t S H A K

S U N G U K O G L U

HARPUT Yollarnda._Portresi, Corafyas, Tarihi, lim messeseleri. Alimleri, airleri, zengin Folkloru, Aile tarihleri. Adet ve gelenek leriyle eski Harput

^.

V

D R D N C

C L T

Bu ciltte 122 siyah 3 de renkH r e a m vardr

ISTANBUL1 9^6 8

B u ciltte her hangi bir blm veya blmler arasmda her hangi bir paray Filime alma Temsil veya gsteri gibi hallerde mellifin hakk daima mahfuzdur.

Bask y g ""S^

:

Z A Y D I N M A T B A A S I Nuruosnaniye Caddesi No : 61-63TELEFONLAR: 22 88 74 27 66 97

S T A N B U L

1 9 6 8

Yazarn adresi : Tevikiye, Kathane Cad. N o . 74/2 Nianta - Tel. : 48 10 32 , s t a, a b a 1

TAKDM

Elaz bir

Kltr

ve

Tantma

Vakf

olarak

bugn,

engin

sevin ve gururun sizlere

ierisindeyiz.

Zira,"Harput

Yollarnda"y

eksiksiz

ulatrm

bulunuyoruz. bu eser iin^ b i r e y l e r geceli yazmak bizleri tarifsiz yaanm "Harput

Sahibolduunuz aar. nk ve 29 ylda

gerekten yazlm,

gndzl, duyulmu,

uralar ve bir

skntlarla

kalpten kada bir iki

karlk hemen bir

beklenmeden hemen sayl

dklmtr. ilimiz

Yollarnda" nasibolan Trkiye Bu

h a r i , ehrimize ve yresel

kltr

hazinesidir. iin,

Trk bir

Tarihi byk

aratrmalar tarihi ve

tartmasz ile,

kaynaktr. ile,

eserde

corafyas ve

dn

dernei

gelenekleriyle deerlerimiz unutulanlar

kendimizi iin

gemiimizi ve

bulacaksnz. coacak,

Yaayan ve

gururlanacak

kaybolan

iin y a n p

tutuacaksnz. ile, bu kltr ile, hazinesinin gn

Vakfmza cellemesini Elazl metli Sayn sonsuz

balamalar ayrca

salayan,

geliri byk

ihtiya

ierisindeki bulunan ky Dr. adna

niversite

rencilerine

destekte ve

kz, mer

Ayten ZELK SUNGUROLU'na

hanmefendiye Vakfmz

olu

Prof.

ve btn

Elazllar

sevgi ve sayglar Harputlu doup,

sunuyorum. Harputlu eseri, yaayan tarifsiz ve 1948 senesinde ierisinde bile daha beinci mr ishak

oluturmaya 29

balad bir

bu

zorluklar

yl aralksz

oya gibi iin

i l e y e n , son zamannda Allahmdan deerli bir yl

cildini niyaz

bitirebilmek eden"

"Yce

memleketimizin aziz

evlad saygyla

merhum

SUNGUROCLU'nun Nur

hatras nnde

eiliyorum.

iinde y a t s n .

Prof. r . Koksal B A L O Vakf Ynetim K u r u l u B a k a n

NDEKLERCilt 4 BHim : I

HARPUTOA EVLENME ve DNLERSahif

a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) 1)

Aile kavram. Mukaddes Y u v a Evlenmelerde ilk adm, Grcler. Denemeler Kz isteme ve erbet ime Nian bohas. Gehn elbisesi. Kna hamam Cihaz yazma. Nikh merasimi. Ve Dne hazrhk. Dn enlikleri, ve Dn ziyafetleri Kna geceleri. Gelinin ellerine kna yakma ve Sa kesilme merasimi Dn alaylar. Zifaf geceleri. Gelin odas Supha gnleri. Helat datm Gelin hamamlar. Gelin ziyafetleri Kylerden ve baka ehirlerden getirilen ge linler iin Dn lylan Mehur Dnler ve bir mukayese Blm : l

3 5 6 8 11 19 22 27 36 37 38 40

DOUM ve LMa) b) c) d) e) Lousalk Desken grme ve Desken Hamamlar Hastalklar, lm. Cenaze Merasimi Mezarhklar Mezarhk ziyaretleri Blm : m 44 46 47 49 50

SNNET DNLERa) b) e) d) Snnet'in ma'na ve medlul Snnette Kivrelik Snnetiler Snnet ve Snnet dnleri 52 52 53 53

Blm : V HARPUT'DA RAMAZANLAR Sahife a) b) 0 d) e) f) g) Harpuc'da Din anla3a ve nam U aylar v e Ramazan'a hazrlk Ramazan v e Bayram aylar. (Ryet-i hill) Teravih namazlar. Kadir geceleri, A r e f e Gnle ri ve Lihye-i saadet i f t a r vakti ve ftar sofralar Sahure kadar oturmalar. Ramazan davulu SIk ve 'tikf Blm : V HARPUT'DA a) b) c) d) e) f) g) BAYRAILAR 55 57 59 62 62 76 -79

B a y r a m ne demektir. Trkler Bayram nereden ve kimlerden almlardr Bayrama hazrhk B a y r a m namazlar. Resm merasim. Hac izzet paa zarnaunda B a j T a m lylan Bayramda Mezarlklar ziyaret. Bayram yemekleri ... ' B a y r a m ziyaretleri v e Bayramlamalar Kurban bayramlar B a y r a m Davulu v e B a y r a m Elenceleri .r.-. Blm : V I HCAZ'A GDP GELMELER

81 82 83 89 90 92 93

a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) 1)

Hacca niyet. Karar v e hazrlklar Hac yollar Haclarn hareketlerinden evvel yaplan olaylar istihare ve Ziyafetler Teyi merasimi. Dua da Haclarn dn Haclar Karlama Ziyaretler. Ziyafetler. H a c hediyeleri Haccm sebeb, Gaye v e Farziyeti v e artlar Hazret-i brahim v e Hazret- ismail Zemzem ve Zemzem kuyusu K'be-i Muazzame Haccm tarihi

97 99 .' 101 '104 105 105 113 114 117 123 126 129

Blm : v n YAZ BAHELERSah

a)

b) c) d) e) f) g)

Harput'un etrafm saran bahelerin nasl meydana getirildii. B a yollan. Bahelerin Nahiye itibariyle semt ve hususiyetleri Sular ve Sepzekler lk baharda baheler. Gler. B a evleri. Geceler. Yaay, Ne'e ve. Huzur Havuz balar. Hususiyetleri, fflyafetler ve bir Bek tai Hikayesi : Ba ve Bahelerdeki aa eitleri ve Meyve bolluu ; Dutluklar. zm Balan ve Mahsullan. Talar Ova Balan Blm : V mHABPUT'DA K I ve K I G E C E L E R

131 202 206 220 232 234 246

a) b) c) d) e) f)

Mevsimin yaklamas. Ka hazrhk Harput Evleri ve Hususiyetleri Yiyecek ve ecekler Tashin usllan ve vastalar Psnlere hazrlk. eitli Psnler. ve Krs' balan Sazh ve Ses elentiler Blm : I XAVCILIK

250 252 268 275 277 287

a)

Harput ve Dolaylarnda Avclk ve Merak

292

Blm : XCLUS ve V E L A B E T MERASM ve ENLKLER

a) b) c) d) e)

Clus ve Veldet Clus bahlan Clusiye Merasim ve enlikler Ylba ve ylba tebrikleri

317 319 320 322 325

VI Blm : X I 1908 I H E R U T Y E T l N t N H A K P U T ve E L A Z t Z ' D E L A N I GNLEKtN'E A T IIATIKALAIlSahife

a) b) c)

Merutiyetin lm Dersimler. ( TuneU ) Ermeniler

327 329 331

Blm : X I I Gz Demesi 333

Blm : Harput'un Deleri

Xin 335

Blm : XrV^ Harput Yollan hakkmda Gelen Yazlar 348

vn

SNEN

H A R P U T

Toz Duman iinde brakt Felek, Harput'da elenen, glen kaJmad. Her cuma l ata binip yelekcek. C m t Meydanma gelen kalmad. Eskiden nice bir nasip payland, ehirde lalamp, Ba'da yayland. Dereden tepeye Hoyrat sylendi, O mutlu gnleri bilen kalmad. Ustas, ra, Toyu, Ennii, Tezgh ba^Iarmda brakt ii, Puu'nun Yazma'nm yok savrolua, Gnlleri sanp elen kalmad. Artk orcildere pestil dolanmaz, ralar durulup, SaJk'da bulamnaz. Y a d eli dese de byle talanmaz. Talan gerek oldu, yalan kalmad. Kaplar kilitli. arlar bombo, N e yazmz yazdr, ne kmz lo, Horum'u Halay' unuttuk karde, Oymyan kalmad, alan kalmad. ( I )

( I ) Bu Drtlkleri, A z i z Dost Cenan Dkmeci.nin (Yklan H a r p u t ) iirin den aldm. Yklan yerine snen dedim Bilmem bu kelime bana daha munis v e daha yerinde gibi geldi. Kendisinden zr dilerim.

vm

HAKPUT

ESK

E S E R L E R N D E N

ULUCAM

ST

KALES

N

S Z

Bu cildin iine ald yazlar, yine Harput'un zengin Forikloru ara snda yer alan det ve geleneklerin sralanmas ve birer birer aklanma s olacaktr. Nasl d, koskoca tarihi bir ehir iptida bir zihniyetin, sonra ihmal ve ilgisizliin kurbam olarak kp gitti ise, onun zengin Folkloru arasmda bulunan det ve geleneklerimizin br ou da tesbit edilemeden zihinlerden silinip gitmi olacaktr; nk Kervan durmuyor, daima ve daima hareket halinde, gidiyor Yazlmazsa bizden sonra gelenler ne balacaklardr. Mehur Fransz Mtefekkiri ( E K N E S T K E N A N ) der ki : Bir za man gelecek Id, beeriyet mazisi ile ilgisini kesecek, det ve gelenekleri ni unutacak, tarihini bilmeyecek ve tanmyacaktr. te o zaman, millet ler hsran iine girmi olacaklardr. imdi ben, bu det ve geleneklerin ierisinde doup bym? ve bunlarla babaa sarma dola yaam samimi bir hemehri sfatiylp bunlar, gcm yettii kadar aklamaya ahtm. Yazlarma mabla girmemitir.. Olaylar yaadm ve grdm hayatm hakiki birer ma'kesidirler. mit ve temenni ederim ki, bu eser lerimle Harput'u gelecek nesillere ve biassa kalpleri bu mukaddes top raklar iin daima yanan ve arpan genlerimize ve btn kymetli hem ehrilerime ve kltr ak sayn okuyucularma, btn mevcudiyeti, aza meti ve varyle tantabilmi olalm. Buna muvaffakiyeti o gzel Tan rm Hazrlasn 1.. shak SUNGUKOGLU

HAKPUT'DA E V L E N M E V E DNLER

a)

ALE KAVRAMI, MUKADDES Y U V A :

Harput'un eski devirlerinde aileye ve aile topluluuna ok b yk kymet ve nem verilirdi. A i l e fertleri, yakn ve uzak akraba toplu luklar daima efkat, muhabbet, sajnimiyet duygulariyle birbirlerine sm sk balanm ve hatta kenetlenmi bir halde yaarlard. Trklerin aile messesesi hakknda etrafh Monografiler yaplmad ndan aile tipi X V I I K V l l I . inci yz yllardan evvel ve o alarda ya r pederah bir manzara tamaktayd. Mukaddes Y u v a . . . Mukaddes Ocak... kavram iinde ok kuvvetli v e salam bir temele dayan maktayd. Buraya ana bir kapdan girildikten sonra Harem ve Selamlk diye ayrlan iki kap ile balard. ehirlerde byle olduu gi bi civar Kasaba ve Kylerde de ayni usul hkimdi. Bu Ocakda byk lere ar hrmet, kklere sevgi v e efkat, dknlere yardm ve mer hamet gibi ilh bir Buyruun daimi te'siri grlmekte, nesilden nesile aktarlan bu usul ve gelenein havas, yuvada her n hissedilmekteydi. Aileler, bu Yasa zerine kurulmu, dzenlenmi ve bu buyruk btn hal kn hislerine v e vicdanlarna yerlemiti. Aile : Btn erkekleri, kadnlar, kzlar, ocuklar iine alan bir topluluktu. Ailenin byne bir Sultan nazariyle baklr v e bir Sultan kadar hrmet ve riayet grrd. Hatta bu gelenek ve bu usuln Etiierden Trklere ve btn Anadolu'ya brakld phe gtrmez bir ha kikattir. Bu usul ve gelenein Asya'dan Afrika'ya atladn da grmek teyiz. Bu gn hl Gney Afrika'da aile kuruluu hemen hemen bunun tam bir benzeridir. Aile Reisi, erkek kardelerin en yalsdr ki, buna ( F A ) ad verilmektedir. Fa, mutlak bir otorite.. Trklerde de btn otoriteyi bvk Baba elinde tutar.. E m i r v e ira de hep ondan gelir. Konaklar'da, E v v e Barklar'da bulunan btn er kekler, kadnlar, yetimi Delikanllar, evlenecek aa gelmi Kzlar v e ocuklar tm halinde Byk Baha'nn otoritesi altndadrlar. O da etra fna ayni hislerle kanatlarn, onlarn zerine am, bir koruyucu hlin de, onlar etrafna toplamtr.

te btn Harput'un yerli ve asil aileleri de, yz yllar boyunca bu usul ve bu gelenek dairesinde yaam v e yetimilerdir. Bu mna sebetle aile birlikleri, ayr a y n kudretli ve kuvvetli birer varlkt. Aileler bu ekilde kuvevtli olunca tabiidir ki, Millet de o nisbette kuvvetli ve kudretli olurdu. Esefle kaydedelim ki, imdi aile yuvalar ve aile birlik leri sarslm, aile hayat ve yuva etrafndaki gr ve anlaylar bsb tn deimi ve bunun ykc misalleri de oalmaya balamtr. Bu terbiye ve bu gelenein te'sirinden bir an olsun ayrlamayan Har put aileleri, evlenmede ve kz alp vermede o kadar hassas ve titizdirler. Evlenmelerde kzlar, daima dar verilir, erkekler ise perinlenmi, ke netlenmi gibi yuvadan kmaz ve ayrlmazlard. Erkek nadiren dar ya verilirdi ki, buna da igveyi denilirdi. Baba, oullarmn hepsini evlendirince bir o kadar da hariten o eve nfus girmi olurdu. Bu arada ocuklar da hesaba alnca aile fertleri oalr, oaldka da evin taksimat deiir ve genilerdi. Bu oullar da srasiyle ocuk yapar ve evlendirirlerdi. A i l e bu suretle bydke byr, geniledike genilerdi. Bu oalmada ajTihk yoktur... K u v v e t muvazenesi, ibreyi daima elinde sabit tuttuu iin arhm bozulmasna imkn braklmazd. Byk babann tensibi v e bir iaretiyle oullar, torunlar meslekle rim almlardr... ou okutturulmu ...kimisi sivil, kimisi subay ola rak yetitirilmi... byk kardeler de aileyi idarede, byn emri al tnda staj grr ve yetitirilirdi. Hepsi birden alr... Kazanlar, yuva iindir ve mterektir... Yllk gelirin tm, byk babann elinde ve emrindedir... Bu dal budak salm ailelerin btn ilerinde koruyucu v e dzenleyici rol, daima byk baba idare eder... O, ne derse o olur. . Her eyde onun-tecrbesine, onun grne, onun ma'kul ve mantk fikirlerine muracat edilir, tatbik sahasma konulurdu. Ailede ancak bir kazan kaynar... Bu manev balarla mada v e iktisad olaylar birbirini tamamlar... Bu suretle refah ve huzur kendiliinden yaratlm olurdu. Torununun torununu gren bir ok byk babalara sk sk tesadf edilirdi ki, bunlara Torun-Taht denilirdi. A y n i zamanda Harput aileleri arasnda yz yllar boyunca dzen lenmi bir iktisad rejim vard ki, bu aile btesinin yldan yla artma sna hizmet eder, aileye huzur ve refah getirirdi. Evlenmeler de ite bu havann te'siri altnda yaplr ve taraflarn aileleri, bu i zerinde ok hessas ve ok dikkatli davramrlard. Bada ailelerin itima durumlariyle ilgili zenginlik ve fakirlik dereceleri g z nnde tutularak gerek kzn ve gerekse olann birbirlerine ( K f v ) ( 1 ) olmalar zerinde nemle durulur ve ona gre bir e seilirdi.

