifade eder bic;imde yorumlarurken, iti­

kat baklmmdan zan ifade edecegi ileri si.irillerek -Ebu Hanife'nin de benim­

sedigi- Si.inni akideye ters di.i~memeye c;ahiilimaktadrr.

33

34

35

36

37

Mesela bk. el-Bakaia 2/81; en-Nisa 4/14, 93; el-Enfa! 8/15-16; Yilnus 10/27; Taha 20/74; el­

Fiirkan 25/68-69; el-Cin 72/23; el-infitar 82/14-16.

Ebi.i'l-Kiistm Abdullah b. Ahmed el-Belhi el-Kabi, Fnzlii'l-i'tiziil ve tnbnkcitii'l-Mu'tezile (~r.

Fuad Seyyid), Tunus-Cezayir 1974, s. 64.

Cessas, el-Fusiil, I, 102-103.

Alaeddin es-Semerkandi, Miziinii'l-uslil, s. 277-280.

Mesela bk. en-Nisa 4/48, 116; ez-Zi.imer 39/53; Muhammed 47/4; Yusuf U/87; el-Leyl 92/15.

EHL-i SUNNET'TE USOL ANLA YI$1 235

2. ;ier'i Hakikat

Hz. Ali - Muaviye olay1 ile baglanhb olarak yapllan bir diger uslll tar­b~masi ise ~er'! hakikatlerin (el-esmiiii'l-menk!lle) varh~ meselesidir. Dil i~eri­sinde farkh diizlemlerde (liigav!, ~er'!, 6rfi) 6zel dillerin olu~masuu ifade e­den.bu anla~ Bak:illaru (6. 403/1013), Ebii ishak e~-$lrazt (6. 476/1083),

Ciiveyn! gibi Ehl-i Siinnet'in E~'ari ekoliiniin 6nde gelen temsilcilerinin be­lirttiklerine gore Hz. Osman'm oldiiriilmesini miiteakip Hz. Alive Muaviye arasmda cereyan eden i~ sava~lara kahlan taraflar hakkmda daha sonra orta­

ya 9kan tarb~malar suasmda ilk olarak Mu'tezile tarafmdan ileri si.irillmii~ olan bir prensiptir.

Mu'tezile s6zii edilen sava~lara kablanlarla ilgili olarak g6rii~lerini "On­lan iki konum arasmda bir yerde (menzile beyne'l-menzileteljn) goriiriiz. Bu sebeple onlann ne kafir, ne mii'min olduklaruu soyleriz; onlar faslkbr deriz"

~eklinde formille e~ler ve bu sozii Talha, Ziibeyr gibi sahabenin ileri ge­lenleri i~ de kullaruru~lardl.38 Literatfude menzile belJne'l-menzileteyn olarak bilinen bu g6rii~ii ilk olarak Vasll b. Ata'm Hasan-1 Basn'nin (6. 110/728)

meclisinde dile g~tirdigi ve ·bu yiizden aralannda anla~mazllk ~kb& bilinmektedir.

Vasll'm "Alive Talha benim yarumda bir tutam ye~illik hakkmda ~ahit­lik etseler yanlannda ii~cii bir ~i daha bulunmazsa ~ahitliklerini kabul etmem. ~iinkii ikisinden biri faslkhr" dedigi rivayet edilir. Mu'tezile'ye kar~1 "Dilde iman kelimesi tasdik anlammdadlr. Bunlar da tasdik eden muvahhid kimselerdir" diye itiraz edilince onlar da "Bu dildeki hakikat anlarmdtr. Oy­

sa ~eriatta b~ka manaya nakledilmi~, giinahlardan birini i~lemeyene ad ola­rak verilmi~tir. Bir giinah i~leyen kimse imandan 9kar, ancak kiifre de

girm~z" cevabuu vermi~lerdir. Bakillaru, Mu'tezile ve Kaderiyye'ye nispet ettigi bu anlayt~I bazt fakihlerin benirnsemesini bu husustaki kiifiir ve tug­yarn bilinemelerine baglayarak "Bu selef hakkmda biiyiik bir sozdiir" der.39

38

39

Ebi'l ishak ibrahim b. All e~·$irazl, $erlw'l-Liima' (~r. Abdiilmecid et-Tiirki), Beyrut 1408/1988, I, 172-173.

