he whakamārama - te taura whiri i te reo māori · e honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei...

24

Upload: others

Post on 06-Jul-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana
Page 2: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

2

He whakamārama

E karapoti ana ngä ringa e whä i te tohu matua. Änö nei ko ngä maihi me ngä raparapa ënei o te whare tupuna.

E tohu ana ngä ringa e whä i te tautoko me te manaakitanga ka tukuna e tëtahi ki tëtahi i roto i te whänau, i te hapü, i te iwi, i te hapori whänui anö hoki. Ka tukuna hoki taua manaakitanga ki ngä hau e whä, ki ngä manuhiri tüärangi ka tau mai ki tënei whenua.

He wähi nui tö te ringa i roto i ngä pöwhiri, i ngä mihi me ngä körero. E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga.

Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana i ngä mörehu o ngä rü whenua i Ötautahi.

Te Taura Whiri i te Reo Mäori © 2011. ISBN: 978-0-908878-23-9

Ko te taikura i waenganui pü o te tohu nei, ko te tohu ‘Arohatia te Reo’. Ko te pü o te tohu nei ko te aroha, arä ia ko te aroha mo te reo, te aroha kia poipoia te reo kia tipu.

Page 3: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

1

Kei roto

He whakamärama i

Nau mai 2

Whakahuahua 3

Manaaki Manuhiri i te marae 4

Manaaki Manuhiri i te marae – He aituä whawhati tata 5

Mihia ngä ringawera 6

Manaaki Manuhiri i te käinga 7

Manaaki Manuhiri i te pö whakangahau 8

Manaaki Manuhiri i te pö whakangahau 9

Manaaki Manuhiri Tüärangi 10

Manaaki Manuhiri Tüärangi 11

Manaaki Manuhiri Tüärangi 12

Manaaki Manuhiri Tüärangi 13

Manaaki Tamariki 14

Manaaki Tamariki 15

Manaakitanga i te Whänau 16

Manaaki Whänau – He aituä whawhati tata 17

Manaaki Taiao 18

Manaaki Taiao 19

Manaaki Kaumätua 20

He Rärangi Kupu 21

He Rauemi Reo Mäori 22

Page 4: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

2

Tënä rä koe e wherawhera nei i ngä whärangi o tënei puka.

He pukapuka whakatairanga i te reo Mäori tënei hei äwhina i te hunga kua roa e ako ana i te reo Mäori, me te hunga e ähua matatau nei ki te reo kämehameha i waiho mai ai e ngä tüpuna ki a tätou.

Ko te kaupapa o Te Wiki o Te Reo Mäori i tënei tau, ko te ‘manaakitanga’.

Katoa ngä whärangi o tënei pukapuka e hängai ana ki taua kaupapa. Ka tirohia ngä horopaki rerekë e kitea ai, e rangona ai te manaakitanga i waenganui i te tangata – ko te marae, ko te käinga, ko te pö whakangahau hoki. I te mea ka muia tätou e ngä manuhiri nö täwähi mö te whakataetae whutupöro o te ao i tënei tau, ka tirohia ëtahi ähuatanga o te manaaki manuhiri tüärangi. Ka kitea te hononga o te manaakitanga me te whanaungatanga i ngä whärangi e titiro ana ki ngä huarahi hei manaaki i te whänau, i ngä tamariki, i ngä kaumätua anö hoki. Ka whaiwähi mai hoki ëtahi körero hei whakahaumanu i te noho a te whänau i muri mai i ngä aituä whawhati tata. Hei whakakapi ake, ka tirohia ëtahi körero whakahau kia manaakihia e tätou tö tätou taiao.

E rere ana te körero, kia ora ai te reo i tënei whenua, me tupu, me puäwai, me pakari te rere o taua reo i te käinga. Ko te tümanako ka piki mai koe ki runga i te waka o te reo Mäori ki te whakatinana i tënei körero.

Manaakihia te reo i te käinga. Körerohia!

Nau mai

Tukuna te reo kia rere, kia rangona ai tōna kakara i ngā tōpito katoa o tēnei whenua

2

Page 5: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

3

WhakahuahuaAnei ëtahi kupu ärahi e Mäori ake ai te whakahua o ä tätou körero:

Ki te whai mai tëtehi kupu poto (1-2 ngä wähanga kupu) me roa te whakahua.

Ka...

Ka kite i a koe. Ka tü te ihiihi, ka tü te wanawana!

Ki te whai mai tëtehi kupu roa (3+ ngä wähanga kupu) me poto te whakahua.

