hilal ve yildiz

7/27/2019 Hilal Ve Yildiz

1/151


2/151

NDEKLER

Trke Baskya nsz 11Meze 15

1. Trkiye Ryas 23Meze 49

2. Kahraman 55Meze 75

3. ibadete ar 81Meze 111

4. Hayaletler 117

Meze 1375. Krt Bilmecesi 143Meze 177

6. Ykselen zgrlk 185Meze 203

7. Koruyucular 209Meze 227

8. Depremde lmek 233Meze 247

9. Ege afa 253Meze 273

10. dl 279Meze 297


3/151

BASKIYANSZ

D haberler muhabirlii kariyerim srasnda drt ktaya yaylm 50'den fazlalkeyi tandm. Bunlarn arasnda en byleyici olan Trkiye'dir. Hayallerden ye eitlietkilerden oluan bir kaleydoskop gibidir, ayn zamanda hem delirtir hem de batankarr.

1995 ylnda New York Times'in ilk brosunu amak zere istanbul'a geldim.Bundan sonraki drt yl boyunca, lkenin hemen hemen her yerini gezdim. Amerikallarn,Trklerin nasl yaadn, neye inandn ve umutlarn anlamasna katkdabulunacan umduum makaleler yazdm.

Ancak gncel habercilik muhabirin grdklerinin ve rendiklerinin tmnyazmasna her zaman imkan tanmaz. Bu kitap, olaylara bir bak as salama ve

deneyimlerimi, gazete haberciliinden daha ahenkli, bir ekilde biraraya getirmeabasdr. Ayn zamanda, Trkiye'nin deiik yzlerini gsteren, benim de iinde yeraldm baz hikyelerin de anlatlma abasdr.

Yllarca d basnda yer alan Trkiye haberleri dzensiz ve gvenilmezdi. Budurum deimeye baladnda Trkiye'de deimeye balad. Baz eski alkanlklaryok edememekle beraber, istikrarl bir biimde, ekonomik ve politik olduu kadarpsikolojik olarak da daha modern hale gelmektedir.

Ayn zamanda, bazlar Trkiye'nin dnya ilerinde daha fazla rol stlenmesiniistemektedirler. Dnyann Trkiye'ye her zamankinden daha ok ihtiyac vardr nkdnyann laik demokrasi ile ynetilen-bir Mslman lke modeline ihtiyac vardr. EerTrkiye bu amaca ulaabilirse dnya zgrlnn byk bir gc haline gelecektir.Eer ulaamazsa soylu bir rya gerekleememi olacaktr.

Bu kitapta Trklerin kendilerini ifade etmelerini salamaya altm. Bazgrlere daha yaknsam ve bazlarna da karysam bunun sebebi Trabzon, Kars veDiyarbakr'dan Ankara, istanbul ve Edirne'ye kadar birok yerde karlatm vekonutuum binlerce insandan duyduklarmdr. Hill ve Yldz, onlarn kitabdr.

Bu kitap politik sorunlarla ilgilenmektedir nk Trkler kendi aralarnda younbir biimde bu sorunlar tartmaktadrlar. Fakat politik bir kitaptan daha fazlasolmasn da mit ediyorum. Bu, Trkiye'yle, onun tarihsel ve kltrel zenginliiyle vegelecee bakyla bir yzlemedir. Bu kitap basite bir lke hakknda deil, bir insann olke iin duyduklaryla ilgilidir.

Birok Trk hayal krkl ierisindedir nk lkeleri dev kaynaklarna ramenpotansiyelini gerekletirememitir. Doal olarak, bunun sebeplerini ve deiim iinneler yaplmas gerektiini tartmaktadrlar. Bu deiim iin reete vermek biryabancnn ii deil. Ancak bu kitap, Trklerin son derece nemli olan bu tartmaytabular olmakszn yapmak istedii inancna dayanmaktadr. lkelerinin naslgeliecei konusunda deiik grlere sahipler ve bu grleri aka, drstetartmak istiyorlar.

12

Bu kitap esas olarak Trkiye dnda yaayan, ne Trkiye'nin byk baarlarn


4/151

ne de gelecee ilikin umutlarn bilen insanlar iin yazld. Trkler iin de bir deertadn umuyorum. Hi deilse kendilerini anlamaya yllarn vermi bir yabancnngznden nasl grndklerini fark edeceklerdir.

Ellerini bana dostlukla uzatan, lkelerini reten ve bu kitab hazrlamamayardmc olan btn Trklerin adn saymam imknsz ve mantksz olur. Onlar, kim

olduklarm biliyorlar. Her birine teekkr ediyor, yksek demokrasi ve toplumsal adaletstandartlarn benimsemi bir Trkiye umutlarn paylayorum.

13

Bir kraliyet habercisi, efendisi Venedik Dk'nn dier Venedikli Lordl'arla toplanthalinde olduunu ve derhal kendisini grmek istediini sylemek zere Othello'yu evlilikyatandan kaldrdnda gecenin ge bir saatidir. Othello hzla saraya doru yrrken bu"en gl, ciddi ve saygdeer beyleri" byle olaand bir saatte bir araya getirecek

kadar acil ne olabileceini merak eder. Saraya ulatnda onlar kendisini beklerkenbulur. Daha sorunun ne olduunu sorma frsatn bile bulamadan Dk konuur: "CesurOthello, hemen grevlendirmek zorundayz seni Ortak dmanmz Osmanllara kar

Shakespeare'in zamannda ve sonraki yzyllarda. Avrupal .Hristiyanlar bundandaha adi bir aryla karlaamazlard. Kuaklar boyunca Hristiyanlar" daha ok sadece"Trk" diye bilinen "ortak dmanmz Osmanl"y uygarln bandaki bela olarak grd.nde gelen zelliklerinin yalanclk kontrolsz ehvet, ani hiddet ve mantksz zalimliekar dknlk olduu dn lrdyordu. ok az Avrupal islam hakkndaherhangi bir ey bilir,

15

Ama neredeyse hepsi slam, bir Hristiyan'n kutsal bildii her eye kareytanca bir hakaret olarak kabul ederdi

Araplar Kutsal Topraklar' yedinci yzylda fethetmilerdi, daha sonra iseonlarn yerini 11. yzylda Orta Asya'dan blgeye srklenen bir baka Mslmanhalk, Trkler almt. valyelik a balarken, binlerce Avrupal isa'nn doup l-d yerlerin slam'n kontrol altnda olmasndan dolay o kadar kzgnd ki, butopraklan yeniden ele geirmek iin Hal Seferleri'ne katldlar. Bu seferler, tmktada Mslmanlarn zeliklede Mslman Trklerin Tanr'nn dman olduu imajn

yaygnlatran kanl seferlerdi.lk Hal Seferi Papa II. Urban'n ars zerinde1095'te balad; iki yzyl sonra sonuncusu bittiinde Trkler halen ykseliyordu,siyasi ve dini g dengesi temelde deimemiti. Ancak bu savalar devam ettikeAvrupallar Trkleri ktln somut bir rnei olarak alglamaya baladlar.Trklerin yalnzca Hristiyanl yok etmekle kalmayp ayn zamanda HristiyanDnyas'ndaki btn erkek, kadn ve ocuklar ldrmeye ya da kle yapmayakararl olduklarna da inanlyordu. Martin Luther "Trkler Tanr'nn gazabnnhalkdr" demitir.

Eer Trkler uzaktaki bir ktlk odandan ibaret olsalard Avrupallarnkalbinde dinsiz inlilerin yaratt korkudan daha f azla bir korku yaratamazlard.Onlar hakknda dnmeyi bile bu kadar korkun yapan ey, Trk glerinin Avru-pa'nn kaplarn yumruklamakta olmasyd. Sultan Osman tarafndan kurulan veIngilizce'de Ottomans olarak bilinen en baarl Trk kabilesi I453'te Konstantinapolis


5/151

fethetti. Bylece bir zamanlar Roma imparatorluumun bakenti olan ve ondan sonrada bin yldan daha uzun bir sre boyunca Bizans imparatorluu'nun bakentliiniyapan bir Hristiyan kentinin sahipliini elde etmi oldu. Bu fetih Trkleri tm insanlktarihinin en gl kltrel olarak en etkili iki krallnn en azndan corafi mirasshaline getirdi. Yalnzca bir zamanlar

16Bizans' yneten Yunanllar deil, saysz dier Avrupal ve Ortadoulu

Hristiyan bu gerei kabul etmekte byk zorluk ekmitir. Bunlarn birou halenTrklerin "istanbul" olarak yeniden adlandrd Konstantinopolis'i dman bir halknzc ama belki de geici igali altnda grmektedir.

Bu paha biilmez dle sahip olan Osmanl Trkleri, bundan sonra kendilerineait byk bir imparatorluk kurmaya baladlar. I458'de Atina'y, I5I4'te Tebriz'i, I5I6'daam', I5I7'deKahire'yi, 1521'de Belgrad', 1522'de Rodos'u, 15341e Badat', I54I'deBuda'y, I55I'de Trablus'u ve I57I'de Kbrs' ele geirdiler. 1529'da neredeyse Viyana'yda ele geiriyorlard ve bundan sonraki bir yzyl boyunca bu kenti tehdit etmeye devam

ettiler. Mslman korsanlar Akdeniz'deki Avrupal denizcileri tutsak etmekle kalmaypitalya, ispanya, Fransa ve hatta ingiltere'deki kasabalara saldrdlar. Uzun yllar boyuncaAvrupa'y tehdit eden byk soru, Protestanln m yoksa Katolikliin mi stn geleceideil, Osmanllarn Paris'e kadar tm ktay ele geirerek Islama kazandrpkazandramayaca sorusuydu. Bunu hibir zaman yapmadlar ama bazlar iki tarafnda gsterdii barbarca zalimlik rnekleri nedeniyle dikkat eken askeri ef erlerinyaratt korkular Avrupa'nn bilincinde derin bir iz brakt.

Trkler Osmanl dnemini, etnik uyum ve kltrel eitliliin altn a olarakgrrler. Pek ok adan yledir de. Osmanl sultanlar, tebaas olan milletlereneredeyse tam dinsel zgrlk ve byk lde siyasi zerklik tanmtr. Avrupa'nnbyk bir ksm Yahudi kart sistemli hareketlerle sarslrken Osmanllar ispanya'dan

ve dier baskc uluslardan kaan binlerce Yahudi' yi kabul etmi ve onlara yalnzcabar iinde yaama deil, ayn zamanda zenginlik ve g salayan grevlere ykselmeans da tanmtr. Ancak Osmanl dnemi ayn zamanda neredeyse kesintisiz birsava dnemidir. Trkler nce Avrupa'da toprak elde etmek, sonra da bu topraklar

17

kaybetmemek iin savamtr ilk Osmanl sultannn ta giydii 1300 yl civarndansonuncusunun taht kaybettii 1922'ye kadar, alt yzyl aan dnem boyunca enuzun bar dnemi yalnzca 24 yl srmtr Avrupa'nn baz blgelerindeki yal

insanlar; ocukken eer terbiyeli olmazlarsa Trklerin gelip onlar alaca sylenerekkorkutulduklarm halen hatrlamaktadrAvrupa edebiyatnda da yzyllar boyunca Trk tehlikesine kar ciddi uyarlar

yer almtr Daha sonra ingiltere Kral I. James olan Iskoya Kral VI. James dnyay"vaftiz edilmi rk ile snnet edilmi trbanl Trkler arasnda" bir atmaya kilitlenmiolarak tasvir ettii canl bir iir yazmtr. 16. yzyldan italyan tarihi Augustino Curio"hatta kapmzda ve evlerimize girmeye hazr, bu gururlu ve bbrlenen zebani var"diye uyanda bulunmaktadr. Christopher Marlowe da Byk Timurlenk adloyununda Avrupa'nn halklar iin ayn tehlikeyi grmektedir: "ite Trkler ve Tatarlarkllarn sana doru sallyorlar/ Btn lkeni paralamak istiyorlar."

Avrupallar tarihin ak onlarn aleyhine dndkten sonra bile Osmanllarzalim gnahkrlar olarak grd. Voltaire Prusya Kral II. Frederick'e yleyazmaktadr: "Trklerden her zaman ne/ret edeceim. Ne kt barbarlar!" Jane


6/151

Austen da romanlarndan birinde "dnyaya tepeden bakan trbanl Trk" hakkndaderin dncelere dalar Karamazov Kardeler'de bir karde dierine anlatr: "Trkler,baka eylerin yan sra ocuklara ikence yapmaktan da zevk alyorlar Onlarannelerinin rahminden kesip kararak balyorlar; sonra annelerinin gz nndebebei havaya frlatarak ve sngleriyle yakalayarak bitiriyorlar Zevkin byk ksm

bunu annelerinin gz nnde yapmaktan geliyor."Batllar, Trk'n vahi ve kutsal olmayan her eyi ierdiini dndkleri uzun

dnem boyunca, ayn zamanda ona kar ok byk bir ilgi de duymulardr En canlbiimiyle bir

18

ahlakszlk yuvas ama ayn zamanda da zevk mekn olarak grlen haremdekendisini ortaya koyan tamamyla farkl bir hayat grne sahip olduu grlmektedir,ite burada Batllarn Trklere ilikin grlerinde ikilik ortaya kmaktadr; btnvahiliine karn Hristiyan dnyasna retebilecekleri bireyler olabileceinin rpertici

phesi.Bu gr, giderek daha ok Avrupalnn, istanbul'u ve Osmanl lkelerini ziyaret

etmeye balamasyla daha da yaygnlk kazand. Birou artc lde olumlugrlerle dndler. 1652'de bir Fransz seyyah "Hristiyan Dnyas'nda Trklerinbyk eytanlar; barbarlar, inansz bir halk olduuna inanan birok kii vardr amaonlar tanyanlar, onlarla konuanlar tamamen farkl bir gre sahiptir" diye yazar"Trkler; doann bize verdii, bakalarna ancak bize davranlmasn istediimiz gibidavranmamz gerektii emrini ok iyi uygulayan bir halktr"

Bir baka Fransz, filozof Jean Bodin onlarca yl sonra kendi insanlarna Trksultannn "kimseye yasak koymadn, tam aksine herkesin kendi vicdannn emrettii

gibi yaamasna izin verdiini" sylemek zere yurduna geri dner. "Daha da tesi,Peru'daki saraynda bile drt farkl dinin; Yahudiliin, hem Roma hem de Yunanritellerine gre Hristiyanln ve Islmn uygulanmasna izin vermektedir."

