hayatımızdaki kimya

8/7/2019 hayatmzdaki kimya

1/26

1

9.SINIFLARKMYA

Kimyasal Katklar

ALAIMLAR

3.BYOLOJK SSTEMLERDE KMYA

Fotosentez

Solunum

SNDRM

Proteinlerin sidirimi

Karbonhidratlarn Sindirimi

Yalarn Sindirimi

DOAL DENGENN KORUNMASI

4. EVRE KMYASIKimyasal Gbreler ve evre

Tarm ilalar ve evre

Deterjanlar ve evre

Dier Kimyasal Maddeler ve evre

EVRE KTLL

Toprak kirlilii

Su Kirlilii

Hava Kirlilii

NTE-V HAYATIMIZDA KMYA


2/26

BLM-1TEMZLK MADDELER

SABUN:Ya asitlerinin Na ve ya K tuzuna sabun denir. ok eski alardan beri kullanlan en nemlitemizlik maddeleridir.Ya asitlerinin Na tuzlarna beyaz sabun, K tuzlarna arap sabunu denir.

Na tuzlar kat sabun, K tuzlar genellikle jel eklinde olur.

C17H35COONa : Sodyum Stearat. Beyaz sabun (Kat)C17H35COOK : Potasyum Stearat. Beyaz sabun(jel)

SABUNLARIN ELDE YNTEMLER1. Geleneksel Elde Yntemi:

Ya + NaOH Beyaz sabun (Kat) + GliserinYa + KOH Arap sabun (jel) + Gliserin

Hayvansal ya da bitkisel yalar, kuvvetli bazlarla ayn ortamda stlr. Bu olay sonunda sabun vegliserin elde edilir.

2. Modern metotlarla sabun eldesi:Ya +Su Ya Asidi +GliserinYa Asidi +Baz Sabun + Su

SABUN KR NASIL TEMZLER:Sabun suda zndnde bazik bir zelti oluturur. Oluan baz kiri yumatr.

C17 H35 -COONa C17 H35 -COO - + Na +

Sabun moleklleri 2 ksmdan oluur.

Suyu seven ksm, suyu sevmeyen ksm.

Suyu seven ksm molekln ba ksmn, sevmeyen ksm da kuyrukksmn oluturur. Anlald gibi ba ksm, polar; kuyruk ksm da apolardr.

Kirler, genel olarak a polar yapda olan yalardr.

Sabun ile su karlatnda sabunun polar ucunu, su moleklleri eker.Ancak sabunun apolar ucu da elbisede yumuam olan apolar kiri sarar.

2


3/26

Su moleklleri sabunun anyon ksmn eker ve bylece kir ortamdan zeltiye gemi olur.

NOT: sert sularda zellikle Mg +2 ve Ca +2 iyonlar vardr. Sabunlardaki anyon ksm bu katyonlarlabileik oluturarak kerler. Bu sebeple sabunun nemli ksm km olur. Yumuak sularda sabundaha fazla temizler.

DETERJAN

Uzun C atomu zincirinden oluan bir alkil yada arilin SLFAT yada SLFNAT tuzudur.

C12

H25

- OSO3Na

sodyumdodesil slfat

Deterjann temizleme prensibi sabunla ayndr. C says 10-14 arasnda olan alkollerin slfatlarnnsodyum tuzudur.

C12H25-OH + H 2 SO4 C12H25-O-SO3H + H 2O (Lauril alkoln, slfirik asitle tepkimeye girer)C12H25-OSO3H + NaOH C12H25-OSO3Na + H 2O (Laurilslfat, NaOH la tepkimeye girerer)C12H25-OSO3Na C12H25-OSO3- + N a + (Sodyum lauri (dodesil)l slfat suda zndnde Na + iyonunusalar)C12H25-OSO3- anyonunun OSO3- taraf su tarafndan C12H25- ucu, kir tarafndan ekilir.

NOT: Deterjanlar, sert suda kelek oluturmazlar. Sert sularda daha iyi temizlerler.NOT: Deterjanlara kpk dzenleyici katk maddeleri ilave edilir.NOT: Deterjan ve sabunun scak suda daha iyi temizlerler.

NOT: Deterjanlarn yapsnda benzen halkas tayan trleri vard. Benzen halkas formldegsterilmitir. Bu tr deterjanlara; alkil benzen slfonat deterjanlar denir.

BUNLARI BLYORMUYUZ?SABUNLARIN GENEL ZELLKLER DETERJANLARIN GENEL ZELLKLER

1. Bitkisel ya da hayvansal yalardan eldeedilirler.2.Doal olduklarndan,insan vcuduna etkileri

1. Petrol trevlerinden sentetik olarak eldeedilirler.2. nsan vcduna tesir ederler.

3


4/26

yoktur.3. Yaplar doal yollarla kolaylkla paralanrlar.4. Su kirliliine sebep olmazlar.5. evreye zararlar yoktur.6. Zamanla temizleme gcn kaybederler7. Sert sularda bulunan metal iyonlaryla kelek

olutururlar.8. Kyafetlere zararlar vardr.9.Scak sularda daha etkili temizlerler10.Binlerce yldr kullanlmaktadr.

3. Kolay kolay bozunmazlar.4.Su kirliliine sebep olurlar .5. evre kirliliine sebep olurlar.6. Deiik amalar iin zel formlleri vardr.7.Sert sulardaki iyonlardan ok az etkilenirler.8.Souk suda bile iyi temizlerler.

9. Kyafetleri fazla ypratmazlar.10. son 50-60 yldr yaygn olarakkullanlmaktadr.

AMAIR SODASI: Na 2CO3amar sodas Sodyum Karbonat olarak bildiimiz, bazik bir tuzdur.

Sodyum Karbonat suya attmzda: Na 2CO3 +H 2O NaOH +Na HCO 3 eklindeznrler.Yukarda oluan Sodyum Hidroksit: Ya + NaOH Sabun +Gliserin NOT: amar sodas grld gibi yalar iin nemli birtemizleyicidir.

AMAIR SULARI:

amarlarmz, samz, dilerimizi, derimizi ve yiyeceklerimizi beyazlatrz.Bir maddeyi beyazlatmak veya aartmak, onun rengini karmak veya amaktr.amar suyu, oksidizasyon yoluyla bu etkileri yapan bir kimyasal maddedir.Bilinen beyazlatclar (aartclar), hidrojen peroksit (H 2O2), sodyum hipoklorit (NaOCl) , sodyumperborat mono hidrat(NaBO 3.H2O), sodyum perborat tetrahidrat (NaBO 3.4H2O) , sodyum perkarbonat(2Na 2CO3.3H2O2) gibi bileiklerdir. Beyazlatc toz kalsiyum hipoklorittir (Ca[OCl] 2). Beyazlatma(aartma), tekstil sanayiinde boyama ileminin ilk admdr.

Klorlu amar Suyu: Sodyum Hipoklorit in % 5 lik zeltisidir.

1. Beyazlatc ve parlatc zelliine sahiptir.2. Mikrop ldrc zelliine sahiptir.3. Ucuz dur.4. Renkli amarlarda kullanlmaz.

Oksijenli amar Suyu: Bunlarn en nemlileri sodyum perborat (NaBO 3 3H2O) ve sodyumperkarbonat (2Na 2CO3.3H2O2) tr.Bu amar sularnn klorlu amar sularna gre bir ok stn ynleri vardr.

1. Daha pahaldr.2. Pamuklu ve keten kumatan retilmi kumalarda kullanlr.

4


5/26

3. Her renk kumata kullanla bilir.4. Kumalar fazla ypratmazlar.

BUNLARI BLYORMUYUZ?AMAIR SODASI AMAIR SUYU

1. amar sodas Na 2CO3 olarak bilinen bazik birtuzdur.

2. amar sodas suya atldnda, NaOH baznoluturur.

3. Oluan NaOH ya ile tepkimeye girerek, sabunve gliserin oluturur.

4. evreye zarar vermez.5. Sadece ya ile tepkimeye girerek yan

yapsn deitirir.

1. Beyazlatc maddeler dir.2. amar sular oksidasyon yoluyla

maddeyle tepkimeye ghirer.3. Klorlu amar sular, hipo kilirit asitin %5

lik zeltisidir. Ucuzdur. Renkliamarlarda kullanlmazlar.