$"uazi, $erlw'l-Liima', I, 173. Vasu'm Hz. Ali ve Muaviye taraftarlanndan birinin ictihadda isabetli olmakla birlikte hangisi oldugunu bilemedigi. anla~ma Amr b. Ubeyd de kab.l­maktadlr. Bk. Sa'deddin et-Teftizaru, $erlm'l-Maktis•d, istanbul1305/1888, ill, 306.

236 T.ARiHTE ve GUNOMiiZDE EHL-i SUNNET

Bu tarb~marun neticesi olarak ortaya 9-kan farkh anla)'l~lar hakikat ta­rumlanna da yansuru§; Mu'tezile hakikati, "kar~11Ikh konu§malarda kulla­

nllmast konusunda anla~tlmaya vanlrru~ olan (mii vakaa'l-tstzli1h ale't-tehiitubi

biht)" ~eklinde, Ehl-i Siinnet ise "Dilde vaz' edildigi anlammda kalan ve b~­

ka bir manaya nakledilmeyen la&z" ~eklinde tarumlanu~b.r.40

Mu'tezile'nin geli~tirdigi §er'! hakikat anla)'l~ma gore islfun (miisli.i.man

olma), iman, kiifiir, dalalet, itaat, giinah gibi kelimelere ~eriat tarafmdan yeni

anlamlar k~anchnlm~trr. Bakill.aru ve Ciiveyni gibi bilhassa ilk donem

E~'an alimleri bu prensibi ~iddetle reddetmi§lerdir. Ancak b~larda mutlak

bic;imde kar~1 9laJ.an §er'i hakikatlerin varll~ meselesine kar~1 Siinni usiilcii­

lerin bu kesin tavn $1raz1, Gazzall gibi baz1 usillciiler tarafmdan yumu~atll­

~41 ve daha sonraki donemlerde ise Ehl-i Siinnet carniasm.m geneli tarafm­

dan tasvip goren bir anla~ olarak literatii.rdeki yerini alnu§hr.

3. icma'm Hiicciyeti

Ehl-i Siinnet'e gore bir kimsenin halife se9lmesi ic;in herkesin icma' et­

mi§ olmast ~arb aranrnaz ise de halifenin se9mle ba~a gec;ebilecegi konu­sunda icma' bulunmaktadu. <;iinkii ilk i.ic; halifenin hilafetinin me~ruiyetine

hie; kimse itiraz etmemi§, ba§larda itiraz edenler de sonradan itaat etmi§ler­

dir. $u halde bu halifelerin hilafetlerinin me~riliyeti konusunda sahabe ara­

smda icma' bulunmaktadt.r. Ehl-i Siinnet'in bu yakla§lmma kar~m $ia, hilafe­

tin nasla sabit oldugunu, yani Hz. Ali'nin Hz. Peygamber tarafmdan dogru­

dan halife tayin edildigini savunmu~tur.42

Hz. Peygamber'den sonra hilafetin sahabenin bey'an ile sabit olmas1 ay­

m zamanda icma'm hiiccet oldugunun da bir gostergesidir. Zira ilk i.ic; hali­

fenin sec;i&neleri konusunda icma' dan daha gi.ic;lii bir delil bulunmamakta­

dlr. Nitekim Ci.iveyni bu durumu "Nas bulurunadtgma gore sadece sec;im

yolu kalmaktadu ve bunun da delili icma' du; zira bir c;ok donemde sec;im

gerc;ekle§ti ve hic;bir aJimin sec;im ilkesine kar§l 9-kn~ gori.ilmedi." §eklinde

40

41

$'traz!, $erlw'l-Liima~, I, 172.

$'1rizi, $erlw'l-Liima', I, 173; Gaz.Uli, el-Mustasfa, I, 330-332.