Evlenme ama gelmi olan genler, birbirlerini gremez, gre mez v e konuamazlard. Harput genlerinin ve gen kzlarnn nianlanma ve evlenmeleri, ne i Anadolu, ne de E g e Blgelerinde olduu gibi genlerin pnar ba larnda veya kap nlerinde uzun zaman grp, konuup ve hatt se viip de nikhlanmalarna... N e balkesir ve dolaylarnda adet olduu zere ( H I D I R E L L E Z ) de Gen kzlarn, mcevherlerini (KPE N D R M E ) v e ( I K A R M A ) suretiyle tehir edilip genleri, avlamalarna... N e de baba ana'lar tarafndan ok tuzlu piirilmi hamurlarn, genlik andaki kzlara yedirilip, o gece ryada grecekleri delikanl ile ertesi gn szbirUi yapmalarna... N e de angr'da olduu gibi kzlar ss lenip, bezenip, takp taktrm olduklar halde Kurban Bayramnn arefesinde ( M U R A T B A B A ) gibi erenler trbelerini dolaarak ve ( L E B B E Y K ) diyerek nianl aramalarna hi de benzemedii gibi, bu gnn aylarnda, isim gnlerinde verilen kokteyl partilerinde veya sokaklarda, otobs duraklarnda yaplan pazarhklarla... Ana, baba ve ailenin ha berleri olmakszn, onlardan gizli nianlanma v e nikhlanmalara hi de benzemezdi. Ancak ana, babann veyahut amca, day gibi en yakn akreba v e dostlarn bulduklar v e mnasip grdkleri aile kzlariyle evlen meler yaplr. Bundan baka Harput'da: Anas veni koy da ka. E l vdn al da ka. A t a szne dayamlarak kz medh- sena edenlerin says ne kadar oalrsa o nisbette de alcs artard. Bu nemli i, ancak aileler ve aile b ykleri arasnda grlr, konuulur, karar verilirdi. Sonra Anadolu'nun bir ok ky ve kasabalarnda ar bir halde de vam edegelmekte olan kz karma suretiyle evlenmelere de nadiren te sadf edilirdi.

b) EVLENMELERDE MELER :

JLK A D I M . GRCLER

DENE

Tavsiye edilen kzlarn evlerine ilk defa, olann anas veya hal ve teyzesi ile en yaknlarndan bir ka kadmm birleerek grc sfatiyle

(1) Mnas: E ve benzerlik manasnadr. Mesel olanla kzn yalannl a yaknlk... Boyda bosda ve gzellikte birbirlerine e ve benzeyi... ve sonra aile lerin ayni seviyede bulunmalar... B i r . esnaf m kz veya olu, tannm bir ailenin kzna, oluna Kiifv olamad gibi dk ve sefih olan bir erkek, saiiha bir kza veya sulahadan bir kimsenin kzma Kfv olamazd.

gitmeleriyle balanrd. Bu toplu ziyaretlerden, kz taraf bazan haber dar edildii halde, ok defa da habersiz olurdu, haberleri varsa evin her tarafna eki dzen verilir, grcye karlacak kzlar u ekilde geydirilirdi: ipekli veya basmadan, etekleri geni, boylan ayaklarm kapa tr biimde uzun bir Entari... Behnde, ya V a n ii gm bir kemer veya renkli kadife zerine gm plkalar ilenmi yerli bir kemer veyahut kzlarn kendi elleriyle rdkleri bir belba... Bunlarn arasna skt rlm oyab bir ipek mendil... Ayaklarnda rugan bir kondura veya ba sk bir pabu... Banda, drtba zrafal ( 2 ) bir it ( 3 ) . . . Arkasnda beline kadar uzayan rgl salar blk, blk... Boynunda iri ve renk li Neceflerle dizili ve ortasnda bir beibirlik, yan taraflarnda birer, iki er altn bulunan bir gerdanlk... Elleri titrek, gks kabark, yznn al al. moru mor... Mahcubiyetten ayaklar birbirine dolamakta... te Harput'un bu tipdeki asl v e melek huylu kzlar, bu eda ve bu tavrlariyle grcye karlard. Kimsenin yzne bakmadan ve kimse ile ko numadan misafirlere tepsilerle kahve getirir ve bunlara gzkrd. Grcler, btn dikkat nazarlarn kzn zerine evirince Kz, bs btn arr, yz renkten, renge girerdi. Grcler, her eyden evvel vcudunun her hangi tarafnda bir arza olup olmadn, sonra yz g zelliini, boyunu, bounu, gezmesini, hizmet etmesini iyiden iyiye incele mek v e kz daha yakndan grmek iin her birisi ayr ayr, kzdan bir ey isterler... Kimisi su, kimisi konsolun veya masamn zerindeki her hangi bir ss eyasn behane ederek kzdan isterler... Hlsa kz had deden geirdikten sonra, kz evinden karlar. Muvafk m, deil mi m nakaas kz evinin hemen kapsndan itibaren balar... Eve dnlnce, grlerini aile byklerine anlatr, yle soylu, byle boylu diye medh- sena ederlerdi... Bazan da bunun aksi olabilirdi. K a r a r verilince, evve l hususi bir arac gnderilerek kar tarafn dnceleri sorulur... Mu vafk cevap alnrsa teebbse geilirdi. Yoksa evli evinde, kyl k ynde!.. wwvvv\v*\ c) K I Z S T E M E ve E K B E T M E :

K z evinden muvafakat cevab alnnca evlenmenin ilk olaylar ba lam demektir. Baba, amca, day veya yakn akrebalardan bir ka kii, kzn babasna gider, kz resmen isterlerdi. C e v a p : Allah ksmet etmi ise biz ne diyebiliriz? Hayirii ise olsun... Deilse olmasn!., gibi alak gnl v e tevekkl ile ya bir E v e t ! veyahut bir behane ile hayr! diye de(2) (3) g-ne ile yaplan el ii oya. Ba rts, yazma.

cevap verilebilirdi. Evet, cevab alnrsa bir ka gn sonra da ,yine ola nn yaknlarndan bir ka kadn, kz evine gider anasndan da kz istenilirdi. Bu o demektir ki, o zamanlarda bile bu gibi itima ve nemli ilerde kadnlara da yer veriyordu. Bundan sonra taraflar arasmda E R B E T t M E merasimi yaplrd, aynen yledir: Olan evi tarafndan yaknlar, dostlar ve konukomudan hatr saylanlar bir ka gn nce bu merasime davet edilirler. Belli gn ve saatte olan evine gelen bu davet topluluu bir cemm-i gafir halinde olan evinden kz evine kadar yryerek giderler ve ev sahipleri tara fndan karlamrlar.Kz evinde de ayn nicelikte davetli bulundurulurdu. Bu misafirler hep bir arada byk selmhk odalarnda veya geni so falarda otururlar, zemin ve zamana gre konuulurken, taraflarn ara sndan iden anlayan bir ka kii seilerek baka bir odada olan tara fnn verecei balk (4) v e dier eyann cinsi v e miktar zerinde g rmeler balard. Bazan bu ide taraflar arasnda ok sert konumalar ve hatt anlaamamazhklar olur v e bu souk hava iinde evlenmenin geri brakldna v e davetlilerin erbet imeden daldklarna da tesa df edilirdi. Anlamada muvafakat oldumu, gzel ses hafzlar tarafn dan Ar-i erifler (5) okunur, misafirler arasndaki limlerden birisi tarafndan yaplan duann sonunda, byk gm tepsiler iinde, ya hint ii maden kupalar veya ok eski devirlere ait renk, iekli, kesme bellor bardaklarla erbetler dathr, iildikten ve taraflar tebrik edil-

(4) Balk evlenecek kzn mbrem htiyalar ve bilhassa geyim eyas ve takp taktrmaya yarar baz kymetli eyann satn alnmas iin olann ailesi tarafmdan kz evi ilgililerine verilen para. Bir nevi Drahoma.:. Hristiyanlarda bu adet aksinedir, kz taraf olan tarafna, damadn bu para i!e i hayatna geerek sermaye yapmas kasdiyle verilir. Buna baka illerde A r l k denilir. Rahmetli Prof. emseddin Gnaltay, yakn ark I I . kitabnn 156. sahifesinde bu gelenein Trklere Hattilerden geldiini syler. Hatti'lerde hr bir kimsenin, nianland kzn babasna veya kendisine ( K U S A T A ) -Arlk- vermedike onunla evlenemezdi. Kuatann, hakik veya sembo lik bir sataalma. bedeli olduu ve bu suretle Hattiler'de evlenmeye bir nevi satn alma nazariyle bakmak icapetmektedir. Anadolu'da nikhdan nce nianllardan erkek tarafndan gnderilen bir ka kii, kz tarafndan seilenlerle beraber pazar lk edercesine ekierek balk miktarm teyin ederler. Fakat bu olay, ne veren lerde ve ne de alanlarda kz satn almak gibi bir zehap uyandrmaz. Balk mik tarnn tayinindeki gelime, sadece kzn mensup olduu ailenin itima mevkiinin nemini belirtmek iin yaplan bir idir. Anadolu'daki bu gelenein Hattiler dev rinden kalm olmas hi de uzak bir ihtimal deildir. (5) Kuran- Kerimden bir takm belli ve messir surelerin, yksek sesle ve makamata uyularak okunmas.

dikten sonra merasime sonverilirdi ki, bu merasime Hrput'da (Sakal pme) ( 6 ) , {erbet ime) veya (Hutbe) (7) gibi isimler verilirdi.

d)

N A N B O H A S I . G E L N E L B S E S ve K I N A H A M A M I :

Evlenmenin ikinci renini tekil eden nian bohas, erbet iildik ten bir ka gn sonra, olan evi tarafndan kz evine gnderilir. inde: Bir elmas yzk, bir ift elmas kpe, bir ka beibirk, uzun altun kordonlu bir altun saat, bir gm su tas, bir gm ayna ve bir ift g m na'lin'le birlikte bir takm ipek srmal entariHk, drt Tuht ( 8 ) kna ve saire... Bu eyalar ilemeli patiska bir bohaya istif edildikten sonra tekrar ikinci bir srmal atlas boha iine konularak iki kadn vastasiyle kz evine gnderilir, ev halk tarafndan neeyle karlanr, konukomuya ve yakn akrebalara haber gnderir. Bunlar da geldikten sonra mera simle boha alr... indeki eya elden ele incelenir ve sonunda nian bohasnn maddi kymetine gre, gtren kadnlara bahlar verilir. Bundan sonra nian bohas, nian' grmee gelen btn misafirlere ayr ayr gsterilerek tehir edilirdi. Nian Bohasndan sonra, nianl kzn, olan evine mensup kadn lardan kamamas, yani yzn gzn rtmemesi ve sonra da hayirh olsun demek iin olan evine mensup kadnlardan bir gurup misafirle riyle birlikte kz evine giderler. K z evinde gelinlik kz sslenmi, bezen mi, takm, taktrm ve fakat ba ve yznn temam rtl ve yal nz gzlerinin ak bulunduu bir kyafetle ortaya karrlar. Bada kayn validenin, grncenin ve srasiyle misafirlerin ellerini per, pdkce her biri a y n ayr kzn bonynuna, ya bir beibirk veya bir altun ve ya mnasip birer hediye vermekle kzn bandaki rt alnca, yz, ba meydana kar ve bir daha rtnmez. Serbest olarak misafirlerin yanlarna her zaman iin girer kar v e konuur da... Bu merasimden sonra kz evi tarafndan olan evinin erkeklerine bir gelin ziyafeti, bunun ardndan da biki ziyafeti diye olan evinin ka dnlarna ziyafetler verir. O gn geline ka kat elbise yaplacaksa hep(6) Eski alarda bu gibi merasimin sonunda, kz ve og:laa taraflar sevin ve memnunuluklarn belirtmek iin karlkl birbirlerinin sakallarn perlermi... Bu adet hemen hemen 50 - 60 sene evveline kadar devam etmi ise de sonralar terk edilmi, yalnz ismi kalmtr. (7) Lugatca Evlenmek in istenen kz mnasna geldiinden iine bum da almtr. (8) Tuht : inde en az 500 gram kadar Mekke knas bulunan beyaz bez den yaplm ufak torbalara denilir.

si birden kadn terziler tarafndan biilir, kumalar kesildii sra, olan evinin misafirleri, kesilen bu kumalarn zerine para serperler ki, bu paralar terzilere aittir. Yine bu gnlerde olan evi ilgilerinden alman para ile kzn b tn noksanlar tedarik edir v e ayrca kzn bizzat hazrlad cehiz (ci haz) sandmdaki eya, gerek kz ailesi tarafndan verilen, gerekse olan evinden katrlara ykletilmi veya hammallarn srtnda gnderilen ev eyas ile evvelce gelen nian bohasmdaki eya ve mcevherat ve ttu gne kadar getirilen hediyelerle birletirilerek, kz evindeki bir sofada veya byk odalardan birinin bir tarafna sra ile muntazam dizil mek suretiyle istif edilirdi.

