63

Herakleitos ve Varl›k Kuram›

“Ba¤lan›fllar, bütünler ve bütün olma-yanlar, bir arada duran ve ayr› duran, bir-likte söylenen ve ayr› söylenen. Her fleydenbir, bir'den her fley.”

(Herakleitos, DK. B 10)

‹lkça¤ felsefesi, felsefe tarihinin bafllan-g›c› kabul edilir ve bir bak›ma “sistematikdüflüncenin kökeni” olarak nitelendirmekmümkündür. ‹Ö. 585 y›l›nda Miletli Thalesile bafllayan ve ‹S 529 y›l›nda Jüstinyen'inAtina'daki Platon okulunu kapat›p, bu oku-la ait filozoflar›n ‹ran'a s›¤›nmas›yla sonaeren felsefe gelene¤idir. Bir bafllang›ç ola-rak göz önüne al›nd›¤›nda, Yunan felsefesi-nin oluflumundan önceki dönemde M›s›r veMezopotamya uygarl›klar›ndaki ritüel dü-flüncelerin varl›¤› yads›namaz. Ancak, M›-s›r ve Mezopotamya uygarl›klar›ndaki dü-flünsel faaliyetlerden farkl› olarak Yunanfelsefesi, mitolojik, teolojik ve kozmogo-nik ö¤eleri aflan özelliklere sahip olmufl vedünya hakk›nda sistemli, tutarl› ve bütün-selli¤i olan fikirler ortaya koyan filozoflaryetifltirmifltir. Bugün, Yunan felsefesineiliflkin bildiklerimizin önemli bir k›sm›nakaynak olarak gösterilen ilk büyük felsefetarihçisi Aristoteles de felsefenin bafllang›-c› olarak Thales'i kabul etmektedir. ‹lkça¤felsefesi tarihini inceledi¤imizde, bu gele-ne¤in kendi içinde üç bölüme ayr›ld›¤›n›görmekteyiz: Helen, Helenistik ve Romadönemleri. Yaz›m›zda, bu üç dönemden bi-

rincisiyle ilgiliolan “Sokrates Ön-cesi” döneme aitbir filozof, Herak-leitos ve ö¤retisikonu edinilmifltir.

Herakleitos’unDo¤a Üzerine1 adl›eserinden günümüze ulaflan 126 fragman,ça¤dafllar› olan filozoflara nispeten onunfragmanlar› hakk›nda çok daha fazla bilgiedinmemizi sa¤lamaktad›r.2 Buna ra¤menHerakleitos’un ö¤retilerini anlamaya çal›-fl›rken karfl›m›za önemli güçlükler ç›k›yor.Fragmanlar›n al›nt›land›¤› doksografiyi3

inceledi¤imizde, bilge filozofa ait eseringünümüze ulaflmamas›n›n bir sonucu ola-rak kaynaklar›m›z›n ilerleyen dönemdeHerakleitos’u yorumlayan Platoncular,Aristotelesçiler ve a¤›rl›kl› olarak Stoac›laroldu¤unu görüyoruz.4 Bu yüzden bugün bi-linen Herakleitos felsefesi, kaç›n›lmaz ola-rak onu al›nt›layan kiflilerin aktard›¤› bi-çimde flekilleniyor ve kaynak gösterilenmetinlerdeki fragmanlar›n ve yorumlama-lar›n hangilerinin Herakleitos’a, hangileri-nin al›nt›layan kiflilere ait oldu¤unu anla-mak da güçlefliyor. Nitekim Hermann Dielseserinde Herakleitos’a ait 126 fragmandanbahsederken, bunlar›n d›fl›nda filozofa aitolmayan sahte fragmanlar›n da bulundu¤u-nu belirtmektedir.

Cem Mert Dall›cmertdalli@gmail.com

1 Kitapla ilgili bilgiler tart›flmal›d›r ve kesinlik tafl›mamaktad›r. Kitab›n ad›n›n aksine Herakleitos bir do¤a fi-zofu de¤ildir ve kitap do¤a üzerine yaz›lmam›flt›r. Ayr›ca kitaba flu isimlerle de göndermeler mevcuttur:Gnomon Ethon (Ahlak Klavuzu), Peri Politeias (Siyaset Üzerine)

2 H. Diels’in “Die Fragmente der Vorsokratiker” adl› eseri Presokratik döneme ait fragmanlar›n topland›¤› enönemli kaynakt›r.