Trk yaam hakknda yazanlar arasnda belki de en kavrayl olan, 1716'dakocas Osmanl sarayna ingiliz bykelisi olarak atanan Lady Mary WortleyMontagu'dr Lady Montagu kendisini "yeni dnya"sma kaptrd, izlenimlerini I763'teingiltere'de yaymlanan ve bugn hla okunan bir dizi nkteli ve konuya nfuz edmmektupta anlatt.

Bir mektubunun sonunda "Gryorsunuz ki beyefendi, bu insanlar onlargsterdiimiz kadar kaba deiller" diye yazar. "Onlarn ihtiam bizimkilerden farkl vebelki de daha iyi. Hatta onlarn yaama ilikin daha doru bir kavraylar olduuna

19

neredeyse inanyorum; onlar yaam mzik, baheler, arap ve mutfak zevki iletketirken biz siyaset planlan ile veya hibir zaman renemeyeceimiz ya darensek bile insanlar bizim kadar deer vermeye ikna edemeyeceimiz bilimlerialarak beyinlerimize ikence yapyoruz... Bana glmenizi de gze alarak, btncehaletiyle zengin bir Efendi olmay, btn bilgisiyle Sir Isaac Newton olmayatercih ettiimi ilan ediyorum."

Lady Mary'nin mektuplarndan etkilenenler arasnda, onlar okuduktan sonra

haremi saf ve coku veren gzelliin barna olarak gsteren ok parlak resimleryapan Fransz ressam Ingres de vardr. Ksa bir sre sonra Mozart, ierii genel


7/151

kabul gren basmakalp grlere ayn derecede aykr olan Saraydan KzKarma operasn yazd. Heyecann dorua ulat sahnede, Trk sultanAvrupallar tarafndan byk lde ktye kullanlmasna ramen scak ve iyihuylu olarak izilmitir.

majlardaki bu karklk tm 19. yzyl boyunca srmtr. Lord Byron'nYunanllarn bamszl iin Yunanistan'da Osmanl glerine kar savarkenromantik bir ekilde lmesi, zellikle Trklerin bu sava srasnda katliamlargerekletirdii haberlerinin de etkisiyle, tm Avrupa'da yeni bir Trk-kartdalgann balamasna neden oldu. Ancak Byron'n lmnden yalnzca be ylsonra, gelecekteki ingiliz babakan Benjamin Disraeli istanbul'u Trkleri dnyazerindeki en uygar ulus gsterecek terimlerle betimleyebiliyordu.

Disraeli lkesindeki bir arkadana "Trkler hakkndaki nyarglarmnTrkiye'deki ikametim srasnda byk lde dorulandn itiraf etmekzorundaym" diye yazmaktadr. "Bu insanlarn doal olarak bir ekilde uyuuk ve

melankolik olan yaam benim zevklerimle byk lde uyuuyor ve sizin debundan nefret edeceinizi sanmyorum. Rahat sedirlerin zerine uzanmak veolaanst pipolar imek, her gn

20

mkemmel olmas iin yarm dzine hizmeti gerektiren bir banyonun lksnekendini kaptrmak, srekli olarak gzel bir manzarann bulunduu ky boyuncakavisli bir kaykla hava almak ve bir Arap atyla rahvan gitmekten daha fazla birgayret sarf etmemek; bence kulplerin tm telandan ve salonlarn tm canskclndan ok daha makul bir yaam. Hibir abart veya renklendirmeolmakszn, binlerce sakin zevk kayna ve binlerce yumuak elence biimininbunlara elik ettii bir yaam srdrlebilir burada. Ama bunlar anlatmak siziyorabilir, bu yzden onlar sizin kendi canl hayal gcnze brakyorum."

Bir barbarlk cehennemi mi yoksa bilgelik ve hogr merkezi mi? 20.yzyln ilk yllarnda Osmanl imparatorluu kerek Trkiye Cumhuriyeti 'ne yoluanca, d dnya bu ikisinden hangisine inanaca konusunda kararsz kald. Hlda kararsz. Baz devlet adamlar da dahil olmak zere says hi de az olmayanbirok insan, ada Trkiye'yi byk toplumsal eitsizliklerden, garip insanhaklar ihlallerinden, kat, yozlam ve askeri bir rejimden bunalan geri bir lkeolarak grr. Trklerin uygarl ykmaya almayp aksine ona katkda

bulunduuna inanan dierleri ise sorunlarnn stesinden geleceklerini ve ksasrede gl bir ada ulus olarak ortaya kacaklarn mit etmektedir. YaTrklerin kendileri? Yzyllar boyunca dnya tarihini ekillendirdiler ve Osmanlihtiamnn ok da uzak olmayan ans, bunu yeniden yapabileceklerineinanmalarn salamaktadr.

21

1

TRKiYE RYASI


8/151

Trke'de en sevdiim szck istiklal szcdr. Szlk bu szcn"bamszlk" anlamna geldiini sylyor ki sadece bu bile, szce her dilde zel biryer kazandrmak iin yeterlidir. Trkiye'de ise bu szck zel bir tnya sahiptir nkTrkiye bamsz olabilmek iin fazlasyla mcadele etmektedir. Otokratik

gemiinden, dnyadaki siyasi ana koldan uzak olan konumundan ve korkutucuTrk eklindeki basmakalp dnce ve bu dncenin glendirdiisoyutlanmlktan kurtulmay istemektedir. Her eyden nce, kendisini korkularndan-zgrlk korkusundan, d dnya korkusundan ve kendi kendisine kar duyduukorkudan- kurtarmaya almaktadr.

Ama istiklal szcn duymaktan zevk almamn asl nedeni, bununTrkiye'nin en etkileyici caddesinin ad olmasdr. Gn boyunca ve gece ge saatlerekadar insanlarla dolu olan, iki yannda kafelerin, kitaplarn, sinemalarn ve her eitmaazann sraland bu cadde, yalnzca stanbul'un deil tm Trk ulusununatmakta olan kalbidir. Trkiye hakkndaki phelerin altnda ezildiim

23

zamanlarda buraya giderim, istiklal Caddesi'nin yzler ve kyafetler geidinde birkadakikalna kendimi kaybetmek, kk konuma paralarn duymak ve 2 kmboyunca kendini duyuran enerjiyi iime ekmek Trkiye'nin geleceine olan inancmyenilemeye her zaman yeter, istanbul lkenin dier blgelerinden gelen milyonlarcagmeni kendisine ektiinden -her gn birka yz tanesi gelmektedir- bu caddenihai erime potasn oluturur. Eer buradan insanlar rastgele seilip Ankara'yamilletvekillerinin yerine gnderilebilseydi. lke kesinlikle .ileriye doru byk bir admatard, istiklal bu cadde iin mkemmel bir isimdir nk insan panoramas,

Trkiye'nin klostrofobi yaratan tarallktan kurtulma ve; insanlarnn olaansteitliliini ifade etmesine izin verme Drtsn yanstmaktadr.Bu drt ancak ksmen baarl olmutur. eitlilik kavramnn kendisindeki

bireyler Trkiye'nin ynetici sekinlerini korkutmaktadr. Bu kavram, Cumhuriyet1923'te kurulduundan beri Trk yneticilere yapm olan derin gvensizliiatelemektedir ve bu gvensizlik halen Trkiye'yi ada dnyada hak ettii yerialmaktan alkoymaktadr.

Tarihte hibir ulus., Trkiye Cumhuriyeti'nden daha byk bir devrimci abaylakurulmam ve bu kadar ksa srede bu kadar geni apl bir deiimdengememitir. Mustafa Kemal Atatrk 1923'ten sonraki birka yl iinde, paralanmve akn durumdaki bir ulustan ilerlemeyi ama edinen bir ulus yaratmtr.

Atatrk'n devrimi, yukardan ynetilen ve zorla uygulanan bir tek adam devrimiydi.Atatrk Trklerin gemilerinden bu kadar iddetle kopmaya, adal benimsemeyeve kesin olarak Bat'ya dnmeye hazr olmadn biliyordu. Ancak ayn zamanda,bunun kendileri ve uluslar adna yeni bir kader izmek iin tek yol olduunu dabiliyordu. Dolaysyla, eski

24dzenin sesi giderek ykselen protestolaryla karlamasna ramen onlar zorlad.

Atatrk'n Osmanl Imparatorluu'nun yknts zerinde kurduu yeni ulusasla demokratik yollardan kurulamazd. Kapsaml reformlarnn bir tanesinin bile birplebisitte onaylanmasna imkn yoktu. Aslnda plebisit fikrinin kendisi, yani bir siyasisistemi halkn iradesine gre ekillendirme fikri, bu dnemde yasayan birok Trk'esadece yabanc deil, ayn zamanda komik de gelirdi^ j^\


9/151

O zamandan beri geen kuaklar iinde Trkiye tamamyla farkl bir ulus halinegelmitir. Artk dnyadaki her ulus kadar enerjik ve demokrasiye susam bir ulusdurumundadr. Ama kendilerini Atatrk'n mirass olarak gren liderleri bu deiimebyk bir gle kar koymaktadrlar. Bu liderler, kendi kaderlerinin henz Trklerinkendi ellerine braklamayacana, halk bunu yapacak kadar olgun olmadndan bir

sekinler grubunun btn nemli kararlar almaya devam etmesi gerektiineinanmaktadrlar.

Atatrk'n yeni domu Trkiye Cumhuriyeti son derece krlgand. eyhler vetarikat liderleri cumhuriyetin laiklie olan balln, kendilerinin yzyllar boyuncakutsal bildikleri her eye kar yaplm dorudan bir saldn olarak gryorlard. Kabileefleri ve ekyalar, gl bir merkezi devletin, otoritelerini zayflatacan anlamlard.Dou blgelerinde baskn olan Krtler, askeri ayaklanmalar dzenleyerek yeni devletinzayflndan yararlanmaya altlar. Avrupal gler bu devletin yklacam ve byleceonun topraklarn kendi aralarnda paylaabileceklerini umuyordu. Yeni Sovyetler Birliiise onu etkisi altna almaya ve mmknse dost hatta bal devlet haline getirmeyealt.

Bu dmanca ortamda, Atatrk ve arkadalar kendilerini dmanlarla dolu birdnyada, yollarn amaya alan hakl mcadeleciler olarak grmeye baladlar.Eletiriyi vatana

25

ihanetle e tuttular. lkeyi kararnameler ve tek ii onlarn kararlarm onaylamaktanibaret olan bir Meclis ile ynettiler, iktidardaki ilk yllarnda, gerek ya da hayali mu-haliflerin kaderi, tutuklanma ve idam oldu.

O zamandan beri 75 yl geti ve bu arada Trkiye tannmayacak lde

deiti. Atatrk iktidar ele geirdiinde kar karya olduu ulus, yalnzca ykntlariinde deil, ayn zamanda tam anlamyla ilkeldi. Ortalama yaam sresi acnacakkadar ksayd, salgnlar yaamn ayrlmaz bir parasyd ve tbbi bakm yok saylrd.lkeyi terk eden Yunanllar ve Ermenilerle birlikte yok olan ticaret, zanaat vemhendislik hi bilinmiyordu. Hemen hemen herkesin geim kayna tarmd,iran'dan Yunanistan'a kadar uzanan topraklan zerinde ok az kaldrml yol vard.Her eyden nemlisi, Trk halk itaat etmekten baka hibir ey bilmiyordu. Artkunutulmu olan eski zamanlardan beri onlara otoritenin uzakta ve kar konulamazolduu, bireyin toplumdaki rolnn boyun emekten baka bir ey olmadretilmiti.

Eer Atatrk ulusuna ne olduunu grmek iin geri gele-bilseydi, ne kadar ilerigitmi olduuna kesinlikle ok arrd. amurlu kyler hareketli kentlere, patikalarotoyollara dnt. En cra kelerde bile niversiteler ve devlet hastaneleri kuruldu.Ekonomi dengesiz olmakla birlikte canllk patlamalar gstermektedir. Trkiletmeleri ve irketleri byk miktarlarda para kazanmakta ve dnyann drt birkesinde rekabet edebilmektedir. Her yl binlerce gen insan yurtdnda eitimgrdkten sonra lkesine geri dnmektedir, insanlar eitimli, kendine gvenli, demok-rasi ve insan haklar ideallerini hayata geirmi bir ulus yaratmaya isteklidirler.

Ancak ynetici sekinler snf bu yeni ulusu benimsemeyi, hatta var olduunubile kabullenmeyi reddetmektedir.

26


10/151

Askeri komutanlar, savclar, gvenlik grevlileri, dar kafal brokratlar, gdmlgazete editrleri, kat bir ekilde tutucu olan politikaclar ve bu felli kadronun dieryeleri, psikolojik olarak halen 1920'lerde yaamaktadrlar. Trkiye'nin sekiz snrnntesindeki herkesten, en tehlikelisi de lke iinden tehdit alglamaktadrlar. Onlarnzihinlerinde Trkiye halen kuatma altndaki bir lkedir ve onu lmcl tehlikeden

korumann tek yolunun, lkeyi kendilerinin ynetmesi olduuna inanmaktadrlar.lkelerinin zincirlerinden kurtularak Atatrk'n ryas olan demokrasiye doruilerleyiini tamamlamasn isteyen eitimli ve dnyaya ak Trkleri grmezdengelmekle kalmayp, onlarn giderek younlaan basksna da aktif bir ekildedirenmektedirler.

Bu uyumsuzluk, kklemi sekinlerin istekleri ile giderek saylar artan Trklerinistekleri arasndaki bu atma, ada Trkiye'deki yaamn en nemli gereidir.lkenin byk ulusal ikilemini ifade etmektedir. Bu ikilem bir ekilde zlmedike,Trkiye zgrle doru yarm admlar atan yarm bir demokrasi ve kaderinin ancakyarsn gerekletirmi bir lke olarak, hep bir belirsizlik iinde yaayacaktr.

