hÜsyn cavd - turuz · 2014. 8. 7. · dörd cildd. i cild” (bak, yazç, 1982) nri sasn da tkrar...

1464

Upload: others

Post on 10-Feb-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 1�

  • 2�

    HÜS�YN CAV�D

    �S�RL�R�

    B�� C�LDD�

    I C�LD

    “L�D�R N��R�YYAT”

    BAKI-2005

  • 3�

    Bu kitab “Hüs�yn Cavid. �s�rl�ri. Dörd cildd�. I cild” (Bak�, Yaz�ç�, 1982) n��ri �sas�nda t�krar n��r� haz�rlanm��d�r T�rtib d�ni: Turan Cavid Ön sözün mü�llifi: Ya�ar Qaray�v Rdaktoru: T�ymur K�rimli 894.3611 - dc 21 AZE Hüs�yn Cavid. �s�rl�ri. B� cildd�. I cild. Bak�, “Lidr n��riyyat”, 2005, 256 s�h. Çox�srlik Az�rbaycan �d�biyyat�n�n �n yax�� �n�n�l�rini inki�af tdir�n,

    z�nginl��dir�n qüdr�tli söz ustas� Hüsyn Cavid öz arad�c�l�� il�, d�rin hikm�tli v� f�ls�fi poziyas�, t�krars�z dramaturji �s�rl�ri il� Az�rbaycanda milli �üurun intibah�na xidm�t göst�rmi�dir. 1937-ci il rprssiyalar�n�n qurban� olmu� böyük müt�f�kkirin, anadan lmas�n�n 100 illiyi il� bal� haz�rl�qlar�n gtdiyi dövrd�, Hyd�r �liyvin ��xsi t���bbüsü il� m�zar�n�n Sibird� tap�l�b n��inin Az�rbaycana g�tirilm�si, t�sadüfi dyil ki, bir çox dünya tarixçil�ri t�r�find�n ölk�d�ki müst�qillik arzular�n�n v� milli-azadl�q h�r�kat�n�n ba�lan�c nöqt�si kimi s�ciyy�l�ndirilmi�dir.

    Müqt�dir s�n�tkar�n yarad�c�l��ndak� romantik co�qunluq ilk önc� türk mill�tinin sabah�na olan sonsuz inamdan qidalan�rd�.

    S�n�tkar�n “�s�rl�ri”nin I cildin� “Kçmi� günl�r” (Tiflis, 1913), “Bahar ��bn�ml�ri” (Bak�, 1917) �irl�r silsil�si v� “Az�r” (1920-1937) pomas� daxil dilmi�dir. Bütün yarad�c�l�� insanda, t�bi�td� v� dünyada göz�llik axtar��lar�ndan ibar�t olan müt�f�kkir �air bu �irl�rind� göz�lliyin pozulan qaydalar�n� nizama salmaqla m��uldur. Odur ki, söz s�n�tinin bu böyük r�ssam�n� yaln�z gni� f�ls�fi m�nada göz�lliyi axtara-axtara v� göz�lliy� sal�nan i���n izi il� ax�racan ba�a dü�m�k olar.

    �s�rl�rin imlas�na toxunulmam��, dil v� üslubunun qorunulmas�na çal���lm��d�r. ISBN 9952-417-25-8

    © “L�D�R N��R�YYAT”, 2005

  • 4�

  • 5�

    B�R N�Ç� SÖZ

    “Babam Hüsyn Cavid bir gün�� idi. Yüks�ldi, parlad�, yarasalar�n gözünü kor

    tdi. Lakin dumanlar onun qar��s�n� ald�lar...”. Qarda��m �rtorol Cavid bu sözl�ri 1939-cu ild� yaz�b. M�n is� Hüsyn Cavid

    haqq�nda hç vaxt yazmam��am, dm�k olar ki, yazmam��am. Buna indi htiyac duyuram. Xatir�l�r qalaq-qalaqd�r. H�r �yi t�f�rrüat�na kimi q�l�m� almaq niyy�tind�y�m. �ndilik is� m�tnl�ri b�rpa dib b�cildliyi çapa haz�rlayark�n v� onun qar��s�nda övlad olaraq son borcumu yrin� ytir�rk�n s�b�bini bilm�diyim bir duyu m�ni bu kitaba ön söz yazmaa sövq dir.