4. Oksijenli amar sular, pahaldr.amarlar fazla ypratmazlar ve her renkamarda kullanlr.

BLM-2YAYGIN MALZEMELER

KRE:Balayc maddelerden en eski bilinen malzeme kiretir. Evlerde aydanlklarn dibinde biriken madde

kire ta olarak bildiimiz CaCO 3 tr. Kalsiyum karbonata tabii kire te denir.

SNMEM KRE:CaCO3(k) 900-1000 0C stlrsa, CaO ve CO 2 ye paralanr. Burada CaO snmemi kire olarak bilinir.CaCO 3(k) CaO + CO 2Kire ta Kire Karbon dioksit

SNM KRE:CaO (k) + H 2O(s) Ca(OH) 2 +sSnmemi kirecin su ile tepkimesinden snm ( Ca(OH) 2) kire elde edilir.

HAR VE SIVANIN ELDES

Snm kire, havada bulunan CO 2 gaz ile tepkime vererek zamanla sertleir.Ca(OH) 2 + CO 2 CaCO3 +H 2OCaCO 3: Kire taHAR= Ca(OH) 2 + Kum+su

BETON ELDESHar ve svann eldesinde ince kum kullanlr.Betonda hartan farkl olarak; imento, kaln talar, demir gibi baka maddelerde bulunur.

5


6/26

BUNLARI BLYORMUYUZ?MADDE FORML

Kire Ta CaCO 3Snm Kire CaOSnm Kire Ca(OH) 2Har Ca(OH) 2 +Kum +SuBeton Ca(OH) 2 +Kum

+Su+Demir+TaKum SiO2amar Sodas Na 2CO3

CAM VE BLEENLERCamlarn yapsnda temel bileen SiO 2 tir. SiO 2 tabiatta olduka ok bulunan, zincirleme kovalent baieren ucuz bir maddedir.SiO2 +Na 2CO3 +Ca CO 3 (1300-1500 0C) Na2SiO3 +CaSiO 3+CO 2

SiO2= KumNa2CO3 = amar sodasCa CO3 = Kire taCAM ETLER:

CAMIN ADI BLEM KULLANMA ALANLARISoda Cam %70-75 SiO 2, % 5-15 CaCO 3, % 12-18

Na2CO3, % 5 CaO, % 1-3 Al 2O3

*Pencere camlar * ieler ..Cam retiminin % 90 nn oluturmaktadr.

Borosilikat cam %80 SiO 2, %13 B 2O, % 13 B 2O3 Yksek s gerektiren yerlerde, frnlarda kullanlr.Kurun cam(Optik cam)

Yapsnda % 24 kurun ierenler camlarakristal cam. % 24 ten fazla

kurun ierenlere de tam kristal olarakbilinirler.

X ve gama nlarndan korunmak amacyla ve ss eyas

olarak tasarlanrlar.

Silisyum cam Tamamna yakn SiO 2 dir. Gne n % 100 e yakn geirirler. Bu amala kullanlr.Germenyum Cam(Elektronik Cam)

GeO2 ten yaplr Kzl tesi nlar geirme zellii olduu iin gece grdrbnlerinde, fiber optik kablolarda kullanrlar.

Alminyum SilikatCam

%29 Al2O3 ierir. 750 0C nin zerinde sya dayankl camlardr.

Cam Mozeikler Sb 2S3ya da kriyolit (Na 3AlF6) katlan camlar Opak yapdadr. I ok az geirir ve grnt vermez.Duvar ve deme kaplama malzeme yapmnda kullanlr.

Cam kp Camn saf karbonla stlarak kpk halinegetirilerek elde edilir.

Buhar geirmezlik, yanmazlk, alev geirmezlik, haarattanetkilenmezlik, kimyasal etkenlere dayankllk, ilenebilirlik,hafiflik ve yksek s tutuculuk. Is yaltm malzemesi olarak

kullanlmaktadr.

BUNLARI BLYORMUYUZ?MADDE

1. Camlarn, ham maddeleri bol ve olduka ucuzdur.2. Geri dnmleri kolaylkla yaplmaktadr.3. Olduka salkl ve evre dostudur.4. Soda-Kire Cam; en yaygn olarak kullanlan cam trdr.

5. Cam retim aamasnda borik asit kullanldnda, scaklk etkisiyle daha az genleen ve sya oldukadayankl olan borcam elde edilir.

6. Cam tabakalarnn arasna baz plastik maddeler konularak, yksek basn altnda sktrlmasyla elde edilen

6

SO2


7/26

camlar, yksek darbeler karsnda krlmazlar. Daha ok gvenlik amal kullanlr.

7. Camn retim aamalarnda Baryum Oksit ve Lantan Oksit gibi baz maddeler belirli oranda katldnda camafarkl zellik kazandrr. Optik camlar denilen bu camlar dier camlara gre daha homojendir ve a kardaha duyarldr. Daha ok mercek ve prizmalarda, gzlk, fotoraf makinalarnn merceklerinin yapmndakullanlr.

8. Pencere cam retiminde; kire yerine-kurun oksit; ve sodyum oksit yerine-potasyum oksit kullanldndaoluan cama kristal cam denir. Yontularak ilene bilir zellie sahiptir. Normal cama gre oldukapahaldr.

9. Cam kimyasal adan birok maddelere kar dayankldr. Yalnzca hidroflorik asit (HF) ve baz bazik zeltilercam etkiler.

10. Camlarn bileenine az miktarda metal oksit ilave edildiinde, cam bu metal oksitin rengini alabilmektedir.

11. Buzlu cam yapmak iin cam hamuru ierisine kalsiyum florr veya kemik kf gibi saydam olmayanbeyaz maddeler kartrlr.

12. eriden dary gsteren, dardan ieriyi gstermeyen camlarn yzeyleri ok ince gm tabakaylakaplanr.

SERAMK Seramikler bir veya birden fazla metalin, metal olmayan element ile birlemesi sonucu oluananorganik bileiklerdir. Genellikle kayalarn d etkiler altnda paralanmasyla oluan kil, kaolen vebenzeri maddelerin yksek scaklkta piirilmesi ile meydana gelir. Bu adan halk arasnda pimitoprak esasl malzeme olarak bilinir.rnein: Cam, tula, kiremit, fayans, porselen, seramik grubuna girer.Seramiin ana malzemesi kil ve su dur. Kili oluturan maddeler sulu alminyum silikattr. FormlmAl2O3. nSiO2.pH2o dur. Killi toprak saflatrldnda KAOLNT adn alr. Seramik retiminde toz haline

getirilmi kaolinitler kullanlr.ELDES:

Kil saflatrlarak, kaolinit haline dntrlr.

Kaolinitler toz haline getirilerek su ile kartrlr ve yumuak ve kvaml bir madde haline gelenekadar kartrlr.

Elde edilen hamur buradan alnarak ilenmeye balanr.

ekil verilen hamur, 1100-1300 0C ye kadar stlr.

Frndan kan madde ince iin yaplmas iin laboratuarlara gtrlerek boyanr.

Boyanm ya da srlanm mamul tekrar 900-11000

C ye kadar stlr.KULLANIM ALANLARI:

Mutfak malzemeleri

naat sektr

anak ve mlek yapm.PORSELENPorselenler seramik olarak tanmlanan rnlerin en st zelliklerine sahip maddelerdir.

Porselenenin temel malzemeleri:

1. Kaolin (im Kili) Kolay yourulmay2. Kum (Silisyum dioksit) Sert yap kazanmasn

7


8/26

3. Feldspat (Alminyum silikat) Cams yapy kazandrr.

PORSELEN MALATI:1. Kaolin+Kum+Feldspat nce bir dizi ilem sonunda toz haline getirilir.2. ekil verildikten sonra biskvi kvamna gelinceye kadar stlr. (1000-1500 0C)3. Gerekli sralama ilemleri yaplr.

4. Sralanm porselen tekrar yksek scakla kadar stlr ve son rn elde edilir.

BUNLARI BLYORMUYUZ?

1. Kili oluturan maddeler sulu alminyum silikattr. Forml mAl 2O3. nSiO2.pH2o dur.2. Killi toprak saflatrldnda kalonit adn alr. Seramik retiminde toz haline getirilmi

kaolinitler kullanlr.3. Porselenler seramik olarak tanmlanan rnlerin en st zelliklerine sahip maddelerdir.

BOYALAR VE BLEENLER:nsanlar eski alardan beri, yaptklar trl eyalar, giydiklerini, oturduklar evleri, vcutlarn dahagzel gsterebilmek iin eitli renklerle sslemilerdir.