Bu atmann en olaand yn ise iki tarafn da ayn eyi amalamas ya daamalyor grnmesidir: Tam anlamyla ada bir Trkiye. Komutanlar ve sivilmttefikleri, zellikle de iller ve kentlerde zgrln snrlarn izen atanm savclar,hkimler ve valiler, kendilerini adaln byk ve ayrlmaz koruyucular olarakgrmektedirler. Demokrasiden ilke olarak deil ama Trkiye'yi yeniden cehalet vekarmaaya iteceine inandklar glerin ortaya kmasna izin vereceinden eminolduklar iin korkmaktadrlar. Onlara gre, Trklerin zgrce konumasna, tart-masna ve semesine izin vermek ulusu kesin bir felakete

27

gtrecektir. Bu felaketi nlemek iin de nihai siyasi gc kendi ellerinde tutmakta veher trl kar k nerede grlrse grlsn ezmekte srar etmektedirler.Ancak bunun uygulamadaki anlam, devlet gcnn tam da toplumdaki gerek

adal temsil eden glere kar amanszca kullanlyor olmasdr. Statkoyueletiren yazarlar gazeteciler ve politikaclar, syledikleri ya da yazdklarndan trLaik dzene kar ykc saldrlar olarak grlmektedir. Etnik ya da kltrel kimlikifadeleri ise ayrlk hareketlere neden olacaklar ve sonunda lkeyi paralayacaklarkorkusuyla yasaklanmtr. yabanc liderler Trk hkmeti bu ekilde davrandsrece Trkiye'nin asla dnya toplumunun tam bir yesi olamayacan hatrlattklarzaman, nihai amac Trkleri tarih sahnesinden silmek olan gizli emeller gtmeklesulanmaktadrlar.

Bu tavrlar, Trkiye'nin ynetici sekinlerini, onlara hayat veren idealin dmanhaline getirmitir. Balangta bir ulusu dogmadan kurtarmaya kendini adam olan busekinler gurubunun artk kendisi bu dogmay savunmaktadr. Bir zamanlar zihinlerizgrletirmek iin abalarken, bugn akllan kendilerini yasak olan blgeleregtrenlere saldrmaktadrlar. Bu sekinler grubu artk, manevi atalar olan JnTrklerin 19. yzylda kendisine kar ayakland "hkmdar" haline gelmitir.

1897'de, Jn Trklerin kuramcs Abdullah Cevdet "Hkmdarmz vehkmetimiz lkemize n girmesini istememektedir" diye yazyor, "insanlarn cahilkalmalarn, sefalet ve perianlk iinde olmalarn istiyorlar; vatandalarmzn kalbindehibir uyan dokunuu yanamaz. Hkmet, insanlarn hayvanlar gibi olmalarn,

koyun gibi boyun emelerini ve kpek gibi yaltaklanmalarn ve kle ruhlu olmalarnistemektedir. Hibir samimi yce fikir


11/151

28duymasnlar. Tam aksine, brakn cahil jandarmalarn krbalar ile yzsz, kaba vezalim grevlilerin saldrs altnda ac eksinler."

Jn Trkler 19. yzylda ve 20. yzyln banda Osmanl ynetimininmutlakyetiliine kar bakaldran asi gruplarn yeleriydiler. Bu gruplar, ge Osmanl

dneminin entelektel ve siyasi yaamn biimlendirmi ve Atatrk'n devrimi iyintemelleri atm olan zengin bir muhalefet gelenei oluturdular, ilkeleri takdire deerdi,fakat liderlerinin ou igdsel olarak toplumsal ve siyasi deiimi salayacak aracn,halkn iradesi deil devlet olduuna inanyordu. Trk reformcularnn, devlet gcnele geirmesi ve merkezi devleti zayflatabilecek olan toplumu demokratikletirme iinehi girimeksizin, bu gc kendi amalan iin acmaszca kullanmas gerektiidncesini Atatrk'e onlar miras brakmtr.

Trkiye'nin kendisini bu otoriter kafa yapsndan kurtarma abas zor olmu vetravmalarla yara almtr. Atatrk'n yeni snfnn ncs olan komutanlar, 1950'yekadar ok partili serbest seim yaplmasna izin vermediler. Bugn de politikaclar

dikkatle izlemektedirler. Seilmi hkmetleri devirmek iin kez darbedzenlediler. 1980'deki sonuncusunun ardndan lkeyi yl boyunca ynettiler Veklalarna dnmeden nce yeni bir anayasa hazrlayarak bunu onaylanmak zerereferanduma sundular. Bu anayasay eletirmek ya da "hayr" oyu verilmesi ynndepropaganda yapmak yasakt. Sonunda semenler %91 oyla anayasay onayladlar.Halen yrrlkte olan bu anayasa, Trkiye'nin askerlerin egemen olduu sekinlersnfnn gereksinimlerini karlamak zere yazlmt. Gr aklama ve basnzgrln gvence altna alan madde "Bu hrriyetlerin kullanlmas, sularnnlenmesi... amalaryla snrlanabilir" demektedir. Bir baka madde

29

"Devletin i ve d gvenliim tehdit eden... her trl haber veya yazy"yasaklamaktadr. Bir bakas ise "Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyleblnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamudzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmasamac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle,Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir" demektedir.

Aslnda Trk demokrasisini glendirmek iin kabul edilen bu maddeler vebaka bir dizi yasa, tam aksine gelimekte olan demokrasiyi engellemek iin etkin bir

ekilde kullanld. Ancak 1990'larda aka ortaya gkt ki, anayasann en nemlihkm, be seilmi grevli/cumhurbakan, babakan, savunma bakan, iileribakan ve dileri bakan) ile be generalden (genelkurmay bakan ve kara, hava,deniz ve jandarma komutanlar) oluan Milli Gvenlik Kurulu adnda bir organ kuranmaddesiydi. 118. maddesiydi. 118. madde bu kurulun kararlarnn hkmet tarafndan"ncelikle dikkate alnacan" ngrmektedir

Ayrlmakta olan generallerin, iktidara geliini engellemeye altklar, ileriyigrme gcne sahip ve enerjik bir insan olan Turgut zal, 1980'lerin byk ksmndaTrkiye'ye hkim oldu. Silahl kuvvetler zerinde belirli bir sivil denetim kurmaybaard ve kendisinin babakan, daha sonra da cumhurbakan olduu dnemdeMilli Gvenlik Kurulu geri planda kald. Ancak zal'n 1993'teki lmnden sonra, lke

toplumsal ve siyasi paralanmaya doru srklenirken ve dou blgelerinde yeni birKrt ayaklanmas tehlikeli noktaya gelirken, Trkiye dar kafal politikaclarn birbiriyle


12/151

ekiip durduu siyasi karklk dnemine girdi. Politikaclarn bu sorunlara zmretmekte baarsz olmas bir boluk yaratt ve birok Trk' rahatlatan bir

30ekilde komutanlar bu boluu doldurdular. Onaylamadklar her hkmet politikasn

geersiz klacak gc elde ederek Trkiye'nin gerek yneticileri oldular. Bu gckullanmak iin gemite ve halen bavurduklar ara Mili Gvenlik Kuruludur. Bu kurulbir tartma ya da grme forumu deil, generallerin Trkiye'nin seilmi liderlerinene yapacaklarn syledikleri bir platformdur.

Kurul genellikle ayda bir kez toplanr. Grmeler gizli olmakla birlikte,televizyon habercileri yeleri gelirken ve yerlerine otururken filme almak iin birkadakikalna kabul edilirler. Aldklar grntler kurul iindeki g dengesini tam olarakortaya koymaktadr. Uzun bir masann bir tarafnda seilmi hkmet liderleri suluokul ocuklar gibi rahatsz bir ekilde kprdanarak otururlar. eritlerle sslniformalar giyen ve hi glmsemeyen askeri komutanlar ise onlarn karsndaotururlar ve antalarndan dosyalarn karp kararlarn aklamaya hazrlanrken so-

rumluluklar altndaki bu kiilere ters ters bakarlar. Her zaman tek bir azdankonuurlar ve onlarn iradesinin yerine getirilmesi gerektii her zaman bilinir

1997'de Muhammed Hatemi'yi iran'n cumhurbakanlna getiren seimleriizlemek zere Iran islm Cumhuriyeti'ne gittim. Trkiye'ye geri dn yolculuundairan'n ynetildii garip sistemi dndm, iran'da seilmi bir cumhurbakannnbanda bulunduu, bir parlamentoyla eitli yerel otoriteleri ieren ve tam anlamylaileyen bir hkmet vardr. Ancak Koruyucular Konseyi adndaki ikinci bir g merkezidaha mevcuttur ve bu konsey, hayat boyu seilen bir mollann bakanlk ettii dinadamlarndan oluur. Hkmeti, insanlardan oluan ve dolaysyla yanlma ihtimaliolan halk seer; Koruyucular Konseyi ise yanlmaz olan Allah tarafndan ynlendirilir.

Dolaysyla bu iki kol arasnda ne zaman bir atma olsa .Koruyucular Konseyi31

Hakl olmaldr. Halk veya onun seilmi temsilcileri ne isterlerse istesin, konseyinkarar uygulanr.

Uam Trk hava sahasna girerken dncelerim de yavaa ayrldmlkeden, geri dnmekte olduum lkeye kayd, iran'n siyasi sistemini Trkiye'nin siyasisistemi ile karlatrnca dikkate deer bir benzerlik grdm. Trkiye'de serbestseimlerin sonucuna gre bir babakan seen, farkllklarla dolu ve ou zamankavgac bir parlamentonun yan sra bir de hkmet ve brokratik bir devletin tmtuzaklar mevcuttur. Ancak nihai g, sadece birbirlerine hesap veren komutanlarnegemen olduu Milli Gvenlik Kurulundadr. Komutanlar bu gc, uzun zaman ncelmesine ramen Trkiye'nin laik ilah olarak kalan Atatrk'ten alrlar. Atatrk ilkelerinisavunduktan ve onun eitli durumlarda ne yapacan igdsel olarak bildiklerineinandklar iin, onlarn kararlar yanlglara ak olan politikaclarn kararlarnn nndeyer almaldr. Sivillerin onlarn kararlarn reddetmesine izin vermenin, hem grevehem de ulusun kutsa yol gsterici ruhuna kar affedilemez bir ihanet olacanainanrlar.

Doal olarak iranl mollalarn rolleri ile Trk generallerin rolleri arasnda gzearpan ok nemli bir farkllk vardr. Mollalar glerini, ada dnyadan nefret etmeyedayanan gerici bir teokratik dzeni kabul ettirmek iin kullanmaktadrlar Trk subaylar

ise bu dzenden nefret ederler ve glerini bu dzenin kendi lkelerinde kesinlikleuygulanmamasn salamaya ynelik srekli bir, savata kullanrlar, ou Trk'n


13/151

istediini istemekledirler onlar da: zgr, demokratik ve laik bir toplum. imdi birsoruyla kar karyadrlar: Bu idealleri gerekletirmek amacyla drt kuaktruygulamakta olduklar yntemler hl geerli midir? Yoksa artk kontrollerini gevetipsivil toplumun gelimesine izin verme zaman gelmi midir?

32

Trkiye'nin siyasi sistemini, askeri diktatrln bir biimi olarak gstermekhakszlk olur. Tpk birok gl sivil gibi komutanlarda halka kar derin birgvensizlik duymaktadrlar. Eer kendilerine bu frsat verilirse halkn felaketlesonulanacak hatalar yapacandan ve Atatrk'n muhteem eserini yerle biredeceinden korkmaktadrlar. Ancak bu Komutanlar ve glerini kullandklarsistem, Trk politikaclarnn sunamadklar bir istikrar da salamaktadr. Gl biranayasal gelenek ya da uzun srede yerlemi bir toplumsal konsenssolmad iin, Islm kkten dincilie ve Atatrk'n ada devletine ynelen diertehditlere kar onlar siper olmaktadr. Trkler bu rahatszlk verici gereinfarkndadr ve birou, ilerin ok kt gitmesine generallerin izin vermeyeceini

bildikleri iin rahat uyumaktadr.Trk subaylar, silahl kuvvetleri lkenin en ok gvenilen kurumu olarak

gsteren kamuoyu aratrmalarndan dolay byk gurur duymaktadr. Bu aslnda ilkbakta grnd kadar byk bir iltifat deildir. Silahl gleri eletirmek yasayaaykrdr. Dolaysyla israf, yozlamay, acmaszl, gcn ktye kullanlmasn veaskeri yaamn dier kt ynlerini anlatan ykleri hibir gazete yaymla-yamamaktadr. Bu ekilde korunan askeri kurumlar, dierlerinden daha stn birahlaki dzlemde gibi grnmektedir. Ancak yine de birok Trk kalbininderinliklerinde niformal adamlara kar iten sayg, hayranlk ve hatta sevgi besler.

Bunun nedeni ksmen tarihseldir. Sonuta, ulusu yaklaan kt kaderden

kurtarmak zere Atatrk'n arkasnda toplanarak, Avrupal glerin iradesineramen Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran g ordudur. Cumhuriyet'in ilk liderleri askerisaflardan gelirler. Bu insanlarn birlikte gerekletirdii eylem sonucunda, Trkler eskialkanlklarndan

33kopmu, bir halk olarak gerilemeleri durup ilerlemeye gemi, zgrlk ve refah yolunagirmilerdir. Ordunun etkisi olmasayd bugnk Trkiye'nin nasl olacan dnmekbile korkutucudur. Byk bir olaslkla, vatandalar tarafndan demokrasi ve insanhaklar kavramlar hayal bile edilemeyen Suriye, Irak ve dier Ortadou lkeleri gibiuyuklayan ve yaltlm bir durumda olurdu.

Btn gen Trk erkekleri orduda hizmet etmek zorundadr ve bu, btnyetikin erkeklerin birer eski asker olduu, ailelerin ounun oullarn niforma iindegrdkleri anlamna gelmektedir. Trkler, zalim askeri diktatrlklerin topluma hkimolduu dnemlerde Afrikallarn ya da Latin Amerikallarn hissettii gibi ordularndankorkmamakta veya onu baskc olarak deerlendirmemektedir. ounluk orduyu,Trkiye'yi d ve i dmanlara kar baaryla savunmu ve kalbinde ulusal kardanbaka bir ey bulunmayan iyiliki bir g olarak grmektedir.