    �rtorolun ifad� tdiyi kimi, kor yarasalar 1937-ci ild�n sonra Cavidin ail�sin� d�, onun �s�rl�rin� d� h�qar�t dibl�r. Bu is� 1956-c� il�c�n davam dib. Sonralar da ara-s�ra bu h�qar�tl�rin �ahidi olmu�am. Cavidin �sil b�ra�ti 100 illik yubilyinin kçirilm�si il� �laq�dar M�rk�zi Komit�nin 21 iyul 1981-ci il tarixli q�rar�ndan sonra ba� vrdi. Bir küll hal�nda is� m�tnl�rinin, �s�rl�rinin b�ra�ti indi, y�ni bu b�cildliyin vasit�sil� grç�kl��ir.

    Xat�rlatmaq ist�yir�m ki, b�cildlik Cavid �s�rl�rinin �n mük�mm�l n��ridir v� oxucular�n, t�dqiqatç�lar�n, rjissorlar�n, na�irl�rin, bir sözl�, Cavid� üz tutacaq h�r bir k�sin ind�n bl� yaln�z bu n��r� istinad tm�sini ist�rdim. Bunun is� bir s�ra s�b�bl�ri var:

    �vv�la, imlas�n�n qorunmas� Hüsyn Cavid üçün çox �h�miyy�tliydi v� l� bu s�b�bd�n d� o, b�z�n �lyazmalar�n�n sonunda bunu xüsusi xat�rlad�rd�: “�mlas�na toxunmamal�!”. Bir halda ki, özü bl� ist�mi�di, dm�li, bu sözl�ri onun bir mü�llif olaraq v�siyy�ti kimi d� q�bul tm�k olar.

    1958-ci ild�n tibar�n n��r dilm�kd� olan kitablar�n� istisnas�z olaraq m�n t�rtib ts�m d�, dilinin, imlas�n�n qorunmas� namin� göst�rdiyim bütün c�hdl�r uursuzluqla n�tic�l�nib. B�z�n M�rk�zi Komit�, b�z�n Yaz�ç�lar �ttifaq�, b�z�n d� n��riyyatlar s�viyy�sind� yarad�lan �ng�ll�ri ortadan qald�rmaq mümkün olmay�b. Cavid �s�rl�rinin indiy�q�d�rki bütün n��rl�rinin rdakt�l�rini onun dilin� kobud müdaxil�d�n ba�qa n� adland�rmaq olar?

    �ndi Hüsyn Cavidin orijinal m�tnini oxucuya mü�llifinin yazd�� ��kild� t�qdim d�rk�n �liaa Vahidi d� r�hm�tl� anmaq ist�yir�m. 1958-ci ild�

    Cavidin b�ra�td�n sonrak� ilk kitab�n� “Az�rn��r”� t�qdim tdim. M�tni sad�l��dirm�yi, Cavidin dilini “islah” tm�yi o zaman htiyac iç�risind� ya�ayan �liaa Vahid� t�klif tdil�r. Vahid is�: – M�n n� kar�y�m ki, ustad�n yazd��na �l g�zdirim? – dy� t�klifd�n imtina tmi�di. “Az�rn��r”d� çal��an r�fiq�m H�bib� M�mm�dxanl� bu söhb�tin �ahidiydi.

  • 6�

    Cavid yarad�c�l��na b�z�n h�tta kobud zorak�l�q s�viyy�sind� müdaxil�l�r çox olub. Bu bax�mdan t�kc� “H�rb v� f�lak�t” �rini xat�rlatmaq b�s d�r. �ir �slind� üç hiss�d�n ibar�tdir. 1958-ci ild� onun yaln�z birinci hiss�si, 1984-cü ild� n��r olunan dördcildlik “�s�rl�r”d� d� birinci v� üçüncü hiss�l�ri çap olunub. “H�rb v� f�lak�t”in ba�l�ca qay�si is� onun ikinci hiss�sind� ifad� olunur. Bu, art�q imla m�s�l�sind�n daha ciddi bir problmdir.