Ka titiro whakarunga ki te rangi. Ka kawea te aroha ki te whänau.

Ka tau te hauküoro ki runga i te wähanga tuarua o ngä kupu nei:

titiro tatari papaki tutuki

He whakawai a) Me titiro whakamauï, me titiro whakakatau i mua i te whakawhitihanga o te rori.e) E tatari ana te ope whakaeke kia karangahia.i) Papaki ana ngä tai ki Te Reinga.o) Kua tutuki ngä mahi mö te rä nei.

Ki te whai mai tëtahi kupu i tëtahi, ä, he oro puare kei te tïmatanga o te kupu tuarua, ka rere te whakahua me te mea nei kotahi kë te kupu.

Ko te reo kia tikaKo te reo kia rere

Ko te reo kia Māori

noa iho rawa atu

Page 6: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

4

Manaaki Manuhiri i te marae

He karanga ki ngä manuhiri

“Haere mai rä ki runga i te papa nekenekehanga o ngä mätua tüpuna e, haere mai rä!”

“Mauria mai rä ngä parekawakawa o runga i a koutou, whärikihia ki runga ki te papa, kia mïhia, kia tanghia, kia poroporoakihia e... haere mai rä!”

“Huihuia mai rä ö tätou manako kia tutuki ai tä tätou e karapinepine tahi nei i te rä nei e... Haere mai rä!

He kupu mihi/whakatau ki ngä manuhiri

“Whakarauika mai ki raro i te maru o Täne-whakapiripiri e manaaki nei i a tätou i tënei rä. “ (Mehemea kei rö whare)

“Piki mai rä, kake mai rä, e ngä mata-ä-waka, e ngä waewae tapu kei waenganui i a koutou. Haere mai ki runga i te papa i takahia ai e ngä mätua, tüpuna kua nunumi ki te pö.” (Mehemea kei waho)

He tangata takahi manuhiri he marae puehu

Waiho ngā kupu ‘whakatau mai’ hei whakapuaki mā te manuhiri

Mö te hunga tauhou kitëtahi marae, he äwhinanui mehemea ka ätawhakamäramahia te kawao te marae i mua i te whakaeke, i te wä ränei o ngä whaikörero.

Page 7: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

5

Manaaki Manuhiri i te marae – He aituā whawhati tataI muri mai i te oreore a Rüaumokoi te köpü o töna whaea, ka muia ngä marae o Ötautahi, o ëtahi atu rohe anö hoki e te tangata. Ko ngä marae hei whakaruruhau mö te tini me te mano i noho käinga-kore i muri mai i ngä rü. Anei ëtahi taputapu kia whakaemihia ki töu nä marae e noho ora ai ngä iwi ka whati atu ki reira ina pä mai he kaupapa ohotata. Takatü ake!

E rua ngä paraikete würu

Ko ngä taputapu iti noa ki mua. Tangohia ngä rama i ngä takai kia taea ai te whakamahi i te wä ka

Whakapirihia te kauamo ki konei

ki te taura.

He kahuringa kirikau me ngä möwhiti kirihou

He pötae märö

He arawhata e herea ana ki te

paenga e te taura rapa

He whëru me ngä kope mate

wahine

Ngä momo taura

He kai hei whängai i te 100 tängata (përä i ngä kai

mainstay)

He taputapu taumaha (pënei i te toki, i te whakatiriwhana, me te hama taumaha

He täpörena

He tïpae whawhati tata mö ngä aituä

whawhati tata.

He ipu wai. Whakakïa ka waiho ai ki rö

käpata. Tuhia te rä i whakakïa ai

ki runga.

He päkete, kei roto ngä

taputapu iti me ngä märipi

www.civildefence.govt.nz

Page 8: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

6

Mihia ngā ringawera

E rua ngä taha o te manaakitanga. Ka manaakihia te tangata, ka mihia taua manaaki. Kei wareware, mehemea e tau ana koe i raro i te manaakitanga a te hau käinga, me tuku ngä mihi kia rere. Anei tëtahi waiata hei mihi i ngä ringawera, i titoa ai e Pänia Papa i Te Panekiretanga o Te Reo.

Kaea: He kaha nö te raupï mai, whakauwhi maiNanea ana a Tiai tä te nihowera

Mokori anö kia rere a mihii tä te wahawahawhiunga o haupa

namunamuäPura ana te kanohi o Tahuaroa

Tënei a rurangahorokukü ana te hoki ki te käinga

He kaha nö te raupï mai (hi aue hi!)