3 Sözlü olarak aktar›lm›fl ya da yaz›l› olarak kalm›fl olan fragmanlar›n derlenmesinden oluflan eserler.4 Stoa okulu Helenistik dönemde Elea’l› Zenon taraf›ndan kurulmufl ve Stoac›lar Herakleitos’un ö¤retilerinden

önemli ölçüde etkilenmifltir.

istanbul erkek lisesi dergi 5/30/10 11:55 PM Page 63

Ancak, onun düflüncesini anlamaya çal›-fl›rken karfl›laflt›¤›m›z güçlükler bununla s›-n›rl› de¤ildir. Herakleitos’un kelime oyun-lar›yla dolu üslubu onun “karanl›k” olarakadland›r›lmas›na neden olmufltur. Günü-müzde kendisine ait olarak bildi¤imiz frag-manlar aras›nda bir ba¤ kurmak oldukçazordur ve bunlar birbirinden ba¤›ms›z fark-l› düflünceler içermektedirler. Bu durumabir de fragmanlarda kullan›lan ba¤laçlar›namac›n›n belirsizli¤i de eklenince, frag-manlar›n›n yorumlan›fl› da birkaç farkl› fle-kilde olabilmektedir.5 “ho Skoteinós” (ka-ranl›k) olarak an›lan bilge filozofu anlama-n›n güçlü¤ü, Yunan ozan› Skythínos tara-f›ndan da flöyle bir tafllamayla dile getiril-mifl:

“Herakleitos'um ben! Niçin beni orayaburaya çekifltiriyorsunuz ey cahiller!

Sizler için u¤raflmad›m ki bunca, sözümanlayana,

Bir kifli gözümde bin kifli, metelik ver-mem kalabal›¤a!

Bunu bilir, bunu söylerim, ah, Persepho-ne’n›n huzurunda da!”(3)

Yine onun karmafl›k dilini anlatan birbaflka hikaye de flöyle:

Herakleitos’un bir kitab›n›n kopyas›n›,Euripides Sokrates’e verir ve bu kitap içinne düflündü¤ünü sorar. Sonra o yan›t verir:“Anlad›klar›m çok güzel fleyler; ama san›-r›m anlamad›klar›m da bir o kadar güzel –bence dibine varmak için bir dalg›ç gerek-li.” (Diogenes Laertius, Filozoflar›n Ya-flamlar› II) (2)

Herakleitos, toplumun her kesimine hi-tap etme kayg›s› tafl›mamaktad›r; aksine y›-¤›nlar› küçümsemektedir. Bilgelik ve çokbilmek aras›ndaki fark onun için büyükönem tafl›r. ‹flte onun bu görüflünü dile ge-tirdi¤i fragmanlardan baz›lar›:

“Çok fley bilmek, akl› e¤itmez; e¤itseydiHesiodos, Pythagoras, Ksenophanes veHekaitos’u e¤itirdi.” (DK. B 40) (3)

“Bana göre, bir insan çok iyiyse bin ki-flidir.” (DK. B 49) (3)