    Yaxud, 1918-ci ild� yazd�� v� bütün dig�r n��rl�rd� “M�zlumlar üçün” ba�l�� il� vrilmi� �rin �sli “Kars v� Oltu �traf�nda s�b�bsiz (!?) olaraq alçaqcas�na q�tl v� y�ma dil�n m�zlumlar için” adlan�r.

    Müxt�lif ill�rd� guya Hüsyn Cavidi müasir oxucu üçün daha anla��ql� tm�k niyy�tind� olan na�ir v� rdaktorlar� ba�a dü�m�kd� ç�tinlik ç�kmi��m.

    Ax� bl� bir t���bbüsd� bulunanlar�n hç biri Cavid m�tnl�rinin �d�bisttik, tarixi v� m�fkur�vi mahiyy�tin� vaqif olmay�blar. Dahi türkoloq

    Mhmt Fuad Köprülü yaz�rd� ki, Hüsyn Cavid t�miz v� kamil bir üsluba malikdir. Amma t��ssüf ki, o ill�rd� Köprülünün s�si buralarda �idil� bilm�zdi.

    Cavidin dili bar�d� nisb�t�n müf�ss�l v� obyktiv q�na�tl�ri ilk d�f� Mustafa Haqq� Türk�qul yazd�: “Cavidin dili ist�r Az�rbaycan daxilind�, ist�rs� Az�rbaycan xaricind� �n çox münaqi�� v� mübahis� olunan bir mövzudur.

    M�lum olduu kimi, Istanbul türkc�si il� Az�rbaycan türkc�si aras�nda ufaq da olsa bir l�hc� f�rqi vard�r. Cavid Istanbul türkc�sini m�nims�mi�, bu �iv�ni bütün inc�likl�rin� q�d�r öyr�nmi�dir. Yarad�c�l��n�n ilk dövrl�rind�, bilxass� �irl�rind� Istanbul �iv�sini m�har�tl� i�l�d�n �air, sonralar yaratd�� �s�rl�rind� bu �iv�ni Az�rbaycan �d�bi türkc�sin� yax�nla�d�rmaa çal��m�� v� dm�k olar ki, bu i�d� müv�ff�q olmu�dur. Bunun üçün d� Cavidin türkc�sin� n� tamamil� Istanbul türkc�si, n� d� tamamil� Az�rbaycan �d�bi türkc�si dm�k qabildir. C�sar�tl� dy� bil�rik ki, Cavid bu iki türkc� �iv� aras�nda bir körpü yaratm�� v� bu iki �iv� aras�ndak� m�saf�ni q�saltm��d�r... Cavidin i�l�tdiyi türkc� olduqca dadl� v� i�l�nmi�, göz�l bir türkc�dir. �imali v� C�nubi Az�rbaycan, Türkiy� v� Türküstan v� s. türk ll�rind� t�k bir mün�vv�r bulunmaz ki, Cavidi oxusun v� anlamas�n”.

    ...1937-ci ild� NKVD nümay�nd�l�rinin vimizd�n apard�� “Attila”, “Çingiz”, “Tlli saz”, “��hla” v� “�blisin ilham�” faci�l�ri istisna olunarsa, Cavid �s�rl�rinin külliyyat� hsab d� bil�c�yimiz bu n��rd� ist�r Köprülünün d�y�rl�ndirdiyi h�min t�miz v� kamil üslub, ist�rs� d� Mustafa Haqq� Türk�qulun ümumtürk �d�bi dilinin XX yüzil Az�rbaycan �d�biyyat�ndak� ygan� timsal� olaraq s�ciyy�l�ndirdiyi Cavid yarad�c�l��n�n �ld� olan bütün nümun�l�ri olduu kimi, yaz�ld�� ��kild� ilk d�f�dir ki, t�qdim dilir.