Mä te papakupu a Wïremu koe e äwhina ki te wetewete i ngä tikanga o ngä kupu kua tärarotia.

Äkona te rangi o te waiata nei i www.takatu.co.nz

Page 9: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

7

Manaaki Manuhiri i te kāinga

Ka tau mai ana he manuhiri ki tö käinga, käore nei he tino rerekëtanga i ngä tikanga manaaki i te manuhiri i te marae, arä ko te whäinga matua kia häneanea te noho a te tangata. Anei ëtahi rerenga körero hei whakapuaki mäu ki täu manuhiri.

Nōu te whare, e hoa

Māu anō koe hei oiMāu anō koe e kuhu

Kai kia ora kaua e kai kia pau He paraikete

anō?

Hei manatu ake...

äku manuhiri

ä tätou manuhiri

Page 10: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

8

Manaaki Manuhiri i te pō whakangahau

Mehemea e whakatü ana koe i tëtahi pö whakangahau, ä, he waipiro ka inumia, anei ëtahi körero hei ärahi i a koe e tau ai te noho a ö manuhiri me tö whänau i runga i te wairua uruhau. Kei apu!• Me äta inu koe mehemea nöu te whare kia pai ai tö manaaki i ö manuhiri.• Tukuna ngä tamariki ki wähi kë, äta whakaritea ränei he kaitiaki mö rätou.• Poipoia te hunga taiohi i te wä e rere ana te waipiro.• Ko te kai a te rangatira, he körero! Me hurihuri ki te whakakörero i ö manuhiri kei riro te pö i te inuinu anahe.• Whängaihia ö manuhiri ki te kai, kaua ki te maramara rïwai anahe.• Äta whakaritea tö rautaki mö te pö kia kore ai te waipiro e noho hei rangatira möu.• Whäinuihia ö manuhiri ki ëtahi inu rerekë käore he waipiro o roto.• Kia pau rä anö te inu a tëtahi, kätahi ka whakakïa te karaehe.• Kaua e whäinumia te tangata haurangi.• Whakaritea he kaituku inu. Mäna e tiaki te mauri o te hui.• Whakaritea he wä kati, ä, me ü ki taua wä.

Page 11: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

9

Manaaki Manuhiri i te pō whakangahau

E hiahia ana koe ki te whakamämä i te taha inu waipiro?Anei ëtahi kupu akiaki hei äwhina i a koe:• Mehemea käore koe i te inu, whiriwhirihia ëtahi take hätakëhi i kore ai koe e inu.• Mehemea ka inu koe, whakaritea te taumata inu ka ekea, kaua e piki ki runga ake i tërä taumata.• Me wai mäori, me wai reka ränei ia inu tuarua.• Whakamätauhia ngä inu käore e përä rawa ana te nui o te waipiro kei roto.• Rähuitia kia rua ngä rä i te wiki, neke atu ränei, hei rä kore inu waipiro.

Kia möhio mai koe, nä ALAC katoa ënei körero. Ki te hiahia koe ki te körero ki tëtehi mö ënei kaupapa,

waea atu ki 0800 787 797tirohia ränei te wähanga ‘Ease Up’ o te whärangi

www.alac.org.nz

Page 12: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

10

PUNA A

Aotearoa

Wïwï

Tonga

Känata

Hapani

PUNA B

Äketina

Ingarangi

Kotirani

Höria

Romeinia

PUNA C

Ahitereiria

Airani

Itäria

Rühia

Amerika

PUNA D

Äwherikaki te tonga

Wëra

Whïtï

Hämoa

Namïpia

Manaaki Manuhiri Tūārangi

Mai i te 9 o Mahuru ki te 23 o Whiringa-ä-nuku i tënei tau ka tü te whakataetae o te ao mö te whutupöro. Ka riro mä tätou o Aotearoa e manaaki ä tätou manuhiri tüärangi nö ngä töpito o te ao ka tau mai ki tënei whenua houkura. Tukua te reo Mäori kia rere i a koe ka tütaki ki tëtahi tauhou nö tëtahi o ngä whenua e rärangi ana ki raro iho nei. Kia kaha!

www.rugbyworldcup.com

Page 13: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

11

Manaaki Manuhiri Tūārangi

Ka täkarohia ngä këmu nui ki ngä wähi o Aotearoa kua tohua i runga i te mahere kei raro iho nei. Kia kaha tä tätou manaaki i ä tätou manuhiri tüärangi.

Kia ora!