$'rrazi, Mu'teknd, I, 102.

EHL-i SUNNET'TE usfu. ANLA YI$1 237

ifade etmi~tir.43 icma' olmaks1zm $ia'run nas iddialanna kar~1 se9mle ba~a gec;en halifelerin hilafetlerinin me~n1iyetini ispat etmek oldukc;a gtic;tfu. Bu

balamdan $Ja'run, iona' diye bir usiil kabul edilecekse bunun imamlann da

i9nde yer ·ald1& iona' olarak tarumlamalan44 anla~1lrr bir durum arz etmek­

tedir . . 4. Haberlerin Taksimi

Hilafet tarh§malanrun miisliimanlar arasmdaki "fitne" aru verilen ic; sa­

va~lara ve bunun da hadis uydurmacrhguun yaygmla§masma sebep olmas1

iizerine hadis nakillerinde isnad sorulmas1, haberlerin niteligi iizerindeki tar­

b~malann alevlenmesi sonucunu dogurmU§tur: Daha a«;Jk bir ifadeyle $ia ta­

rafmdan ileri siiriilen Hz. Ali'nin halifeligi konusunda nas bulundugu, yani

Hz. Ali'nin Hz. Peygamber tarafmdan imam tayin edildigi iddias1 onlann

nas olarak ileri siirdiikleri rivayetlerin gtivenilirliginin sorgularunasi, bu gibi

konularda herkesi baglaylCl olan haberin niteligi iizerindeki tarb~malann

b~lamasmda etke~ oimu~tur.

Haberlerin miitevatir ve ahad ~eklinde taksim edilmesiyle amele ili~kin

olarak her iki gruba giren rivayetler esas ahrurken, itikadi ve siyasi boyutu

bulunan $i'ilerin Hz. Ali'nin Hz. Peygamber tarafmdan imam tayin edildigi

iddialan yarunda Kur'an-1 Kerim'e muarazada bulunuldugu, Yahudilerden

iseviyye frrkasirun Tevrat'ta Hz. Musa'run son peygamber oldugunun belir­

tildigi ~eklindeki iddialanrun -bunlar orfen ~uyu bulmasi beklenilen haber­

ler cinsinden oldugu halde boyle bir ~eyin soz konusu olmamas1 dolaytslyla­

dogru olamayacagt ifade edilerek "orfiin hiikmiine muhalif her haber yalan­

drr" ilkesine ul~Ilnu~br.4s

Bu baglamda imamii'l-Haremeyn el-Ciiveynl'nin Kitabii'l-ir§ad adb ke­

lam eserinde imamete ili~kin ~malan ele ald.Igt boliime haberlerin ~artla-

43

44

45

imamii'l-Haremeyn el-Ciiveyni, Kitabu'l-iriad i/6 kav6h'il-edi/le fi uslili'l-i'tikBd (~r. Es'ad Temim), Beyrut 1405/1985, s. 356.

Ciiveyni, el-Burh8n, I, 388.

Ciiveyni, e/-Burh811, L 380, 385-386.

238 T ARiHTE ve GUNUMUZDE EHL-i SUNNET

nru a9k}ayan bir giri~le ba~lamaSl olduk~a dikkat c;ekiddir.46 Zira burada or­

taya koydugu haberle ilgili anlaYJ~l.lU hemen ardmdan i~ledigi imametin

nasla degil, se9mle oldugu tezinin temeline yerle~tirmi~tir.47

5. Klyasm Hiicciyeti

$ii gruplarm imamet anlaYJ~lan bir yonden sahabe rivayetlerine onem vermeye engel olurken, diger yandan mi.ictehidlerin geli~tirdikleri ictihad yontemine kar~I c;Ikmalarma neden olmu~tur. S1radan hukukc;ulann gorii~le­rinde yarulabilir olmalan dolaYJslyla re'y ictihadma izin verilmesine kar~I «;;­kan $ia'ya, yarulmaz go~ ortaya koyabilen ya~ayan otorite (el-imlimii'l­