    Qyd tdiyim kimi �vv�lki n��rl�rd� t�hrifl�r çox olub. Bu bar�d� Az�r Turan�n “Cavid �f�ndi” kitab�nda �trafl� b�hs olunduundan m�n indi onlar�n üz�rind� ayr�ca dayanmaq ist�mir�m. Bu n��rd�ki m�tnl�rl� �vv�lki n��rl�rin müqayis�si d� bunu ayd�n göst�r�c�k.

  • 7�

    B�cildliy� Hüsyn Cavidin indiy� q�d�r biz� m�lum olmayan �irl�ri, m�ktublar� (�vv�ll�r ixtisarla d�rc olunmu� m�ktublar�n tam m�tni), h�tta yarad�c�l��n�n ilk dövrl�rind� fars dilind� yazd�� �irl�rin t�rcüm�l�ri d� daxil dilmi�dir. Bl�likl�, b�cildlikd� Cavid dilinin t�kamülünü d� mü�ahid� tm�k mümkün olacaqd�r.

    Bilir�m ki, Cavid �s�rl�rinin bu n��ri ham� t�r�find�n hç d� birm�nal� qar��lanmayacaq. Bu m�nada tiraf tm�k ist�rdim ki, h�yat�m� h�sr tdiyim müq�dd�s bir i�i ykunla�d�rark�n m�n yaln�z bl� h�r�k�t tm�liydim.

    “Imlas�na toxunmamal�!” Bu, atam�n tövsiy�si v� v�siyy�tiydi.

    *** Yri g�lmi�k�n Hüsyn Cavidin “Py�mb�r” �s�ri il� bal� bir nç� k�lm�

    dm�k ist�rdim. Tövsiy�m xüsusil� tatrlar�m�za aiddir. Cavid “Py�mb�r” dram�n� s�hn� üçün yazmam��d� v� �s�rin tama�aya qoyulmamas�nda israrl�yd�. Bunu n�z�r� alma�n�z� ist�rdim.

    ***

    H�r �y� gör� – atam� V�t�n torpa�na qovu�durduuna, �zizl�rimi bir s�rdab�d� – Cavid m�qb�r�sind� görü�dürdüyün�, Cavid oca�n�n ç�ra�n� ynid�n yand�rd��na gör� unudulmaz Hyd�r �liyv� Tanr�dan r�hm�tl�r dil�yir�m.

    Turan Cavid

    19 mart, 2004-cü il

  • 8�

    HÜS�YN CAV�D�N YARADICILII Müt�f�kkir �air, görk�mli dramaturq Hüsyn Cavid Az�rbaycan �d�biyyat�

    tarixind� orijinal �d�bi simalardan biridir. Minillik Az�rbaycan �d�biyyat�n�n növb�ti inki�af m�rh�l�si say�lan XX �sr Az�rbaycan romantizmi ham�dan çox Hüsyn Cavidin ad� il� bal�d�r. “�yx S�nan” v� “�blis”, “X�yyam” v� “S�yavu�” bizim dramaturgiyam�zda romantizmin bütün problmatikliyi, idya v� m�zmun xüsusiyy�tl�ri il� t�zahür tdiyi �s�rl�rdir. Öz yarad�c�l�� il� H.Cavid Az�rbaycan dramaturgiyas�n�n mövzu s�rh�ddini gni�l�ndirir, tragik xaraktrin, romantik q�hr�man�n, dramatik konflikt v� kolliziyalar�n yni tipl�rini yarad�r, q�hr�man� qad�n olan ilk Az�rbaycan faci�sini q�l�m� al�r, onu humanist, n�cib v� b���ri idyalarla daha da z�nginl��dirir.

    H.Cavid bizim dramatik poziyada qüvv�tli bir faci�n�vis, m�nzum v� romantik dram�n yarad�c�s� kimi unikal v� ��r�fli bir yr tutur.