Nau mai ki Murihiku!

Page 14: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

12

Manaaki Manuhiri Tūārangi

He Ao i Tühonoa

I titoa te waiata ‘World in Union’ i te tau 1991 hei whakatairanga i te whakataetae whutupöro o te ao. Käore e kore ka rangona anö i tënei tau. Whakamätauhia tënei whakamäoritanga ina rongo koe i te rangi.

There’s a dream I feelso rare, so real

All the world in unionThe world as one

Gathering togetherOne mind, one heart

Every creed, every colour once joined, never apart

Searching for the best in me I will find what I can be

If I win, lose or drawThere’s a winner in us all

It’s the world in unionThe world as one

As we climb to reach our destinyA new age has begun

We face high mountainsMust cross rough seas

We must take our place in history And live with dignity

Just to be the best I canSets the goal for everyman

If I win lose or drawIt’s victory for all

It’s the world in unionthe world as one

As we climb to reach our destiny A new age has begun

It’s the world in union the world as one

As we climb to reach our destiny A new age has begun

It’s the worlda world in union

A new age has begun

World In UnionHe wawata ka rongohia

he onge, pono räKo te ao i tühonoa

kotahitangaHuihui mai tätoukotahi te ngäkau

ngä iwi nö ngä töpitotühono motu-kore

E kimi nei i ngä huaka kitea taku toapai tü, pai hinga

kua tü rä, anä kua toaKo te ao i tühonoa

kotahitangaKa eke ki te karamata

He ao hou ka rewa

Tü ana maunga teiteimoana ngarungaru

Me tü tangata i te aoMe tü rangatira

Kia tü toa, kia tü mäiahei whäinga mö te katoa

pai tü, pai hingakua tü rä, anä kua toa

Ko te ao i tühonoakotahitanga

Ka eke ki te karamataHe ao hou ka rewa

Ko te ao i tühonoakotahitanga

Ka eke ki te karamataHe ao hou ka rewa

Ko te aohe ao i honoa

He ao hou ka rewa

Page 15: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

13

Manaaki Manuhiri Tūārangi

E Ihowa Atuao ngä iwi, mätou räÄta whakarongo nä

Me aroha noaKia hua ko te paikia tau tö atawhai

manaakitia maiAotearoa

Te ngaringari a te motu

Haka: Ka Mate! Ka Mate!Ka mate! Ka mate!

Ka ora! Ka ora!

Tënei te tangata pühuruhuruNäna nei i tiki mai(I) whakawhiti te räÄ upane ka upane!Ä upane ka upane! Whiti te rä! Hï!

Nä Te Rauparaha nö Ngäti Toa Rangatira.

Nä Hinewehi Mohi te ngaringari nei i waiata ki te reo Mäori anahe i te tau 1999, i te whakataetae whutupöro o te ao i Ingarangi. Nö muri mai i puta te whakatau me te tautoko a te Käwanatanga, me reorua te hari o tä tätou ngaringari, ä, e pënä ana te hari ä mohoa nei.

13

Page 16: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

14

koroheke, rüruhikoroua, kuia täne, wahine mätätahi (taitamatäne,taitamawahine)

tamaiti (tamatäne, tamawahine)

pangoreköhungahunga

Manaaki Tamariki

I ngä wä ö mua, he tokomaha kë ngä mätua o te tamaiti kotahi. Käore i riro mä te tangata kotahi, mä te tokorua ränei te pëpi e whakatupu. I ënei rä, nä te mea e noho tawhiti ana ngä whänau whäiti i ö rätou whänau whänui, kua rerekë te ähua o ngä mahi whakatupu tamariki. Mehemea kotahi anahe te matua, näwai i uaua, kätahi ka toimaha kë atu!

Matua rautia te tamaiti!

Wänangahia tënei kaupapa i te taha o ö hoa me ö whanaunga me kore ake e taea e koutou tënei tikanga te whakaora.

Ki te hë te whakatupu a ngä mätua i te tamaiti, ka örite ia ki te rätä kua takahia e te moa, käore e tötika tana tupu, käore e pakari tana tü i te ao.