kliim) fikri daha cazip geliyordu.48

Nitekim mi.ictehidin ortaya 9kan yeni hadiselerle ilgili olarak ictihad ve klyas yontemlerine ba~vurmasl.lUn caiz olmadiguu ve ba~a gelen, her bir ha­disede imamlardan gelen bir nas mevcut oldugu icj.n bu gibi yerlerde onlar­dan nakledilen hi.ikme gore hareket edilerek bu sl.lUim a~Ilmamas1 gerek­tigini savunan $eyh Mi.ifid (o. 4p/1022), "Bu yalruzca imamiye'nin gorii~i.i­diir; kelamalarm ve faklhlerin c;oguruuguna muhaliftir" diye ekliyor.49 $erif Murtaza (o. 436/1044) da: "BiZe _gore dinin fiin1u usilli.i (usilli.iddin, itikadi meseleler) gibidir; her ikisinin de anla~llrr a9k delilleri vardu, her biri yani usill ve fiin1 hakkmda kesin bilgi (ilim) elde etme mi.imki.in ve sahihtir, bun­lardan hie; birinde zarma mahal o~adi~ gibi ilme degil de zanna goti.iren ictihada da mahal yoktur." demektedir.so

ismailiyye mezhebinin oneffili temsilcilerinden Kad1 Nu'man (o.

363/974)51 nass gelmeyen konularda kendilerinin i.ili.i'l-emre ba~vurulmasrm

46

47

48

49

so

51

Ciiveyni, Kilfi~ii'l-ir~fid, s. 347-352.

Ciiveyru, Kitfibii'l-ir~fid, s. 353-356. Ciiveyni haber-i v~d'in hiiccet olarak kabul edilmesi­nin akla aykm oldugunu savunanlann boyle bir delili kabul etmenin halkm fesaduu iste­me anlamma gelecegini soyleyerek salah-aslah prensibiyle ve dola}'lslyla hiisiin ve kubuh ilkesiyle ili~kilendirdiklerini kaydeder. bk. el-Burlrfin, I, 390.

Hourani, Reason and Tradition, s. 61.

$eyh Miifid Muhammed b. Muharnmed ibnii'l-Muallim, Evfiilii'/-maktllfit (n~r. $eyh ibra­hirn el-Ensari), Beyrut 1414/1993, s. 139.

$ern Murtaza, Resfiilii'~-$erif el-Murtazfi (~r. es-Seyyid Mehdi Reclii), Kum 1984, I, 154.

Kadi Nu' man b. Muhammed, ilrti/Ofir usiili'l-ma.filrib (~r. Mustafa Glilib), Beyrut 1983, s. 54.

EHL-i SUNNET'TE USUL ANLAYI~I 239

savunrilalanna kar§m Ehl-i Si.innet'in istinbata ba§vunna)'l savunduklanru

belirterek ictihada kar§I olmalarmm gerekc;esi olarak ihtilafa sebep olmasrm gosterir. Aslmda onun bu ac;Iklamast bu muhalefetin en onemli ve belki ye­

gane' gerc;ek sebebi olarak gosterilebilecek imamet anla)'l§ma kap1 aralama

dii§iincesi oldugunun bir delilidir.

Faklhlere re'y hakki verilmeyip bu hakkm yalruz irnam ic;in sakb tutul­

masl fikrini miidafaa eden Kad1 Nu'man, eserlerinde bizzat akla ve akd yo­

luyla elde edilen bilginin degerine kar§J sava§ ac;ar. Buna mukabil Ehl-i Siin­

net usw kaynaklarrmn daha giri§ boliimlerinde ukil yiiriitmenin bilgi kayna­

~ oldugunu ispata c;alt§llmast i§te bu baglamda biiyiik onem kazanmaktachr.

$i'll.erin ictihad ihtilafa gotiiriir tezlerine kar§m Ehl-i Si.innet ihtilafm bir

rahmet oldugu tezini savunmu§tur.