    H.Cavid orijinal bir dramaturq kimi �d�biyyat al�mind� 1910-1912-ci ill�rd�n tan�n�r. H�l� 1910-cu ild� yazd�� bir p�rd�li ilk “Ana” s�hn�ciyi il� o, g�l�c�kd� ustad faci�n�vis olaca�n� v�d dirdi. Bu �s�r öz maraql� tragic situasiyas� il� diqq�ti c�lb dir: böyük ür�kli ana öz balas�n�n h�l� isti myiti üz�rind�n onun nam�rd qanl�s�na xilas yolu göst�rir. B���ri anal�q m�h�bb�ti ��xsi qisas duyusuna qalib g�lir. Bu c�h�t, insan l�yaq�tin� inam, yüks�k, ülvi duyular�n t�r�nnümü, sonralar Cavidin bütün �s�rl�rinin �sas m�ziyy�tl�rind�n biri kimi mydana ç�x�r.

    1913-cü ild� H.Cavidin “Kçmi� günl�r” adl� ilk �irl�r m�cmu�si n��r dilir. Bu lirik v� romantik �irl�rd� �air müasir ictimai mühiti t�nqid dir, köhn�l�n tiqadlara, din v� f�ls�f�l�r� qar�� ç�x�r, yni zamanda, f�rdin arzular� il� c�miyy�tin t�l�bl�ri aras�ndak� ziddiyy�tl�ri aç�b göst�rm�yi bir müt�f�kkir s�n�tkar, humanist �air kimi qar��ya qoyur.

    H.Cavidin mövcud h�yatdan naraz�l��, �airin narahat ruhu, idya axtar��lar� onun “Bahar ��bn�ml�ri” adl� ikinci kitab�nda toplanm�� �irl�rind� d� hiss olunur.

    H.Cavid böyük dramaturq olmazdan önc� böyük �air, böyük lirik olmu� v� lirik-f�ls�fi yarad�c�l��n� bütün ömrü boyu davam tdirmi�dir. Onun �irl�rini oxuduqca sanki ba�lan�cda sakit axan, q�j�ldayan, da�lardan töküldükc� is� tirazl� bir n�r� ç�k�n da ç�m�sinin, da çay�n�n s�sini �idirs�n. �l� buna gör�dir ki, H.Cavidin �ir dili s�mimi, saf insan duyular�n�n t�r�nnümünd� n� q�d�r h�zin, kövr�k, lirikdirs�, insanlara zülm v� müsib�t g�tir�n ��r qüvv�l�r�, hyvani instinktl�r� tab olub öz h�mcinsl�rini zülm�t v� c�hal�td� saxlayan riyakarlara qar�� mübariz�d� o q�d�r k�skin, amans�z, q�ti

  • 9�

    v� hayq�rt�l�d�r. Bu bax�mdan H.Cavidin poziyas�nda romantika il� ralizmin

    hyr�tamiz bir v�hd�tini görürük. �air xyirin t�nt�n�sin� n� q�d�r i��ql� romantik x�yallar b�sl�yirs�, ��rin m�hvi üçün d� o q�d�r s�birsiz, ac�ql� t�dbirl�r ir�li sürür.

    H.Cavid bir �air kimi orijinald�r, t�krardilm�zdir, yaln�z özün�, öz s�n�tin� xas olan potik ifad� v� vasit�l�rin mü�llifi kimi çox uurlu bir d�stix�tti vard�r.

    Cavidin �ir yarad�c�l��ndak� romantik b�dbinlik, ruh dü�künlüyü v� ümidsizlik zaman kçdikc� mübariz bir ovqata, nizamivar� bir “inqilabç�l�a” çvrilir. �airin ilk potik örn�kl�ri didaktik m�zmunu, kçmi�in idalla�d�r�lmas� il� sçilir. “Hübuti-Ad�m” (“Ad�min (c�nn�td�n) nm�si”), “Yadimazi” (“Kçmi�in yada sal�nmas�”) kimi “Kçmi� günl�r” potik toplusuna daxil olan �irl�r bu q�bild�ndir.