1. Su Bazl Plastik Boyalar : zcs su olan boyalardr. Srld yzeyin d ortamla hava alverilerini kesmedikleri iin zararszdr. Kolay kururlar ve kururken ortama zararl madde salmazlar.

2. Yal (Sentetik ) Boyalar: zcs organik ( Tiner, Alkol, Toluen, Ksilen gibi) madde olanboyalardr. Yal boyalarn srld yerleri kaplama oran ok yksektir, bu sebeple d ortamlahava al veriini keserler. Bu durum salk asndan zararldr. Ayrca organik zclerindesala olumsuz etkileri vardr.

zcler (incelticiler)Boyann uucu ksmn oluturan kimyasal maddelerdir. Boyann retimi ve uygulamas srasnda,kullanlan boyann zelliklerinde deiiklik yapmadan boyay incelten svlardr. Boya akkanlnistenilen seviyeye getirilmesi ve fra ile srme, daldrma, pskrtme, rulo ile srme eklindekiuygulamalar kolaylatrmak iin kullanlr. Emlsiyon esasl (plastik) boyalar genellikle kullanma uygunkvamda hazrlanr. Ancak gerekli hallerde uygun bir zc ile inceltilir. Plastik esasl boyalarda iseinceltme su ile yaplr.

BalayclarBoyann ana maddelerinden olup, pigment (renklendirici) ve dolgu maddelerini balayarak boyatabakasn oluturan maddeleri boyann karakterini ve niteliini belirler.rnein; kuruma ekli ve sresi, dier katmanlarla uyuup uyumayaca, dayanm, uygulama biimi,

parlakl, uyguland yzeydeki davranlar gibi hususlar bunlarn balcalarndandr.

8


9/26

rtc ve Renklendiriciler (Pigmentler)Doadan saflatrlarak veya sentetik yollarla elde edilen, balayc ve zcler iinde zlmeyen tozhalindeki kat taneciklerdir. Renk vermesi, rtclk, parlaklk, fiziki ve kimyasal dayankllk boyayasalad zelliklerdir.Renklendiriciler, renklerinden baka u zelliklere sahip olmaldr.Boyalarda zcler, balayclar ve renklendiriciler yannda baka kimyasal katk maddeleri de

kullanlabilir. Bu katklar boyann zelliini iyiletirmek, istenmeyen, olumsuz deiimleri engellemekiin kullanlrlar. Bunlara, kurutucular, kme engelleyiciler, ultraviyole nlarndan koruyucular, kpkkesiciler, matlatrclar ve anti bakteriyel maddeler rnek verilebilir.

BUNLARI BLYORMUYUZ?

1. Yal boya kaln bir tabaka oluturarak boyanan yzeyin hava almasn en aza indirir. Yal boyadaha parlak bir grnmde olup boya sonras ksa bir sre iin kullanlan yerde, iinde bulunansolvent tr zclerden dolay boya kokusu brakr.

2. Su bazl boya hava almay engellemez ve zararl koku salmazlar.3. Boyalarda; zcler, balayclar ve renklendiriciler in yannda baka kimyasal katk

maddeleri de kullanlabilir. Bunlar, kurutucular, kme engelleyiciler, ultraviyolenlarndan koruyucular, kpk kesiciler, matlatrclar ve anti bakteriyel maddelerrnek verilebilir.

ALAIMLAR:Alam: ki veya daha fazla maddenin muhtelif oranlarda beraberce eritilerek meydana getirilenmetelik zellikteki karma alam denir.

Alamda cva bulunursa malgama adn alr. Cva yalnz demir ve platin madenleriyle malgamayapmaz.Madenlerin eitli zellikleri vardr.Baz madenler yumuak yalnz bana kullanlamazlar. Altn ve gm gibi. ..Baz madenler ise dkme elverili deildirler. Bakr gibiBazlar kolayca anabilirler. Bazlar dayankl veya dayankszdrlar.Bazlar yksek ve bazlar da alak scaklkta ergirler. te madenlerin gsterdikleri bu eitlizelliklerden tr teknikte daha elverili olmalarn temin amacyla alamlar yapld.Mesela bakr dkme elverili olmadndan bakr kalayla birlikte eriterek tun ve inko ile eriterekpirin alamlar yaplmtr. Alamlara katlan nemli metalleri ksaca tanyalm;Bakr (Cu) :Bakr, nemli alamlarn ounun bileimine girer. Deerli madenlerle kararak, onlara, renk veparlaklklarn bozmakszn sertlik ve ince ksmlarn bile koruma zellii verir.Bakr (Cu)

Bakr altnla kararak 22 ayar bilezik elde edilir. (24te 22si aln geri kalan bakr demektir.)

Bronzlar (tunlar) ; Bakr, kalay ile ok nemli olan tunlar tekil eder. Toplarn tuncu

dayankllk bakmndan nemlidir. anlarn tuncu, top tuncuna gre kalayn daha ok orandabulunduu tuntur. Bu tun krlabilir, fakat ok tnlar.

9


10/26

Bakr alminyum ile ok sert bir tun meydana getirir. Silisli ve fosforlu tunlar da vardr.

Bakr, inko ile pirinci oluturur. inko ve nikel ile de mayekor (taklit gm) yapar.

inko (Zn)

inko, daima alamlar halinde kullanlr. En nemli alamlar pirin, bronz ve beyaz metaldir.Pirin ; inko ve bakr alam olup, alamda bu iki metalin oranlar ok deiiktir. Fakat en ok

kullanlan tipinde bakr %60, inko %40 orannda bulunur.Bronz ; Bakr ve kalay alam olup, bir miktar inko ilave edilir.Beyaz metal; inko bakr, alminyum ve magnezyum metalleri karmndan ibaret bir alamdr.Son zamanlarda, otomobil endstrisinde karbratr, yakt pompas, radyatr, kap kollar v.b.gibi paralar yapmakta ok kullanlr.inkonun ikinci derecede nemli bir alam Alman gmdr . (Yeni gm). Bileimi; bakr,nikel ve inko metallerinden ibarettir. Alamn gmle ilgisi olmamasna ramen, gmebenzedii iin bu isim verilmitir.

Alminyum (Al)

Alminyum tunlar, ekonomi bakmndan, elektrik frnnda 70 kg bakr ile 40 kg korenden veyaboksitle kmr paralarndan oluan karm stlarak yaplr; almin Al 2O3 indirgenir. Karbonmonoksit kar ve %14 alminyumu bulunan bir alam elde edilir. Bu alam yeter miktardabakr ile beraber eritilirse, tuntan daha ok dayankl alamlar elde edilir.

Demir(Fe)

Demirli alminyum ; ilemde bakr yerine font konularak, %90 demir ve %10 alminyumubulunan demirli alminyum (Ferro-Alminium) elde edilir. Bu alam demir veya elii artmakiin kullanlr. 10 ksm alminyum ve 90 ksm bakrdan ibaret alamlar alminyum tuncunuyapar; bu alam altn parlakln ve demirin salamln haizdir. Bu alam, 1 kg bakr ve 1 kginko ile beraber tekrar edilirse adi pirinten daha salam ve daha sert alminyum pirincimeydana gelir. Alminyum pirinci nikel ile beraber tekrar eritilirse, gayet dayankl ve kolaylkla

kalba dklebilir bir yeni alam meydana gelir. 10 ksm kalay ve 100 ksm alminyumdanibaret alam, alminyumun renk ve bir dereceye kadar hafifliini korur. Daha kolay, ilenir.Alminyumu lehimler.

Kurun (Pb )

Kurun alamlarn yapmada maksat, sert, sert olduu kadar esnek ve krlmaya kar dayankl,erime noktalar dk bir metal karm elde etmektir. Bunlar arasnda en nemlileri;Lehim; Erime noktas 182 oC olan bu alam %40 kurun, %60 kalaydan oluur.Kurun-antimon alam: Bileimi: %13-25 kurun, %75-87 antimondur. ok sert olupkrlganlklar biraz fazladr. Yksek basnlara dayanamazlar. Bu kt zellii ortadan kaldrmakiin karma bir miktar kalay ilave edilir. rnek; %73 kurun, %15 antimon ve %12 kalaydan

ibaret alamdan matbaa harfleri yaplr. Sert ve basnca dayankldr.MEB kimya kitabnda verilen baz alamlar ve bileme oranlar aada gsterilmektedir.

MEB kimya kitabnda verilen baz alamlar ve bileme oranlar aada gsterilmektedir.