6-7. ictihadda isabet ve illetin Tahsisi

Usill literatiiriinde her miictehidin ictihadmda isabet edip etmedigi ko­

nusu da kelami polemik konularmm bir uzanns1 olarak goriilmii§tiir .. Nite­

kim Maveraiinnehir Hanefileri her miictehidin isabetli oldugunu iddia eden­lerin Mu'tezile oldugunu belirtirler.s2 Kadt Ebii't-Tayyib et-Taberi'ye (6.

450/1058) gore bu anlayt§ Basra Mu'tezile'si tarabndan ortaya ahlml§ bir

bid'attir.53 Serahsi illetin tahsisini caiz gormenin bir c;ok ac;tdan Mu'tezile'nin

uswiine meyil anlamma geldigini savunarak bu meselenin nic;in yanb§ oldu­

gunu izah ederken ayru zamanda ictihadda isabet konusunun neden redde­

dilmesi gerektigi iizerinde de durur.

Ona gore, illetin tahsisinin caiz goriilmesi kac;mllmaz olarak mutlaka bii­

tiin miictehidlerin isabetli ve ictihadm npkt nas gibi hata ve fesattan korun­

mu§ (ismet) oldugunun da kabuliinii gerektirir. Bu ise her miictehidin ger­

c;ekten hakka isabet ettigini ve ictihadm kesin bilgi dogurdugunu ac;tkc;a ifa­

de etmek demektir. Bunun kabulii aslahm viicfibu gorii§iinii, bir diger vecih­

ten ise menzile betjne'l-menziletetjn ve tovbe etmeden olen biiyiik giinah sahip-

52

53

Alaeddin Ebu Bekir b. Mes'ud el-Kiisaru, Bediii'u's-samii' fi tertibi'~-~eriii', Kahire 1910, VI, 277; Haftziiddin en-Nesefi, Ke§fii'l-esriir, I, 8.

$'"uazi, $erlw'l-Liima', n, 1048.

240 TARiHTE ve GUNUMUZDE EHL-i SUNNET

lerinin cehennemde ebedi kalacaklan (vaid-i fossak) gori.i§iinii i9rlde baruidi­nr.54

Zikredilen son iki anlayt~m Hz. Ali-Muaviye olaylanrun neticesi olarak

9kzru~ bir kelam tartl§masx oldugu habrlanacak olursa ictihadda isabet ko­

nusu ile onun bir uzanbs1 olan illetin tahstsi konusunun da mezkt1r tarh~ma­

lann hirer neticesi olmasx gerekir. Sadrulislam el-Pezdevt (6. 493/1000) gibi

bazt alimlerin ~er'i illetlerde tahsisin ceva.zt anlayt~mx miidafaa etmenin

Mu'tezile d~iincesiyle ili§kili olmayabilece~ss ve bu anla~m Ehl-i Siinnet

anla~a muhalif olmadxgx yolundaki iddialaruu Serahsi biiyiik bir hata o­

larak niteler ve cruz oldugunu savunanlann Ehl-i Siinnete muhalefet edip

usill.lerinde Mu'tezile'nin gorii~lerine meyletmi~ olacaklaruu soyler.56

V. DEGERLENDiRME

F1klh usUlii eserlerinde konular ele allrurken bir taraftan bunlarm kelami

d~iinceye aykm olmamasma dikkat sarf edildigi gozlenirken diger yandan

kelam eserlerinde usUI prensiplerinden hareketle istidlailerde bulunuldugu

goriilmektedir. Bu baknndan kelamm rm usill.ii, yoksa usill.iin mii kelarm et­

kiledigi sorgulanacak olursa bu etkinin kar~11Ikli oldugunu soylemek veya

en azmdan ilnU disiplinler belli bir sistematik hiiviyete kavu~tuktan sonra bu

a9klamalru: kar~Wkll etkile~im i9rlde g~mi§tir denebilir. ilmi disiplinlerin

heniiz te§ekkill etmedigi, gerek irlanca ve gerekse amele yonelik olarak bir

kxsrm ilkeler iizerinde tarb~llmaya ba§lanchgx zamanda teorik olarak kelami

anla~larm bir onceliginden soz etmek mant:J.kl bakrmdan daha dogru

goziikmektedir .