    L�rzan diyor ruhumu bin dürlü m�zalim, �fsus… ki, mazi �d�m, ati is� müzlim…

    H.Cavid poziyas�n�n bu dövrü üçün solun, x�st� b�nizli göz�ll�rd�n, onlar�n

    tzlikl� hçliy� qovu�aca�ndan dan��maq – o dövr romantizminin ayr�lmaz �lam�tl�rind�n biri kimi n�z�r� çarpmaqdad�r. Ancaq maraql�d�r ki, ümumb���ri problml�rd� b�dbinlik göst�r�n �air, fminizm m�s�l�l�rind� sanki bu b�dbinlikd�n silkinib ç�x�r, b���riyy�tin xilas yolunu qad�na m�h�bb�td�, qad�n göz�lliyind�, qad�n svgisind� görür. Bu bax�mdan “B�nim Tanr�m” �ri proqram s�ciyy�si da��y�r:

    H�r qulun cihanda bir p�nah� var, H�r �hli-hal�n bir qibl�gah� var. H�r k�sin bir �qi, bir ilah� var; B�nim Tanr�m göz�llikdir, svgidir. H�zz tm�dim firq�d�n, c�miyy�td�n, Zvq alamam h�rbd�n, siyas�td�n, Bir �y duymam f�ls�f�d�n, hikm�td�n; B�nim ruhum göz�llikdir, svgidir. Göz�l svimlidir, c�llad olsa da, Svgi xo�dur, sonu f�ryad olsa da. Urunda b�nliyim b�rbad olsa da, Son dildar�m göz�llikdir, svgidir. Göz�lsiz bir gül��n zindana b�nz�r, Svgisiz bir ba�da �qr�bl�r g�z�r, N� görs�m, hanki b�zm� ts�m güz�r, H�p duyduum göz�llikdir, svgidir.

  • 10�

    Qo�ma janr�nda yaz�lm�� bu �ird� Hüsyn Cavid Füzuli potik m�kt�binin birba�a varisi kimi ç�x�� dir. “Svgisiz bir ba�da �qr�bl�r g�z�r” potik ifad�si Füzulinin H�bibiy� yazd�� t�xmisind�ki “k�ll�min sümükl�ri içind� �qr�bl�r m�sk�n sald�qda bl� s�nin m�h�bb�tini unutmaram” anlaml� misralar� çox xat�rlad�r. “Kçmi� günl�r” toplusunda �airin az sayda olsa da, q�z�ll�ri vard�r ki, bu janrda q�l�m� al�nm�� �n yax�� örn�kl�rl� yar��a gir� bil�r. XIX �srin �d�bi �n�n�sin� uyun olaraq, Cavid fars dilind� d� q�z�ll�r yaratm��d�r. Ancaq ayd�nd�r ki, onun ana dilind� q�l�m� ald�� q�z�ll�rini b�dii-sttik c�h�td�n farsdilli �irl�ri il� hç cür müqayis� tm�k olmaz.

    Cavidin bir türkc�, iki farsca q�z�li vard�r. Türkc� q�z�l:

    M�nd�n ay�rd� f�l�k c�fapi�� yarimi, Tar tdi zülfi-yar kimi ruzigarimi.

    byti il� ba�lay�r. Farsca q�z�ll�rin biri v�t�n mövzusunda, o biri is� m�h�bb�t mövzusundad�r.

    H.Cavidin ilk q�l�m t�crüb�l�rind�n biri kimi Hac� Zyn�labidin Ta�yv� h�sr tdiyi farsca q�sid� d� maraq dourur. Ümumilikd�, Cavidin �irl�rind� d�rin bir h�yat f�ls�f�si, salam bir m�ntiq, insan�n kamal�na möhk�m inam özünü göst�rm�kd�dir. G�l�c�kd� dramlar�nda qoyub h�ll d�c�yi bir çox problml�rin “skizini” �irl�rind� c�z�r Cavid:

    P�k tuhaf!.. Bir firq� dig�r firq�nin Xaliqind�n diksinib olmaz �min. Halbuki, h�r k�sc� haq bir, Tanr� bir… Ya bu s�rs�mlik, bu az�nl�q n�dir!?