Kesim : 2 Kur'n- terimi stnde tayan bu araca (Rahle) denilir. Dn boyunca daima en ba.da ve en nde yer alr.

Bada kzn rahle'si ( 9 ) penbe tllere sarlm olduu halde cehiz eyasmn st banda yer alr. Bunun yannda byk bir cam ekmece vardr ki, ii gelinin altun, gm ve elmas gibi kymetli emaretleri ( 1 0 ) ile dolu... bunun alt yamnda bohalarla kadn elbiseleri... amar lar... v e dier ev eyalar... K a r taraf da ise yataklar, yorganlar, yasdklar, makatlar, oda takmlar... Sandklar... kilimler ve hllar... Bun lardan sonra kahve, erbet ve matbah takmlar, tun mankallar v e sa ire gelirdi. Bu eya ve bu sergi, bir hafta kadar ehrin btn kadnlarna ak(9) Rahil, lgatca yolcu mnasmadr. Rahile ise ayni mnada kadn kastet mektedir. Hakikaten ortada bir yolcu vardr, (Gelin) ve bu yolcuyu da bada ve nde tanacak olan Tanrnn kitabna emanet ederek gndermek. Esasen tahtadan yaplm bir sahpa... ki, gelin kz tarafndan el ii olarak ilenmi bir Mushaf kab iinde (Kur'n- K e r i m ) vardr. (10) Harput'da kymetli kadm zinet eyasna, bu isim verilmekteydi.

10 tr ve serbesdir. Kadnlar kafile kafile gelir, cehiz odasn seyr- temaa eder v e hayir olsun temennileriyle dnerledi ki, bu merasime de (Cehiz G r m e ) denihrdi. Cehizin konulduu gnn ertesi gnnde ise ( K n a H a m a m ) t reni yaplrd. O gn iin her hangi bir hamam, kz evi tarafndan -hari ten bir tek mteri kabul edilmemek suretiyle leden akama kadar kabal ( 1 1 ) edirdi ki, bu zenginlere mahsusdu. Orta ve dier aileler, umum arasnda her hangi bir hamama misafirlerini davet ederlerdi. O lan ve kz evlerinin davetlileri belh saatte hamama giderler, tefler ve trklerle karlamrlard. Misafirler, hamamn drt bir tarafnda yer lerini ahnca evvel erbetler ikram edir ve sonra yykanmalan iin her misafirin (Kildan)na (12) birer kahp sabun konulur, o sralarda gelin kz da hamama getirilmi bulunurdu... Yine tefciler alarak, a rarak gelini karlarlar... Gelin yerine oturur, elbiselerini karr, havlu lara sarlr, natrlar ( 1 3 ) kollarna girer v e i hamama doru ynelince, btn misafirlerde gelini takip ederler... Tefler alnarak, tefciler tara fndan uzun havalar v e trkler sylenerek i hamama girihr... Gbektann etrafnda gelin ve tejfciler ayakta yerlerini ahnca genler oyna maya balar... N e e ve glp sylemeler arasnda gelini yine natrlar koltuklyarak s krne (halvet) e gtrr... Natrlar tarafmdan yykanr v e yine ayni ekilde gbektama getirilerek oturtulur. lgiHler tarafndan evvelce hazrlanm olan kna taba ortaya g e tirilerek geUnin ellerine ilk kna konulur. Bu arada tefciler, u manileri sylemee balarlar. Ho geldiniz, akn, akn. Dnmz pek de yakin. Kzmzn ellerine. Sevinerek kma yakn. H e m oynayn, hem de gln. Haftayadr bizim dn, Tefcilere dn bayram, Atmalsn para o gn. Gelin kzm, gelin kzm.. Gzlerin siyah zm. Bu gzellik nedir sende. A k l m aldn kuzum.(11) Kabal : Kabilden alnm olsa gerek.. Kaballanma, kabul eden demektir. (12) Bakrdan mamul, kalayl ve kapa kubbeli, mahruti-kuni eklinde ve alt ksm szgeli bir ara... ine sabun, tarak, lif. lamam kisesi gibi temizlik malezimesi konulur. (13) Hamam liizmetisi... Kadm tellk... yykayc.

11 Alama sen, alama sen, lk kmas konulan kz, Senden ayr dnce ben, Yanacam bir tanem kz. Bu sra davetliler tarafndan gelinin bana ufak paralar serpilir. Bu arada misafirler de yykanm bulunurlar. Merasim burada sona er mitir, herkes elbisesini giyerek hamamdan kar ve evlerine dalrlar.

e)

CEHtZ

(cihaz)

YAZ>IA.

NKAH

MERASM,

V E :

imdi dn iin erkek ve kz evlerinde hummal bir faaliyet ba lamtr. Oda demeleri iin makat ilteleri, yastklar, yataklar, hal ve kilimler... Kzn emaretleri, gelin elbiseleri, hediyelik eya, matbah ve kahve, erbet takmlar, leen ibnna kadar btn bir aile yuvas na lzumu olan eyalar hazrlanm olur... Bu hazrlk en tez bir iki ay iinde tamamlanrsa da bazan aylarca devam edilenler de grlrd. Nihayet iler bitince yukard.a akladmz ekilde ( C E H Z Y A Z M A ) ya hazr bir dunruma getirilmi olurdu. tima hayatmzda evlenmelerin nemli blmlerinden birisi de cehiz yazma denilen bir olaydr ki, bu da yle olurdu: Taraflar arasnda grp kararlatrlan bir gnde ve ok defa Cuma gnnn erken saatlerinde olan evinin davetlileri olduka kala balk bir topluluk halinde kz evine giderler... A y n miktarda kz evinin davetlilerini orada bulurlard... Misafirler karlanr, ikram edilir ve sonra ilerinden mutahasss drt kii ( 1 4 ) seilerek bunlarn iinde ya zs gzel bir kimse, byk ve kahn bir tabak beyaz kt zerine haf talardan beri tehir edilen btn bu cehiz eyasnn isimlerini birer birer Gl Dkm denilen tarzda yazar ve bilirkiiler tarafndan her eya ya ayr ayr kymet biilince, bunu eyalarn altna ve sramn yeknunu da sa taraftaki stuna kaydeder. Bu stunun toplam da aaya ahndktan ve altna da tayin ve tesbit edilen ( M H R - M U A ' C C E L ) ( 1 5 )(14) Bu kiilerin ikisi oglan evi, ikisi de kz evi tarafndan seilir. Hunhar dan kz evini temsil edenler, eyaya daima fazla, olan evininkiler se noksan flat koydurmaya alrlar. Bazan etin mcadeleler olur ve misafirler arasndaki b yklerin emir ve mdahaleleri ile ie devam edilerek sonu alnabiiinirdi. (15) Mehir : Lgatca evlenmeler arasnda nikh bedeli demektir. k i mehir vardr. Biri (Muac'el) dieri ise (Meccel) dir. Mua'ccel : Vadesiz, mddetsiz, hemen verilmesi lzm gelen. Meccel : Ta'hir edilmi, mhlet verilmi manasnadr. Mihr-i Mua'ccel : Cihaz defterinde tesbit edilen eyann kymeti nisbetinde takdir edilen paradr. Meccel ise nikhn feshinde veyahut zevcin lm Jalinde kadna verilmek zere nikh srasmda tayin edilen miktar.

12 kymeti yazldktan sonra toplanr ki, bunlarn tm kadna aittir. Hat t o kadar ki, bu defter tanzim edilince, alt misafirler arasnda mevki sahibi bykler ve tccarlardan sekiz on kiinin isimleri yazlmak sure tiyle kendilerine ahit olarak imza ettirilir. Sonra bu defter genin el bise sandmn dibine konulur ve burada lnceye kadar saklanrd. Sayn okuyucularm! Bundan tam 68 yl nce yazlp da Harput'lu faziletU bir hammm sandnda, mukaddes bir emanet gibi saklanan bu cehiz defterini bir ans eseri olarak ele geirdim ve klielendirdim ( 1 6 ) . te kz v e Olan aileleri tarafndan evlenecek kza verilen eyann, bundan 60 - 70 yl evvelki kymeti 354 altundan fazla tutmaktadr ki, bu gnk rayice gre 36.000 ksur lira deerinde bir kymet ifade etmekte ve bununla bir aile yuvas kurulmu demektir. ( 1 7 ) Bu defterdeki eya kamilen kza aittir, lm ve boanma gibi ayr lklarda, bu defterdeki btn eya aynen ve mmkn olmazsa tutar be deli, Mehr-i Muac'el ve Mehr-i Meccel ile birlikte kadna verilir, ayet, verilmezse hkmen alnabilir. lm halinde miraslar varsa, her ey den evvel bu defterdeki eya zayi edilmi ise bedeli ile Mehr-i Muac'cel ve Mehr-i Mecceli terekesinden ayrlarak kadna verilir. Esasen Harput'un eski aileleri arasnda boanma yoktu: Bu konu da o kadar hassas davranlrd ki, boanma kelimesini azna alan kim senin bile nikhmdan phe edilirdi. Bu sebeple boanmalar nadiren g rlrd. Boananlara iyi bir nazarla baklmazd. Bo yere deil, rah metli Mehmet Akif, safahatnda bu konuya dair u tein msralar yaz m, bizlere brakmt. Mslmanlkta eri'at bunu emretmi imi. H e m alr, hem de boarm, ne kadar sade imi... K a r tatliki iin, bak ne diyor P e y g a m b e r : Bir talak oldumu dnyada? semalar titrer. Rahmeth imdi gzn asa da mahkemlerdeki boanma dosyalarnn miktarna bir gz gezdirse aceba neler yazmazd. Eski zamanlarda ( T a l a k ) boanma hkm ve salhiyeti, imdiki gibi hkimde deil, erkee verilmi bir hakti, kadmlar boanma dvas aamadklar gibi boanma kelimesini azlarna bile alamazlard. Bu ynden kadmlar, erkeklere kar hrm.etkr, ev v e aileye drt elle ba lydlar. Hatt bir kadn, geceleri kocas eve gelmeden yataa giremezdi,

(16) Bu cihaz defterinin muhteviyatn yeni yaz ile gstermek isterdim; fakat sahifeler tutacana gre bundan vazgetim. Merakllarn eski Arap harf lerini bilenlere tesbit ettirmeleri mmkndr. (17) rnek olarak verdiim bu cehiz defterindeki eya kymeti orta halli bir ailenin kzma aittir. Daha zengin veya daha falcir ailelerin verdikleri cihazn kiymtini bu deftere gre tesbit ve takdir edebilirsiniz.

13

-^ ^

^

-

-':^ -^f'^

^

t-^.^cf-

. . . .

1\A

,

i-

^ ^^1

t-

s.-

i

' ^ i

Resim:

3 _

Harpufda mUtevaz. bir .aile kzma ait 70-75 yllk tarih bir vesika (Cihaz defteri)

14 onu bekler, gelince karlar, ondan sonra erkek yatana girer, arkadan da kadn!.. Hele bu gelenee bilhassa evlenmelerin ilk yllarnda ok ri ayet edilirdi. Harput'da bu konuya temas eden bir de komaca vardr: A t a sz tutmayan evlt. Kocasndan evvel yatan avrat. Y e d e e gelmeyen at. Bunlarn hi birisi makbul saylmazd. Bir tarafdan Cehiz yazlrken, dier tarafdan da nikh iine banlm olurdu ki, bu gnk nikhlara hi de benzemezdi. imdi evlene cek iftlerin mtereken imzaladklar bir beyanname ile kanun frmatesi tamamlandktan sonra yzlerce davetlinin huzurunda Evlenme memurunun karsndaki koltuklara kurulur, memur tarafmdan kabullar hakknda bizzat kendilerine yaplan sorulara : Gle, syliye E v e t ! Kabul ediyorum. Diye cevap vermelerine hi de benzemezdi. Sayn okuyucularm! imdi sizlere eski usul bir nikh merasiminin paragrafn btn aynntlariyle anlatmaa alacam. Yukarda ak ladm Cehiz yazma ve nikh kyma gnlerinden bir ka gn evvel, ilgililer tarafndan memleketin Kadsna ifahen mracaat edilerek b.r Evlenme zinnamesi istenirdi. Kad Efendi de Mahallesi mamna hita ben aada rnek ve kilisesini grdnz zinnameyi yazar verirdi. Bu konuda tam 86 yl nceye ait bir vesikay burada yaynlamay. Ta rih huzurunda nikh usullerimizin meden memleketlerdeki gibi tek mle ulamasn ifade bakmndan nemli buluyorum. B A K R E MAHSUS Z N N A M EMehr-l Muaccel 20 Liray- Osmani Yalnz yirmi Uradr Mezbureye pein verilmitir. Cml-i Kebir mam Ef ye Badesselm inha olunur ki, mahallenizde sakine bakirin mani-i serisi yoise ibu talibi olan Mehr-1 Meccel 2000 Yalnz iki bin kuru.'jtur

binti Efendi nam Efendi bini Efendi nam kim.seye

velisi izni ve tarafeyn rizalar ve Mehr-i Meccel ve Mua'ccel nizamisi tesmiyesiyle nduhut akd-i nikh eyleyesiniz vesselam. ( S ) Mhr F i Zilhicce. 1300 Merkez Kads VekH-i zev Mft Ef. Bini Aa Vekil-i zevce ... Ef. Bini ... Ef. ahid-i veklet ... Ef. Bini ... Ef. Rdiye hocas ... Ef. ... Ef. ... Ef. Bini ... Ef. ... Ef. Bini ... Ef. ... Bf. Bini ... Ef. (18) Bu izinname bir kuruluk pul ve izinname btn bir evlenmenin masraf on kurudan ibaretti. harc da dokuz kuru ki,

15

^-'

o- -

w

iResim : 4 86 yl nceye ait bir evlenme izin kd

Bu zinname, Cehiz yazma ve Nikh gnnde davetliler arasnda bulunan Mahalle mam Ef. ye verilirdi. O devirlerde her hangi bir ka dn veya bir kz erkeklerin yamna ba yz ak kamaz ve konua mazd. Bu sebeple zinnamede ismi yazh kz vekili yine zinnamede isimleri yazl iki ahidi de yamna alarak Harem dairesine gider.. Geli nin bulunduu odamn kaps nnde dururlar.. Kzn vekili, oda kaps-