10


11/26

ALAIMLARIN ERME NOKTALARI:

Alamlar, yaplarna giren maddelerin erime noktalarndan, daha dk scaklkta erirler.

Mesela; Kurun 335 0 C, Bizmut 264 0 C, Kalay 228 0 C eridii halde; Bi, Pb, Sn ksmlardan ibaretolan alam 94,5 0 C de erir. Erime sresincede scakl ykselir. Tpk bir zelti gibi davranr.

Mesela; Kalay 228 0 C ve kurun 210 0 C derecede erirler. Sn 50 lehimi iin, Erimenin baladnokta = 183 0C erimenin tamamland nokta = 216 0C dir. Tpk bir zelti gibi davranr.

Sn 63 lehimi iin ; Erimenin balad nokta = 183 0C, Erimenin tamamland nokta = 183 0C dir.Yani Sn 63 lehimi yaklak 0 0C lik bir plastik blgeye sahiptir. Bu tr lehimlere tektik lehim

denir.

11


12/26

Her alamn belli oranda kartrlm tektik karmlar mevcuttur.

Alamlarn tarihesi; ok eski alara kadar dayanmaktadr. nsanolu, kefettii alam deiikaletler yapmak iin kullanmtr. Bakr ve kalayn ergime noktalarnn dk olmas ilk alamarnek verilecek bronz yapmna olanak salamtr. nsanolunun bronzu kulland ve Myaklak 2500lerde olan bu a tarihiler Tun a (Bronz a) olarak adlandrmtr.

Ancak bu hususta derli toplu almalar; 1800 l yllardan sonra, simyaclarn gelii gzelalmalaryla balad. 1900 l yllardan sonra belli bir metotla alamlar retilmeye baland, Bugn sanayide kullanlan metal zellii tayan bir ok madde aslnda bir alamdr.

BUNLARI BLYORMUYUZ?Alamlarn Fiziksel zellikleri

Alamlar, youn olup maden parlaklnda, s ve elektrii iletirler. Bazlar beyazdr. Fakat bakr ve altn gibi renklimadenler yeteri miktarda bulunursa alamlar renklidir.Genel olarak alamlar, kendini tekil eden maddelerden daha sert, fakat daha az levha haline gelebilir ve dayankldrlar.ok fazla levha ve yaprak haline gelebilen altn, antimon veya kurun ile kartrld zaman sert ve krlabilir.Bakrda, kalayla birletii zaman levha haline gelebilme zeliini kaybeder.Alamlarda her iki metal, hem kat hem de sv halinde birbiri ierisinde ergimitir.Alamlar genellikle kendilerinimeydana getiren metallerden daha az aktiftirler. rnein, sodyum malgamas suyu daha yava ayrtrr. Halbuki sodyumsuya ok kuvvetli etki yapar.Alamlar, alamlar tekil eden maddelerden daha az oksitlenebilen ve asitlerden daha az etkilenebilen karmlardr.Genel olarak oksijen, alamlar zerine etki eder. Bu halde madenden biri bir asit oksidi, dieri, bir baz oksidi yapar. tebunun iindir ki kalay ve kurun, antimon ve potasyumdan ibaret alamlar alevle yanar.

Alamlarn mikroskopla incelenmelerine gelince; bir alamn parlak yzeyi stne asitler veya baz kimyasal ayralar dklrse alamda muhtelif renkler grlr. Etkimeler birbirinden farkldr. Madenin cinsine gre eitli irili ufaklukurlar meydana gelir eski ekliyle karlatrlr. Mikroskopta incelenir ve fotoraf alnr.

BLM III

BYOLOJK SSTEMLERDE KMYA

FOTOSENTEZ:

Bitkilerin karbon dioksit ve suyu kullanarak k enerjisi ve yapraklarnda bulunan klorofil sayesindeoksijen ve glikoz retme srecine fotosentez denir.

Fotosentez bir indirgenme ykseltgenme tepkimesidir.

6CO2(g) + 6H 2O(S) (Ik ve Klorofil) 6CO 2(g) + C 6H12 O6(k)

12


13/26

Yukardaki tepkime ile retilen glikoz ayn zamanda dier besinler iin balangtr. Glikozunpolimerlemesiyle selloz ve niasta gibi karbonhidratlar oluur. Glikoz ve topraktan gelenminerallerin kullanlmasyla protein, ya ve binlerce kimyasal madde retirler.

SOLUNUM:

Canllarn enerji elde etmek iin organik besin maddelerini oksijenle paralamalarna solunum

denir. Oksijenle besinlerin paralanmas bir yanma tepkimesidir. Canllarda organik bileikler ikiekilde paralanr. Bunlar oksijenli ve oksijensiz paralanmadr.

Canl organizmalarn enerji ihtiyac solunum srasnda oluan bu yanma tepkimesi sonucu retilir.

Oksijenin en nemli zelliklerinden biri maddeleri ykseltgemesidir (oksitlenme). Metallerinpaslanmas, meyve ve sebzelerin paralandnda renginin kararmas oksitlenmeye rnektir.Besinlerin yanmas da bir indirgenme ykseltgenme tepkimesidir.

OKSJEN TAINMASI:

Solunumda gerekli olan oksijen akcierlere alnan havadan salanr. Oksijen alveollerden difzyonile kana geer. Akcier klcallarnda oksijen miktar artar. Oksijenin byk bir ksm eritrositler(alyuvar) ierisindeki hemoglobinle oksihemoglobin oluturarak tanr. (% 2 ksm ise kanplazmasnda znr.) Hemogiobinin yapsnda Fe +2 iyonu bulunur.

Oksihemoglobin oluumu da bir yanma tepkimesidir.

Oksihemoglobin miktar fazla olan temiz kan, dolam iledoku klcal damarlarna kadar tanr.

Oksihemoglobinlerdeki oksijen burada ayrlarak oksijen miktarlar daha az olan doku hcrelerinedoru difzyon etkisiyle hareket eder.

KARBONDOKST BOALTIMI:

13


14/26

Nefes alma ile vcuda alnan oksijensolunumda doku hcrelerinde besinmaddelerinin yaklmasnda kullanlr. Bu ilemsonucunda oluan H 2O ve CO 2 molekllerindenCO2nin organizmadan atlmas gerekir.

Yanma sonucunda oluan CO 2 doku svsnaverilerek burada CO 2 deriimini artrr. Dokuklcal damarlarnda CO 2in daha dk deriimliolmas nedeniyle difzlenerek klcal damarlarageer. Damarlardaki alyuvar ierisine alnanCO2 bir enzim sayesinde (Karbonik anhidraz)H2O ile birleerek H 2CO3 oluturur. Bu olaylaraadaki yan tarafta ekilde gsterilmitir.

Yukardaki tepkimede oluan H + iyonlarnnou hemoglobinle birleir. HCO 3 - ise kanplazmasna geer.

HCO3 - alveol klcallarna kadar bu ekilde tanr. HCO 3 - iyonlar alveol klcallarnda plazmadanalyuvara geerek H + atomu ile birleir, karbonik asiti oluturur.

Serbest kalan karbon dioksit nce kan plazmasna sonra da akcier alveolne geerek soluk vermeile vcudu terk eder.

14


15/26

SNDRM:

Alnan byk molekllerin (besinlerin) enzimler yardmyla, daha kk molekllere paralanmasolayna sindirim denir.Yediimiz besin maddelerinde bulunan su, madensel tuzlar, vitaminler,glikoz, fruktoz, galaktoz, amino asitler, alkol gibi kk maddeler sindirime uramaz. Yalar,disakkarit, polisakkarit gibi karbonhidratlar, proteinler ve nkleik asitler (DNA ve RNA) sindirim ile

hcre zarndan geebilecek kk molekllere paralanrlar.

Kimyasal sindirim az, mide, ince barsaklarda olur.

1. Protein Sindirimi

Yediiniz et , yumurta ve peynirde proteinler bulunur. Vcudumuzda100.000in zerinde farkl protein vardr. Proteinler C,H,O ve Nelementlerinden oluan nemli molekllerdir. Baz proteinlerde S ve Pelementleri de bulunabilir. Proteinler birok hcrede ve organizmannyapt hemen her ite grev alrlar. ok farkl grevleri nedeniyle

yaplar da ok farkldr. Proteinlerin amino asitlerdenolutuunu hatrlayacaksnz. Btn proteinler 20 eitamino asitten oluturulan polimerlerdir. Amino asidineitliliini R ile gsterilen grup belirler. Proteinlerde R ilegsterilen grup CH 3 ,-C2H5 , gibi deiik gruplar olabilir.