    Ancaq poziyas�nda Cavid h�r �yd�n önc�, böyük bir lirikdir, ülvi m�h�bb�tl�

    sv�n v� b�z�n m��uquna �rkl� �ikay�tl�n�n, h�tta ondan küs�n bir a�iqdir:

    Bana anlatma ki, �q, al�mi-svda n� imi�, Bilirim b�n s�ni, gt! H�r sözün �fsan� imi�. Gt, gülüm, gt, göz�lim! Ba�qa bir a�iq ara, bul! Duydum art�q s�nin �qind�ki m�na n� imi�!.. Biv�fas�n, m�l�k olsan bl� uymam daha, gt! Kim ki, uymu� sana, gönlüm kibi divan� imi�. Yti�ir, gt! B�ni q�hr yl�m�, t�rsa q�z�, gt! Anlad�q ��fq�ti-ayini-m�siha n� imi�…

    1912-1918-ci ill�rd� H.Cavid dalbadal ilk böyük faci�l�rini yaz�r. Mövzusu

    mülk�dar h�yat�, ail� v� m�i��t münasib�tl�rind�n al�nan “Maral” (1912) �s�rinin m�rk�zind� Az�rbaycan qad�nl��n�n faci�si durur. T�sadüfi

  • 11�

    dyildir ki, ilk variant�nda �s�rin ad� “Zavall� qad�n” idi. Ya�l� mülk�dara zorla �r� vril�n Maral q�z�l q�f�s� sal�nm�� �sir qu� kimi ya�ay�r. O, bu taly� qar�� üsyan dir, dini �n�n� v� ad�tl�ri tapdalay�b kçm�k q�rar�na g�lir. Amma h�lldici bir anda Maral minillik instinktl�rin t�siri alt�nda t�r�ddüd dir. Dini �xlaq normalar� v� bunlardan doan qadaalar bütün d�h��ti il� Maral�n gözl�ri önünd� canlan�r, müq�dd�s say�lan ad�tl�r, �n�n�l�r onun yolunu k�sir.

    Bir faci� kimi “Maral”da h�l� bir s�ra qüsurlar vard�r. Ba� q�hr�manla bal� s�hn�l�r �s�rd� bütün hadis�l�rin �sas öz�yin� çvrilmir. Dramatik h�r�k�t bax�m�ndan �s�rd�ki ikinci x�tt – C�mil v� Humay x�tti Maral x�tti il� yüks�k b�dii v�hd�td� birl��mir. Buna gör� d� H.Cavidin ilk daha kamil, ülvi bir svgi dastan� kimi ad�t�n “�yx S�nan” faci�si n�z�rd�n kçirilir.

    “�yx S�nan” (1914) – Hüsyn Cavidin �n qüvv�tli faci�l�rind�n biridir. �s�r Az�rbaycan tatrlar�nda uzun müdd�t müv�ff�qiyy�tl� tama�aya qoyulmu�, ��r�fli bir s�hn� yolu kçmi�, tama�aç�lar�n böyük r�b�tini v� m�h�bb�tini qazanm��d�r.

    Faci�nin bl� xo�b�xt s�n�t talyin� s�b�b ondak� yüks�k s�n�tkarl�q, g�rgin dramatik münaqi��, parlaq xaraktrl�r, n�cib bir m�h�bb�t v� insanl�q f�ls�f�si idi. H�l� faci�ni q�l�m� almazdan önc� yazd�� “�yx S�nan” �rind� Cavid öz b�dii-sttik qay�sini bu cür ifad� dirdi:

    “N�dir m�nas� �qin?” söyl�y�nl�r nrd�, bir g�lsin, Görüb qüdsiyy�ti-S�nan� lal olsun x�cal�td�n!..