16 lun arkasnda bulunan kza hitaben: ... Efendiye nikhnn kylmas iin beni vekil ediyor musun? diye sonmca, ieriden evvel hkrklarla dolu bir alama sesi iitilir.. Gelin kz, bu soruya kolay kolay cevap veremez.. Nasl verebilsin ki, bu Evet, o kzn btn hayat boyunca sa adet v e y a felketinin sebebi olabilirdi. Bu yaa kadar byd, yeti tii bu scak ana baba yuvasndan kendisini ebediyyen ayracak olan bir Evet.. Sonra bilmedii, tanmad hatt yzlerini bile grmedii ya banc bir aile iine.. Huyunu, tabiatini bilmedii bir erkein kollar ara sna kendi kendini teslim edecek olan bir Evet.. Buna kolay kolay E v e t ' denilemezdi. Bu ynden Gen kz haklyd ve g z yalan da tam yerin deydi. Aradan dakikalar geiyor.. Dardakiler sabrszlanyorlar.. GeMn hl kendine gelememi.. Alayp duruyor. Nihayet ierdeki kadn larn ibram ve israriyle kurumu, solgun dudaklar arasndan g hl bir E v e t kelimesi kabiliyor ve bu kelimeyi darda iitenler de hemen selmlk tarafna geiyorlar. Bunun zerine mam Ef. misafirlerin bulunduu yerde veyahut dier bir odada husus surette hazrlanm olan bir minder stne diz kerek oturur.. ahitleri ( 1 9 ) sana ve so luna, olan (20) vc kz vekillerini de kargsna alarak iki ellerini dizle rinin zerine koyar, dierlerinin de ayn ekilde oturmalarm ihtar ede rek u ekilde tevbe ve istifare balard: Estefirullh, Estefirullh, Estefirullh el-zime el-kerime ellezi l ilhe ill h El-hayyel-kayyum ve etub ileyh ve neselhttevbete veimefirete vel-hidyete lena inneh hve-ttevvabrrahim. lhi yarabbi! lhi yarabbi! E e r bizim eiim.izden, dilimizden v e sair azy- cevarihlerimizden bilerek bilmeyerek kelirae-i kfr, irk, hata, isyan, her neki, vki v e sadir oldu ise biz bunlarn cmlesine tevbe ettik, rucu ettik, peiman olduk, bir dahi ilememee azm- cezm- kast eyledik. Peygamberlerin evveli Hazret-i d e m , hr iki cihan serveri Muhammedenil-Mustafa sallallh aleyh-i ve sellem. Bu ikisi ve bu iki sinin arasnda her ne kadar Peygambern- z m ve Resl-i kiram ge miler ise biz onlarn hepsine inandk, mn getirdik, haktr ve gerek tir. Araent-. billh ve bima ce rain indi Resulillh. Ament- Billahi ve Meliketihi v e ktbihi ve Rslihi vei-yevmil-hir-i ve bil-kader-i hayrihi v e errihi Min-Allhi taal vel-Ea'si ba'del-mevti hakka Ehed

(19) Eskiden nikhda, ahitler de nemli yer aUrlard. Evlenecek iftlerin szlerini iiticl hr ve mkellef iki mslman erkek veya ayni sfat haiz bir er kekle, iki mslman kadnn ehadetleri gerekmekteydi. Mehmet Zihni. Nmet-1 is lm - Kitabnnikh. S. 16. (20) ok tuhaf bir zihniyetle, burada yine kar.31 karyayz, Nikhda erke> de imamn huzuruna kmaz ve oturamazd da... Onun da vekili vard.

17 en l ilahe illallah ve Ehed enne Muhammeden Abdh ve Habibh ve Reslh. Elhamdlillhi ca'elennilche snneten lil-enami ve faslan beynelHelli vel-Heram vessalt- vesselm- l min beyn-i Ahkmllh-i llEnam v e al hi ve ashabihi vehem zlkadri vel-ihtiram. BismiUhirrahmanirrahim. Venkihl-Eyam minkm vassalihine min ibadikm ve imikm in yeknu Fkar'e yniyehmllh min Fadlihi Vallh Vasin aUm. (21) BismiUhirrahmanirrahim. ve tnnise Sadukatihinne Nihlten fe in tbne lekm en eyin minh nefsen Feklh Henin M e r i a ( 2 2 ) Sadakallahlazim. V e kale Reslullhi sallallah aleyhi v e sellem: Ennikh min snneti femen lem ya'mel bisnnet feleyse minni (23) Dier bir hads-i erif de: Tenakeh tekesser fe inni Ebhi bikml-mem-i yevme-ky me (24) Dier bir hads-i erif de: z a Tezveccrrecle Fekadistekmel msfddin fel-yattakillhe fi msflbaki ( 2 5 ) Sadeke Reslullh ve sadeke Habibulh. AUh Tal'mn emirleri v e Resl-i Ekrem Efendimizin snneti V Imam- A ' z a m Nman ibn-i Sabit Hazretleriiain itihad ve ahitlerin ehadeti zere, sen ki kz vekilisin, vekil olduun ran kerimesi ibu talip olan Efendiye 2001 kuru Mehr-i Meccel, ve 2000 ku-

(21) Kur'n-i Kerim sre-i nur. S. 355, yet, 43. Mnas : Siz evltlarnz, klelerinizden ve cariyelerinizden salih olanlar ev. lendirin. Eer fakir iseler Allah onlara fazlndan gina verir. Allah geni.gtir ve bili cidir. A . Hamdi Yazr, Kur'an dili S. 3510. (22) Kur'ni Kerim sure-i nisa. S. 78. yet, 3 - 4 . Mnas : Siz, hall olan kadnlardan ikier, er, drder nikh edin ve eer bu surette adalet yapamyacamzdan korkarsanz o zaman yalnz bir tane almiT A . Hamdi Yazr, Kur'an dili, S. 1269. (23) Mnas: Nikh benim snnetimdendir, benim snnetimle amel etme yenler bizden deillerdir. (24) Mnas : Nikahlanp oalnz ki, ben yevm-i kyamette mmetler ara smda sizin okluunuzdan kvan duyarm. (25) Mnas : kigi evlendii vakit dininin yarsn tamamlam olur. yars da cenab- hakkn azametinden korkarak muttaki olsun.

F : 2

18 rus Mehr-i Mua'ccel ile ve vekletin hasabiyle hallha, zevcelie verdin mi? 01 dahi verdim. Bu defa olanm vekiline dnerek, ve ayn sorulan tekrar ettirerek: nn kerimesi . . . . . . vekil olduun olu efendiye vekle tiniz hasabiyle hallha, zevcelie aldmz kabul ettiniz mi? O dahi E v e t ! Aldm, kabul ettim. Demesi zerine: Bi dahi Ahkm- mesrude dairesin de akd-i nikh eyledik. AUhmmc'al hazel'akdi mteyemminen mbareken vec'al beyne hma lfeten ve mehabbeten ve karara v e lta'cel beynehma nefreten v e fitnelen ve firara. (26) dedikten sonra: 01 halikl-ymn vessa'de olan Cenab- Bari, bu akd-i izdivac mtayf.mmen ve mbarek eyieye, tarafeynin haklarnda mahz ltfeyleye. mrlerine bereket, vcutlarna shhat, rzklarna vs'at ve dareynde selmet ihsan cyleye. ve cem 'mal-i dnyeviye v e uhreviyelerine va sl eyieye. v c b e y n e h m a ksn-i ma'eret, muhabbet lfet ihsan eyie ye, kendilerini v e c v l t l a r m mesrur vc adan eyieye, ve silsile-i zrriyetlerini sabai- harcdek mteselsil ve muttasil eyieye, ve hazr-i bil'mecl3 olan ili van-1 liini iki, cihanda aziz ve tl-i mr ile muammer eyie ye. ve hir- a f i y e L e r i m i z i h a y r ile cennet- cemaliyle cmlemizi ra ve hurrem- adan eyieye. Amin bi-hrmet-i seyydlmrselin velhamdliUhi rabbillemin.-^ diye mam Ef. duasn bitirince cemaat hep bir azdan ve sonra iyi ses Hafzlar tarafndan a'r-i erifler okunurdu. ra misafirler, her birisi a y n ayr dn sahiplerine : H a y r l olsun diye dua v e temennilerim tekrar ederler, davetlilere kahveler ikram edilir, dalrlard. m.in der (27) Son ve uurlu erbetler,

VE : Dnlerimizde C E H l Z eskiden nemli bir y e r tutar ve bu CEHZ'in D p n evlerine nakli mnasebetiyle ( C E H Z A L A Y L A R I ) ter tip edilirmi. Bu asil ve faydal gelenein az ok tatbikinde bizleri de g r g ahidi olarak kabul edebihrsiniz. Cehiz yaznca v e nikh kylnca Cehiz eyasnn kz evinden O-

(26) Mnas : Tanr bu akdi mesut ve mbarek eylesin, iftlerin arasna da ima lfet, mehabbet versin, bunlarn arasna nefret fitne ve firar sokmasn. (27) Rahmetli kurra hoca H. Mustafa Ef.nin bu gibi cemiyetlerde kirat- .seb'a zerine okuduu A'r-i eriflerin aksi, imdi hl kulaklarmda gibi...

19 lan evine nakli gelirdi ki, bunun topuna birden ( V E ) ( 2 8 ) denilirdi. Bunlardan bir ksm araflara sarlarak denk halinde, bir ksm da san dklara yerletirilerek dnden bir ka gn evvel, boyunlarnda ufak, yan taraflarnda ise ok byk ve deta kilise anlar gibi ses veren krdak (ngrdah) 1arla ve rengrenk yn ipliklerinden yaplm ps kllerle-sslenmi semer katrlara ykletilerek emin v e yakin bir ki inin idaresinde Olan evine gnderilirdi. Bu V e eyasnn azl veya okluu nisbetinde hayvan kullanlr d, iki katrdan tutunuz da yedi sekiz, hatt bazan 10 - 1 2 katr ykl Velerin gnderildii ok defa grlrd. H e r bir katrn yamnda bir Katrc (Hizmeti) bulunurdu ki, bunlar kz evi tarafndan hediyelik olarak verilip de sa taraf omuzlarndan atlm ipek kumalarn gururiyle yrrler ve ok defa da olan evi tarafndan eyamn teshmi sra larnda sol taraf omuzlarna ayn karakter ve ayn pahada kumalar sarlrd. Bunlardan baka bu katrclarn her birine ayr ayr para bahlar verildii gibi bilhassa Gveyiden de ayrca bahi almadan yk leri yere indirmezlerdi. Bu eyalarla beraber kz evinden bir de kadn gelirdi ki, buna da Y E N G E denilirdi. Yenge ayn zamanda Gelinin btn eyasmn muhafazasna memur da.. Gelin odas dendikten ve her ey yerli yerine konulduktan sonra yenge kaplan kapatr, odalarn anahtarlarn beline asmak suretiyle gelin gelinceye kadar muhafaza eder ve kimseye vermezdi. Bundan baka yengenin ikinci vazifesi de Gelinin maneviyat v e cesaretinde kendisine mzahir olmak, tler ver mek, yabanc bir eve, yabanc bir erkee Gelini sndrmakt.

f) DNE HAZIKLK. DN E N L K L E K V E DN ZYAFETLER : Dn gn daha evvel taraflar arasnda kararlatrlm olduun dan zengin ailelerde dn enhkleri bir hafta veya on gn evvel balar. Eski zamanlarda krk gn, krk gece devam eden dnleri de b3klerimizden iitirdik, bu ekil dnlere bizler yetimedik; fakat hafta lk, on gnlk dnleri ok grdk v e ok seyrettik. Dn evinin se lmhk ve H a r e m dairelerinin btn oda, salon v e sofalar temizlenmi, yemek odalar ayrlm veya i sofalar da tertiplenmitir. Geceleri ay dnlk olmak iin dn evinin caddeye olan duvlralarna, pencereleri-

(28) Ve'in nasl bir kelime oldugru ve nereden alnd bilinmemekle bera ber Harput'ca cihaz eyasnn topuna birden verilen bir isimdir. Acaba tigatte : Mal-U menal, servet- saman mnasna gelen -(Vcd) kelimesinden mi alnm ve galat olarak lisanmzda ksaltlarak ( V e ) haline sokulmutur?

20 ne fenerler aslr v e dn evimn kaps nnde muhtelif yerlere mea leler yaklmak iin bir metre yksekkte demir ocaklar yerletirirdi. enliklere, dn evinin kaps nnde veyahut bu eve yakn bir meydanda sabahn muayyen saatlerinde davullarn bir arada v e bir an da vurulmalariyle balanlrd. Davul adedi, dnn mul v e azame tine gre deiir, bir davuldan yedi davula kadar olan dnleri grdk. Bu davullarn yannda her iki veya davul iin bir zurna veya bir klernet bulundurulurdu. Daha eski alarda krk davul, krk zurnah d nlerin azametini de duyduk ve kldk. Bu davullarn bir arada ve ayn tempo ile bir anda vurulmalar btn mahalleyi ve hatt diyebili rim ki, btn ehri ayaklandrmaya kfi gehrdi.. oluk ocuk, ihtiyar, genci hep birden dn evinin kaps nne veya yakn meydana koar, buralarda toplanlr v e maher bir kalabahk her n artar ve kabarrd.. Davulcularn ilk vazifeleri, dvethieri karlamakt, uzaktan bir davetli kafilesinin ( 2 9 ) geldiini gren Davulcular, hemen - K a r l a m a havasna geerek gelenlere kar yrr, yaklanca da tekrar geri d nerek misafirlerin nleri sra ala ala dn evinin kapsna kadar mi safirleri getirir, orada ba Davulcu, Davulunu evirerek vaziyet alr di er Davullar alnrd. Davetliler, evrilen davulun stne bahi olarak gm mecidiyeler, on kuruluklar, eyrekler atarak ieriye girerlerdi. Davullar, darda ahnmaa balarken ieride de saz takm fasla ba lard. Saz takm: bir v e y a iki keman, bir kanun, bir klernet, bir veya iki tefden ibaretti. Son zamanlarda bu takma Darbuka, Cnb ve t da girmi bulunmaktayd. Bu takmn ya.nmda iid veya okuyucu ve bir de Kek vaVd. te saydmz bu saz takmna bazan Elzdan kemaneci K r Karo, Hamamcnn Mustafa v e Hseynik'ten de kanun cu Boos gibi sanakrlar da getirtilir, bu suretle saz takm kadrosu geniletilirdi. Gece lemlerinde, bilhassa E m a gecelerinde bu kadroya ha riten sesi gr v e gzel bz okuyucular da davet edilir, ahenk v e co kunluk artar v e ayyuka kard. Mesel : Bada Korukolu evki, Daba Muhiddin, smail ve Feyzi gibi. ( 3 0 ) te darda davullar v e zurnalar, ieride saz takmlar icray- ahenk ederlerken, dn dvethieri de kafile kafile gelmeye balarlar d. Bu davetler yle olurdu: Dnlere davet edilecek zevatin isimleri bir ka gn evvelinden byk bir tabak kt zerine yazlrd. 1. inci Plnda: Harputun byk limleri.. Hkmet erkn.. Tccarlar.. K y

(29) Hakikaten dn ziyafetlerine tek olarak kimsenin geldii pek nadir grlrd. Birbirlerine ok yakn olanlar szbirligi yaparak toplu bir halde gelir lerdi. (30) Bak, bu kitabn l l nc C. Gzel sesliler blm, S. 36.