Herakleitos’un genifl topluluklara hitapetmek yerine logos’u anlayabilen seçkinbir s›n›fa sesleniflinin nedenini ve onun dü-flüncelerini anlamak için filozofun yaflam›ve kiflili¤i hakk›nda bilgi sahibi olmam›zgerekir. Herakleitos’un hayat› hakk›nda,fragmanlar› bir kenara b›rak›l›rsa neredey-se hiçbir fley kesin de¤ildir ve oldukça tar-t›flmal›d›r. ‹Ö 540-480 y›llar› aras›nda ya-flad›¤› tahmin edilen filozof Efes (Milet)kentinin yerlisidir. fiehrin önde gelen aile-lerinden birine mensup olan Herakleitos,yönetimde söz sahibi olma s›ras› kendisinegeldi¤inde küçük kardefli lehine haklar›n-dan feragat etmifltir. Pers iflgali alt›nda bu-lunan Efes’in siyasi yap›s›ndan memnuni-yetsizli¤i, bu reddetmenin bafll›ca nedenle-rinden biridir. Perslerin ‹onya’y› egemenli-¤i alt›na almas›yla beraber halk daha fazlaözgürlü¤e sahip olur ve kendi yöneticileri-ni seçme flans›n› yakalar. Perslerle iflbirli¤iyaparak zenginleflen tüccarlar aristokratlar-la k›yas›ya bir mücadeleye girerler; kaza-nan tüccarlar ve halk olur. Herakleitos aris-tokratlara ait bir yönetimi desteklemektedirve yeni düzene fliddetle karfl› ç›kar. Bu dö-nemde kendisinden yasalar haz›rlanmas›istedi¤inde, flehir kötü bir anayasayla yöne-tilmesine ra¤men teklifi reddetmifltir.6 Hak-k›ndaki anekdotlar ve fragmanlar›ndan da“bilmece adam” Herakleitos’un görüflleriniaç›klar nitelikte. Anekdotlardan biri flu fle-kildedir: Artemis Tap›na¤›’na çekildi¤indeçocuklarla birlikte zar atmaya bafllar ve ya-n›na gelen halka döner ve sorar: “Niye öy-le gözlerinizi dikip bak›yorsunuz? Bu oyun

64

5 Fragmanlar› Türkçe olarak yorumlayan Cengiz Çakmak’›n fragmanlar hakk›ndaki yorumlar›n› inceledi¤i-mizde bu durumu daha net bir flekilde görebilmekteyiz. (bkz. 1. Fragman›n yorumlan›fl›.)

6 Yunan sitelerinde yönetim ad›na kanunlar haz›rlamak bilginlerin temel görevlerinden biridir.

istanbul erkek lisesi dergi 5/30/10 11:55 PM Page 64

sizinle politika oynamaktan daha iyi de¤ilmi?” (2)

Efes’in siyasal durumunu flu flekildeelefltirir:

“Ephesoslular size yak›flan kendinizi as-man›z ve kenti çocuklara b›rakman›zd›r.Siz, içinizdeki en de¤erli adam olan Her-modoros’u “aram›zda de¤erli bir insan bu-lunmas›n, de¤erliyse de gitsin baflka yer-lerde, baflka insanlar›n yan›nda olsun.”Diyerek kentten sürdünüz.”7 (DK. B 121) (3)

Zenginleflen tüccarlar› elefltirdi¤i birfragmanda da flöyle der:

“Eksik olmas›n zenginli¤iniz Ephesoslu-lar! Olmas›n ki, alçakl›¤›n›z belli olsun.”(DK. B 125) (3)

Herakleitos’un yönetim haklar›ndan fe-ragat etmesinin alt›nda yatan bir baflka ne-den de Milet halk›n›n geneline hakim olandinsel tasavvurlara karfl› ç›k›fl›d›r. Dönemi-nin din anlay›fl›n› do¤ru bulmaz, sert bir fle-kilde elefltirir ve tap›nma biçimlerindenhoflnut de¤ildir. Fragmanlar›nda da onunbu duruma karfl› duydu¤u nefreti aç›kçagörebiliriz:

“Kana bulanarak ar›nd›rmaya çal›fl›-yorlar kendilerini, çamura batm›fl birininkendini çamurlu bir suyla y›kamas› gibi.Çamurla temizlenen birine herkes deli der.Karfl›lar›ndaki tanr› heykellerine yakar›-yorlar, konuflur gibi duvarlar›yla evlerin.Ne tanr›lar ne de kahramanlar hakk›ndabir fley bildikleri var.” (DK. B 5) (3)