Proteinde birden ok amino asit bulunur. Amino asitlerin

birbirlerine peptid balaryla balanarak polipeptitleri(proteinleri) oluturduunu biliyoruz.

Dehidratasyon tepkimeleriyle kurulan peptid balar, bir amino asidin karboksil grubunubir sonraki amino asidin amino grubuna balarlar.

Proteinler, sindirilirken enzimler yardmyla su ile paralanrlar. Peptidbalarnn kopmasnda grev alan enzim peptidaz enzimidir.Proteinlerin su ile paralanma ilemi, hidroliz tepkimesine rnektir.

Hidroliz tepkimesiyle proteinler, kendilerini meydana getiren, aminoasitlere kadar ayrlrlar.

Proteinlerin paralanmas ve sindirilmesi midede balar. Mideeperindeki zellemi salglama hcreleri ile pepsin ad verilen birsv salglar. Bu sv asidiktir. Pepsin enzimi proteinlerin paralanmasve midedeki sindirimini gerekletirir.

15


16/26

NOT: Mide asidik sv bulundurmasna karlk zarar grmez. nk mide eperindebulunan zellemi salg hcreleri, mukus ad verilen sv salglar. Bu sv asitli ortam ilemide arasnda bir kalkan gibi dev grerek mideyi korur.

Mideden gelen polipeptid, oniki parmak barsana geerek pankreas tarafndan salglanan tripsinve kimotripsin ezimleri ile dipeptit ve amino asitlere dnr.

Son kalan peptid moleklleri ince barsaktan salglanan erepsin enzimi sayesinde hidroliztepkimesiyle amino asitlere ayrrlar.

2. Karbonhidrat Sindirimi

Niastann sindirimi yukardaki tepkimeye gre azda balar. Tkrk bazik bir zeltidir veiindeki amilaz enzimi ile niasta hidrolize urayarak bir ksm niasta paralanr. Paralanmayanniasta mideye gelir. Midede amilaz retilmesine ramen midenin pH = 1,5-2 olduundan bu

enzimler etkisiz hale gelir ve niasta midede sindirilmez.Mideden oniki parmak barsana geen niasta hidrolize

urayarak glikoza dnr. Bylece niasta sindirimi gereklemi olur.

3. Yalarn sindirimi

Yalar, gliserin ile ya asitlerin oluturduu polimerik yaplardr. Ya

asitleri, 12-18 karbonlu uzun zincirli molekllerdir.

Az ve midede ya sindirimi olmaz. Yalarnsindirimi onikiparmakbarsandabalar ve burada tamamlanr. Yalar karacierdengelen bazik safra salgs ve pankreastan gelen baziklipaz enzimi yardmyla hidrolizlenerek ya asidine

ve gliserine paralanrlar.

16


17/26

Oluan ya asidi ve gliserin yadan daha kk molekller olduundan ince barsakta emilerekkana karr.

Doal Denge ve Karbon Dioksit

Bitkilerdeki fotosentez ve tm canllardaki solunum olaylar ekolojik denge iin nemlidir. Dnyannoluumundan gnmze kadar geen zaman iinde oluan olaylar sonunda kurulan dengeye, doaldenge denir. Son yzylda bilim ve teknolojinin olduka fazla ve hzl deimesiyle insanolu budoal dengeyi etkilemektedir.

Bu deiimin en nemli ve en etkilisi karbon evrimi ileilgili olandr. Fosil yaktlarn yaklmasyla oluan kimyasaltepkimelere kar olan doann oluturduu tepkimelerayn hzla gereklemediinden doal dengekorunmamaktadr. nk, karbon kaynaklarnn hzlaCO2ye dntrlmesine karn, bu CO 2 ayn hzla karbonkaynaklar haline dnmediinden var olan dengebozulmutur.

Doal dengeyi etkileyen pek ok etken bulunmaktadr.oumuz bu etkenlerin farknda deiliz. Karbonevrimindeki karbon dengesi de bunlardan biridir ve canl yaamn dorudan etkilemektedir.Karbon evrimi bir yandan canllar iin en temel element olan oksijen dengesini salayan, dieryandan yine canllarn besin ve enerji gereksinimini karlamak iin maddelerin oluumuna olanaksalayan bir mekanizmadr.

Doadaki oksijen dengesi

Oksijen canllarn yaamnda en temel elementtir. Atmosferde oksijenin bulunmamas, oksijensiz

ortamda yaayan canllar dnda hibir canlnn olmamas demektir. Doadaki oksijen dengesininnasl salandn hayat bilgisi ve fen bilgisi derslerinden hepimiz biliriz.

Klorofilli bitkiler gne nn etkisiyle fotosentez yaparak havadaki karbon dioksiti vetopraktan ald suyu glikoza evirirken atmosfere oksijen salar.

Atmosferin bileiminde ortalama % 21 oksijen bulunmaktadr. Atmosfere salnan oksijenin yaklak% 70i denizlerden, % 30u karalardan salverilir. Canllarn solunumu srasnda oksijenin birksm karbon dioksite dnr. Ayrca canllardan baka pek ok yerde yanmalar sonunda karbon

dioksit, karbon monoksit ve baka oksitlerin olumas eklinde oksijen harcanmaktadr. te bufotosentez, solunum, doal yanma, sentez ve ayrmalar sonunda milyonlarca yl atmosferde bugn

17


18/26

bilinen oksijen dengesi kurulmutur. Ancak son yzylda doal olaylarn dnda hzla artan biroksijen tketimi sz konusudur. Yer altndan karlan kmr, petrol, doal gaz gibi fosil yaktlarnnyaklmas, oksijeni harcayan ama retmeyen bir sretir. Bu da doal oksijen dengesini bozduugibi belki bu yzden ozon dengesini bile bozduunu dnmek mmkndr.

Atmosferdeki ozon tabakasnn delinmesini kloroflorokarbon bileiklerinin atmosfere

yaylmasna balamann yannda oksijen dengesinin bozulmasna balamak da aklc biryaklam olacaktr.

BLM-4

EVRE KMYASI

Sanayi ve evre Kirlilii

Sanayi devrimi ile beraber ihtiyalara gre retim artmtr. retim art ayn zamanda dnyannkaynaklarnn (ham madde) hzla tketilmesini gerekletirmitir. Kaynaklar tketilerek retimyaplrken evrenin dengesi bozulmaktadr. Ayrca retilen maddelerin atklarnn gelii gzelevreye braklmas da evreyi etkilemektedir.

rnein deterjan, gbre, polimer madde, boyalar, tarm ilalar, vb. maddeler retilirken topra,havay, suyu kirletecek maddeler de meydana gelir.

Gbrelerin evreye Etkisi

Sanayi ve teknolojinin hzla artmas nfus younluunun kentlere kaymasna, var olan tarmalanlarnn sanayi ve yaplamaya ayrlmasna neden olmutur. Tarm alanlarnn ve tarmla ura-anlarn azalmas buna karn dnya nfusunun hzla artmas nfusa gre artan ihtiyacnkarlanmasn gerektirmitir.

Bitkilerin gelimesi olduka kark bir biyokimyasal olaydr. Bitkiler dier canllardan farkl olarakcansz maddelerle beslenir. Bitkilerin geliiminin gereklemesi iin sy, , karbon veoksijeni havadan; N, P, K, Ca, Mg, 5, Fe, Mn, Zn, Cu, B ve baz hallerde Mo gibi elementleriise topraktan karlarlar. Bitkilerin salkl bymeleri ve yaamalar iin gerekli olan bu elementlerou zaman topraa dardan verilir. Bu elementlerin en nemlileri N, P ve K dur. Toprakta eksikve alnmayacak durumda olan elementlerin kimyasal yolla verilmesine kimyasal gbreleme denir.Gbreler iftilerin ayn topraktan bir ylda daha fazla rn elde etmelerini salarlar. yi biruygulama olduu grnmesine karlk baz problemleri de beraberinde getirir.

Bitkiler topran belirli bir pH deeri arasnda byr.

18


19/26

Ancak youn kimyasal gbreleme sonucu topran pHs deiir. Organizmalarnalmas engellenir ve denge bozulur. Topra analiz etmeden gbre kullanmak topraorganik maddelerce fakirletirmekte ve topran yapsn bozmaktadr. Yap bozulduunda bitkigelimesi yavalayarak durmaktadr. Topran humus oran azalarak gbre toprakta tutunmaypyamur sular ve sulama ile akp gider. Bunun sonucunda topran st ksmlar kumlap altksmlar sertleir.