21 aalan.. Esnaf., ve en sonra da konu komu.. Bu defterler, yukarda akladm gibi dnde lhi okumak zere vazife alacak olan drt kiiye verihrdi ki, bunlara Harput'da U H U C U denihrdi. (31) Bunlar defterler ellerinde kap kap, dkkn dkkn dolar, dn sahiplerinin selmlarn ve davetin gn ve saatim syyerek dne davet ederler ve bunlardan da bahilerini alrlard. Davethler, u ekilde tertiplenen sofralara oturur, yemeklerini yer lerdi. Odann bir bandan teki bana kadar bir ve sofalarda ise bir sa ve bir sol tarafda olmak zere iki sra, yerlere bembeyaz kar gibi Hasavanlar (32) serilmitir. Genilikleri iki, uzunluklar drt be m.etre olan bu Hasavanlarn her tarafna yumuak ilteler, minderler konul mutur. Bunlarn stnde boydan boya ince mabrum denilen bezlerden yaplm 3 - 4 metre uzunluunda ileme pekirler.. V e bu pekirlerin nnde tertemiz cimir ve siyah Abanoz kaklar sralanmtr. Hasavanm zerinde kalayh byk bakr lengerler iinde kzarm kuzular.. Kaburgalar.. Pirin veya Bulgur tiritleri (EtU p i l v ) . . Yaprak dolma lar.. Tepsilerle Baklavalar.. V e yine ufak kselerde Dn zerdeleri ve Pilvlar.. te Harput'da bu gibi sofralara S O M A T denilir, hatt S o raat ekme diye de kullanlrd. Yemeklerden sonra misafirler, dier odalara alnarak kahveler, si garalar, nargilelerle i'zaz v e ikram edilirlerdi. Bir kafile gidince, sofra lar derhal temizlenerek ikinci kafile iin yeniden tanzim edilird. kinci, nc, drdnc kafileler de bu suretle yedirilip iirildikten sonra d n evinden ayrhriard. Bu arada saz takm durmadan, dinlenmeden alar v e misafirleri elendirirdi. ret kullananlar, ayrca akam yemek lerine davet edilir, bunlara da masalarda sofralar hazrlanr., yer, ier, sohbet eder, elenirlerdi. yle bir n gelirdi ki, iret sofrasmdaki davet Mler, hep birden coar, oyuna kalkarlard. Bu elenceler, bazen yargecelere kadar devam ederdi. ret edenler, algclara ayr ayr rak ik ram ettiklerinden ve bir tarafdan da bahi verdiklerinden onlar da ne'elenir v e coarlard. eride bu ekilde elenilirken darda da Davul zurna sesleri ma halleyi nlatmakta devam ederdi. Davullarn nnde oyuncular oa lr. Halaylar, ayaklar birbirini takib ederdi. Bilhassa kylerden ge tirtilen oyuncular, o kadar meharetle oynarlard ki, o sra btn D n davetlileri kadn, erkek damlardan ve pencerelerden bunlar seyre karlard. simlerini burada rahmetle anacam Tilenzit kynden b rahim, Germilih Teo, Adedih Mehmet AH gibi oyuncular bu topraklar

(31) Uhucu, okuyucu demektir, aym zamanda smda da kullanlr. (32) Bak, bu cildin yaz baheleri blm. S.

agrc, davet edici mna-

22 bir daha yetitiremezdi. Bu suretle dnlerin akamlar v e hele gece leri daha ne'e geerdi. Bir tarafdan me'aleler yanar, bir tarafdan heva fiekler g yzne helezon klar saard. vwwwvvvv g ) K I N A G E C E L E R . G E L N N E L L E R N E K I N A KOYIVIA V E SA KESLME MERASM : Kna geceleri, dn gnlerinin arefesinde olan evinde erkekler, kz evinde kadnlar tarafndan yaplrd. Kna gecelerinde alma, ar ma, oyun ve elence, dier gnlere nazaran daha atafath, daha canl ve stn olurdu. Bu gecelere bilhassa genler ve orta yallar davet edi lirlerdi. DavetUler evvelden hazrlanm olan sofralarda akam yemek lerini yerler.. lerinde iret edenler varsa baka baka odalara ahnr, yer, ier, elenirlerdi. Dn evinin kapsnda bu gece daha ok kala balk gze arpar, ine atsan yere dmezdi. Davullar yle comutur ki, ta'rif edilemez. eride misafirler de ince saz takmnn ahengi ara snda ne'e v e samimiyetle elenmektedirler. BeUi saat gelip atnca, evin v e y a konan odalarnda, salon v e so falarnda bulunan misafirler, nlerinde saz takm olduu hlde kap nn nne knca alay u suretle tertiplenirdi: En nde Ehehci (Mnad i ) . . Arkasnda be on Me'ale tayanlar.. Aralarnda Fienkiler.. Kal kan khlar.. Davul ve zurnalar.. Bunlar takiben yine Me'aleciler.. nce saz takm... Bunlarn arkasndan misafirler.. Glp syliyerek, da vullar, zurnalar, sazlar alnarak, M a y a ve hoj-Tatlar sylenerek byk bir alay hlinde Dn evinden hareket edilecei sra birbiri arkasndan atlan heva fienkler alayn hareketim her tarafa duyururdu. Gvei, daha uzak mahallelerden birinde sadcn v e y a baka bir dostun evinde bulundurulur. Yeni elbiselerim giymi, tepeden trnaa kadar sslenmi.. Ayanda rugan ayakkaplar.. Onun stnde mavi ve ya lcivert uhadan elifi bir alvar veya pantalon.. zerinde ajm kumadan uzun veya ksa bir caket.. aketin altnda ipekli yerii fabrika kumandan renkh yelekler. (33) Sinek kaydran bir tra.. Bada dalfes. Yannda ayn klk v e kyafette sadc, alaya intizar etmektedirler. A l a y bu evin nne gelince, ilerinden bir ka kii Gveinin bulundu u eve g i r e r v e beraberlerinde getirdikleri ipekli bohay aar, iinden iki tane srmal ipek A b a y kararak birini Gveiye, dierini de sa dca geydirirler ki, bu Abalar, olamn babas tarafndan o gece iin G vei v e Sadca hediye olarak gnderilmitir. Sonra Gvei, Sad aa(33) Daha evvelleri 16-17 nci yz yllarda Harpufda bir gencin geylnig tarz. Bak, bu kitabn I I I nc cUdi, kyafetler blmnde gsterilmitir. S. 296.

23 inerler.. Sad, Gveiyi sana alarak yrmee balarlar, Alayda ki dostlar Gveiyi ve Sadc aralarna alarak yine aym tertip zere alay Dn Hamamna doru yol abr. Mas^a, Hojrrat, Davul, Z u m a ses leri btn ehrin sokaklarm nla:.. Heva fienkler atlr.. A l a y by lece evvelden tutulmu byk hamamlardan birisinin nne gence du rur. Misafirler, Gvei, Sad, alg; takmlar hepsi birden hamama gi rerler, evvelden hazrlanm, ierisine Kna konulmu ve mumlar dikil mi 20 - 25 tabak umuma datlr. O sra algclar (ayda ra) ha vasm almaya balaynca evvel Gvei ile Sad'a kna oynatlr, sonra misafirler srasiyle oynar ve elenirlerken Gvei ile Sad da soyunarak (Elbise karmak) hamama girerler.. Misafirlerden arzu edenler de soyunur, ykamrlar. Gvei ykandktan sonra evden ipekii bohalar iinde hamama getirilen ipeK ve melez i amarlar giydirilir. Gvei, hamamda gerek kendisine, gerek misafirlere hizmet eden tel lklara ve hamamcya ayr ajn- ve ooca bahiler datarak hamamdan khr. imdi alay, dn evinin yolunu tutmutur. Dn evine gelince: Saz takm kapnn bir tarafna geerek kayaba, maya havalar al np sylenirken. Davullar da baka bir tarafda olanca hz ve henkleriyle gmbrder. Hava fienkler, gK yzn aydnlatmakta devam eder. Damlar, pencereler hincahn seyircilerle doludur. Damat ve sa d, yukar selmha knca, ellerine tekrar mumlu kna tabaklar ve rilir. Btn misafirlerin huzuriyle evvel Gvei ve Sad ayda ra oynar, sonra tabaklar misafirleri sra ile dolar, ihtiyar, genci, hepsi birden bu oyunlara katlrlar. Esasen ojmncular ellerindeki tabaklar, gzlerine kimi kestirirlerse ona verir, onu da ojmna kaldrabilirler.. Bu sm-etle ojnnu bilen bilmeyen oynamaK mecburiyetindedir. Sonra dier oyunlara geir, Horumlar, (Gvercin), ayak, Delilo, Fatmah, Halay, Tamzara, Krdn Kz veya Kyl Kz gibi oyunlar birbirini takip eder. Hlsa Dn halk. Kna gecelerinde sabahlara kadar oynar, g ler, syler, yrlar ve (34) elenirlerd. Dnn balangcndan Gerdek (Zifaf) gecesine kadar Harput' da garip ve garip olduu kadar da elenceli ve gln bir det daha var dr ki, buna (Gvei alma veya Gvei karma) denilirdi. Gvei an cak Sadcndan alnr, bu yzden Sad koiay kolay Gveiyi gz nn nnden ayrmazd. Buna ramen en ufak frsattan istifade anyan bir takm muzipler, Gveiyi alarak baka bir odaya veya baka bir eve gtrerek saklyabilirler. Gvei bu olaya itiraz edemedii gibi isteni len yere gitmemek veya saklanmamak gibi hi bir harekette buluna mazd. Gvei ortadan kaybolunca Sadc tel alr ve en sonra Sa(34) Y r , Trk. Yrlamak, trk sylemek maasma.

24 d, Gveiyi alanlara ya ar bir hediye veya bir ziyafet va'diyle G vei, bulunduu yerden karlrd. Eer Sad varlkl v e biraz da snepe (Uyuuk adam) ise v a y hline.. Olay, ikinci ve nc guruplar tarafndan tekrarlandka btn Dn halk tarafndan duyulur ve duyulunca da Sadla alay eden edene.. Bu suretle Dncler arasn da glme, syleme, ltife etme frsat elde edilmi bulunurdu. vvw*vvww Kadnlara ait kna geceleri de kz evlerinde yaplr. Bu geceye hem olan evi, hem kz evi, kendi e dost, akraba v e konu komularm da vet ederlerdi. Bu gece Gehnin ellerine ikinci kna konulacak ve salan kesilecektir. Onun iin bu geceye Kna Gecesi denilmitir. K z evinde Tefciler alarak, kadn okuyucular Trk ve arklar syleyerek misafirleri karladktan sonra byk oda veya sofalara al nrlar.. Kahveler, erbetler iilir.. Sonra ortaya bir yastk konularak Sad, Gehni getirir bu yastn zerine oturtur.. Tecrbeli ve bu ide bilgili bir kadn tarafndan Gelinin ellerine v e ayak parmaklarna kna lar konulur.. Bu ara. Kaynana veya Grmce tarafndan Gelinin elinde ki knann iine altn gmlf' ve elleri ipek kraplerle sarlr. Bu altn lar, bei bir arada veya yarm beebirlik ve en az bir maden altndr. Knadan sonra yine bir eh tarafndan Gelinin, bu gne kadar makas dokunmam salar ve zlfleri taranr ve kesilirdi. Bu Kna koyma ve salar kesilme srasnda: Tefciler almaya ve henge v e bilhassa Harput'un Kna yakma trks olan u hazin tr ky sylemee balarlar: Gelin alar yam yan. A l a m a gelin, alama. Gitmem diye sallar ban, El oludur, bel balama. imdi gelir bey kardein. Gelinlik mbarek olsun. Dnyada gelin sa olsun Gelinin geydii Atlas, Alama gelin, alama Atlasa ineler batmaz, E l oludur, bel balama, Gelin gveysiz yatmaz. Gelinlik mbarek olsun. Dnyada gelin sa olsun. Bu trk sylenirken gelinin gzlerinden damla damda yalarn ak tn gren ana v e yakinJeri de, hep birden alamaya balarlar. Fakat bu g z yalar ok srmez, olan tarafnn teebbsleriyle Tefciler, he men daha oynak trkler sylemee balaynca hava deiir, ne'e, gl me, syleme her tarafa dalrd. VVfcVVVVVVVV Sayn Okuyucularm! Eski zamanlarda kadnlarn takp taktrma ve sslenmelerinde ciddiyet ve sonra kymet aramrd. imdiki gibi ya lanc inci ve neceflerin yerine, boyunlarnda keleplerle ok kymetli

25 hakik inciler.. Altun hapler ve altun dizili Ahmalar bulunurdu. Hele Ruj, Pudra, Rimel gibi sun ss malzemesi hi yoktu. Yzler, gzler, dudaklar, tabi renk ve gzelliklerini daima muhafaza eder ve bozulmaz d. Bunlarn yerine ellere ve ayak parmaklarna kna koyma deti var d ki, pek ucuza satn alnan bir Tuht Acem knas, evdeki btn kadn larn sslenmesine kfi gelirdi. Ellere o kadar meharetle kna koyanlar vard ki, bugnn modern sanat merakllar, o elleri grebilmek kudre tine sahip olsalard, sanaatlerine bir ok yenilikler daha eklemi olur lard. O knah parmaklar, o dzgn kesilmi normal trnaklar... imdiki gibi ilk nazarda insana korku veren uzatlm, sivriletirilmi kan par mak ve trnaklara hi de benzemezdi. imdi bilhassa kadm berberleri nin yarattklar Rimelli gzlerin yerine, her kadnn Cam ekmecesinde saklad bir tek srmedanh vard ki, kadmlar bir aynamn karsna getiler mi, be on dakika iinde kendi kendilerim ssleyebilirlerdi. K a dn, berbere mi mitsin? Salarn m kestirsin ve boyatsn? N e mna sebet!.. Hangi kz ve kadmm salar belinden aa blk blk rle rek sarktlm v e zerlerine de atunlar dizilmi ise bunlar beenihrdi. Bir kadn veya bir gen kz, erkek berberin nne otursun da salarn ondle v e lle lle yaptrsn.. Kkllere istifham iaretleri kondursun.. Salarna Diba veya Karavel denilen eit eit renk ve ekil verdirsin, kimin haddine dm.. Hlsa Zlfler Khkller yze yarar ekilde kesilirdi. Baknz, Emrah bu tip ehreler iin ne de gzel syler: ( 3 5 ) Sarm u gln anz- glznn perem, Naln eder, ftde dil-i zarn perem. Tahrik-i sabadan alup etvarm perem, Arzeyleye dilbestelere reftanm perem. Pazara salup sim gibi simsanm perem, F eylemi lemlere esrarm perem. Hakikaten bir zamanlar Harput'un kzlar v e kadnlar ok gzel ve cana yakndlar, ilerinde yle mstesna gzeller vard ki, htralar imdi bile insan heyecanlandryor. Baknz! Harput irlerinden Ser seri, ( 3 6 ) bir zamanlar gurbete km.. Diyar diyar dolam.. Dn nde Harput gzellerine kar itiyak v e ihtisasatm u satrlarla ne gzel ifade etmitir : Yine bir uh-i irin yazmay nevrestelemis. Ald akhm, hele bilmem, ne gzel bestelemi. Fino fes bir yana, pskl kanp lihkliine, Kara gzler, ne yaman hasta bakar mesteyemi.(35) (36) Gazeliyat. S. 13. Bak, bu kitabn 11 nci cildi, S. 310