“Bu dinsel yürüyüfl alay› ve söylenenutanç dolu ilahi Dionysos8 ad›na düzenlen-memifl olsayd›, insanlar çok edepsizce dav-ranm›fl say›lacaklard›. Ama u¤runa kendi-lerinden geçtikleri onurlar›na Leneia9 bay-ram›n› kutlad›klar› Dionysos, Hades’in ta

kendisi! ” (DK. B 15) (3)‹çinde yaflad›¤› ça¤›n ahlaki ve dini gö-

rüfllerini düzeltmeye çal›flan Herakleitos,93. fragmanda da Delphoi tanr›s›na gön-dermelerde bulunmufltur. Bu kahinimsisözleri ona bir peygamber havas› vermek-tedir. Bulundu¤u dönem içerisinde böylesibir üslup yayg›n olmakla beraber, Heraklei-tos ça¤›n›n bilginleri aras›nda dine karfl› il-gisi en çok olanlardan biridir.

“Delphoi’deki tanr›n›n10 kehaneti neaç›kl›yor ne de gizliyor, sadece iflaret edi-yor.” (DK. B 93) (3)

Herakleitos’un elefltirisi sadece halkayönelik de¤ildir, ayn› zamanda kendindenönceki Yunan bilginlerine ve filozoflar›nada elefltirel göndermeler yapar:

“Homeros’u yar›flmalardan kovmal› vesopalamal›, ayn› flekilde Arkhilokhos11’uda.” (DK. B 42) (3)

65

7 Hermodoros, Herakleitos’un de¤er verdi¤i bir dostu ve aristokratt›r.8 fiarap ve ba¤bozumu tanr›s›. 9 Dionysos ad›na kutlanan do¤an›n gücünü ve bereketini temsil eden bayram.

10 Burada bahsedilen tanr› Apollon’dur.11 M.Ö. 7. yüzy›lda yaflam›fl bir flairdir. Herakleitos herhangi bir mevzuda flairlere dan›fl›lmas›n› uygun görmez.

istanbul erkek lisesi dergi 5/30/10 11:55 PM Page 65

“Phytagoras, yalanc›lar›n piridir.”(DK. B 81) (3)

Birçok bilgini ve filozofu sertçe elefltirenHerakleitos’un herhangi birinin ö¤rencisiolmad›¤› görüflü hakimdir, ancak baz› kay-naklarda12 onun Ksenophanes’in ö¤rencisioldu¤u iddia edilmifltir. Ne var ki, Ksenop-hanes’in Herakleitos’un hocas› olmufl ol-mas› mümkün de¤ildir; çünkü o Heraklei-tos do¤madan ya da çok küçükken ‹tal-ya’ya göç etmifltir.(3) Ancak flu kesindir ki,Herakleitos felsefesi Pythagoras ve Kse-nophanes gibi filozoflardan etkilenmifltir.

Herakleitos’un etkilediklerinden söz et-mek gerekirse Hegel, Nietzsche ve Goethegibi isimler say›labilir. Nietzsche ise buisimler aras›nda ön plana ç›kmaktad›r.“Ben bu kulaklara göre a¤›z de¤ilim.” di-yen Nietzsche de y›¤›nlara karfl› olan tavr›ve döneminin din anlay›fl›na yapt›¤› eleflti-ri ile Herakleitos’a benzerlik göstermekte-dir. Nitekim kendisi de Herakleitos hakk›n-da flöyle demektedir:

“Bir tek Herakleitos üzerinde kuflkumvar; zaten onun yak›n›nda kendimi her yer-den daha s›cak, daha rahat duymuflumdurhep. Yok oluflun, yok ediflin olumlanmas›–ki Dionysosca bir felsefenin can al›c› nok-tas›d›r–, karfl›tl›klara, savafla ve "varl›k"kavram›n› kökünden yads›yarak olufla evet

deyifl: fiimdiye dekdüflünülenler için-de bana en yak›nolarak bunlar› bu-luyorum flüphesiz."Bengi dönüfl" ö¤-retisi, yani s›n›r ta-n›madan, sonsuzadek herfleyin dur-madan yok olupyeniden do¤mas›,

Zerdüflt'ün bu ö¤retisi daha o zamandanHerakleitosça da ö¤retilmifl olabilirdi.” (5)

Herakleitos’un ölümünden k›sa bir süreönce Efes’ten ayr›ld›¤› ve ‹Ö. 480 y›l›ndaöldü¤ü söylenmektedir. Ölüm nedeni kesinolarak bilinmese de, baz› kaynaklarda vü-cudunun su toplayarak fliflmesi sonucundaöldü¤ü belirtilmifltir.