Nä te moa i takahi te rätä

Page 17: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

15

Poipoia te tamaiti kia ngäkau mariu

Manaaki Tamariki

E rima ngä akoranga e tau ai te ngäkau mariu o te tamaiti: 1. tü whitia te hopo 2. mä te whakawai ka taunga 3. pai tü, pai hinga, näwai ka oti 4. whakapakarihia ngä pükenga whakariterite 5. kaua mä te waewae tütuki engari mä te upoko pakaru rä anö

Ka hikitia te wairua o te tamaiti ina mihia ia e öna mätua, e öna kaiako ränei. Kei mihi mö te mihi noa iho te take, engari me tutuki rawa tëtahi mahi, tëtahi ähuatanga ränei kätahi ka uhia ki te kupu mihi. Anei ëtahi tauira:

He rawe tō āwhina mai, e te tau!

Koia kei a koe mō te pānui pukapuka!

Kātahi te tamaiti kaha ki te tuari!

Tau ke tēnā whakaaro!

Page 18: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

16

Manaakitanga i te Whānau He oranga kei roto i te noho tahi ä-whänau i runga i te wairua manamanahau. Whakaritea he wä e körero Mäori anahe ai tö whänau i tö koutou whare.

Anei ëtahi momo mahi ngahau hei whakamätau mä koutou:

He mahi whakaari ä-tinana, käore e whakaaetia kia körero te kaiwhakaari. Mä te whänau katoa e tuhi ngä mea ka whakaarihia. He kiriata, he kai, he tangata, he aha, he aha.

Whakaritea he whakataetae ö rangaranga. Me mahi ä-röpü ki te tunu kai ähua rite ki te ö rangaranga engari ka tunua ki tö koutou whare ake.

Whakawetohia ngä rama katoa o te whare. Titoa he pakiwaitara whakamataku. Mä tëtahi e tïmata, i muri mai i te 2 mëneti ka whäia te körero e te tangata tuarua.

Tukuna tëtahi mita rerekë ki tënä, ki tënä o te whänau. Körero Mäori mö te pö katoa. Me ü ngä mema o te whänau ki ö rätou mita hou.

Anō te āhuareka o te nohonga tahitanga o ngā tēina me ngā tuākana i runga i te

whakaaro kotahi.

Hangaia mai he räkau whakapapa i runga i te pakitara o tëtahi rüma o te whare. Me wänanga i ngä ingoa o ngä tüpuna tuatoru, tuawhä, tuaaha ränei, heke mai ki ngä mokopuna.

Page 19: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

Manaaki Whānau – He aituā whawhati tata

NGÄ TAPUTAPU WHAIORA

He wai mö ngä rä e 3, neke atu ränei

He kai käore e pirau (maroke, këne) he tïwara hoki

He rama

He reo irirangi (whai pühiko, köwhiriwhiri ränei

He pühiko atu anö

He tïpae whawhati tata

Ngä rongoä whakaora

He whëru, he pëke kirihou nui hei kohi tütae

He paekanohi ärai puehu

He kai, he kope, he taputapu mä te pëpë me te köhungahunga

He kai mä ngä mökai

He kahuringa

www.getthru.govt.nz

Page 20: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

18

Manaaki Taiao

Ko Rangi e tü iho nei.Ko Papa e takoto ake nei.

Koinei te taiao o te ao Mäori.

Ka pëwhea rä tä kui mä, tä koro mä i waiho mai ai hei mahuetanga iho ki a tätou, ki te kore tätou e manaaki i te rangi, i te whenua, i te wai tai me te wai mäori?

Toitü he whenua, whatungarongaro he tangata?Ka mate käinga tahi, ka ora käinga rua?

He kura tangata e kore e rokohanga, he kura whenua e rokohanga?

E toru ngä hinonga matua a te tangata hei manaaki i te ora o te taiao. 1. Whakamahia ngä rauemi (reuse) 2. Whäia ngä tikanga tukurua (recycle) 3. Kia iti ngä para ka tukuna e koe ki roto i a Papatüänuku (reduce waste)

Page 21: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

19

Manaaki Taiao

He Tikanga Tukurua1. Haria tëtahi takawai ki te toa kawhe.2. Whakakïa täu ake ipu ki te wai mäori kia kore ai koe e hoko wai ki rö pätara kirihou.3. Tängia ngä taha e rua o te whärangi pepa kotahi.4. Tohua tö ipu para ki te kupu ‘PAPA’ hei manatu ake ka kawea atu aua para ki roto i te köpü o Papatüänuku.

5. Kohia tewai marangai ka rere mai ki te tuanui o tö whare hei wai horoi waka, whängai mära.6. Whakapotohia te wä horoi (whakahekea ki te 10 mëneti).7. Whakaritea he wiki e “para-kore” ai te whänau.8. Whakamahia ngä pëke papangarua hei whakahoki i ngä ö me ngä taonga ka hokona i te toa hokomaha.9. Tiakina te hiko i te whare.10. Whakawetohia ngä rama me ngä pürere käore e whakamahia ana.