1960'taki askeri darbeden sonra, Babakan Adnan Menderes'i ve dier ikibakan sulu bulup daraacna yollayan mahkemenin kurulmas karan gibi ordunungerekletirdii baz eylemler toplumun geneli tarafndan trajik hatalar olarak

deerlendirilmektedir. 1980 darbesinden sonra binlerce siyasi eylemcinin hapsedilmesive onlara ikence yaplmas ya da 1990'larda Krt ayaklanmaclar bastrmak iin


14/151

kullanlan zalim yntemler gibi gemiindeki dier lekeler, entelektel evreler dndapek fazla tartlmamak-tadr. insanlar bunlarn olduunu bilmekte ama ya bunlarnzerinde durmamay ya da ulusu korumak iin gerekli olduuna inanmay tercihetmektedir. Trk toplumunun byk bir ksmnda, silahl gler ve komutanlarhakknda en iyi eylere inanma istei vardr.

Trkler, uluslarnn iinden doduu kaosa ilikin olarak son derece canl birortak hafzaya sahiptir. Ayrca, geen

34

yllar iinde etraflarndaki eitli lkelerin -Yugoslavya, Sovyetler Birlii, Lbnan, Irak,Afganistan- karde kavgasna dtklerini de izlemilerdir. Bu deneyimler istikrarnstn deerine inanmalarn salamtr. Trkiye'de, lkelerinin henz tam demokrasiiin hazr olmadna inanan dnceli ve ada insanlar bulmak zor deildir. Bir kezTrklere zgrce konumak ve yazmak, genel kabul grmeyen fikirleri savunmak ve

kamuoyunda genel kabul gren ilkelere kar kmak amacyla siyasi parti kurmak izniverilirse, Trkiye'nin daha da ok karacan bilmektedirler. Bu onlar ok korkutan birdncedir. Toplumlarnn, demokratik yaamn z olan fikirlerin atmasna daya-nabileceinden phe duymaktadrlar.

Bir keresinde Ankara'daki Dileri Bakanl'nn sessiz bir koridorundayrrken bir Trk diplomat bana "Siz de Bat'da uzun geri kalmlk ve hogrszlkdnemleri yaadnz" dedi. "Diktatrlkler, i savalar, dinsel fanatizm, Engizisyon, hertrl korkun eyi yaadnz. Sonra, yzyllar iinde bu delikten ktnz. Aydnlanma'yyaadnz. Demokrasi hakknda yazan filozoflarnz oldu. Yava yava insanlar bufikirleri anladlar ve kabul ettiler. Artk tm bunlar geride braktnz iin halknza tamzgrlk verebiliyorsunuz. Toplumlarnz bununla baa kabilecek kadar dengeli

durumda. Ama buras ayn deil. Bizim Aydnlanma'mz yalnzca 75 yl nce balad.Btn kstlamalar kaldrmak iin henz ok erken. Tehlike ok byk. Her eyikaybedebiliriz."

Bu mantk, demokrasiyi kstlamann nedeni olarak Trkiye'de devamltekrarlanmaktadr. Bir sre sonra, insann kulana ar koruyucu bir annenin ocuuiin syleyebilecei szlerden ok farkl gelmemeye balyor. Hibir anne drt yandakiocuunun bir caddeyi tek bana gemesine, baa dokunmasna ya da kibritleoynamasna izin vermez;

35ama ne kadar isteksizce olursa olsun, ocuunun bydn ve bir yetikinin

sorumluluklarn stlenebileceini kabul edecei bir zaman gelir. Trkiye'nin siyasisistemini belirleyen halk iradesi korkusu, ou 15' i, sonra 18' i, hatta 25' i geen amaonun hl evden tek bana ayrlmasna izin vermeyen bir annenin korkusunabenzemektedir,

Diplomat arkadama, Trklerin zgrln getirdii sorumluluklar stlenecekduruma gelmelerinin daha ne kadar sreceini dndn sorduumda durdu veyznde son derece ciddi bir ifadeyle bana dnd. Belliydi ki bu konuda daha ncednmt. "Bu sre baladndan beri bir yzyln te ikisi geti" dedi. "Belki biryzyl getikten sonra yeterince yol alm olacaz." Sonra, bir kez daha durup anahtarkelimeyi vurgulayarak tekrarlad. "Belki."

Bata sabrsz gen kuak olmak zere birok Trk, akllarna kar gsterilenbu kmsemeden dolay kendilerini hakarete uram hissetmektedir. O halde


15/151

neden ordunun siyasi sistemi ynlendirmekteki srarna kar ayklanmyorlar enazndan 1990"larda geerli olan bir neden, bu gl askeri el olmazsa Krt isyanclarnve dinsel fanatiklerin lkeyi krize srkleyeceine duyuan yaygn inantr. Ancakisyan geride kalm ve kkten dinciler de gerileme iindeyken, bir baka hoolmayan gerek, siyaset kurumunu tehdit etmektedir, insan demokratik ilkelere ne

kadar bal olursa olsun, Trkiye'de siyasi snfn sahip olduu kt n hak ediyorolmas grmezden gelinemeyecek bir gerektir. Askeri okullar sivillerin gittii okullaragre ok daha iyi olduundan, ortalama bir subayn ortalama bir politikacya gredaha iyi tarih bilmesi, daha iyi yabanc dil konumas ve etkin hkmetin ilkelerinidaha iyi kavram olmas ihtimali yksektir. Dolaysyla birok Trk'n devletindmeninde askeri ellerin bulunmas fikrinden honut olmas artc deildir.

36Gelimi lkelerde meclis yesi ya da ynetici olarak hizmet etme yeteneine

sahip insan says ok fazladr. Dolaysyla bu lkeler greceli olarak daha iyiynetilirler. Yelpazenin dier ucunda ise, eitim ve toplumsal sistemleri herhangi bir

nedenle yetenekli bir siyasi snf retemeyen lkeler yer alr. Trkiye bu iki ar uarasnda bir yerde skmtr. Yazarlar, dnrleri, niversite profesrleri ve iadamlar dnyadaki benzerleri kadar yetenekli, iyi eitilmi ve tecrbe sahibidir. Ancaksiyasi sistem bu insanlar son derece etkin bir ekilde iktidar konumlarndan uzaktutacak ekilde tasarlanmtr ve bunun doal sonucu olarak Trk demokrasisiengellenmi durumdadr. Baka hibir lkede, eitimli sekinlerin kalitesi ile siyasisnfn kalitesi arasndaki fark, Trkiye'deki kadar byk deildir.

Onlarca yl boyunca Trkiye'nin nemli siyasi partileri bir tek kii ya kimizaman kk bir i birlii iindeki . grup tarafndan ynetilmitir./bu kiiler ise adaylararasnda kamu grevi iin yalnzca bir tek kriteri kullanarak seim yaparlar. Kr bir

itaat. Yalnzca dalkavuklar kabul edilir, bamsz dnrlerden ise sanki lmcl birsalgnn virsn tayorlarm gibi kalr. Yalnzca statkoya bal olan bir avusoukkanl tutucunun hkim olduu siyasi sistem bylece kemiklemitir.

Her demokraside olduu gibi Trkiye'de de savunma bakannn sivil liderlerekar sorumlu olmas beklenir. Ancak bir savunma bakanyla grme yapmak pek okeyi aa vuran bir deneyimdir. Trkiye'de yaadm yllarda bunu sadece bir kezyapabildim ve bunun ne kadar sama olduu hemen ortaya kt. Bakann brosu,Ankara'daki genelkurmay kararghnn bulunduu yksek duyarl bir kompleksiniindedir ve bu da son derece canl bir ekilde bakann kendi generallerinin tutsaolduunu simgelemektedir. Askeri politikay, ou zaman kendilerinin unvan olarak

st37

durumunda olan sivillere danmakszn belirleyenler generallerdir. Benim grtmsavunma bakan neredeyse mutluluk verecek lde cahildi ve niformal efendilerinikzdracak bir ey sylememek iin byk aba sarf etti. Yannda, yalnzca elik ve notalmak amacyla deil, ayn zamanda doru cevaplar verilmesini salamak grevini deyerine getirmek zere bir albay oturuyordu. Ne zaman nemli bir soru sorsam bakanban albaya doru eiyor ve onun fsltyla yapt tavsiyeleri dinliyordu. Sonra dadorulup kendisine sylenenleri tekrarlyordu.

Genelkurmay bakanyla birlikte Trk kara, deniz, hava ve jandarma kuvvetkomutanlar belirli sreler iin atanrlar ve sre dolunca da, daima austos aynda,


16/151

grevi kendilerinden sonraki komutana brakrlar. En nemli kriter kurulu dzene tamsadakat olmak zere kendi haleflerini kendileri seerler. Her grubun basma karkendine zg bir tutumu vardr. Dolaysyla gazetecileri iyi karladklar ksa dnemlerve bizi czzaml ya da daha kt bir ey olarak grdkleri yllarca sren uzundnemler vardr. Akln geerli olduu ara dnemlerden birinde onlarla dzenli ola-

rak grebiliyordum. Bir keresinde, st dzey bir komutann politikaclara ve onlarnsistemlerine kar kmsemeyle dolu, artc derecede iten bir monologunu dinler-ken dehet iinde kaldm.

Kafasn saa sola sallayarak ve fkeli olduu kadar da zgn bir ekilde"Aptallar" diye balad. "Meclis'teki adamlarn hepsi aptal! Hkmet, Trkiye ya dadnya hakknda hibir ey bilmiyorlar. Bildikleri tek ey kendi kk yntemleriyle paraalmak, kendi kk imparatorluklarm kurmak. Kamu yarar? Unut gitsin. Gelecek iinplan yapmak? Dnme bile. Grev veya onur? Hi bilmezler. Bize yolladklarsavunma bakanlarn grmelisiniz! Bir tank uaktan zor ayrrlar. stelik bunlar bakanolanlar! Geri kalanlar

38

daha da kt. Entelektel dzeyleri inanlmaz derecede dk. Byle insanlardan emiralmamz nasl beklerler? Eer bunu yaparsak Trkiye bizi asla affetmez."

Bu konumaya ilk tepkim, bu lkenin daha uzun sre askeri hkimiyet altndayaamaya mahkm olduu eklindeki moral bozucu duygunun ikiye katladdehetti. Ama krgnlm ve fkem ksa srede hi de ho olmayan dncelerinortaya kyla silindi. Kendi irademe karn bu generalin sylediklerinin byk

ksmnn doru olduunu kabul etmek zorundaydm. Doal olarak Meclis'te ve dierseilmi organlarda zek ve karakter sahibi insanlar vardr ama saylan yeterli deildir.

Generallerin bu talihsiz durumdan ikyet etmeleri hakl olmakla birlikte fkeleribir para da samimiyetsizdir. Siyasi sistemin ana hatlarn, partilerin de askeri dzen vedisiplin fikirlerini yanstacaklar ekilde kendileri belirlemilerdir. Eitimlerinin birsonucu olarak bir avu otokratla uramay tercih etmekte, ak politikann kavgacdzensizliinden holanmamaktadrlar. Parti liderlerine kar koymay ve onlardevirmeyi imknsz hale getirenler de dahil olmak zere, Trk siyasi partilerini ynetenyasalar onlar belirlemitir. Bu durum, anayasann, programlan "demokratik ve laikdzenle" atan partilerin kapatlmasna izin veren 68. maddesi iin de geerlidir. Buyasalarn da tesinde, ordu tarafndan dzenlenen darbe, bir babakann idamedilmesi, yzlerce politikacnn hapse atlmas ve kk drlmesinin ans yer alr.Ynetici sekinlerin intikamna kar muhaliflerin ok az hukuksal korumaya sahipolduu da iyi bilinmektedir. Aka sylenen ve sylenmeyen yasalaryla, bu sistemgenerallere politikaclar kontrol etme ve nihai olarak da ulusun ilerledii yolu belirlemeimknn tanmaktadr.

Kamuoyunun ynetici sekinlerin ideolojisinden ok da fazla sapmamasnsalamak iin yalnzca siyasi sistemin deil,

39

basnn da hizaya getirilmesi gerekmektedir. Devletin elindeki en etkili silah, eer

hkim dogmann herhangi bir ynne kar karlarsa gazeteci ve editrlerinhapsedilmesine, gazetelerin kapatlmasna ve radyo-TV istasyonlarnn


17/151

susturulmasna imkn salayan bir dizi yasadr. Bu yasalarn tesinde, hkimsistemin bamsz bir gzcs ya da eletirmeni olarak deil de bilinli bir parasolarak ileyen basnn kendi yaps yer alr. Yaynclar, generallerin ikyetiolduklar ke yazarlarnn yazlarna ara verme ya da onlar iten atma noktasnakadar, devletin neyin yaymlanp neyin yaymlanamayaca konusundaki yol

gstericiliini kabul etmeye hazrdr.Trk gazetelerinin yzde sekseni ve TV istasyonlarnn da ou, geleneksel

olarak, birlikte bir kartel niteliinde olan iki endstri grubunun elindedir. Bu iki gruparasndaki anlama gerei, birinden atlan hibir muhabir ya da ke yazar dierinealnmaz. Birbirleriyle ve ynetici sekinlerle ibirlii yapmalar yalnzca yanlynlendirilmi bir vatanseverlikten deil, ayn zamanda basit ekonomik karlardan dakaynaklanr. Haber iini yrten kartel, gayri menkulden elektrik retimine kadaruzanan ve Ankara'nn kaprisine gre baarl ya da baarsz olan bir dizi bakagiriimin de iindedir. Bylece basn patronlar da statkonun korunmas iindegenerallere ve parti liderlerine katlrlar.

Trkler durmakszn orduyu ve mttefiklerini politikadan nasluzaklatracaklarn sorarak kendilerine ikence etmezler. Cevab bilmektedirler.Btn yapmalar gereken, sivil gc yeniden kuracak becerikli ve btnlk iinde birhkmet semektir. Byle bir hkmet fazla bir direni olmadan hareket edebilir.Ordunun anahtar kararlar alma gcnden vazgemek istemedii kesindir ve budurum bir gn bir atmaya neden olabilir. Ancak bugn komutanlar siyasiglerinin byk bir ksmn hibir mcadele olmakszn

40brakmaya hazrdr. Askeri diktatrlk altndaki lkelerin komutanlarnn aksine,toplumun her ynne hkmetme arzusu iinde deildirler. Bu kadar sk mdahaleetmek zorunda kalmaktan dolay gerekten zlyor grnmektedirler ve askerikonular zerinde younlamalarm salayacak gl bir sivil rejimi memnuniyetlekarlayabilirler. Byle bir rejim ancak yeni yeni ekil almaktadr.