26 Tir-i mjgnm ol ka yayndan vah kim. Sineme doru tutup atmaa ayestelemi. Greli gl yzn, akna yandm, yanarm, Ttnm badan aup gklere piyvestelemi. Serseri! Sen gideli gurbete Harput Gzeli, ive-i naz- eday ne yaman stelemi. Zlfler kesihnce, btn misafirler tarafndan Genin bana pa ralar serpilir.. Fakat Gelin durmadan alar.. Bu sua saysz kma tabaklarna mumlar dikilmi ve yandrlm ol duu hlde ortaya getirilr, misafirlere datlr... Tefciler ayda ra havasm almaya ve trklerini sylemee balaynca ilk kna ojonunu Gelinle, Sad oynyarak aarlar, sonra olann ve kzn analar oy narlar. Bunlar takiben btn tabaklar misafirlerin ellerinde oyuna ba larlar v e saatlerce devam eder. imdi Tefciler tarafndan u trkler sylenmee balar: 1 ayda ra yanyor Humar gz u j a m y o r Fitil ifte, yara bir Yrek mi dayanyor? 3 Y a n a r ayda ralar Kzlar oyun sralar. Gelin hanm gelince, Tefci ahr paralar. 3 Eller knal gelin Salar srmah gelin Oyna gelinim oyna Kna geendir senin. 4 ayda ra, yz ra. Yandlar sra sra. -Gelin itekiik, ben avc Gideyim ard sra. (37)

Daha sonra srasiyle gecede bulunan btn kadnlar v e kzlar ta rafndan bu suretle ayda ra oynanr. Kadn kna geceleri de, yu karda akladmz erkek kma gecelerinin hemen hemen benzeridir. Bu elenceler de gece yanlarna kadar devam edip giderdi. imdi sizlere kadn kma gecelerindeki Tefciler, Kek v e okuyucu lardan da biraz sz aalm. Bizim Tefciler, hem alar, hem de ark ve trk sylerlerdi. Bunlardan isimleri hatrm.da kalan bata Cihanyandi Glhan, ( 3 8 ) Kek A r a p Zehra ve Kek Gll gibi Tefciler hret ya panlardand. Kek Gll'den sonra, gelini efika da onlardan geri kal mam, bil'akis ok gzel sesiyle stnlk kazanmt. Sonra kadnlar arasnda nam ve hret yapm bir ok da okuyucu v e oyuncular vard.

(37) (38)

Bak, bu kitabn I I I nc cildi, S. 187. Bak, bu kitabn I I I nc cildi, S. 106 ve dv.

27 Bada, on drtgillerden Uku mehurlardan.. Sesi erkek sesi kadar gr ve yankt, okuduu mayalar, hoyratlar, benim diyen erkekler bile oku yamazlard. Sonra Halep'Unin Zahide.. Hafo, ( 3 9 ) Karackl Zekiye.. Kala'h Fatma.. (40) Son zamanlarda ise Mor kz gibi okuyucularn sesleri ok gzeldi. Oynyanlar ise, bada mehur Fide, (41) Karackl Hayriye, (42) Kk Hayriye, ri Gll, (43) Kir Aen'in kz Feride, K e l Teybe, T o po Zeynep, Binnaz, Zinnete ve Nazire gibi kadnlard ki bunlar, veya bunlardan bir ksm, mutlak surette Dnlere davet edilir ve oyunlariyle misafirleri codururlard.

h) D O N A L A Y L A R I . Z l F A F G E C E L E R . G E L N ODASI : Bu ziyafetler ve bu elencelerden sonra Dn gn gep atm, afak sker ve ortalk aydnlanrken Dn evlerinde bir faaliyet, bir teldr balamtr. Dn evine girip kanlarn haddi hesab yok.. Gelin uzak bir kyden veya uzak bir mahalleden ahnacaksa evvelden Dn evine getirilmi olan Taht-i revann (44) hazrlanmasna bala nr. Taht-i revan hakknda bir fikir edinmek iin aadaki resim ve ya zlar kfi gelecektir. H a r p u f d a bu taht-i revanlardan be alt kadar mevcut olduunu hatrhyorum. Bunlar hah vakti yerinde olan zenginler tarafndan hayr iin yaptrlm v e istenildii zaman her Dn sahibine meccanen ve rilmek zere vakfedilmiti. Ben ocukluumda Sarahatun mahallesinde byk daymz rahmetli Pekmez Ef. lerin konaklarna gidip gelirken yol

(39) Ba.k. bu kitabn I I I nc cildi, S. 93. (40) Bak, bu kitabn I I I nc cildi, S. 38. (41) Bak, bu kitabn Ul nc cildi, S. 88. (42) Bak, bu kitabn I I I nc cildi, S. 103. (43) Bak, bu kitabn I H nc cildi, S. 100. (44) Taht-i revan, yryen taht demektir. 1-1,5 m. uzunluk, 80 c. Genilik, 1 m. ykseklikte, tahtadan yaplm, 3 - 3,5 m. uzunluunda iki kol zerine otur tulmu, tavan yarum daire eklinde olarak atlmtr. Sa yan tarafnda ift ka natl ufak bir kaps ve n ksmnn tavana yakn bir yerinde de ziya v e hava al mak iin yuvarlak bir penceresi vardr. Kollarn ba taraf ularnda kollara ke netlenmi drt byk halka vardr ki, Taht- revan, katrlara ykletihrse bu halka larla semerlerin n kalarna geirilen iplerle smsk balanr. Hamallar vastasiy le tanmak istenilirse, drt hamaln boyunlarndan apraz olarak atlm kaln ha latlarn ularndaki engeller, bu halkalara taklr ve bu suretle Taht- revan yer den 70 - 80 c. kadar yukarya kaldrlm olur. Taht-t ravanm i ksm ise atma larn arasna temamen ufak ufak aynalar konulmu ve bu aynalarn aralar renku pek kuma.5arla kapitone edilerek sslendiriimitir.

a

je a

t

T

s

t.

IC

29 stndeki Hseynikli Oullarnn geni avlusunda byk bir Taht-i re van grrdm ki, ocukluk saikasiyle avluya girer, bunu yakindan in celerdim. Bu Taht-i revan, dier grdklerime nazaran pek sslyd. erisi. T a v a m da dahil badan baa ayna ile kaplatlm v e ok da geniti. Taht- revann d taraf, renkli kumalarla kapatlr, stne boy dan boya kymeth bir hah seccade konulur, hahnm stne de ar ipek li ve renkh kumalar rtlr ve yanlara sarktlrd. Sonra iki katr g e tirtilir, bunlardan birisi ne, dieri arkaya koulur, boazlarna da yine ipekli am, Halep itareleri veya ipekU kumalar sanlrd. ki seyis, bi ri sada, dieri solda olmak zere ndeki esterin, dier ikisi de arka daki esterin dizginlerini tutar ve idare ederlerdi. Gnlerden, haftalardan beri devam eden Dn ziyafetlerine a rlan davethlerin ou Dn alaylarna kathriard. Dn alaylar u ekilde sralanrd : E n nde Eheheci ( 4 5 ) gelir. Bizim zamanmzda tek bir Eheheci vard ki, ok tuhaf v e enteresan bir tipti. Ksa boylu, irkin mi irkin.. S.kal, byk birbirine karm.. Zayf.. Bir de aza ahnmyacak bir nr.m- mstear tarcli. Boynunda bir ka arn ipek itare sarih. Elin de kaln bir sopas vard. H a y r e t edilecek bir ey varsa o da. Dn lerde byle biimsiz ve irkin bir kimsenin dn alaylarnn bana ge irilmesi olayd. Bunun arkasnda iki yaz delikanl, ellerinde parl pa rl klmlan, kalkanlar.. Boyunlarnda omuzlardan sarkan yine ipek kumalar sarl. ( 4 6 ) olduu hlde Kalkan Kllar.. H e m ar ar oynyorlar, hem de yava yavsi yryorlar. Bunlar takiben yine boyunlarnda ipekU kumalar sanl Davulcu lar.. Zurnaclar.. Bunlarn arkasndan Epeyce arahkh algclar g e hrdi. ( 4 7 ) Sonra siyah geni cbbeleri srtlarnda, byk ve beyaz sa rklar balarnda Hocalar.. Tccarlar.. Memurlar, Konukomu erkek leri, bunlar takip ederlerdi. Sonra Genin Rahlesiri banda tayan bir Hoca v e bunun arkasndan da llhiciler gehrdi. Ilhiciler, ok defa ses(45) Dgfn alaylarna, yol verilmek iin savulun, aln. (46) Bu kumalar ve bu itareler. dn sahipleri tarafndan evvelden ha zrlanr ve dnde srasiyle gerekenlerin boyunlarna sarlr, geri alnmaz, dn hediyesi olarak kendilerine braklrd. (4T) Bu algclarn yerl-rl, bazan da erkek dnclerin arkssna ve rah lenin nne alnabilirdi. Bir keman, bir kanun, bir kiernetci ve iki, tefci ve bir kekten ibaret olan bu saz topluluuna birden algclar denilirdi. Eski devirlerde Harpufda bu gibi algclar bulunmadndan ilk baharda balyarak son bahara kadar devam eden dnlerde alp armak iin bunlar hep civar ehirlerden, me sel: Urfa, Rumkale, Osmaniye gibi yerlerden gelir son baharda yerlerine dner lermi... Yine bunlardan tnce Araplar denilen- bir topluluk bir daha eski yerlerine dnmemi ve Harpufa yerle.mi.glerdir. Bak. Bu kitabn I I I nc cildi. S. 22 ve 10-1.

30 leri gr ve gzel cami mezzinlerinden seihrdi ki, bunlara evvelce Uhu cu (Okuyucu) demitik. Mesel: Sarahatun cmiinin mehur mezzini Perili Hafz, Kurunlu cmn mezzini Hafz Arif, A a cmiinin mez zini Sirke Hoca.. Bunlara byk Dnlerde unlar da itirak ettirirdi. Hamalolu A r i f aa, atalolu Hafz Mahmut, Feyzi gibi.. Dn ala y caddelerden geerken bir camiye tesadf edildi mi. Davul, Zurna ve alg takm hemen susar.. lhiciler balard, hep bir azdan ok defa em'i'nin u ilhisini okurlard: Canan ilinin gllerinin ba grnd, Dost ildiminin llesinin da grnd. Kaygu gecesi gitti, hemen kalmad korku. Vuslat elinin, gndznn grnd. Ykub'e bu gn Yusuf'unun kokusu geldi, Eyyuba dahi shhatmn a grnd. Envar- Muhammed douben tuttu cihm, akklkamerin mu'cize parma grnd. Dil hastasnn derdine tiymar gndr, em'i'ye bu gn dostunun uta grnd. Camiler, geildikten sonra tekrar Davullar ve sazlar balar, lhi ciler susard, llhicilerin arkasndan Taht- revan gelirdi ki, sanda, solunda veya n taraflarnda bilhassa Gveinin babas ile yakn akra balardan bir ksm yer alrlard. En sonra da kadnlar.. Bunlarda sra yoktur, yalnz Kajan vahde Taht- revann arkasnda bulunur, dierleri kark ve fakat toplu bir halde yrrlerdi. Kadnlar gurubu, daima yle hir manzara arzederdi: Yallarn balarnda dz siyah, kahve veya lcivert ipek, genlerin balarnda ise Harput yerli ipek kumalarndan rengrenk, Mavi, Pen be, Mor, Gvercin gs gibi ipek srmal araflar rtl.. Siyah pusu larla da (Pee) yzleri kapal.. Ayaklarnda rugan galo potinler veya yarm kunduralar.. Bazlar kala hizasndan arafn arka ksmm sa eliyle yukar kaldrm.. Altndan, iten giydikleri ipek fistanlarn etek leri v e renk mantin ve canfes ipek alvarlar gzkmekte.. Bazlar yer lerinde duramyacak kadar fkrdak.. Frsat bulduka birbirleriyle g lerek, konuarak alay takip ederlerdi. Uzak ehirlere veya kylere olan dnlerde erkek, kadn atlara, yahut kadnlar yayl arabalarda olduklar hlde alay tekil ederler. A l a y bu debdebe ve alyi ile kz evine varnca Davullar, Zurnalar, cm le kaplarnn sa tarafnda. algclar v e dierleri ise sol tarafta yer alarak Dn halkm almak v e armak suretiyle karlarlar. Kz evinin erkekleri de kap nnde Dncleri karhyarak bunlar se lmhk odalarna veya sofalara, saylar oksa komu evlerine alnrlard.