54

ss

56

. ·

Muhammed b. Ahmed es-Serahsi, Usulii's-Serahs! (~r. Ebii'l-Vefa el-Efgaru), istanbull984, IT,211-212.

A.bdiilaziz el-Buhan, J<eUU'l-esrlir (~r. Muhammed el-Mu'tastm-Billah el-Bagdadi), Beyrut 1997, IV, 67. Biitiin miictehidleri tasvib anlaNuun Mu'tezi!e'nin aslah anlayt~ma gotiire­cegi ve dolaytstyla Ehl-i Siinnet anlaNJ.na muhalif oldugu yolunda Fahrulislam el­rezdevi (o. 482/1089) taraftndan ileri siiriilen go~ ele§tirisi i9Jl bk. Abdiilaziz el­Buhan, Kqfo'l-esrlir, rv, 32 ve .53-54.

Serahsi, Usi21, IT, 208. Aynca bk. Ebii'l-Muin en-Nesefi, Tebstratii'l-edille, IT, 576.

EHL-i SUNNET'TE USUL ANLAYI$1 241

C::ah§marmzda ortaya koydugumuz omeklerle sadece kelfuni tarb§mala­

nn usill tarb§malannda veya tersine usul tarb§malanrun keHimi tarb§malar­

da nasil kullaruldlgtm gostermek istedik. Aksi halde biiti.Ul usUI tarh§malarl­

run imamet ve fitne eksenli yapdan keHimi tarb§malardan kaynaklandJ.gtru iddia etmek dogru olmaz.

~

Ku§kusuz usill tarh§malanrun .hklun kendi btinyesine ozgii problemleri ile ili§kisi diger etkenlere gore daha giic;liidiir. Ancak her hali.ikarda sozii e­dilen bu iki vak1amn ilk donem kelarn ve usill tarh§malannda muharrik rol iistlendikleri de gozqen uzak tutulmamas1 gereken bir vaload1r. Bu ve ben­zeri tarh§malar ileri . siiriilen gorii§lerin temellendirilmesi noktasma gelindi­ginde birc;ok ac;Ilimi beraberlerinde getirmi§, taraflarm kendilerini destekle­yecek farkh disiplinlerden ve fark11 dii§iince sistemlerinden istifadelerinin yolunu ac;mi§lard1r.

KeHim tarh§malanrun belki en onemli etkisi, b.klh usUliiniin bilgi kura­rm (epistemoloji) ac;IsJ.hdan denetlenmesinde aranmahdrr. Flklhta hiikiim el­de etme siirecinde kullarulan delillerin hiiccet olmalan kesin miisbit delillere dayandmlma zaruretine kar~m her bir delilin tek tek olaylara uyarlanmasm­da kesin netice dogurmast gerekmedigi sonucu Ehl-i Siinnet'in deliller teori­sine ili§kin en onemli yoneli§ini ifade etmektedir. Buna dayal1 olarak Ehl-i Siinnet usilliinde bilhassa amele ili§kin konularda haber-i varud, ktyas ve ictihadm muhtelif formlan hiikiim koymada kaynak veya yontem olarak be­nimsenmi§tir.

Burada vurgulamakta yarar vardu ki usfxl-i hklhta kelfuni tarh§malar en yogun bic;imde kavrarnlann tarumlarmda ya§anmi§hr. Tarumlar ortaya ko­nulurken kelarn alarunda benimsenen ilkelere ters dii§memek ic;in biiyiik gayret sarf edildigi goriilmektedir. Muhaliflerin ele§tirileri de tarumlardan ba§lamaktadJ!. Tarumlar konularm kavramsal c;erc;evelerini belirleyen ozlii ifadeler olmakla ayru zamanda bir ilme ili§kin olarak yoneli§leri belirlemede en onemli kriterlerdir. Bu bak1mdan usUI alarunda ortaya konan tarumlardan hareketle bile Ehl~i Siinnet'in kelami karakterlerini tespit imkaru bulunmak­tadlr.