Trkiye'nin siyasi sisteminin yapsal zayflnn tesinde, bu durumun aslnedeni ulusun kendi kimlii ve gelecei hakknda duyduu derin kararszlktayatmaktadr. Dou'ya m yoksa Bat'ya m bakmaldr, Asya mirasna m yoksaAvrupa mirasna m dnmelidir, demokrasi riskini gze almal mdr yoksa rahatataerkillik iinde mi kalmal'dr? Trkiye'nin bugnk liderlerinin pek ou, OsmanlImparatorluu'nun, devletten zel ayrcalklar koparmak ya da ondan tamamenkopmak iin yabanc glerle ibirlii yapan hain vatandalar nedeniyle ykldnainanmaktadr. Eer Trkiye'nin siyasi, toplumsal, dinsel ve etnik eitliliini kabul

ederlerse, Cumhuriyet'in sonunda tpk imparatorluun yklmas gibiparalanacandan ve yklacan-" dan korkmaktadrlar.

Bir gn, zellikle de Trkiye Avrupa Birlii'ne katlma durumuna gelirse, yneticisekinler demokrasiyi tam olarak ve hibir ekince olmakszn kabul etmek zorundakalacaklar. Bu, Cumhuriyet'in kuruluundan bu yana lkenin ynetildii sistemin terkedilmesi anlamna gelecektir. En nemlisi ise, komutanlarn politika zerindekietkilerinden vazgemeleri ve bunun uzants olarak, Trkiye iin neyin doru olduunuen iyi kendilerinin bildii inancn terk etmeleri gerekecektir. Bundan nce, Trklerinbunca zamandr ulaamadklar i konsenss salamalar arttr. Eer bunuyapabilirlerse, kendi kaderlerini belirleme hakkn talep etmelerini salayacak siyasive ahlaki otoriteye de sahip olacaklardr.

41


18/151

Bu herhangi bir lke iin ok byk i demektir. Ama Trkiye'nin baarl olmaszellikle nemlidir, nk bu basan Avrupa, Ortadou ve tesinde byk etki yapabilir.Her ne kadar Trkiye ksa yaam boyunca ounlukla ieriye baktysa da, kltrel

zenginliklerini paylamaya, jeopolitik ve dnya ekonomisi alanlarnda ciddi bir iz brak-maya balad. .Hukukun stnlg ile ynetilen tam anlamyla ada bir Trkiye,Trk halkn daha nce hi grmedii bir refah ve kendine gven dzeyine ykseltebilir.Siyasi ve psikolojik azgelimiliine ramen lke ok byk bir g olmasnsalayacak kaynaklara sahiptir. Kendisini fel eden korkulardan kurtulup tamdemokrasiyi kucaklayabilirse, zgrlk idealinin nasl dev engelleri aabileceinigsteren ekici bir rnek de olacaktr. Askeri gcne moral gc de ekleyenTrkiyeOrtadouda bar tevik eden ve Arap lkelerini halen iinde bulunduklar top-lumsal geri kalmlktan ve feodal diktatrlklerden kurtaran baat bir g olabilir.Batya doru Balkanlar'a ve douya doru Kafkaslar'a gl ve istikrar salayc bir etkiyapabilir Bylece stratejik olarak yaamsal olan petrol ve dier kaynaklar ynndenson derece zengin ve u anda blgeyi kaosa doru srkleyen zorbalarn ynettii bircorafyada anahtar g olabilir.

Corafyann ve Osmanl gemiinin bir sonucu olarak Trkler islm bilincindezel bir konuma sahiptir. Eer bir, lke Islmn adalk ve demokrasiyle birlikteyaayabileceini kantlayacaksa, bu lkenin Trkiye olmas en yksek olaslktr. Bubaar Trkiye'yi dnyann her yerindeki dinsel kktendincilie kar paha biilmezbir kar denge haline getirecektir Gerek bir demokrasiye sahip olan bir Trkiye,yalnzca evresindeki Mslmanlar iin deil btn islm dnyas iin bir yol gstericiolacaktr. Onun ortaya koyaca rnek, Fas'tan Endonezya'ya uzanan bir corafyada

42

arlkl olarak Mslman olan 51 lkede yaayan bir milyardan fazla insan iin sonderece nemli olacaktr. Eer Trkiye bu lkeleri demokrasiye doru ynlendirebilirsetm dnyay yeniden ekillendirecektir.

Demokratik ilkeleri benimseyen bir Trkiye Avrupa Birlii'ne tam yelik iin dekabul edilebilir ve bu Trkiye'nin kendisi iin tarihi bir baar olurken Avrupa'ya da,fazlasyla gereksinim duyduu genlik enerjisini alayacaktr. Etnik eitliliini inkretmek yerine kabul etse, tpk ABD'nin gsterdii gibi, eitlilik ieren toplumlardane kadar byk zenginlik olutuunu tm dnyaya gsterebilir Osmanl dnemindeolduu gibi, bir kez daha iki ktann birletii noktada bir dev gibi durabilir, her ikiktadan da zenginlikleri kendisine ekebilir ve uygarlklarn buluma noktas olabilir.

Aksi halde, felaketle sonulanacak atmalar ortaya kabilir.Ne zaman Boaz'da bir kafede otursam Trkiye'nin corafyasnn gcn

hissederim. Arkamda Paris, Berlin ve Londra vardr. Dar suyolunun karsnda ise,istanbul'un sokaklarndan Badat'a, Delhi'ye ve Beijing'e uzanan kesintisiz kara kitlesi,Asya yer alr. Rusya ve Slav dnyasna alan kap olan Karadeniz birka milkuzeydedir. Gneyde ise denizlerin yklere en ok konu olan, Avrupa ve Afrika k-ylarn yalayan arap kzl Akdeniz uzanr. Trkiye'nin kalbi olan Anadolu ise ryagibi kylarn ve koylarn, geni meyve bahelerinin, youn ormanlarn, derin gllerin,azgn nehirlerin ve ykseklere uzanan sradalarn cennetidir. Bu lke Dou ile Bat,Kuzey ile Gney arasndaki byk kprdr. Baka bir ekilde bakarsak, Avrupa'y

siyasi karmaa ve dinsel arlk dalgalarndan koruyan bir engeldir.Trkiye'nin deerini anlamak kolay ama ona yardm etmek son derece zordur.


19/151

Liderleri gururlu, alngan ve abuk sinirlenir yapdadr. Dostlar iin ilerikolaylatrmazlar.

43

Dolaysyla Amerikallarn ve Trkiye'ye yaknlk duyan bakalarnnkarsndaki byk soru udur: Trkiye'nin hibir ekince olmakszn yardmedebileceimiz trde bir lke haline gelmesini nasl tevik edebiliriz?

Dardan bask yapmak etkili bir yntem olduunu gsterdi. ABD, bir taraftanhogr ve zgr seim deerlerinin gelimesine yardmc olurken dier taraftan dagl bir askeri iliki srdrerek bask yntemini son derece dikkatli bir ekildekulland. Avrupal liderler Trkiye'nin insan haklar ihlallerini ve ada demokratikstandartlar yakalamaktaki baarszln aka eletirerek daha dorudan biryaklam sergilediler. Bu yntem uzun yllar boyunca sonu vermedi ancak artk Trkiyeresmen Avrupa Birlii yeliine aday olarak kabul edilmitir ve ortada liderlerinin bunlar

dinlemesi iin son derece somut bir neden mevcuttur. Avrupa'nn yksekstandartlarn karlayabilirlerse, kuaklar boyunca zgrlk ve doyumu garanti edecekolan byk bir dl onlar beklemektedir.

Trkiye'nin, dnyann geleneksel olarak ok az demokrasi bulunan birblgesinde gerekten demokratik olan bir alan yaratm olmas tarihsel bir baardr.Ancak bu i henz tamamlanmamtr. Trkiye eer kaderini gerekletirecekse,yalnzca blgenin standartlaryla deil, ayn zamanda dnya standartlaryla daldayan bir demokrasi yaratmak zorundadr.

Bu dnm yalnzca siyasi reformdan daha fazlasn gerektirmektedir. Trklerinkendilerine ve toplumla olan ilikilerine bak alarn deitirmelerinigerektirmektedir. Trkiye'de birey, ortak olandan daha nemsiz grlmektedir. Ancakortak olan da ulus deildir; aile, ky ya da airettir. Kentsel ya da evresel bilin sonderece azdr. ok az insan toplumda bir kar olduunu hisseder ya da ona katkdabulunmakla ilgilidir.

44

Sk sk irkin veya kirli bir sokaktan yryp bir kapdan getim ve tertemiz, iyibaklan bir eve girdim. Aradaki eliki arpc, ounlukla da artcdr. Ya OrtaAsya'daki gebe gemileri nedeniyle ya da otokratik bir ynetim altnda geirdikleriyzyllar yznden, birok Trk halen hayatn aile ya da airet iinde yaandnainanr. Birou ulusal amalara ve beklentilere er^ek

Klasik bir Trk kynn merkezi bir meydan yoktur. Dnyann bakayerlerinde bu tr yerler, insanlar dncelerini berraklatrmak ve ortak glerinikullanmak, konumak, tartmak ve protesto etmek iin bir araya gelmeleri ynndetevik eden kamusal blgelerdir. Ancak Trkiye'de insanlarn bunu yapmasna izinvermek az da olsa tehlikeli grlmtr. Trkler yemek, imek, sigara imek, kimizaman yerel cami nnde sohbet etmek iin bir araya gelirler ama ounluudnyann baka yerlerinde toplumsal hareketlerin beii olan kamusal alandanholanmaz.

Trk liderler halklarn Devlet denilen bir kavram yaratarak bir arada tutmayaaltlar. Yllar iinde bu szck benim en az sevdiim szck haline geldi. Szlegre bu szck "devlet" anlamna gelmektedir ama ayn zamanda bundan ok dahairkin bir anlama sahiptir. Devlet btn vatandalarn ve kurumlarn zerinde yer alanve her eye gc yeten varlktr. Bu kavrama sadakat her Trk'n temel grevi olarak


20/151

kabul edilir. Sorgulamak ise vatana ihanet demektir. hi kimse bu kavram tanmlamaz;herkesin bildii varsaylp Savunucular ise kendi varln srdrmeyi amalayansekinler grubudur; yani devletlin vatandalar-dan ne istediine karar verengeneraller, polis mdrleri, savclar, hkimler, siyasi ve basn patronlardr Bu sekinlergrubu kendi grevi olarak grd eyleri yapabilmesini salayacak birok yasay

hazrlam ve gerek grdklerinde hukukun dna da kmtr. Onlarn ortakzihninde devlete

45

hizmet etmek, yasalarn bile engellemesine izin verilemeyecek lde stn ve ycebir sorumluluktur.

zgr dnrlerin hapsedilmesinin nedeni de yalnzca ii bo ilkelere karkmalar deil, devleti tehdit etmeleridir. Bu devlet soyut bir kavramdan ya da ulusalbirliin odak noktas olmaktan ok daha fazla bir eydir. Trkiye'nin kyametidir;yurttalar ezen, daraltan ve boan baskc kafa yapsdr.

Devlet'e hizmet eden birok Trk, bencillikten gerekten de uzaktr. KendileriniAtatrk'n miraslar ve hizmetkrlar olarak grrler. Trkiye'nin bir felaketeuramasnn nndeki tek engelin, kendilerinin srekli tetikte durmas olduuna tamanlamyla inanmlardr. 1990'larn byk ksmnda lkenin en gayretli savcs olanVural Sava'a bir keresinde siyasi partileri kapatmak ve siyasetilerle gazetecileri hapseatmak iin neden bu kadar ok alt soruldu, "insan hayr demeyi bilmelidir" diyeyant verdi. Bu ok iyi bir cevapt nk devlet'in asl grevi hayr demektir. Devlet'eevet demek; muhalefete, putkrcla, yeni fikirlere ve Atatrk' bykle tayancesaret ve yiitlie hayr demek anlamna gelir. Sonuta, Trkiye'nin byk bir tarihselgrevi yerine getirmesi olaslna da hayr demektir.

Bu laik rahipliin bir baka ateli yesi de General Dou Silaholu'dur. Generalbir keresinde Karadeniz kysnda bir kent olan Samsun'a gelir. Kentte ulusal birkutlama iin planlar yaplmaktadr. Belediye meclisi yelerinden biri, Samsun'uneitli etnik gruplarn ve farkl mezheplerden Mslmanlarn bir arada yaadklar birkent olmasndan dolay hogrnn nemini vurgulayan bir kutlama nerir. Bu nerigeneralin sinirine dokunur.

"Hogr," diye barr. "Hogr belirli bir ideolojiye mensup olan insanlarn ifrekelimesidir. Bu kelimeyi burada kullanamazsnz!"

46

Bu da devlet'in ok ak bir ifadesidir. Savunucular hogr kavramndan nefretederler nk hogrnn sonunda Trkiye'yi ldrecek olan fikirlerin yaylmasna im-kn tanyacana inanrlar. Gece gndz demokrasiyi yok etmek isteyen fikirleri,gleri ve insanlar bastrmak iin altklarndan, kendilerini Trk demokrasisiningerek muhafzlar olarak grrler, itaat etmeye, kar kmamaya artlanm birokTrk, devlet'in keyfi ve ou zaman adil olmayan bir kurum olduunu kabul etmeklebirlikte, vazgeilmez olduuna da inanrlar.

Bugnn Trkiye'sinde hibir iki szck istiklal ve dev/et kadar birbiriyle temelden

atmaz, istiklal yalnzca ulusal bamszl deil, ayn zamanda bamsz dnceninkendisini tevik eden her topluma getirdii zgrlk ve ilerlemeyi de ifade eder. Devlet


21/151

ise korku, gvensizlik ve kibri temsil eden kara bir gtr. Trkiye'yi zincirlerle bal hal-de tutmaktadr Trkiye'nin yaamas iin devlet lmelidir.