3

Q .o:

.h-

ss:I

o

31 Kadnlar ise, kz evinin harem tarafna geerler.. Taht- revan, i avlu ya alnarak, katrlar zlr v e yere indirilirdi. Selmhkta erkeklere, harem dairelerinde kadnlara erbetler, kahveler ikram ediUr.. Herkes ne'e iinde.. alg takmlar fasllarna devam ederken Davullar, Zur nalar da kaplarn nlerinde gmbrder v e oyun merakllar da Davul larn nnde Halay ekerlerdi... imdi Gelini daha yakndan grmek ve bu konudaki det ve gelenek leri bizzat sizlere gstermek iin, sizleri biraz da Harem tarafna alaca m. Sabahn erken saatlerinde ilgihler, Gehni u ekilde hazrlamlar dr, pek i amarlar.. Tepeden trnaa kadar ipek srmal elbiseler.. Btn mcevherat taklm taktrlm.. Blk blk salar arkada, benden aa sarkm.. Bu salarn her bir blnn zerinde yedi. sekiz ve bazan ona kan Gazi altnlar diziU.. Blklerin ularnda gmden mamul salkm halinde yine Gazi altnl saaklar.. Boynunda ya bir kelep inci., ya 4 - 5 veya daha fazla bei bir arada., veya 40 - 50 Mah mudiye altnnn bir araya ve st ste bir kordelya dikilmesiyle husu le gelen (Gerdanlk) boynunda., v e y a omuzlarndan beline kadar apraz bir ekilde taklm Ahmalar.. K m a h parmaklar, altn ve elmas yzk lerle dolu.. Kulaklarnda Felemenk tek ta veya gl elmas kpeler.. P rl prl pullarla ilenmi al renkte ipek Duvak jnizne rtlm v e ba ndan diz kapaklarna kadar aaya sarktlmtr.. Ayaklarnda kalo potinler.. Bu suretle giydirilmi olan Gen, Sadla yan yana odann bir ta rafnda ayakta durur.. O sra tepsilerle erbetler getirilerek btn mi safirlere ikram edilir.. H e r erbet ien kupay tepsiye brakrken, ince ve renkli ktlara sarlm, mal durumlarna gre eyrek, yarm veya bir altn veya bir Gazi veya Mahmudiye altn hediyelerini tepsiye bra krlar ki, bunlar Geline birer hediyedir v e byk bir yekn tutar. Sonra Gen aym merasimle Sadcn kolunda Taht-i revann bu lunduu i avluya getirilir. Baba, anne v e yaknlar hep orada toplan mlardr. Gehn, g z yalar iinde bunlarn ellerini perek Sad ha nmn delaletiyle Taht-i revana bindirilir. Bazan Sad da Genle bir likte Taht-i revana girer, girmezse Genin yanma bir kz ocuu veri r. Taht- revann iine bir hal seccade serilmi.. Pamuktan ma'mul yu muak bir ilte.. Etraf dantelli, beyaz klfl bir iki yastk.. Gelin, il tenin zerine oturtur v e bu yastklar da dayanmak iin yan tarafla ra konulur. Gen, Taht- revann iine girip de oturduktan ve berabe rine kim veriyorsa, o da ieri girdikten sonra kaps kapathr. imdi alama sras, kzn baba, anne v e yakinlerindedir, onlar da genin ar kasndan epeyce g z ya dkerler.. Taht- revan, erkek hizmetiler ta rafndan itinah bir su-ette d avluya alndktan sonra katrlar kou-

32 lur. Bu hazrlk, Dnc misafirlere haber verilince hepsi yerlerinden kalkar" v e ev sahipleriyle vedaladktan sonra ayrlrlar. denilen merasim ba lard. Kayabamdaki bayram namazlarnda Hurit efendilerin evlerinin nlerine v e Sarahatun camiinde ise byk meydamn sol tarafna tesa df eden yerlerde silhh asker veya jandarma birlikleri, balarnda yi-

85 ne srmal merasim elbiseleriyle zabitleri olduu halde mevki alr, na mazdan sonra bada kaymakam olduu hlde rtbe sahibi zevat, son ra zabtan ve hkmet memurlar sra ile bu birliin nnden bu suret le geerlerdi; BirUin komutam bu heyetin geldiini grnce : A s dur.. Selm dur., diye kumanda eder. Erler yanlarnda v e ellerinde bulunan martini veya mavzer tfeklerini hemen kaldrarak n lerine ahr, bu heyeti selmlar. V e heyet getikten sonra y i n e : Rahat dur., kumandasiyle asker normal durua geer v e sonra nde bu heyet, geride askerler bir ktle hahnde doruca hkmet ko nana gider, Kaymakam, makamnda bu heyetin tebriklerini kabul eder, kahveler, ekerler, sigaralar ikram edir v e sonra dalrlard. Biz bunlara yetitik ve bunlar grdk. Bizden evvel Bayramlarda daha byk v e daha mull merasim yaphrm.. Bunlar da byklerimiz den dinledik. imdi bunlardan birisini btn tafsiltiyle sizlere anlat maa alacam: Harput; gerek muhitte nam v e hret kazanm byklerinin v e limlerinin okluu ve deerleri, itibariyle, gerekse iktisad durumunun halka salad refah, bolluk v e ucuzluk dolayisiyle en en v e eref gnlerini yayor. Ne'e, debdebe v e saltanat devri... Hac zzet Paa Elziz'de Vah.. Y l : 1866 - 1867. Paa, Ramazann otuzuncu gn (Bayram arefesinde) btn kylerdeki zengin v e nfuz sahibi beyleri ve aalar bu akam vilyet merkezindeki konana ifta ra davet edermi. Sayn okuyucularm! O zaman Elzz'n kyleri imdiki gibi viran ve ssz deil.. O kadar en.. O kadar kalabalk., v e o kadar varlkh ki.. Koca Ulu Ova 360 para ky zerinde yaatyor, bu kylerden bir o u deta bir Kasaba hlinde., v e y a bugnk kaza merkezi kadar nfu sa sahip ve ayn zamanda canl m canl.. Kylerin her biri bah ba na bir varlk, bir feyz- bereket kayna.. te bu kylerdeki ky aalar ve Beylerinin konaklan da Harem, ve selm.hkh.. Her gelen misafire kaplar ak., ve ayru zamanda bilgih, terbiyeh, ho sohbet ve zeki insanlar.. Hkmete v e kanunlarna kar da muti ve mnkad ki: Hac zzet paa gibi namuslu ve fazileth bir vah, bunlar konana davet ediyor ve sofrasna ahyor. Bunlardan hatrmda kalanlar srasiyle buraya kaydediyorum iki, Kesirik, Hseynik Beyleri.. Saray v e H a n aalar.. Peren, intil, Tadm, Huh, Vertetil, Mollakyii, Hou, Ho, Zerteri, me bey leri.. Cip ve zolu aalar.. imdi bu kylerden yalnz bir bey veya bir

86 aa davetli olduunu zannetmeyiniz. Saym okuyucularm. Her kyden en az be alt bey v e aa bu iftar ziyafetine davetlidirler. Vilyet mer kezine gelen bu beylerin ve bu aalarn says 100 ile 150 arasnda olduu, zerlerinde uha elbiseler. Srmah Abalar. Ayaklarnda Rugan kundura lar ve kalo potinler olduu hlde tertemiz giyindikleri, ou gm palanh, ok kymeth ksrak v e atlara bindikleri, ve maiyetlerinde khyalar, uaklar v e seyisleri olduu hlde merkeze gehr, doru Paann konana inerlermi. Bu misafirler. Paann konandaki muhtelif salonlarda kuru lan sofralarda iftar eder, yerler, ierler ve yine bu konakta yatarlarm.. Bu kadar kiiyi yedirmek, iirmek ve ayn zamanda yatrmak dile ko lay., ite bunlar, bence mill birer varlkt, mill ve byk bir servetin mevcudiyetini gstermekteydi. Bu gnk Vahlerle ky aalarm v e bey lerini dnklerle mukayese edecek olursak bu mill varlktan eser kal madn grmekte ve iimiz kan alamaktadr. Hemen hemen bir asra yakn zaman iinde hayat artlarnn akl ermez ve nisbet kabul etmez derecede deitiini grnce bu eski olan bitenlere bizim bile inanacamz gelmiyor.

Tan yeri aarrken btn bu misafirler ve btn bir ehir halk uyanm.. Ayaklanm.. Hazrlanmaktadr. Bu hazrlk nereye? Bu he yecan, bu kaynama ne iin? B u : Biraz sonra greceimiz an'anev v e muhteem bir Trk mill varlnn canh ve ayn zam.anda ilh bir tab losunu izmek v e yaratmak iin hazrlanyordu, bu topluluk yukar Har put'a kacak, orada Kayabanda "Bayram namaz klnacakt. Klalarda Borular alnyor.. eme ve Havuz balarnda byk bir insan kalabal, B a y r a m namaz iin bdest almaktadrlar.. A r a d a yer yer A t kinemeleri iitihyor.. Ortahk bir az daha aarmtr, btn caddeler dolmu, tayor.. Uzaktan Bando sesleri gehyor.. Alay, imdi hazr durumda.. Harput cadesi zerinde maher bir kalabahk hhnde sralanmtr: E n nde, kheyln A t l a r zerinde palabykh, yaz ehreli maiyet Alay.. Bunlarn arkasnda baha biilmez Atlar ve pusatlariyle akam Paann iftarnda bulunan K y beyleri ve Aalar.. Daha sonra tedarik ettikleri Atlarda Vilyet erknn, Zabitan takip ediyor.. Sonra nlerin de Asker Bando olduu hlde bir tabur piyade askeri, sert admlarla yryorlar.. Hepsi shhatli, tun renkli, hepsinin boylar 1.80 den aa deil, ilerinde bir tek ksa boylusu ve bir tek nahifi v e clz grl myor, hepsi Aslanlar gibi.. Bunlardan sonra yine uzun boylu ve ya kkl, Srma cepkenh 10 seyisin ortasnda yaz bir A t , sembol olarak

87 ekiliyor. Bu demektir ki, Paa burada akhktan kamarak bu usul simge olarak kullamnaktadr, gerek A t , gerekse badan baa som g m ilenmi E y e r takmiyle, bugnk para karl 50 - 60 bin lira de erinde bir varlk ihtiam iinde v e fakat kendisi bizzat bir Estere binmek suretiyle tevazu gstermektedir,. Sonra Paann Yaverleri ve maiyet erkn gehyor. Asl tuhaf, bu muazzam Alayn en gerisinde bir Ester'e binmi, mehur kirli fesi ve yakas yalanm siyah ceketi ile Paa, bu muhte em A l a y ' arkadan takip ediyor.. alacak bir olay ve bu neden byle diye kendi kendimize bir sual soracak olursak, yle cevaplandrabiliriz: E v e t ! Paa, Alayn nnde olsa, kvrm kvrm uzayan Harput osesi ni dolduran bu Alayn yryn ve bu ihtiaman gremiyecek v e yahut halka tevzuun byk bir misahni v e sonra Halk Topluluunu ve Devlet ilgilerini ne almak gibi tam Demokrasinin hakkn vermek.. te byle muazzam bir alay alaca karanlklar iinde gne do madan Harput yolunda.. Bir ucu Aslan Pnar'm gemi, virajlara da yanm, bir ucu ise ehrin varolarnda hl.. Bu Alayn mevcudunu merak edecek olursak takribi bir hesapla bin, bin iki yz el diyebiliriz. A l a y bu suretle Harput'a kmada ve ilgihler tarafndan karlanmak tadr. D a kaps deta bir maheri andryor. Bando olanca hzyla et raf nlatyor ve heyecan yaratyor.. D a kapsna gence A l a y durmu ve caddenin sa tarafna Selm hhnde sralanmtr. imdi Paa geiyor ve selmlamyor.. Keskin bir kumanda: Asdur!. Selm dur!.. Bu ses, Alay'n sktunu yaryor ve etrafa dalyor.. nce Paa, Esterinden inince dierleri de atlarndan inmi bulunur lar ve Kayabana doru yrmee balarlar. Paa ve misafirleri M e y dann n taraflarnda kendilerine ayrlan ve ok kymetli srmal v e hah seccadeler serilmi olan yerlerini alm v e buraya oturmulardr. Bayram namaz klndktan sonra mutad Bayram merasimi daha debdebeh, daha mutantan bir surette yaphyor ve bu merasimden son ra Paa, mafiyetindeki zevat ile y a y a olarak Harput'un mehur limle rinden bada Bjdik Hac A h Ef. ( 9 ) , Beyzade Hac A h Rza ( 1 0 ) , mer Naimi ( 1 1 ) ve olu Hac Abdl-Hamit, ( 1 2 ) Hac Hafz Mahmut, ( 1 3 ) Hac brahim, 1 4 ) , Dastanl Hac Hafz Mehmet Ef. ( 1 5 ) , Teliizde(9)(10) (11) (12) (13) (14) (15)

Bak. Bu kitabn C. U . S. 108 > > > S 1.0> > s.

149 156 179 204 216

> >

> > >

> >

> >

> >

S. S. S. S.

88 Mft Hac Mehmet Ef. ( 1 6 ) , Nakibl-Eraf Hac Hafz Mahmut Ef. ( 1 7 ) , Byk Hac Mehmet Ef. ( 1 8 ) ve sairenin konaklarm birer birer dolar, kendilerim ziyaret v e bayramlarn tebrik edermi.. Sokaklar hncahn insanla dolu.. Evlerinin pencere ve damlarn dan Paay ve bayram alayn seyredenlerin haddi' hesab yok.. Genci, ihtiyar, hele ocuklar, bu kafileyi takip etmek iin birbirle riyle deta yanyorlar. Herkes ne'e, l.. Bu ziyaretlerden sonra Paa, Da kapsna kadar yine yaya ola rak gehyor.. imdi Dakaps, yine tarih gnlerinden birini yayor, he men diyebihrim ki, btn ehir halk, Paay teyi ve bu muazzam ala y seyr- temaa etmek iin deta seferber olmutur. Yollar, sokaklar, caddeler, da ta insanla dolu.. Boru ve Bando sesleri ortal nlat yor.. A t kinemeleri, kl akrtlar, bu insan kalabalnn uultusu arasnda sanki bir harp sahnesi ve hem de zaferi mjdeleyen bir sah nenin mevcudiyetini andrr gibiydi.. A y n A l a y , yine ayn sra, ayn disiphn ve ihtiamla Vilyet merkezine dnyordu. herkes samimi v e gler yz

Paa konann byk salonlarndan birisinde K y Beyleri ve A a larnn tebriklerini kabul ediyor ve sonra B a y r a m yemei, yine akam ki gibi olanca azamet ve ihtimiyle bu konakta yenihyor. Yemekten sonra Paaya ved iin odasna giren her misafire, Paa tarafndan ahs ve mevkilerine g r e ayr ayr mnasip kymetli hediyeler veriyor, hediyelerini alan her misafir kranlarm arzettikten soma konak tan ayrlarak kylerine dnerlermi.. Bu Beyler v e bu A a l a r da davete geldikleri gn veya birka gn evvel, Paaya Atlar, Ksraklar, Taylar, Kolar, Tulumlarla yalar, Bal lar v e saire gibi hediyeler gnderirlermi.. Biz bu hediyelere, o zamann ahvl-i ruhiyesini nazar- itibara ala rak rvet veya her hangi bir hasis menfaat karl dilemeyiz; n k bu gibi eyler o devirlerde srf taraflar arasnda hrmet, sevgi v e samimiyet hisleriyle yan yana gelmi an'anev bir usul ve det hline girmi makbul ve muteber olaylardan saylrd.. Hediye almak ve hedi ye vermek.

leden sonra da Harput'un yze yakn hmleri, byk bir kafile(16) (37> ;iS, > >

> >

*

S. 220 S. 230 S. 276

89 ve birlik beraberlik hlinde, muazzam kyafetleri ve beyaz sarklariyle atlarna binerek, yanlarnda yine sarkl mezleri olduu hlde Vil yet merkezine iner, Paamn konana giderek ziyaretlerini iade ile teb riklerde bulunur 1arm.. Paa, bunlara da ahs ve mevkilerine gre ayr ayr srmal ipek bohalar iinde Biniler, Latalar v e bir ok kymetU hediyeler verir, misafirler de minnet ve kranlarn arz ederek konaktan ayrlr Harput'a dnerlermi.. Sevgih okuyucularm! te bu gn iin yaplmas v e grlmesi mmkn olamyan bu canl v e azametli merasimi, bir sinema eridi h hnde sizlere yakndan seyrettirmi bulunuyorum ki, bu bakmdan mesut ve bahtiyarm. A r a d a n yz yllar getii hlde, hikyesi bile bizleri he yecandan heyecana gtren v e gsmz kabartan bu varla, bu azamete ve bu beraberhe imdi ne oldu? diye dnmekte v e zlmek teyiz.

d) B A Y R A M L A R D A M E Z A R L I K L A R I YEMEKLER :

ZYARET.