Ayrca yksek oranda azotlu gbre kullanm sonucu topraktan ykanmalarla ime sular veakarsulara karan nitrat miktar artar. Fosforlu gbrelerin yzey aklar ile tanmalar sonucu imesular ve dier akarsularda bulunan fosfat miktar ykselir.

Neden organik gbre?

Yllardr kimyasal gbrelerin kullanm verimi arttrmann yannda, toprakta yorgunlua ve canllnazalmasna sebep olmaktadr. Bu durum ne yazk ki topran oraklamasn hzlandrmaktadr.Toprakta su ve oksijeni tutan, besin maddelerini souran eden, mikroorganizma faaliyetinihzlandran en nemli etmen organik maddelerdir. Organik maddeler; hayvansal, bitkisel ve humusesasl kaynaklardr. Hayvansal ve bitkisel organik maddeler ksa mrldr (azami 8 ay).

Humus: Hayvansal ve bitkisel maddelerin binlerce yl toprak altnda ayrmas ile doal olarakoluan ideal bir organik gbredir. erdii hmik, fulvik ve ulmik asitler ile topran yapsn vebileimini dzenleyip bitkide gelimeyi tevik eder. Doal humuslar uzun mrl organik maddeler

olup besin maddelerini en yksek dzeyde sourarak bu besin maddelerini bitkiye yava yava veuzun zamanda verirler.

Deterjanlarn evreye Etkisi

Sabun ve deterjanlara temizleyici zellik veren maddelerin yapsnda yzey-aktif maddelerolduunu 3.nitede grmtk.

ounlukla deterjanlar iine pahal olan yzey aktif maddeler kartrlmamakta, onun yerine ucuz

olan bentonit, kaolin, deiik tuzlar, asitler ve silikatlar gibi temizleyici zellikleri olan suda azznen anorganik maddelerkartrlmaktadr.

Bir deterjann yapsndaki biyolojikbozunmaya uramayan maddelerinoran onun evre kirlenmesi vesala olan zararlarnngstergesidir. Bu maddelerin su ve

toprakta bozulmadan kalpakarsularla gl ve denizlere ulamas

19


20/26

buralarda yaayan canllar ve onlarla beslenen insanlarn saln tehdit etmektedir. Son 25 ylierisinde birok lke deterjan retiminde biyolojik bozunmas hzl yzey-aktif maddeler ve katkmaddeleri kullanmaktadrlar. Yzey-aktif maddesi lineer alkil benzen (LAB) ve benzeri yapda olandeterjanlar su ve toprakta daha hzl biyolojik bozunmaya uradndan deterjan retimindencelikle tercih edilmektedir.

lkemizde retilen deterjanlara katlan dodesil benzen (DDB) yzey-aktif maddesi kimyasalyapsnda salam halkal gruplar ierdiinden su ve toprakta bakteri ve enzimlerin etkisiyle oldukag bozunmakta dolaysyla doada giderek birikmektedir. Deterjan ierisinde bulunan yzey-aktif madde dnda nemli oranda (%70-90) bulunan temizleyici, beyazlatc, yumuatc, kprtc,parlaklk verici ya da antiseptik zellik veren katk maddelerinin ou da yzey-aktif madde gibiinsan organizmasna gdalarla ve dier yollardan girdiklerinde dokularda olumsuz etkilere nedenolabilmektedirler.

Sodyum Hidroksit Kirlilii:

(NaOH),320Cta eriyen yar saydam kristallerden olumu beyaz bir katdr. Suda s vererekznr ve nem ekerek bozunur. Deriye dokunursa derinin suyunu ekerek deriyi yakar. Bunedenle kat NaOHe sud kostik (yakc sud) denir.

Sulu zeltisi parmaklar arasnda kaygan bir his brakr. Deriik olursa deriyi paralar. Potasyumhidroksitle ayn zellikleri gsteren fakat ondan daha az yakc olan gl bir bazdr. Yn, ipek vb.proteinleri paralayarak bozar. Havadan nemle beraber CO 2i de eker.

NaOH endstride sud kostik ad altnda zellikle sabun, kat, selloz, viskoz ipei,sentetik boya, alminyum, petrol rafinerisi ve petro-kimya endstrisinde kullanlr.

Slfrik Asit (H 2SO 4) Kirlilii:Slfrik asit renksiz, yams bir svdr. Gnmzn en nemli endstriyel kimyasal maddedir.Boyar maddelerden ve gbrelerden metalurji ve plastiklere kadar her trl endstri iinvazgeilmez bir maddedir.

Deriik slfrik asit , birok organik maddeden suyu eker ve s veren bir tepkime oluturur. Buzelliinden dolay, temas edildiinde cilde byk zararlar verebilir. Tarm endstrisinde bykmiktarlarda asit, kalsiyum fosfat Ca 3(PO4)2 gibi znmeyen fosfat kayalarndan, znebilirkalsiyum dihidrojen fosfat elde etmek iin kullanlr.

Sodyum Slfr (Na 2S) Kirlilii:

Dericilikte, tyleri deriden dkmekte ve kat hamurunun hazrlanmasnda kullanlr. evreyebrakld zaman suyu ve topra kirleterek canllar zerinde toksik etki yapar.

Sodyum Kromat (Na 2CrO 4) Kirlilii:

Sodyum dikromatla birlikte krom kaplama ileminde kullanlr. Zehirleyici kimyasal olduundatoprak ve su iin nemli bir kirleticidir. Ayrca ykseltgen olduundan doada bir ok maddeninyaps bozularak canl sal iin zararl maddeler oluturur. Sodyum slfr, sodyum kromat,slfrik asit ve sodyum hidroksit vb. gibi maddeler kullanldklar ortamlarda ok uzun sre kalcolduklarnda ve biyolojik olarak paralanmadklar iin evre kirliliine sebep olmaktadr.

Yukarda saylan maddeler de geri kazanma veya uygun giderim ilemleri uygulanmad zamanevresel bir kirletici hatta felaket kayna olabilirler. Kimyasal maddeler verdikleri zararlarasndan; atmosfer kirleticiler, su kirleticiler, toprak kirleticiler olarak snflandrlrlar. Biyolojik

20


21/26

olarak kendi kendine ayrmayan ya da ok uzun yllarda ayran zararl maddeleri evreye yayankaynaklar u ekilde rneklendirebiliriz:

-Evler, i yerleri ve aralarla petrol, kalitesiz kmr gibi fosil yaktlarn ar ve bilinsiz tketilmesi.

-Sanayi atklar ve evsel atklarn evreye geliigzel braklmas.

-Nkleer silahlar, nkleer reaktrler ve nkleer denemeler gibi etmenlerle radyasyon yaylmas.

-Kimyasal ve biyolojik silahlarn kullanlmas.

-Bilinsiz ve gereksiz tarm ilalar, bcek ldrcler, soutucu ve spreylerde kullanlan gazlar.

evremizi kirleten ok eitli kimyasal maddeler vardr. Bunlar arasnda dioksin, dieldrinve teki tarm ilalar, hidrolik ya ve plastik yapmnda kullanlan poliklorodifenil (PCB)saylabilir. Kadmiyum, kobalt, inko, kurun, nikel, cva da ayn biimde canllarnvcudunda birikerek insan ve hayvan saln olumsuz etkileyebilir.

Hava Kirlilii

Atmosferdeki havann fiziksel, biyolojik ve kimyasal zelliinin eitli etkenlerle canl yaamntehdit edecek ekilde deiiklie uramasdr.

Tozlar, zehirli gazlar, sera gazlar, ozon tketen gazlar hava kirliliini oluturanmaddelerdir.

Fabrika bacalarndan kan duman ve motorlu tatlardan egzoz gazlar hava kirliliinin temeletkenleridir. Kmr, petrol gibi yaktlarn dumanndaki kkrt dioksitin havadaki su buhar ilebirleerek oluturduu slfrik asit, asit yamuru olarak yeryzne iner. Hava akmlarylasrklenen duman yzlerce kilometre uzakta bile asit yamuruna yol aabilir.

Asit yamuru sularn asitlik derecesini artrarak canllara zarar verir. Ormanlar yok ederek llenmeye neden olur.

Asit yamurlar ta ve tulalar andrarak yaplara zarar verir.