VARLIK KURAMI

Herakleitos, eserinde kulland›¤› üslu-bundaki farkl›l›k ve döneminin toplumsalyap›s›na yöneltti¤i elefltirisiyle presokratik-ler aras›nda ayr› bir yere sahiptir. AncakHerakleitos’un kendine özgü bu yap›s›bahsettiklerimizle s›n›rl› de¤ildir; çal›flma-lar› ve felsefesi de onu döneminin di¤er dü-flünürlerinden önemli ölçüde ay›r›r. Kendi-sine kadar olan Yunan düflünürleri felsefed›fl›nda çeflitli bilim dallar›nda çal›flmalaryapmalar›na ra¤men Herakleitos gelene¤ind›fl›na ç›karak çal›flmalar›n› evrenin yap›s›,ruh ve varl›k ile s›n›rl› tutmufltur. AncakHerakleitos bu konulardaki düflünceleri vekuramlar›yla adeta 盤›r açm›fl; z›tlar›n bir-li¤i temas› üzerinde flekillenen varl›k kura-m› onu kendinden önceki filozoflardanfarkl› k›lan en önemli etmen olmufltur. Gö-rünüflte birbirinden ba¤›ms›z, hatta birbir-leriyle çat›flma halinde bulunan fleyleringerçekte bir olduklar›, bir birlik teflkil ettik-leri, öte yandan bu birli¤in kendisinin deayn› zamanda bir çokluk oldu¤udur. O hal-de bilgelik, çok fley bilmek, say›s›z fley bil-mek de¤ildir; bu birbirleriyle kavga için-deymifl gibi görünen z›tlar›n çoklu¤u alt›n-da gizlenen birli¤i görmektir. (1)13

Herakleitos’tan önceki Milet gelene¤inebakt›¤›m›zda Thales, Anaksimenes veAnaksimandros gibi düflünürler töz olaraksonsuz14 bir nesneyi iflaret etmifllerdir.

66

12 Diogenes Laertios ve ‹skenderiyeli Sotion.13 a.g.e s.18714 S›n›rl› miktarda olmayan ve tükenmeyecek kadar çok olan anlam›nda kullan›lm›flt›r.

istanbul erkek lisesi dergi 5/30/10 11:55 PM Page 66

Thales töz olarak suyu, Anaksimenes isehavay› iflaret etmifltir. Anaksimandros isetözü aperion15 olarak tan›mlam›flt›r. Farkl›maddeleri töz olarak kabul etseler de üçüde benzer teoriler üzerinden varl›¤› aç›kla-maya u¤raflm›fllard›r.

Herakleitos ise töz olarak bir nesnedenziyade bir oluflu, hareketi kabul etmifltir, kiona göre töz atefltir. Sürekli bir de¤iflim ol-du¤unu kabul eden Herakleitos’un atefli tözolarak kabullenmesinde onu bir nevi katali-zör gibi görmesidir. Bir nesneyi yakt›¤›n›z-da o fley de¤iflir, tepkimeler gerçekleflir an-cak alev sabit olarak kal›r. De¤iflimi mey-dana getiren atefltir ve sonras›nda da kendiözünü korur, niceli¤i ve miktar› de¤iflmez.

“Bütünün kendisi olan bu kosmos’u16 nebir Tanr›, ne de bir insan meydana getir-mifltir. O, daima belirli ölçülere göre ya-nan, belli ölçülere göre sönen ezeli ve ebe-di atefltir.” (DK. B 30) (3)

“Atefl gelecek ve her fleyi mahkum ede-cek.” (DK B 66) (3)

“Her fley ateflle takas olur, atefl de herfleyle; t›pk› alt›n ile mallar›n ve mallar ilealt›n›n takas edilmesi gibi.” [DK. B 90] [3]

Son fragmanda dikkat edilmesi gerekenen önemli fley, Herakleitos’un ateflin de dö-nüfltü¤ünü düflünmesidir. Yanma sonras›n-da her fleyin yanarak atefle dönüfltü¤ünügözlemleyen Herakleitos, bu sürecin ters-ten de tekrarlayabilece¤ine iflaret etmifltir.