BAYRAM

Biz imdi de iittiklerimizin deil, grdmz gnlerin hikyesine geiyoruz. Bayram namazlarndan sonra halkn ounluu doruca mezarlk larn yollarn tutarlar. Herkes aile mezarlm ziyaret eder. Fatiha, v e Kur'an okur, dnerler. Gerek B a y r a m namazndan, gerekse mezarlk lardan dnenler evlerine gelince, aile arasnda bayramlamalar balar. Aile byklerinin elleri plr, dualar alnr.. ocuklar sevindirmek iin de paralar datlrd. Her ocuun ehnde rengrenk ipek canfesden para kiseleri.. ine be paradan tutunuz da gm eyrek v e on kuruluklara kadar para atlr.. Ne'e v e canllk ierisinde bu kiseleri akama kadar bir ka defa doldurup annelerine boaltan ocuklarn sa ys byk bir yekn tutard. Sonra B a y r a m yemekleri yenilir. B a y r a m yemekleri ekseriyetle mahdut v e daima bir hususiyet tard. Ramazan v e sair gnlerde g rld gibi yemekler eitli olmayp eit yemekten ibaretti. Bun lar da: A Yaprak veya lahana sarmas denilen ( E t dolm.a) B Tirit, (Etli P i l v ) . Bunlar da y a pirin veya bulgurdan.. C Zerde. Hemen diyebirim ki zengininin, fakirinin evinde bayram iin bu eit yemek hazrlanr v e yenihrdi.

90 e) BAYRAM ZYARETLER ve B A Y R A M L A M A L A R :

Yemeklerden sonra Bayram ziyaretleri balar, en yakm akraba ve dostlardan evvel halk, byklerin v e hmlerin konaklanna, evlerine akm hhnde ve kafile kafile gider, sra ile btn bunlar ziyaret ederek ellerini per, Bayramlarn tebrik eder, dualarn alrlard. Bayramlama usulleri de ok samimi ve candand. Byklerin el leri plr, orta yallar karlatklar zaman kollarm yukarya do ru aarlar ve birbirlerine sarlarak yz veya omuz perler, yahut Mu-

f^J'^^^

cJjj' ^ j -

"(Kj^j

AZ*: S ^ . Uf i

isj^

j V

cA^yi*' ^^; , > Enbiya sresi. Ayet, 66 - 67 - 68. Kur'an dili. S. 3360 - 3362.

121 lmet ol brahime!.. diye hitab- izzet geldi. V e onu L t ile birlikte kur tarp lemlere bereketler verdiim arz'e kardk. (33)

Hazret-i ibrahim, Tanrnn inayetiyle atede yanmak felketinden kurtulduktan sonra H E R R A N a geldi v e oraya yerleti. sil bir aile nin kz olan S A R A ile evlendi, Sara ok gzel bir kadnd. Sonra Haz ret-i ibrahim, atee atldmn dehetini bir trl unutamyordu. Sara ile birkte, bu illerde hayatlarndan emin olmadklar hissi, zihinlerine h kimdi. Nihayet Msr'a gitmee karar verdiler. Gzel kars Saray da nezdine alarak Herran'dan ayrlp evvela Fihstin'e, oradan da Msr'a geti. O sra Msr'da H i K S O S L A R hkm sryorlard. Bu kavmin krallan, nerede gzel bir evh kadn grseler veya haber alsalar, hemen onu Saraylarna aldrr ve hayvani hislerini bu suretle tatmine alrlard. Kadnlarn, Saraya gtrmeyenlere eza v e cefa ek tirilerek zindanlara atlrlard, ibrahim, bu facayi duyunca tyleri rperdi v e Sarann ehnden alnacan anlajnnca, soranlara: Saray kz kar dei olarak tantt; Fakat Saray adamlarnn takibi zerine, iin haki kati renihnce, ibrahim'i cezalandrmak iin Kraln huzuruna kard lar. K r a l , sorgu srasnda, ibrahim'in bo bir insan olmadn anlaynca ona iltifat gstererek, Sara'y ibrahim'e balad ve Sarayda misafir ederek bir ok hediyeler verdi v e Saray'dan ayrlrken de H A C E R adl gzel bir cariyeyi de ibrahim'e verdi, ibrahim, tekrar Fihstin'e dnd v e ( H A L I L ' R - R A H M A N ) a yerleti. Sara ile yllar boyunca kar koca olduklar halde ocuklar olmyordu. Bunun zerine Sara, Hacer'le mnasebette bulunmasna izin verdi ise de kskanlk tohumlar da ibrahim'in evine serpilmi oldu. Hele Hacer, ismail'i dourduktan sonra bu his Sara'da daha fazlalat, ibrahim Sa ra'y ok seviyordu. Nihayet Sara'nm tazyik ve srarna dayanamyarak Hacer'i ocuu ile evinden uzaklatrmaya karar verdi ve bir zaman sonra Hacer ile ismail'i, FiHstin'den alp lleri aarak Kz Denizin do usunda v e hemen yakininde ssz bir vadiye gtrd. Bu vadi esasen tedenberi kudsal bir yer saylrd. T a m orada, bu zavall ana-olu bra karak beraberinde getirdii bir Daarck Hurma ile, bir Krba suyu da yanlarna brakarak ajrrlmak isterken, Hacer ibrahim'e : B e n i bu ma'sm ile tek bama bu le brakp gitmen, bir ilhi emir midir, yok sa Sara'mn hatr iin mi? diye sordu, ibrahim, Haceri de seviyordu, y lece cevap verdi, Hacer'in sorusuna: E v e t ! ilhi emrUe brakyorum, dedi. Hacer : yle ise Tanr bize yardm eder v e bizi korur, diye cid-

(33)

Kur'an- Kerim. Enbiya sresi. y e t , 69 - 7 0 - 7 1 , Kur'an Dili. S. 3360

122 di bir teveklti ve inanla sesini karmad. Bunun zerine brahim, bir ra'e geirerek bir kere Hacer'in, bir de olu smail'in yzlerine bakarak ii hicranla, gzleri yalarla dolu olarak yanlarndan ayrld. Hacer tara fndan grlmeyecek derecede uzaklatktan sonra S E N Y Y E denilen yerde tekrar geriye dnd, yzn Ha^cer'in bulunduu tarafa evir , diz kt, ellerim semaya kaldrarak u mnacatta bulundu : Rabbm! Emrini yerine getirdim; Fakat muztjribim, zrriyetimden bir parasm senin Beytinin ( E v i n i n ) bulunduu yerde ekin bitmez bir vadi iinde braktm. Beytinde N a m a z klmak iin insanlardan bir takm kimselerin gnllerini buraya meyi ettir de bunlar nzklandr, diye dua etti v e ekilip gitti.

Besim : 11 Hazret-i bralim'in Hacer'Ie smail'i Hicaz llerinde bralct taribi aline.

B i r mddet sonra bir Krba su v e az miktarda olan Hurma tkenin ce, bu scak diyarda su ihtiyac daha fazla hissedilmee v e alk da ken-

123 dini gstermee balad. Hacer kendinden fazla ocuunu dnyordu. smail'in yerlerde yuvarlandm ve aladm grnce ok mteessir oluyordu. Etrafnda ne bir canh mahlk vard., ne bir glge!.. N e yiye cek, ne de iecek!.. Bir az su bulmak iin ocuu kumlara terk ederek ayrld.. Deliye dnmt.. brahim'in kendilerim bu suretle terk etmesi ne hi de akl ediremiyordu.. Bir az Ueride ( S f ) tepesine kt, etrafna baknd.. Bir tek canh mahlk gremeyince rkt, titreyerek tepeden indi, koarak vadiyi geti ( M E R V E ) geldi. Tek bir insan v e bir avu su -.aryordu.. Burada da onlar bulamad v e gremedi.. Bir yudum su, bir canyolda.. diye diye Sf ile Merve arasnda korku v e heyecanla yedi defa gidip geldi.. te Hacer'in, bu koumas bil'here mensik-i Hac olarak kabul edilmitir. imdi btn Haclar Sf v e Merve kadar drt Merve'den Sf'ya dn ki, hepsi yedi defa Sa'y ( 3 4 ) etmek mecbu riyeti vardr.

J)

Z E M Z E M ve Z E M Z E M K U Y U S U :

Zemzem'in kmasnda iki rivayet vardr : Bunlardan birisi: Hazret-i Hacer'in ikinci defa Merv'e ktnda kulana ho bir ses geldi, etrafna bakmnca smail'in rpnd yerde bir Melek ayaiyle kumlar eiyor ve bir tarafdan da topra aksi tarafa atyordu. O sra suyun f krdn gren Hacer, olanca kuvvetiyle kotu ve bu sudan kana kana iti ve smail'e de iirdi. Bu su hem ah, hem de susuzluu bertaraf et mekteydi; Fakat su, mthi bir frlayla aktndan Hazret-i H a c e r ; Zemzem (35) diye suya emredince su ekildi ve kujmya doldu. ( 3 6 ) Dieri de : Hazret-i Hacer'in yine bu sa'yi srasnda olu smail'in alk ve susuzluk yznden aladm iitince v e tepindiim grnce an ne afkatiyle o anda ve bulunduu yerde ellerim semaye kaldrarak Tan rya u mnacatta bulundu : lemlerin Sultam biricik AUhm! Bana acma.. u kumlarn arasnda rpman ocua merhamet et de yardm larm bize bu nda yetitir. Y a Erhamer-Rahimin! deyince kulaklarna ho bir ses geldi: smail'in yarana git!.. Hacer, hemen koarak sma il'in yanma gidince smail'in bu alay v e tepinmesi srasnda ayaklarm

(34) Sa'y. hafif koma manasmadr. Mekke-i Mkerreme'nin iinde ve mescid-i harem dmda Sf ve Merv tabir olunan basamald iki tepe arasdr. (35) Zemzem, aslen Arapa ok su manasna gelirse de burada Hacer'in kasd, azal ve yava yava ak demektir. (36) Bu Melek Hacer'e : Sakn telef oluruz diye meraJc etme! Burada BeytUh vardr. O beyti, bu olunla, baba.s ibrahim yapacaklardr. Tann, bu olunun ehlini ve neslini hi bir za.-naa kesniyecektir> diyerek gftzden nihar olmntur.

124 kumlara vurmas yznden bir ukur aldm ve bu ukurdan sularn iddetle fkrdn grnce su imeden secdeye vard ve secdeden bam kaldrdktan sonra evela ismail'e su verdi v e sonra da kendisi bol bol i ti. Yine bu gnlerden birisinde C R H M l L E R denilen bir kabile Gney taraflarndan gelip Mekke'nin al tarafna konmular ve onlar da su ararken Hacer'le ismail'in yanna gelmilerdi. Zemzemi grnce Jayran kaldlar ve Hacerden su alp alamyacaklarm sordular ve msaade istediler. Hacer, memnunlukla alabirsiniz. dedi. Hacer'in bu insan ha reketine karlk, Crhmiler akam sabah Hacer'e v e ismail'e yemek ve. Hurma tarlard. Onlarca suyun hakiki sahipleri Hacer'le, ismail'di. Son ra Crhmiler, yava yava adrlarm Zemzem'in bulunduu yere yak latrdlar. Hacer de insan yz grdnden ek memnundu ve bunlarla samimi dost olmutu. A z zaman sonra da Crhmiler, Zemzem'in etra fnda Evler yapmaya baladlar ve bu evlerin seviyesinde, bir az yksek e bir mevkide mtevazi bir ev de Hacer'le smail'e yaptlar ki, ite bu evin yerinde bil'ahere btn mslmanlarn be vakit namazlarnda yz evirdikleri K'be-i Muazzame yaplacakt.

Hazret-i ibrahim, Hacerle, smail'e erzak ve saire getirmek zere sk sk H A L I L ' U R - R A H M A N dan kalkar, buraya gehr, bir iki gn kal dktan sonra tekrar dnerdi. Hazret-i brahim bu gelilerinde, olunun yanlarnda gezip doladm ve akhmn da her eye erdiini grnce zevk lenmi v e i rahathiyle ayrlmt. Hazret-i brahim, yine byle bir geliinde bir rya grd. Ryasn da olu Ismal'i Tanr yolunda kurban etmesi emrolunuyordu. ibrahim, uykudan korku v e heyecanla uyand. yle byle bir ryadr diye s tnde durmad. Rya ikinci v e nc gecelerde aynen tekrarlannca, brahim, bu ryann bir Tanr buyuruu olacana inandysa da, bunun tatbikat ok gt, bir tek evldna nasl kyabilecekti ? Dorusu rya dan sonra brahim, ok mkl bir duruma dt, ne yapacam ar mt, ie nereden ve nasl balyacan bir trl kestiremiyordu. Bu, bir Tanr imtihanyd; Bakalm Baba - Oul, bu imtihandan baarl ola rak kabilecekler midir? N i h a y e t Hazret-i ibrahim, Hacerden gizli is mail'i yanna alarak bu ilh emri kendisine tebli etti. brahim, E y yavrum! Dedi. Ben gece birbiri zerine ryamda gryorum ki, sem Tanr uruna boazhyorum, artk bak ne grrsn? E y Babacm! Tanrdan sana ne emrolunuyorsa onu yap. Beni, inaallh sabredenlerden bulacaksn. Yalnz size ricam var : 1) Vazifeni yaparken, efkatin galebe etmemesi iin yzm rt.

2) Belki ac ile rpnp sana eziyyet vermemekliim iin ellerimi v e ayaklarm skca bala. 3) Bu ii anneme haber verme. smail'in dediklerini brahim gzyalariyle dinledi ve kabul etti. Vaktaki bu suretle ikisi de Tanrya teshm oldular.. brahim, Ismaih tutarak aka yere gelmek suretiyle yatrd; Bak, smail'in boynu na temas etmeden dehet verici bir ses iitildi : Bu ses Tanrdan geli yordu Ehni ek ya brahim!.. Ryay gerek tastik eyledin, biz by le mkfat ederiz ite Mhsinlere!.. Y a brahim! Muhabbetimizi her e yin stnde tutmasn bildin. Biz de olunun yerine, ona byk bir kur banlk fidye verdik. Bak elden frlam, o mthi lem