Egzoz gazlaryla havaya karan karbon monoksit ve hidrokarbonlar da insan saln etkiler. Glgne enerjisinin etkisiyle havadaki youn duman iinde oluan kimyasal tepkimeler de boucu birsise yol aar. zellikle astm ve akcier hastalklar olanlara ok zararl olan bu sis, aalar veteki bitkileri de zehirleyebilir.

21


22/26

Hava kirlenmesinin bir baka tehlikeli sonucu atmosferin yksek katmanlarnda bir karbon dioksittabakasnn olumasdr. Kmr, odun, mazot gibi yaktlarn yanmasyla aa kan karbon dioksitinoluturduu bu tabaka, yeryznden yansyan gne nlarnn dnya dna kn engelleyerekatmosferin snmasna yol aar. Sera etkisi denen bu olgu dnyann scaklnn artmasna nedenolmaktadr. Eer enerji retimi iin odun, kmr ve petrol rnlerinin yaklmas bu dzeyde srerse50 yl ierisindednyamzdaki ortalamascakln 3 ile 5 dereceykselecei sanlyor. Bunun

sonucunda iklimzelliklerinin deiecei,baz blgelerinoraklaaca, kutuplardakibuzlarn eriyerek denizdzeyinin 5 metre kadarykselecei, birok liman vealak alanlarn sularlakaplanaca tahminedilmektedir.

Gneten gelen s dnyadaorganizmalarnyaayabilmesine uygun birscaklk salar. Dnyayaulaan snn ou geriyansr. Ancak atmosferdebulunan CO 2 de sy tutar.Atmosferdeki CO 2 miktarartt iin yer kredekiscakln da artmasndan vekutuplardaki buzlar eritereksel basknlarna nedenolmasndan korkulmaktadr.

Atmosfer kirliliinin birbaka etkeni de aerosollerdeve soutucularda kullanlan baz gazlarn atmosfere karmasdr. Eer gerekli nlemler alnmazsaatmosferdeki koruyucu ozon katmanna zarar veren bu kirlilik Dnyadaki tm canllarn gnetengelen mortesi nlarn zararl etkileri karsnda korumasz kalmasna neden olabilir.

Su Kirlilii

Deterjanlar, boyalar, gbreler, bcek ldrc ilalar, H 2SO 4, HCI, NaOH, Na 2CO3, armetal katyonlar sularda en ok kirlilik oluturan maddelerdir.

Doal evrenin nemli bir ksmn oluturan eitli su ortamlarnn (akarsu, gl ve denizler) veayrca ime sularnn eitli etkenlerle, insan bata olmak zere dier canllarn yaamnn olumsuzynde etkileyecek biimde bozulmasdr.

Gbrelerdeki kimyasal maddeler topraktan akarsulara kararak su kaynaklarnda ve denizdetoplanarak trafikasyona neden olur.

trafikasyon: Gl ve nehirlerde trafikasyon sulardaki bitkilerin hzla byyerek sudaki tmoksijeni bitki, hayvan ve mikro organizma kullanmasna yol aar ve sonu olarak sudaki yaamsona erer. Ksaca gelimesinin oalmasdr.

Zararl bcekleri ldrmek iin kullanlan zehirli ilalar yararl canllar da ldrmekte, bu trilalarn kullanld tarlalardaki rnleri yiyen hayvanlar da zehirlenmektedir. trafikasyona

22


23/26

temelde fosfor fazlal yol aar. Ayrca azotlu gbreler sudaki azot orann arttrr. Suda oluanazot bileikleri (amonyak ve amonyum iyonunun) balklar zerinde zarar byktr.

Bu konuda ok bilinen bir rnek DDT (Diklor-Difenil-Trikloretan) ile zehirlenme olaydr. Bcekldrmede kullanlan bu zehirli kimyasal bileik doada kolayca yok olmaz. Sulara kararak ncekk su canllarnn, sonra onlar yiyen balklarn vcuduna geer. Beslenme zinciri boyuncailerledike DDT balklarn vcudunda, younluu artarak birikir. Byle balklar yiyen insanlartehlikeli miktarda DDT alm olurlar. Bunun sonucunda kanser ve sakat bebek doumlar gibiolaylar ortaya kabilir.

Pek ok gelimi lkede DDT kullanm yasaklanmtr. Ama zararnn pek iyi bilinmediiaz gelimi lkelere satmak iin, gelimi lkeler DDT retimini srdrmektedir.

insan ve dier canllarn salna zarar veren dier dier bir su kirleticileri ar metallerdir . Armetallerin kirletici kaynaklar evsel ve endstriyel atklardr.

Sular kirleten en nemli kirletici gruplardan bir tanesi petrol trevleridir . Petrol ve trevleriounlukla petrokimya endstrisi rafineleri ve tamaclk yaplan yerlerde sulara karmaktadr. Bukirlilik su ortamndaki tm yaam yok etmektedir.

Toprak Kirlilii

Plastikler, ar metaller, tarm ilalar, gbreler, ar hidrokarbonlar toprak kirliliinioluturur.

Topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik dengelerinin eitli kirletici unsurlarla bozulmas olaynatoprak kirlilii ad verilir.

Toprak kirliliine sebep olan en nemli etkenler; yerleim alanlarndan kan atklar, endstriatklar, egzoz gazlar, tarm ilalar ve kimyasal gbrelerdir. Evsel kat atklarn depoland alanlarve kanalizasyon ebekeleri ile toplanan atk sularn artlmadan dorudan topraa verildiialanlarda toprak kirlilii meydana gelmektedir. Egzoz gazlar, ozon, karbon monoksit, kkrtdioksit, kurun ve kadmiyum vs. gibi zehirli maddeler rzgarlar ile uzak mesafelere tanmakta veyalarla yere inerek topra ve suyu kirletmektedir. Tarmsal mcadele ilalarnn ve sunigbrelerin bilinsiz ve ar kullanm sonucu, toksik maddelerin toprakta birikimi artmakta ve doalortamn kirlenmesine sebep olmaktadr. Suni gbrelerin de (sodyum, potasyum gibi besinmaddelerini ieren) ar ve bilinsiz kullanm sonucu topran yaps bozulmakta ve bu datoprak kirliliine yol amaktadr.

Toprak kirlilii ile topraktaki besin maddelerinin deriimi deiir. Suda znmeyen kat maddelertoprakta birikerek topran geirgenlii gibi baz fiziksel zelliklerini bozar. Deterjan moleklleri gibibaz organik molekller topraa ylmakta ve burada yetien kltr bitkileri ile gda zincirindetanabilmektedir.Ar metallerintopraktakideriimleri artarakbitki geliimi vekalitesibozulmakta vesonuta topraktanalnan verimazalmaktadr.

Endstriyel atklardirekt olaraktopraa ve dolaylolarak da havayave suya

23


24/26

verildiinde evreyi kirleterek toprak kirliliine neden olmaktadr. zellikle ormanlarn tahribisonucu oluan toprak erozyonu, bugn dnyann birok blgesinde olduu gibi lkemizde de ennemli evre sorunlarndan birisi haline gelmitir.

DDT benzeri kimyasal maddeler, ar metal tuzlar, deterjanlar, sera gazlar, kloroflorokarbonlar,plastikler, klor ve fiorlupolimerler toprakta uzun sre paralanmadan kaldklar iin toprakgeirgenlii azalarak ekolojik dengenin bozulmasna neden olur.

Ar metal ayn zamanda da topra kirletirler. Aadaki tabloda baz ar metallerin kaynaklarnve salk zerine etkileri verilmitir.

evre Sorunlarnn zm

evre kirlilii tm dnyann kar karya olduu, acil zm gerektiren bir sorundur.

ok sayda insan bu konuyla uramakla birlikte birok devletin ve byk irketlerin bu konudayeterli duyarll gsterdii sylenemez. nk kirlilie kar nerilen nlemlerin maliyeti genellikleyksektir ve irketlerin karlarn azaltr. Birok kii de kirlilie kar nlem alnmasn ister ama bununiin yaam biimini ve alkanlklarn deitirmeye yanamaz.

evre kirlilii ge kalnmadan denetim altna alnmal ve kirliliin azaltlmasna allmaldr. Amabaarl sonular alabilmek iin sanayicilerin bundan doacak maliyet artn gze almas veinsanlarn yaam biimlerini deitirmesi gerekir. rnein, elektrik santrallerinin bacalarna filtrekonularak zararl gazlarn nne geilip asit yamuru azaltlabilir ama bu uygulama elektriin fiyatnykseltecektir. te yandan insanlarn zel otomobil kullanma alkanlklarndan vazgemeleri deevre kirliliinin nlenmesine nemli katkda bulunacaktr.