Töz olarak atefli kabul eden Herakleitos,z›tlar›n birli¤ini ve varl›¤›n z›tl›klar üzerinekuruldu¤unu savunmaktad›r. Z›tlar aras›n-daki mücadele beraberinde uyum getirir veevreni oluflturur. Herakleitos’a göre do¤a-daki savafl beraberinde iyi fleyler getirir.Z›tl›klar birbirlerini dengeler ve do¤an›ndüzeni karfl›t olan kuvvetlerle sa¤lan›r.

"Karfl›t olan fleyler bir araya gelir ve uz-laflmaz olanlardan en güzel uyum do¤ar.Her fley çat›flma sonucunda meydana ge-lir." (DK. B 8) (3)

“Savafl her fleyin babas› ve kral›d›r. Ki-mini tanr›, kimini insan olarak ortaya ç›ka-r›r; kimini köle, kimini özgür k›lar.” (DK.B 53) (3)

“Ölümsüzler ölümlü, ölümlüler ölüm-süz. Biri di¤erinin ölümünü yaflar, di¤eride ötekinin yaflam›n› ölür.” [DK B 62] [3]

“Savafl›n her fleyde ortak ve adaletin ça-t›flma oldu¤u ve her fleyin zorunluluk sonu-cu meydana geldi¤i bilinmelidir.” (DK. B80) (3)

“Çemberin çevresinde bafllang›ç ve sonortakt›r.” (DK. B 103) (3)

Herakleitos z›t unsurlar›n gereklili¤iniyay örne¤i ile kan›tlamaya çal›fl›r:

“Uzlaflmaz fleylerin kendi aralar›ndanas›l uzlaflt›¤›n› anlamazlar. Karfl›t dönüfl-lerin uyumu; yay ve lirdeki gibi.” (DK B51) (3)

Yay›n fiziksel yap›s›, Herakleitos’un an-latmak istedi¤i z›t kuvvetlerin çat›flmas›n›içeren iyi bir örnektir. ‹çeriye ve d›flar›yaçeken iki gücün yaratt›¤› gerilim muhteflembir uyumdur.

Herakleitos’un öne sürdü¤ü kuramlar-dan biri de do¤an›n diyalekti¤idir. Sürekliolarak de¤iflen atefli varl›klar› meydana ge-tiren fley olarak gören Herakleitos do¤adasürekli olarak de¤iflen bir düzenin varl›¤›nainan›r. Do¤ada sürekli olarak bir de¤iflimve ak›fl vard›r. Herakleitos’un oldukça ünlüolan nehir fragmanlar› onun bu ö¤retisiniözetliyor:

“Ayn› ›rmaklara girenlerin üzerindenfarkl› sular akar; ruhlar nemli olandan bu-harlafl›rlar.” (DK B 12)17 (3)

67

15 Somut olarak belirlenemeyen ve s›n›rl› miktarda olmayan madde16 Düzen, güzel yap› ve düzene koyma17 Cengiz Çakmak, bu fragman için yapt›¤› yorumda flöyle demifltir: “Irmak fragmanlar› içerisinde Herakleitos’a

ait olan yaln›zca bu fragmand›r ve di¤er fragmanlar (49a ve 91) da bundan türetilmifltir.

istanbul erkek lisesi dergi 5/30/10 11:55 PM Page 67

“Ayn› ›rmaklara gireriz ve girmeyiz. Bi-ziz ve biz de¤iliz.” (DK B 49a) (3)

“Ayn› ›rma¤a iki kez girilmez.” (DK B91) (3)