Trkiye kendine zg kimliini yitirmeden, siyasi duraanln kracak bir yolbulmak zorundadr. Berlin Duvar'nn yklmasndan bu yana dnya radikal bir ekildedeimitir. Birok ynden Trkiye de yle. Bir kuak ncesiyle karlatrlamayacak

lde zgr ve ak bir toplumdur. Ancak halen kendisinin doal dostlar vemttefikleri olan lkelerin gerisindedir. Giderek daha fazla vatanda, ulus olarakilerlemelerini engelleyen bu kstlayc dzenin altnda ezilmektedir. zgr kalacak biryol bulabilirse, Trkiye 21. yzyln en kendine zg ekilde baarya ulaan ulusuolarak dnyay artacaktr.

47

Trkiye'de edindiim ilk arkadalarm bana eer gerekten lkelerini anlamayistiyorsam bol miktarda rak imem gerektiini sylediler Bunu syleyenler akllinsanlard, dolaysyla ben de tavsiyelerine uydum. Her yl Trkiye'deki yllk raktketimi bir milyon litreden biraz daha/azla artmaktadr ve bu arta benim katkm hide az olmad.

Rak iedeyken tamamen saydamdr ama nadiren o haliyle iilir Rak suylakartrlr ve bu ilem raky yar effaf hale getirir Bunu imek insann Trkiye'yikavray zerinde de ayn etkiyi yapar Bir ya da iki kadeh sonra ilk bata ak g-rnen eyler belirsizleir ie boaldnda ise her ey bulank ve karmaktr Ama yinede Trkiye hakkndaki gerekler en iyi ekilde bu uyarc sis yoluyla anlalabilir

Birok lkenin ulusal ikisi vardr ama rak ulusal ikiden daha/azla bir eydirnk Trkiye kavramn iinde barndrr. Bir Mslman lkenin gl bir damtlmikinin bysne yenik dmesi gerei bile bu ulusun beklenmedik ve ilgi uyandran

ekimini grmeye yeter Bir Trk'e uzodan ya da baka topraklarn karakteriniyanstt dnlen dier anasonlu

49

ikilerden bahsetmeyin. Rakdaki doal maddelerin zenli karmnn vedamtld sevgi dolu srecin onu, btn anyla dnyada biricik yaptna inanrlar.

Tarih kitaplar Mustafa Kemal Atatrk'n rakya an dknlnnetkilerinden dolay ldn yazar. Bu ancak ksmen dorudur. Aslnda kendisi ardozda Trkiye'den lmtr. Tpk rakya olan ilgisi gibi Trkiye'ye olan ilgisi deyle iddetli ve glyd ki sonunda kendini yiyip bitirdi.

Ayn ey neredeyse bana da oluyordu. Trkiye'ye uzaktan hayrandm amaancak dostlarla rak iilen uzun gecelerden sonra Trk dncesinin ne kadargzpek olduunu anlamaya baladm. Grkemi ve gzellii beni mthi derecedeetkiledi. Her kadehle Trkiye'nin dnyayla paylaaca, dnyaya verecei,retecei ne kadar ok ey olduunu fark ettike heyecanm biraz daha artt.

Burada durmalydm ama bunu rakyla asla yapamyorsunuz. Bu onun hemiyi hem de kt taraf. Aylar yllar geerken, rak zihnimde ok ince bir biimdealyordu. Trkiye'yi kefetmekten duyduum zevk yava yava daha baka,daha belirsiz duygularla karmaya balad. Artk akamlarm, bykleulamann bir adm tesinde duran cevher niteliinde bir lke bulduum eklindeki okeyif verici duyguyla sona ermiyordu. Rak beni amaz bir ekilde hayal krkl ve

pheye doru srkledi. Trkiye'nin snrsz potansiyele sahip bir lke olduunaduyduum inanc asla sarsmad ama neden bu potansiyelin bu kadar byk bir


22/151

ksmnn geree dntrlemeden kald konusunda dnmeme neden oldu.Trkiye kesinlikle gelecein lkesidir ama hep byle mi kalacaktr? Umutlarn birgn gerekletirebilecek mi yoksa gerekletirilememi bir rya, kendi iindebaarszlk tohumlarm da tayan zarif bir fantezi olarak kalmaya m mahkm?

Henz bu sorularn yant yoktur ve Trklerin ikilemi de burada yatmaktadr.

Bu ulus halen oluum halindedir, birbiriyle

50

rekabet iindeki imgelerin ve fikirlerin oluturduu gz kamatran birkaleydoskoptur. Bir travma ve byk deiim sonras domu olduundan. hem deeski korkularla evrili ve hangi yne gitmesi gerektii konusunda da kararszdurumdadr

Kimlik krizi rak geleneinin 1960 ve 1970' lerde neredeyse yokolmasna neden oluyordu. Trkiye dnyaya alyordu, yeni bir eitimli ve kltrlTrkler snf douyordu. Bu Trkler rak temasn, kyllerin ilkel kafa yapsnn bir

simgesi olarak grdler. Eer cahil kyller ykk dkk kulbelerinde rak imekistiyorlarsa bu kendi bilecekleri bir eydi ama hibir ada Trk insan bunuyapamazd; ancak arap, konyak veya baka bir Avrupa kkenli iki iebilirdi.

Neyse ki bu gnler geride kald. Trkler artk kendi miras ve kimliklerinibenimsemekten utanmyorlar. Rak imek, yce bir zevkin tadn karrken bu kimlikve miras benimsediini gstermenin en iyi bir yoludur.

Rak, yalnzca ikinin kendisi dolaysyla deil, ayn zamanda iildiikoullar asndan da Trkiye'nin anahtardr. Tek bana dnmek iin uygun olanviskiye benzemez; grltl bir barda ubuk kraker yerken imeye uygun olan bi-raya benzemez; kokteyl partilerde sohbeti salayan cin ya da votkaya da benzemez.

Aslnda Trk iki geleneinin ba dmanlar, barlar ve kokteyl partilerdir. Bu zararletkilere kar direni ise zellikle rak imek iin kurulmu bir tr bistro olanmeyhanelerin etrafnda toplanmtr. Meyhaneler Trk mutfann tapnaklarolmann yan sra, insanlarn bir araya geldii, konutuu, tartt, kucaklat veikyetlerini dile getirdii yerlerdir. Trkiye'nin eitlilii en somut ekildemeyhanelerde grlr nk herkesin grmesi iin masaya serilmitir.

Meyhanede gecenin odak noktas rakdr ama rak asla tek bana deildir.Rak son derece stilize olmu bir ritelin ayrlmaz

51

olmakla birlikte sadece tek bir parasdr. Rakyla birlikte her defasnda kktabaklarda tabaklarda birka eit meze gelir.

Kuramsal olarak meze ana yemekten nce alnan itah aclard r ama anayemek zaman gelmez. Kimse bundan ikyeti de olmaz nk rak ierken mezeyemek byk bir zevktir. Ana yemee giden yol o kadar mutluluk vericidir ki hedefdncesi bir kfr gibi grnr

Meze ounlukla dalgalar halinde gelir, tik dalgada salata, beyaz peynir, patlcansalatas ve kavun bulunur. Bundan sonra ne gelecei efin kaprisine baldr. Her birikendi kk tabanda sunulan ve piirilip soutulmu sebzelerden oluan zeytinyalyemekler ya da pirin, zm ve fstkla doldurulmu biberlerden yaplan kk dolma

ve asma veya lahana yaprandan yaplan sarma olabilir. Sonraki arann ardndan,baharatl krmz mercimek kftesi, midye dolmas, limon soslu ezilmi bakla, ezilmi


23/151

balk yumurtas, sarmsak ve naneyle tatlandrlm yourt, ton bal, fndk ezmeliuskumru ve zellikle lezzetli bir yemek olan sarmsak, domates, doranm soan vemaydanozla doldurulmu minik patlcanlar gelebilir.

Bundan sonra, arasna beyaz peynir ya da bazen spanak, doranm tavuk,kuzu ya da dana eti, fstk, ceviz ve mutfakta ne varsa onlardan konulmu ok lezzetli

bir hamur ii olan scak brek gelir. Bunlarn bazlar kat kattr, bazlar gen, bazlarda yuvarlak ya da ay eklindedir. ounlukla hafif sulu bir hamura bulanarakkzartlm, sirke, zeytinya ve sarmsaktan oluan beyaz bir sosa batrlarak yenilenkalamar tava ile birlikte sunulurlar.

Gece ilerledike Trkiye'nin etnik canll kendini gsterir. Kebaplar ve dier etlimezeler, gebe Trk kabilelerinin bin yl nce geride brakp imdi Anadolu denilenKk Asya'ya g ettikleri Orta Asya steplerini hatrlatr. Onlarla birlikteArabistan'dan humus, Kafkasya'dan cevizli kylm tavuk,

52

Arnavutluk'tan doranm cier ve Karadeniz'in ky kylerinden msr ununabulanarak piirilen peynir gelmitir. Daha sonra ise, bin yl boyunca bugn Trkiye'ninEge kylarn oluturan blgedeki btn alk ilerini yapan Yunanllarn birarmaan olan en byk zafer, deniz rnleri gelir. Rak btn yiyeceklerin tadnkeskinletirir ama asl bys balkla birlikte olduu zaman ortaya kar. Eski biratasz raknn, balk ile insan ak eyleminde bir araya getiren arac olduunu syler.

Trkiye'deki balk eitlilii sonsuzdur. En yakndaki su ktlesine ve mevsimegre deiir. Balk her zaman ok tazedir, her zaman ok basit bir ekilde zgarada yada kzartlarak piirilir ve sossuz, yalnzca bir dilim limonla veya belki bir dilim soan yada bir demet maydanozla sunulur.

Byle bir n Trkiye'nin de kk bir rneidir. artc lde zengin birdeneyim olmasna karn gizlerini yava yava aa vurur. Btn Trkler gibimeyhanedeki patronlar da srekli deien bir mozaikle, bir tema zerindeki sonsuzeitlemelerle kar kar siyadrlar. Her mezenin tad farkldr, rengi, kokusu, dokusu vekarakteri kendine zgdr. Genel etki ise, melodileri, farkl ritimleri, hz ve virtzlkgsterilerinin hepsi bir btnn iinde yer alan bir senfoninin etkisine benzetilebilir.

Meze bir lendir ama onlarla birlikte rak imek, bu deneyimi ycelik dzeyineulatrr. Tantmz srada 60 yldr rak imekte olan ve iyi yaamay seven bir insanolan dostum mimar Aydn Boysan, Boaz'a bakan bir meyhanede geirdiimiz uzungece srasnda "Btn duyular iin iindedir," dedi. "nce suyun bardaa dklmesinive rakyla karmasn seyredersin. Sonra barda alr, kokuyu iine ekersin, ierken

kk bir yudum alr, boazndan aa akmasnn zevkini karrsn, sonra bir kkyudum daha ve barda brakrsn."

Aydn bu riteli bana gsterdi. Bundan hl yarm yzyl

53

nce ald kadar zevk alyor gibi grnyordu. Sonra gzlerini bir an iin kapatt."En iyi ksm boazndan aa gidiini hissetmek" dedi sevgiyle. "Raky en iyitakdir edecek hayvan Zrafa olurdu."

Meyhane kltr Trkiye hakknda pek ok ey anlatmaktadr. lke gibi

meyhane kltr de birok farkl halkn mirasn ierdiinden neredeyse snrszseenekler sunar. Konumay tevik eder ve dostluu derinletirir ama yiyecekler


24/151

bir menden smarlanmak yerine istemeye gerek kalmadan bir garson tarafndangetirildii iin, insann holanmad bir yiyecei geri evirmesinden baka hibirhareket, karar veya seme eylemi gerektirmez. Rak kararllk da uyandrabilir,boyun eme de, isyan istei de getirebilir, itaatin kanlmazlnn kabullenilmesinide.

Bir meyhanede dnya ieri de alnabilir, darda da braklabilir. Trklerhenz hangisinin en aklc yol olduuna karar vermemilerdir. Son bardaklarn dabitirip karanla adm atmadan nce ounlukla ya lkelerinin dnyayekillendirecek bir "altn ulus" olduu ya da sefil bir vasatlk iinde kalaca kesin,umutsuz bir karmaa olduu sonucuna varmlardr.

54

2

KAHRAMAN

Trk arkadalarmdan birisi, olunun yazd ilk denemeyi saklayan gururlu birbabadr. ocuk nc snftayken, retmen snfa denemenin ne demek olduunuaklayp birka basit rnek okur ve rencilerine ilk denemeleri iin konu olarak"sevgi"yi verir. Denemesi yle balyor: "Sevgi Atatrk' sevmek demektir. SevgiAtatrk'n annesi Zbey'de Hanm' sevmek demektir. Sevgi Atatrk'n babas Ali RzaBey'i sevmek demektir."

Bu ocuk, insanlarn hissedebilecei en derin duyguyu Mustafa KemalAtatrk'le birletirerek, Trklerin kutsal inancn ne kadar iyi zmsemi olduunugstermitir. Anayasasna gre Trkiye resmi dini olmayan laik bir devlettir. Ancak,aslnda Trkler yaamlarnn her ynn kaplayan ve belirleyen son derece gelimibir inanca sahiptir ve sahip olmak zorundadr. Bu, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusuve artk neredeyse bir ilah konumunda olan Atatrk inancdr.

Kemalizm diye bilinen Atatrk inancnn, Byk Adam'n uyuduu,konutuu veya yemek yedii lke apna

55

yaylm onlarca ev ve oda eklinde karmza kan tapnaklar vardr;

kahramanlklarnn anlatld yzlerce kitap, iir ve film eklinde karmza kan kutsalyazlar vardr; lkenin en uzak kelerinde bile grlen portreleri, bstleri,tabelalar ve heykelleri biiminde karmza kan ikonlar vardr; her trl lnntesinde sadk olan ve srekli olarak sapknlar izleyen askeri ve siyasi sekinlereklinde karmza kan bir ruhban snf vardr. Kendi kutsal merkezi, Vatikan',Mekke'si de mevcuttur. Ankara'nn merkezine yakn bir tepenin stnde, yksekdrtgen stunlarn oluturduu bir duvarn arkasnda yer alan byk ve kasvetli birmozole, mze ve Atatrk'n altna defnedildii mermer zeminli bir katedraldenoluan bir binalar btn bulunur. En ciddisi 10 Kasm, yani Atatrk'n budnyadan ayrld gn olan ulusal gnlerde, byk kalabalklar gzyalaryla onunansna sayglarn sunmak ve onun amacna sonsuza kadar srecek sadakatlerini bir

kez daha tekrarlamak amacyla burada toplanrlar. Ziyarette bulunan devletbakanlarnn, resmi ziyaretlerine balamadan nce buraya gelerek elenk brakmalar


25/151

beklenir. Generaller Kemalizm'in en yksek rahipleri rolne olan adanmlklarm birkez daha tekrarlamak iin dzenli olarak gelirler. zerlerine sapknlk kukusu denpolitikaclar ve dierleri, aslnda kendilerinin de gerek imana sahip olduklarnispatlamann bir yolu olarak mutlaka buray ziyaret ederler.