He pëwhea te rahi o te para ka tukuna e koe ki a Papatüänuku?

Page 22: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

20

Manaaki Kaumātua

He aha täu hei äwhina i te hunga kaumätua?He tokomaha tonu ngä kaumätua Mäori e noho takitahi ana i ö rätou whare he kore nö rätou e hiahia ki te whakapörearea i ä rätou tamariki kua pakeke kë, he hiahia ränei nö rätou ki te mau tonu ki tö rätou mana motuhake.

Anei ëtahi huarahi hei whai mä ngä whänau, hei manaaki i ö rätou kaumätua:• Mehemea e noho takitahi ana, whakaritea kia whakapä atu tëtahi o te whänau ki a ia ia rä, ia rä ki te körerorero.• Rapua he huihuinga kaumätua hei haere mäna.• Mehemea käore e taea e ia te taraiwa, whakaritea he kaihautü waka hei hari i a ia ki te taone ia wiki, ki ëtahi hui ränei.• Whakapä atu ki ngä whakahaere hauora ä-iwi me kore ake e wätea mai ëtahi huarahi äwhina i reira (Hei tauira: He rawe te hötaka kaumätua a Türanga Health. Ia marama ka tïkina ngä kaumätua i ö rätou käinga, ka whakahuia ki tëtahi marae o te rohe kia whakamätauria ngä ähuatanga hauora, kia kai tahi, kia körero tahi, kia noho tahi i runga i te whanaungatanga.• Kia manawanui!

Page 23: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

21

He Rārangi Kupu aituä whawhati tatahäneaneahauküorohinongahopokahuringa kirikaukaituku inukarapinepinekauamokei apu

köhungahungakope mate wahinekorohekemanamanahaumanatumanawanuingäkau mariungaringariöö rangarangaoioro puarepaekanohi ärai puehupangorepapangaruaparapara-korepühiko

emergencycomfortablestressactivityfearleather glovesbartendergather, assemblestretchertake it easy (on the food or drink)infantsanitary padselderly mancheerfulreminderpatientoptimisticanthemsupplies (food)takeawaysfend for oneselfvoweldust maskchild, toddlerfabric, clothwastezero-wastebattery

pürererautakirüruhitaikuratakawaitärarotiatïpae whawhati tata

tïwaratuaritukuruauruhauwähanga kupuwai marangaiwhäinuwhaiorawhakapatawhakatairangawhakatiriwhanawhakawaiwhëru

appliancesstrategyelderly womanheart (of tree)thermosunderlinedemergency first aid kitcan openershare recyclehappy, contentedsyllablerain watergive drink tosurvivalancient timespromotecrowbarpracticetoilet paper

Page 24: He whakamārama - Te Taura Whiri i te Reo Māori · E honoa ana ngä ringa hei porowhita, hei whakaatu i te kaupapa o te manaakitanga. Ko ngä tae whero me te pango e whakanui ana

He Rauemi Reo Māori

He whärangi ipurangi hei äwhina i te hunga körero Mäoriwww.korero.maori.nz he whärangi mö te hunga körero Mäoriwww.maoridictionary.co.nz he papakupu ipurangi www.reotupu.co.nz he papakupu ipurangihttp://www.maorilanguage.info tirohia ngä tuhinga a Peter Keegan PhDwww.tereo.tv/ mätakihia ngä hötaka reo Mäori i runga i te höngere Te Reowww.irirangi.net whakarongo ki te reo irirangi i tö rohewww.haemata.co.nz he whärangi hoko taonga reo Mäori

Kura Reo E 5 ngä kura reo matua ka tü ia tau, ia tau ki roto i ënei rohe:Waimärama Kohitätea Ötautahi Paenga-whäwhäTe Kaokaoroa o Pätetere Paenga-whäwhäPapaiöea Höngongoi Rotorua Mahuru

Ka tü ngä kura nei i ngä hararei kura. E wätea ana ënei kura ki te hunga e möhio ana ki te whakarongo, ki te pänui, ki te tuhituhi, ki te körero hoki i te reo Mäori. He mea whakaako ngä kaupapa katoa ki te reo Mäori. Kotahi wiki te roa o ënei kura. Ki te hiahia koe kia rumakina koe ki te reo Mäori mö te wiki kotahi, ao mai, pö mai, haere ki ngä Kura Reo!