Herakleitos, olufl ve de¤iflmeden bahse-derken bunlar›n belirli bir kural etraf›ndagerçekleflti¤ini söyler. Herakleitos’un bukonuda kabul etti¤i temel iki etmen vard›r.Ona göre, tözün miktar› hiçbir zaman de-¤iflmez ve sürekli bir döngü içerisindedir;sadece farkl› flekiller al›r. De¤iflimi belirle-yen esas etmen ise logos’tur. Logos de¤ifl-menin mant›¤›, de¤iflimin kurallar›n› belir-leyen yasad›r. Herakleitos’un kulland›¤› lo-gos kelimesinin Türkçe karfl›l›¤›n› bulmakise oldukça zordur; bu terim de Heraklei-tos’un bilmece olarak kalan ve tart›fl›lmayadevam sözlerinden biridir. Düflünürün ese-rine girifl yaz›s› olarak yazm›fl oldu¤u tah-min edilen fragmanda da, Herakleitos lo-gos’tan bahseder:

“Bu her zaman mevcut olan logos'u in-sanlar yaln›zca iflitmeden önce de¤il, iflit-tikten sonra da anlam›yorlar. Her fley bulogos'a göre olup bitti¤i ve ben her fleyi do-¤as›na göre ay›rt etti¤im ve nas›l oldu¤unubildirip aç›klad›¤›m halde, söylediklerimleve yapt›klar›mla karfl›laflt›klar›nda acemi

gibi davran›yorlar. Uykudayken ne yapt›¤›-n› unutan di¤er insanlar gibi bunlar dauyan›kken ne yapt›klar›n›n fark›nda de¤il-ler.” (DK B 1) (3)

Herakleitos’un fragmanlar›nda ele ald›¤›bir di¤er felsefi görüfl de göreliliktir. Ev-rende gördü¤ümüz fleylerin asl›nda mutlakanlamlar tafl›mad›¤›n› ve göreli oldu¤unusavunur. ‹yinin ve kötünün kesin anlamlariçermedi¤ini, bireyin kendine ayk›r› olan›kötü olarak tan›mlad›¤›n› ifade eder ve iyi-li¤in varolmas› için kötünün gereklili¤inedikkat çeker. Herakleitos, hastal›k olmadansa¤l›¤›n, bilgelik olmadan cehaletin anlam-s›zlaflaca¤›n› düflünür:

“Hastal›k, sa¤l›¤› iyi ve hofl k›lar; açl›ktoklu¤u, yorgunluk dinlenmeyi.” (DK B111) (3)

“Deniz hem en saf, hem de en kirli su-dur. Bal›klar için içilebilir ve can verici;insanlar için içilemez ve öldürücü.” (DK B61)

Anlafl›lmas› güç üslubu, ilginç yaflamöyküsü ve felsefi görüflleriyle Herakleitosilkça¤ felsefesinin en önemli isimlerindenbiridir ve “Kendimi keflfettim” diyen filo-zofun anlatmak istedikleri insanl›k için ha-la büyük önem tafl›maktad›r.

68

Kaynakça

1. Arslan, Ahmet, ‹lkça¤ Felsefe Tarihi 1, Bilgi Üni-versitesi Yay›nlar›, 2006

2. Barnes, Jonathan, Çev. Hüsen Portakal, SokratesÖncesi Yunan Felsefesi, Cem Yay›nlar›, 2004

3. Çakmak, Cengiz, Fragmanlar-Herakleitos, Kabalc›Yay›nlar›, 2005

4. Fink, Eugen, Heidegger, Martin, Çev: ‹brahim

Görener, Heraclitus Üzerine Dersler, Kesit Yay›n-lar›, 2006

5. Nietzsche, Friedrich Wilhelm, Tragedyan›n Do-¤uflu, ‹thaki Yay›nlar›, 2005

6. Rifat, Samih, Herakleitos Bir Kapal› Söz Ustas›ylaBuluflma Denemesi, YKY, 2003

7. Timuçin, Afflar, Felsefe Sözlü¤ü, Bulut Yay›nlar›,2004

istanbul erkek lisesi dergi 5/30/10 11:55 PM Page 68