Trkiye'ye gidiimden bir sre sonra gen bir adam bana, bu lkede Allah

hakknda kt eyler sylemeye izin var" dedi. "Ama Atatrk hakknda kt eylersylemeye izin yok."

Trkiye'nin Atatrk'e duyduu derin saygy hakl karan birok ey vardr.Trkiye'nin, yenilginin kllerinden yeniden doup, yaam dolu yeni bir devletolarak ortaya

56

kmasn salayan g, Atatrk'tr. Onun ileriyi gr, hrs ve enerjisi, yzyllarboyunca yerlemi olan gelenekleri hzla bir kenara atmakta gsterdii hayretuyandrc cesaret olmasayd, bugnn Trkiye'si var olamazd ve bu durum dnya

iin byk bir eksiklik olurdu.Kemalizm, 1914-18 Birinci Dnya Sava'nn krp geirdii bir dnyann

enkazndan yeni ideolojilerin doduu bir zamanda ortaya kt. Faizm, nazizm vebolevizm, geride byk bir strap ve ac miras brakarak tarihten silindiler amaKemalizm halen yaamaktadr ve ada Trkiye onun en mkemmel zaferidir.Atatrk' anlamadan Trkiye'yi anlamaya almak, Hristiyanl gz nnde tutma-dan Avrupa tarihi almaya benzer.

Ancak Atatrk'n iktidara ykselmesinin zerinden bir yzyl gemiken,Kemalist inan krize girmitir, ilk balarda o kadar canl bir ekilde gerekletirilmi olanzgrlk vaadi ortadan kaybolmaktadr. Bir zamanlar Kemalizm Aydnlanma'nn en saf

ilkeleri olan akl ve ilerlemeyi ieriyordu. Atatrk ok nl bir konumasnda, "Dnyadaher ey iin, medeniyet iin, hayat iin, basan iin, en hakiki mrit bilimdir, fendir"demiti.. Oysa bugn bilgi pekinde koan birok Trk kendisini Kemalizm'i en iyiyanstan rnekler .olarak deil Onun kurbanlar durumunda bulmaktadrlar.

Bu ateli inancn kayna olan insan ise kendi lkesi dnda hemen hemenhi tannmamaktadr. Bunun nedeni, iktidar ele geirdikten sonra fetih deil dekendi ulusunu kurma abalar zerinde younlamas olabilir. Belki de bunun nedenisadece Trkiye'nin ok uzun sre dnyann farknda olmad bir lkekonumunda kalm olmasdr. Sebebi ne olursa olsun, Atatrk'n bu tannmamlzcdr. 20. yzyln en baarl devrimcilerinden birisi olarak tannmay ve

kutlanmay hak etmektedir. Yaam yks ve mirasnn gsterdii geliim,Trkiye'nin en byk

57

zaferlerini ve karlat en korkutucu tehditleri iinde barndrmaktadr.Bu dev kiilik, k durumundaki Osmanl Imparatorluu'nun snrnda

bulunan ve gelime halindeki bir liman kenti olan Selanik'te (bugn Yunanistan'daThessaloniki), orta halli bir ailenin ocuu olarak 1880 ya da 1881'de dodu. Babasdevlet hizmetinde kk bir memurdu, gen ve mutsuz ld. Ailede yol gsterici ganneydi ve birok Trk anne gibi Zbey'de Hanm da olunu ok seviyordu, ilkbalarda zor bir ocuk gibi grnd; kavgacyd, isyankrd ve okulda ba sk skderde giriyordu. Zamannn ounu evde geiren geleneksel bir Mslman kadn olan


26/151

ve bartsz kimsenin grmedii Zbeyde, onun bir din hocas ya da hafz olacanumuyordu. Gen Mustafa bu yolu izlemek ynnde en kk bir ilgi gstermedi. Daysaskeri bir kariyer nerdi ve babasnn arkada olan emekli bir subayn yardmylasonunda yerel akademiye kabul edilmesini salayan snava girmesi ayarland. BuradaKemal ismini ikinci isim olarak ald. Bu ismin, beyitleri onu eyleme gemeye tevik

eden 19. yzyln radikal airi Namk Kemal'den alnd sanlmaktadr."Vatann barna dman dayad hanerini

Yoimi kurtaracak baht kara maderini"

Mustafa askeri rtbeleri teker teker alrken, gerilemekte olan Osmanl monariside lm sanclan iindeydi. Tahttaki Sultan II. Abdlhamit reform szne bile izinvermeyen hogrsz ve dar kafal bir zorbayd, imparatorluu srekli olarakklyordu ve 1912'de Mustafa Kemal, Balkan isyanclarnn, kendilerinin iki katbyklndeki morali bozuk Trk glerini kolayca yenerek bamszlklarnalmalarn izledi. Doduu kent bile, "Isa yeniden dodu!" diye bararak ilerleyen

Yunanl vatanseverlerin eline geti.58

Mustafa Kemal, hem istanbul, Trablus, Kahire, am ve Sofya'daki grevleri hemde Almanya ve Avusturya'ya yapt gezileri srasnda, etrafndaki dnyann ve onudalgalandran akntlarn farkna vard. Franszca rendi, Voltaire ve Rousseau ileThomas Hobbes ve John Stuart Mill'in evirilerini okudu. Bunlar, yaamnbiimlendirecek olan meydan okumann bilincine varmasna yardmc oldu. Balkanlar'datant bir Alman subaya "Trk ulusu Bat'nn ok gerisinde kald" dedi. "Asl amaonu ada uygarla yneltmek olmaldr."

Mustafa Kemal henz gen bir subayken, 1890'larda kurulan ve ittihat ve TerakkiCemiyeti olarak da bilinen ama dnyann Jn Trkler olarak tand ykc bir grubungizli yesi oldu. 1913'te ittihat ve Terakki Osmanl rejimindeki en nemli grevleri elegeirmeyi baard ama ciddi bir ekilde almalara balayamadan sava patlad. BazJn Trkler, eer Almanya ile ittifak yaparlarsa, imparatorluk hayallerinigerekletirebilecekleri bir yeniden smrgeletirme srecini balatabileceklerineinanyordu. Bu Jn Trklerden olan ve daha sonra yaylmac arzulan OsmanlImparatorluu'nu ykma, kendisini ise Orta Asya'y yeniden ele geirmek amacylasavarken onursuz bir lme gtren Savunma Bakan Enver Paa, Alman elileri ileBoaz kysnda bir konakta bulutu ve bir ittifak antlamas imzalad.

Trkiye'nin Kaiser Wilhelm Almanya's ile olan ittifak deneyimi, bir tek istisnahari felaketlerle doluydu. Avrupa'nn ve btn dnyann akn baklar altnda,1915'te bir Trk gc, sava planlar Amirallik Birinci Lordu Winston Churchilltarafndan hazrlanan ingiltere liderliindeki igalcileri nce durdurdu, sonra da geripskrtt. Sava, istanbul'u ve Karadeniz'i kontrol etmek isteyen itilaf devletlerinin elegeirmek zorunda olduklar hayati nemdeki anakkale Boaz'na bakan GeliboluYarmadas'nda yapld

59

Sekiz ay sren ve on binlerce askerin yaamna mal olan iddetli savata Trkaskerleri yarmadalarnda tutundular, boaz ellerinde tuttular ve sonunda itilaf


27/151

devletlerinin seferberlik gcn yendiler. Bunu baaran, dolaysyla da savatakinemli Trk zaferlerinden birini elde eden komutan Mustafa Kemal'di. Trk subaylariinden yalnzca o kahraman olarak ne kt.

Birinci Dnya Sava Almanlarn ve Trk mttefiklerinin yenilgisiyle sona erince,Alman monarisi ykld. Bir zamanlar grkemli olan Osmanl imparatorluu ise

bitkindi. Muzaffer itilaf devletleri bylece, onun gneydou Avrupa'dan dondurucuKafkasya'ya ve gneten kavrulan Arap llerine kadar uzanan dev topraklarnoluturduu zengin cenazesini diledikleri gibi blme hakkn kazandklarndndler, ingiltere Babakan Lloyd George'un liderliinde, Avrupa'daki tm Trktopraklarn ve bin yl nce Yunan uygarlnn yeerdii, verimli Ege kylarnn bykbir ksmn Yunanistan'a verdiler. Ermenilere ve Krtlere douda yeni devletler kurmaans verilecekti. Fransa'ya, bugnk Suriye'yi oluturan topraklarna bitiik gneydekigeni blge "etki alan" olarak verildi, italya, btn Akdeniz kysn ve ieriye dorubinlerce kilometrekareyi kapsayan daha da byk bir alan elde etti. Mustafa Kemal'inkorumak iin parlak bir ekilde savat istanbul ise, istanbul ve anakkale Boaz dadahil olmak zere, uluslararas kontrol altna girecekti. Trklere kalan toprak, OrtaAnadolu'da ou dalk ve barnlmas g olan bir aland. Bu dzenleme, Versay'daAlmanya'ya zorla kabul ettirilenden bile daha ldrcyd. Sultann temsilcisi, 10Austos 1920'de bu belgeyi Paris'in bir banliys olan Sevr'de, hibir protestodabulunmakszn imzaladlar.

Trkler iin direnme ans yok gibi grnyordu. Ordular yenilmi ve liderdenyoksundu, sultanlar umutsuzdu

60

ve galip itilaf devletlerinin her emrini kabul etmeye razyd. En eski kentlerini yabancaskerler igal etmiti. Bir Fransz komutan, tpk 500 yl kadar nce istanbul'u

fethettiinde Fatih Sultan Mehmet'in yapt gibi beyaz bir at zerinde istanbul'agirmiti, italyan gleri, Trkiye'nin Akdeniz blgesinin kaps olan Antalya'ya gelmiti,Yunan ordusu ise Trkiye'nin Ege kylarnn mcevheri izmir'i igal etmi ve etrafndakitopraklar ele geirmeye balamt.

Yenilmi olan ulusun etrafnda toplanabilecei mantkl tek kiilik, savata bykbir zafer elde etmi ve bunu mkemmel bir ekilde yapm tek Trk komutan olanMustafa Kemal'di. O da bu kurtarc roln hevesle kabul ederek subaylarn sadakatiniyeniden kazand ve lmekte olan rejimi, mahkemelerinin kendisini gyabnda lmemahkm etmelerine neden olacak kadar aalayc terimlerle reddetti. Osmanl iileribakanna ektii bir telgrafta, "Korkaklar, hainler! Dmanla birlikte ulusa kar vatanaihanet anlamna gelen komplolar dzenliyorsunuz" diyordu. "Ulusun gcn ve iradesinitakdir etme yeteneiniz olmadndan kuku duymuyorum; ama anavatana ve ulusakar bu kadar haince ve canice davranabileceinize inanmak istemiyorum."

Vatanlarn paralanmann eiinde gren Trkler, byk gruplar halindeMustafa Kemal'in saflarna katldlar. Mustafa Kemal, bir Milli Meclis ve kendisine ait birhkmet oluturdu, hevesli gnlllerden oluan bir ordu kurdu ve Anadolu'yu igaleden yabanc glere kar sava ilan etti. Akl bana gelen Winston Churchill dahasonra yle yazmaktadr:

Bir sr aptallk yapm, sularla lekelenmi, kt ynetim yznden rm,savalarla paralanm, uzun ve felaketli savalar sonucunda bitkin dm,imparatorluu etrafnda dalyorken, Trk hl yayordu. Gsnde

61


28/151

tm dnyaya meydan okumu ve yzyllar boyunca karsna kanlarn hepsiylebaanyla mcadele etmi bir halkn kalbi atyordu. Bir kez daha elinde ada birordunun sahip olabilecei btn tehizat ve banda da kendisi hakknda sadece bykfelaketin drt ya da be byk kiisinden biri olduu dnda hibir ey bilinmeyen bir

Kaptan vard. Paris'in duvar hallaryla dolu ve yaldzl odalarnda dnyann yasakoyucular toplanmt, istanbul'da ise Trkiye'nin kukla hkmeti itilaf devletleridonanmasnn toplan altnda alyordu. Ama Anadolu'daki "Trk anavatannn" haintepeleri ve vadileri arasnda, bu zm kabul etmeyen...fakir insanlar yayordu; AdilOyun Ruhu bu kez onlarn adrsz atelerinin banda bir mltecinin eski pskgiysileriyle oturuyordu.

Mustafa Kemal'in ba dmanlar olan Yunanllarn tuttuu mevkilere yapt ilksaldrlar iyi gitmedi. Daha sonra kendisi ve bu kez daha iyi silahlanm ve rgtlenmiolup giderek byyen gc geri dndler ve nemli zaferler kazandlar. Sonunda,1922 yaznda iler kesin olarak onlarn lehine dnd. Yetenekli komutanlarnn bir tr

vatansever coku iine soktuu Trk askerleri Anadolu'nun i ksmlarndan Ege'yedoru hzla ilerlediler ve nlerindeki Yunan gcn nce lgnca bir geri ekilmeyezorlayp sonra da denize dktler. anakkale'de mevzilenen itilaf birlikleri bu yeni vekendine gvenli orduyla karlamaktansa geri ekilmeyi tercih etti. Akdeniz kysndakiFransz ve italyan birlikleri de onlar izledi. ada tarihteki en artc askeribaarlardan birini kazanan Mustafa Kemal kesin yenilgiyi parlak bir zaferedntrd ve ada Trkiye'yi daha domadan ldren Sevr Antlamas'n yrtpatt.