Gnmzde, kirlilie neden olan maddeleri ve verdikleri zararlar yukarda grdk. Bilimadamlar bunlar kullanmaktan kanmak ya da zararlarn ortadan kaldrmak iin evredostu alternatif enerjiler (gne enerjisi, rzgar enerjisi, gel-git enerjisi, jeotermal enerji)bularak bunlarn kullanmn yaygnlatrmaya almaktadrlar.

Bylece insanlarn neden olduu evre kirlilii ve zararl maddelerin kullanmyla ilgili olanolumsuzluklarn giderilmesi ve ekolojik dengenin korunmas amalanmaktadr.

evre Endstri ve Enerji likisi

Endstri ve toplumun enerji ihtiyac karlanrken seilecek enerji trnn evre ve insana olan etkisidnlmelidir.

Ayrca fosil yaktlarn ana maddesi olan karbon, endstrinin en temel malzemesi olan eliin denemli bir elementidir. Gelecek nesillerin sanayisinde retilecek plastik, sentetik kuma, zcler,yalar, karbon lifli rnler iin de fosil yakt kaynaklarnn korunmas gerekir. Kullanlan kmrrezervlerinin azalmas da alternatif enerji kaynaklarn nemli hale getirmitir. Alternatif enerjikaynaklar, gne, rzgar, jeotermel, vb. enerji kaynaklardr. Bu kaynaklar ayn zamandayenilenebilir kaynaklardr. Aadaki emada yenilenebilir kaynaklar ile fosil kaynaklarkarlatrlmtr.

24


25/26

emada grdmzgibi yenilenemeyenkaynaklar zaman iindetkenmekte ve kullanmevreye zararvermektedir.

Yenilenemeyen enerjikaynaklar evre kirliliiile doru orantldr.Yenilenen enerjikaynaklar ise evrekirlilii ile ters orantldr.

Enerji kullanm veevreye etkileri geliimasndandeerlendirildiindearada gl bir ilikivardr. Yenilenebilirenerji kaynakkullanmnn artrlmas,evre kirliliinin azalmas, enerji kaynaklarnn verimli kullanlmasn gerektirmektedir.

EVRE DOSTU ENERJLER

Enerji, bata sanayi ve yerleim yerleri olmak zere tm sektrlerde yaamsal neme sahiptir.retim ve tketim aamalarnda eitli evre sorunlarn da beraberinde getirmektedir.

Artan nfusa ve dolaysyla artan enerji ihtiyacna bal olarak kaynaklarn youn olarak tketilmesive ekolojik dengenin bozulmas sz konusudur. Dolaysyla, dier lkelerde olduu gibi lkemizde de

enerjiye bal evre sorunlar yaanmaktadr. Enerji kaynaklarnn fazla miktarda smrlmesisonucu bozulan doal dengenin ok sayda olumsuz etkileri ortaya kmtr. hem doay korumakhem de bu gnk enerji kaynaklar bakmndan zengin olan hcrelere bamllktan kurtarmak iinalternatif enerji kaynaklarna ynelmek zorunlu olmutur.

Gne, rzgar, jeotermal, gel-git enerjisi kaynaklar fosil enerji kaynaklarna alternatif olaraksunulduu iin bunlara alternatif enerji kaynaklar ad verilir. Doada srekli var olan bu kaynaklarnen nemli zellii yenilenebilir olmalarnn yan sra kullanm esnas ve sonras doaya zararvermemeleridir.

Gne enerjisi: Gne enerjisini toplayp s ve elektrie dntrebilen gne kolektrleri gneenerjisi kullanmnda arac elemandr. Genellikle atlara yerletirilen bu kolektrlerin yannda bir desu deposu bulunur. Depoda bulunan su gne enerjisi ile snarak snma-stma ihtiyac giderilir.evreye hibir zarar olmamas, srekli yenilenebilir olmas gne enerjisini cazip hale getirir.

Rzgar enerjisi: Tm dnya genelinde faydalanlabilir bir kaynaktr. Rzgar trbn ad verilenbyk pervaneli yksek kuleler araclyla rzgar enerjisi elektrik enerjisine dntrlr.

Jeotermal enerji: Yer ss anlamna gelen jeotermal kelimesi yer kabuunun i kesimlerindebirikmi basn altndaki scak su, buhar ve gazdan elde edilen enerjiyi adlandrmak iinkullanlmaktadr. Bu enerjiden yeryzne kan scak sular araclyla yararlanlr. Kaplcalarjeotermal enerjinin ilk kullanm alanlardr. Jeotermal enerjiden kaynan scaklna bal olarakstmada ve enerji retiminde yararlanlabilir. zellikle ada devleti olan zlanda bu enerjiden okafaydalanr. lkemizde jeotermal enerji bakmndan zengindir.

Dalga enerjileri: Okyanus, deniz gibi byk su ktlelerinde meydana gelen dalga (gel-git) veyaokyanus aknts nedeniyle yer deitiren su ktlelerinin sahip olduu kinetik veya potansiyel

25


26/26

enerjinin, elektrik enerjisine dntrlmesidir. Denizve okyanuslardaki dzenli akntlarn kinetikenerjisinin, deniz tabanna yerletirilen trbnler araclyla elektrik enerjisine dntrlmesisalanr. Sahilleri gl rzgarlara maruz kalan lkelerde kullanlabilir.

Son yllarda kullanlmaya balanan dalga ve sudan enerji modelleri de alternatif enerjikaynaklarndan saylmaktadr. Denizdeki dalga akmlarndan yararlanarak gelitirilen enerjilere dalgaenerjisi, tatl ve tuzlu sularn birletii yerlere kurulan nitelerle salanan enerjiye de ozmosenerjisi ad verilmektedir.

Suyun sahip olduu enerjiye hidrolik enerji ad verilmektedir.

Sudan enerji alarak hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntren su arklar ve su trbinleri, hidrolikenerjinin temel mekanizmasn oluturmaktadr.

Akarsular bir lkenin tarmna hizmet ettii gibi, elektrik enerjisi retiminde de nemli bir rolesahiptir. Fosil (petrol, kmr)yaktlarndan istenildii kadar elektrik retebilmekte, fakat bukaynaklarn tkenen ve evreyi kirleten birer kaynak olmalar sebebiyle kstl kullanm imkanbulunmaktadr.

Bir dier alternatif enerji kayna da nkleer enerjidir. Nkleer enerji atomun ekirdeinden eldeedilen bir enerji trdr. Ar radyoaktif atomlarn bir ntronun arpmas ile daha kk atomlarablnmesi veya hafif radyoaktif atomlarn birleerek daha ar atomlar oluturmas sonucu aakan enerjinin (nkleer enerji) nkleer reaktrlerde elektrik enerjisine dntrlmesiyle ekle edilir.

Nkleer enerji: Enerji ann giderilmesini salayabilir ancak bu santrallerin kurulum maliyetininyksek olmas, nkleer atklarn doal evreye verecei olduka byk zararlar mutlaka gz nndebulundurulmaldr. Nkleer atklar zararsz hale getirme yntemleri uygulanmaldr. Nkleersantrallerin zellikle deprem tehlikesi olmayan yrelerde kurulmas gerekmektedir.

Nkleer santrallerin kontroll bir ekilde kullanlmas halinde fosil yakt rezervlerinin daha uzun sredayanmas, evre kirliliinin nlenmesi, yakt fiyatlarnn ayarlanmas ve ucuz elektrik retilmesi gibiok ynl faydalar salanacaktr.

Alternatif enerji kaynaklar kullanlarak evre kirliliinin nne geilebilir. Ayrca yakn gelecekyenilenebilir enerji kaynaklar olduundan, halen enerji ithal eder durumda olan ve dnyann bellilkelerine enerji bakmndan baml olarak varln srdren devletlerin ou kendi enerjisini kendiretir hale gelecektir. Bylece dnya genelinde gzle grlr bir siyasi ve ekonomik rahatlamasalanacaktr.

Bu konunun nemli blm MEB kimya kitabndan 1-1 alnmtr.

Younluumdan dolay tashih edemediim iin, affnza snyorum.

Mehmet TRK

26

hayatımızdaki kimya

Documents