Sevr'de zorla kabul ettirilen antlamann yerine artk yeni gerekleri kabul edenbir antlama yaplmas gerekiyordu.

62

Bu yeni antlamann 1923'te Lozan'da imzalanmas, dnya sahnesine iki yenigl olgunun girdiini gsteriyordu: Trkiye Cumhuriyeti ve Mustafa Kemal. Trkiye,Sevr Antlamas'nn Yunanistan'a, italya'ya, Krtlere ve Ermenilere verdii tmtopraklara ve Fransz blgesi olarak kabul edilmi blgenin byk ksmna sahipolarak domutu. Mustafa Kemal birou Yunanistan'dan ok uzakta bulunan ve Trkkylarndan grlebilen Yunan adalarn almakta srar etmedi ama Boaz'n batsnda,Osmanl Imparatorluu'nun bir zamanlar ok daha fazla topraa sahip olduu Avru-pa'da, yeni ulusa salam bir konum salayacak kadar byk bir toprak elde etti.Ynetimini ald lke yknt iindeydi; yalnzca sava nedeniyle deil, ayn zamandaYunanl ve Trk liderlerin kabul ettii ve yz binlerce Rumun sahip olduklar becerilerlebirlikte Trkiye'deki evlerini brakmaya zorland "nfus mbadelesi"nin korkunsonulan nedeniyle de harap durumdayd. Ama Lozan'dan sonra Trkleralabilecekleri, ina edebilecekleri ve yeniden ykselebilecekleri bir anavatana sahipoldular.

Bu artc zaferle Mustafa Kemal ulusunu gmlmek zere olduu mezardankard. Yalnzca bu bile ona tarihte emin bir yer salamaya yeterdi. Ama Trkiye'ninkurtarcs olduktan sonra daha da olaanst baarlar elde etmeyi srdrd.Bunlarn birincisi, yapt deil yapmamay setii bir eydir: Anadolu'daki zaferinedayanarak daha fazla ilerlememek. Eski imparatorluun Avrupa'daki topraklarn

yeniden ele geirmeye, en azndan doduu kenti tkenmi Yunanllardan gerialmaya alabilirdi. Douya dnerek, yeni doan Sovyetler Birlii'ne katlmamak iin


29/151

direnen Orta Asya'daki Mslmanlara katlabilirdi. Bunun yerine islamc ve Turancideolojileri reddetti. Birok liderin dmesine neden olan genileme isteinin ekimgcne kar koydu ve niformasn kesin olarak kard. Etrafna baktnda,

63

yoksulluk ve cehalet iinde olan 12 milyonluk geri kalm bir ulus gryordu, ilk defahenz bir renciyken dile getirdii gr tekrarlayarak "Uygar dnya bizim okilerimizde," dedi. "Yetimekten baka ansmz yok."

Trkiye'de ve hatta dnyada, belki de yalnzca Mustafa Kemal Trklerin dahance asla olmadklar bir konuma gelebileceine inanyordu: ada, laik, refah iindeve her eyden nce tam olarak Avrupal. Kafas karan ve kimi zaman da direnenulusu, kendi hayalinde yaayan radikal deiime doru zorlayan ve srkleyenMustafa Kemal, tek kiilik bir devrim haline geldi. Deprem, bomba, hortum, kasrga,

tornado, gelgit dalgas, ne derseniz deyin, bu benzetmelerin hibirisi Mustafa Kemal'inkendi ulusu zerinde yapt etkiyi tam olarak anlatamaz.Hibir resmi gce sahip olmakszn, tamamen sava alannda kazand moral

gcne dayanarak, 1922'de her dediini kabul eden Millet Meclisi'ne Osmanlmonarisini kaldrmasn emretti. En yakn dava arkadalar bile byle bir admdnmemilerdi. akn Meclis'e, "Osmanoullar Trk Milletinin hkimiyet vesaltanatna zorla el koymulard" dedi. "Bu tasallutlarn alt asrdan beri idame ey-lemilerdir. imdi de, Trk milleti bu mtecavizlerin hadlerini ihtar ederek hkimiyet vesaltanatn kendi eline bilfiil alm bulunuyor."

29 Ekim 1923'te Meclis Trkiye Cumhuriyeti'ni ilan etti ve Mustafa Kemal'i ilkcumhurbakan olarak seti. 42 yandayd, sar sa ve delici mavi gzleriyle enerjik birkiiydi. Fiyakal kravatndan ithal mal Fransz i amarlarna kadar her zamanmkemmel giyinirdi. Tpk politikas gibi zevkleri de Batlyd: Dans etmek, imek, sigaraimek, restoranlara ve gece kulplerine gitmek, yzmek, yelkencilik ve kadnlar. Bykbir insan olacana ocukluundan beri tam olarak inanmt, iktidar aldktan sonra "...tarih,

64

gayrikabili itiraz bir surette ispat etmitir ki, byk meselelerde muvaffakiyet iinkabiliyet ve kudreti layetezelzel bir reisin vcudu elzemdir" dedi.

Bir kalem darbesiyle Osmanl rejimine son veren Mustafa Kemal, gzlerini daha

da kutsal bir kuruma, islm! halifelie dikti. Yzyllar boyunca halifeler "Allah'nyeryzndeki glgesi" olarak Mslmanlardan sayg grd ve onlar da bu gc dinselolduu kadar siyasi amalar iin de kullandlar. Uzun yllar boyunca sultan aynzamanda halifeydi ve bylece Osmanl teokrasisini ve ynetimini dnyevi olduu kadardinsel otorite ile de birletirmiti. Ancak 3 Mart 1924'n ge bir saatinde, son sultan VI.Mehmet Vahdettin'in bir ingiliz sava gemisi ile istanbul'dan kamasndan sadece 16ay sonra, Atatrk'n temsilcileri Vahdettin'in yerine halife olan kuzeni Abdlmecit'iziyaret ederek, Millet Meclisi'nin halifelii kaldrdn haber verdiler ve onu bir trenebindirerek srgne yolladlar. Dinsel gce indirilen bu ar darbeyi ksa bir sre sonraIslm mahkemelerin kaldrlmas ve tarikatlarn yasaklanmas izledi. Mustafa Kemal,

sava alannda gsterdii ayn pervaszlkla, Osmanl siyasi ve dinsel geleneininzerinde ykseldii temelleri yerle bir etti.


30/151

Mustafa Kemal, yeni hkmetini istanbul'un elence meknlarndan uzakta veadlarna ynetimi stlendii kitlelere ok daha yakn olan kk Anadolu kentiAnkara'ya tadktan sonra, ortadan kaldrma iine devam etti. Bir sonraki hedefi,seccadeye benzer ekilde tasarlanm dz bir tepesi ve tepesindeki Cennet'e umaumudunu temsil eden psklyle krmz bir balk olan festi. Fes, Osmanl dnya-

snda Mslman kimliinin sembolyd ama Mustafa Kemal'e gre fes "cehaletin,ihmalkrln, fanatizmin, ilerleme ve uygarla kar duyulan nefretin simgesi" idi. Herzaman olduu gibi onun iradesi hzla yasalatrld ve Kasm 1925'te fes yasakland.

65

Mustafa Kemal, "Medeni ve beynelmilel kyafet milletimize layk bir kyafettir, onugiyeceiz," dedi. "Ayaklarmzda bot ya da ayakkab, bacaklarmzda pantolon, gmlekve kravat, ceket ve yelek, doal olarak bunlar tamamlamak iin de bamzdasiperlikli bir balk. Bunu aka syleyelim. Bu bala 'apka' denir Beyler."

Bu eylemin yaratt ok dalgalan Trkiye'ye ve tesindeki Mslman dnyayayayld. Halifeliin kaldrlmasndan beri slam'n lider sesi olan Msr ba mfts,apka giyen Mslmanlarn dinsiz ve gnahkr olacan iddia etti ve apka giymenin"kimliimizin yok olmasna" yol aacan syledi. Bu tr kar klar Mustafa Kemal'indaha da ileri gitmesine neden oldu. Neden Mslman erkeklerin yzyllardr giydiikyafetleri yasaklamakla yetinecekti? Pee de gitmeliydi ve onunla birlikte kadnlarnboyun emilii de.

Mustafa Kemal bir konumasnda, "Baz yerlerde kadnlar gryorum ki banabir bez veya bir petemal veya buna benzer bireyler atarak yzn gzn gizler veyanndan geen erkeklere kar ya arkasn evirir veya yere oturarak yumulur. Butavrn anlam ve iareti nedir? Baylar uygar bir millet anas, millet kz bu garip ekle, bu

vahi duruma girer mi? Bu durum, milleti ok gln gsteren bir grntdr. Derhaldzeltilmesi gerekir."

Her ne kadar pee birka yl daha resmen yasaklanmadysa da, peeyesaldrmakla Mustafa Kemal, hibir eyi srf uzun sredir uygulanyor diye kutsalgrmediini aka ortaya koydu. 1925 sonunda Mslman takviminin yerine, isa'nndoumunu balang alan Avrupa takviminin kabul edilmesini emretti. Ertesi yl,erkeklerin birden ok kadnla evlenmesini yasaklayan, Mslman olmayan erkeklerleevlenmeye izin veren, btn yetikinlere dinini deitirme hakk tanyan ve (her nekadar kendi karsna "bo ol" demeden nce deilse de) Islm "bo ol" uygulamasnnyerine

66

medeni boanmay getiren isvire medeni yasasn kabul ettirdi. Daha sonra haftalkizin gnn cumadan pazara kaydrd. Son olarak da, hl durumu anlamayanlariin, Mustafa Kemal'in Meclis'i, anayasann "Trk devletinin dini Islmdr" hkmnfeshetti.

Trkiye'yi Osmanl gemiine ve Mslman dnyann geri kalanna balaypBat'dan ayran son somut balardan biri, Arap alfabesiydi. Trkler her zaman kendidillerine sahip oldular ama yzyllar boyunca bu dili Arap harfleriyle yazdlar. Buuygulamaya son vermek, Trklerin kendi airlerini, bilim adamlarn ve filozoflarnokumasn imknsz hale getirip atalarnn brakt zengin kltrel mirasla balarnkoparmak anlamna geliyordu. Bu durum Mustafa Kemal'i biraz olsun rahatsz etmedi.Trk dilini Latin harflerine uyarlayan bir grup uzman toplad ve yeni alfabeyi lkenin


31/151

nde gelen kiilerini davet ettii bir galayla tantt.Onlara, "Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulundurarak,

anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamakmecburiyetindesiniz" dedi. "Milletimiz yazsyla, kafasyla btn medeniyet alemininyannda olduunu gsterecektir."

Trklerin yaam biimini belirleyen gelenekler yzyllar iinde olumutu amaMustafa Kemal bu gelenekleri ok ksa bir sre iinde ortadan kaldrd. Metrik sistemikabul etmesi ve Alman besteci Paul Hindemith ynetiminde bir konservatuvar kurmasgibi kimi admlan nispeten masumdu. Kadnlara seme ve seilme hakk vermesi gibikimi deiiklikler ok nemliydi ama gnlszce de olsa kabul edildi. Dou mziininyasaklanmas ve ibadete ar anlamna gelen ezann Arapa deil de Trkeokunmas gibi deiiklikler ise, o kadar iddetli bir direnile karlat ki sonundayrrlkten kaldrld. Ancak eer Trkiye demokratik bir lke olsayd, bunlarnhibirisi yaplamazd.

67

Mustafa Kemal'in kiisel prestiji ne kadar byk olursa olsun, devrimini sadeceo prestijle gerekletiremezdi. Eski bir ulusun mirasnn aniden yok edilmesi vebunun zerine tamamyla yeni bir dzen kurulmas fazlasyla kaba gkullanlmasn gerektirdi. Mustafa Kemal bunu yapmaktan kanmad.

stiklal Sava srasnda, Mustafa Kemal'in Sevr Antlamas'na kar ayaklandduyulduka, yabanc igalcilere kar savamak isteyen herkes devrim ordusuna kabuledildi. Ancak sava kazanldktan sonra, Mustafa Kemal radikal programna karkan eski mttefiklerini ezmekte tereddt etmedi, ilk kar koyu 1925'te, islm adnaayaklanan ve Ankara'daki dinsizleri kovmak iin Allah' yardma aran Krtairetlerinden geldi. Millet Meclisi'nden derhal "takrir-i skun kanunu" karld. Bu

kanunla Mustafa Kemal'in hkmetine diktatrlk yetkileri tannyor ve ksa yoldaninfaz yetkisine sahip "istiklal mahkemeleri" kuruluyordu, ilk kurbanlar arasnda Krtayaklanmasnn liderleri vard: Bunlarn 47'si en byk Krt kenti olan Diyarbakr'dayakaland, yargland ve idam edildi. Bir yl sonra, eski ad Smyrna olan Ege'ninliman kenti izmir'de Mustafa Kemal'e kar suikast hazrlayan komplocular aynyntemle yargland ve idam edildi. Daha sonra bu a, bar muhaliflere de yayld,"istiklal mahkemeleri" rejimin yzlerce dmann ve muhalifini yok etti. Baz kurbanlarbu mahkemelerin kukulu yargsndan bile yararlanamadlar. Trkiye KomnistPartisi'nin 18 lideri, snr d edilmek zere Trabzon'dan gemiye bindirildiler veSovyetler Birlii'ne giderken yolda bir yerlerde kayboldular. 1927'de Kemalizm'inbtn muhalifleri ezilmiti.

Mustafa Kemal, arkadalarna iki kez muhalefet partisi kurdurdu ama herikisinde de bu partiler gerek birer muhalefet gibi davranarak onu hayal krklnaurattlar

68

Kendi reformlarnn tartlamayacak ya da geciktirilemeyecek kadar nemliolduuna inanan ve birok Trk' korkuttuunun da farknda olan Mustafa Kemal, bupartileri tabana yaylamadan yasaklad. Benzer ekilde, zgrln ke talan olarakbasn zgrln vd ama eletirel tavrlar alan gazetecileri susturmakta vegazetelerini kapatmakta tereddt etmedi. Mustafa Kemal'in biyografisini yazan ilk

yazarlarndan olan ingiliz tarihi H.C. Armstrong "Onun iyiliki, eitimci ve yol gs

hilal ve yildiz

Documents