    “�yx S�nan” �qin qüdsiyy�ti haqq�nda mahn�, lirik, �a�ran� bir n�m� idi. Poziyam�zda “�qin m�nas�” haqq�nda böyük mahn�n� h�l� XII �srd� G�nc�

    dahisi Nizami oxumu�du. “Xosrov v� �irin”d� ali bir svginin qüvv�ti pozun bir hökmdar� �sil insana çvirirdi. “�yx S�nan” is� �qin dini tiqad üz�rind� t�nt�n�si idi, mövhumat v� xurafatda, �qid� v� zhniyy�td� olan puçluun, quruluun v� saxtal��n üz�rind� q�l�b�si idi. Süjtin b�dii h�llind� �ksini tapan �sas dramatik hadis� m�hz bu q�l�b�nin ifad�si idi: burada “böyük �yx” “böyük a�iq�” çvrilirdi...

    M�h�bb�ti t�r�nnüm tm�k üçün mü�llif �vv�lc� öz f�ls�f�sini qad�nl�a, düny�vi �q� qar�� çvirmi� bir filosofu t�svir dir. Bu filosof h�m d� din v� t�riq�t ba�ç�s�d�r. Maraql�d�r ki, �s�rin qad�n q�hr�man� da ba�qa cins� könül vrm�m�yi q�rara alm��d�r. �yx S�nan “�qi-ruhani” xatirin� Z�hran�n odlu m�h�bb�tini r�dd d�r�k s�hralara qo�duu kimi Xumar da monast�ra haz�rla��r. Lakin �s�r h�r iki q�hr�manda bu saxta inam�n sars�lmas� v� böyük, t�miz bir m�h�bb�tin h�r �y üz�rind� q�l�b�si, üstünlüyü idyas� il� bitir.

    H�l� ilk s�hn�d�n �yx K�bir q�hr�man�n g�l�c�k faci�sini x�b�r vrir. �slam hkam�n� yaymaa, yüks�kl�r� qald�rmaa ömür s�rf tm�yi q�rara

  • 12�

    alm�� S�nan�n ür�yind� ral m�h�bb�t htiras�n�n ba� qald�raca�n� �yx K�bir bir t�riq�t müridi üçün “m�n�vi alçalma” kimi qiym�tl�ndirir. M�hz buna gör�dir ki, �yxl�r v� müridl�r �hat�sind� S�nan öz m�n�vi yüks�li�ini bir faci� kimi kçirir. S�nan öz faci�sini “öz l�yaq�tinin qurban� olan” a�l�n v� �xlaq�n faci�si kimi ya�ay�r.

    �yx S�nan s�hn�d�n-s�hn�y� yüks�lir, m�n�vi böhranlardan, f�rt�nalardan kçir. �yx v� müt�f�kkir, a�iq v� insan – faci�d� onun dindarl�qdan insanl�a doru yolda kçdiyi �sas m�rh�l�l�rdir. O, dini t�bli d�n bir müb�lli, qad�nlara nifr�t d�n bir fanatik kimi �s�r� daxil olur v� tamamil� t�bii bir inki�afdan sonra f�dakar bir a�iq, inkarç� bir müt�f�kkir kimi son s�hn�ni t�rk dir.

    Maraql�d�r ki, mü�llif öz q�hr�man�n�, böyük bir m�h�bb�tl� t�svir tdiyi Qafqaza g�tirir. S�nan axtard�� “haqq nurunu” m�hz burada tap�r. �s�rin �n qüvv�tli hiss�si d� ikinci p�rd�nin ikinci s�hn�sidir. Din üz�rind� �qin q�l�b�si ba�dan-ba�a �s�rin pafosudur, lakin o, �n yüks�k s�viyy�y� bu s�hn�d� çatm��d�r.

    Budur, bütün möminl�r s�cd� üçün �yx� münt�zirdir. �yx is� Xumar�n s�cd�sin� g�lmi�dir:

    V�t�nim, cüml� niyy�tim, K�b�m, �imdi yaln�z odur, o, �l ç�km�m...

    Burada din bütün huril�ri, bütün m�l�kl�ri il� birlikd� s�madan nib m�h�bb�tin s�cd�sin� y�x�lm��d�r! H�m d� S�nan�n �l ç�kdiyi din yaln�z islam dini dyildir. O, h�tta kinay� il� xaç da taxaraq xristian hkamlar�n� da m�sx�r�y� qoyur:

    Bumu �san�n �r�� mrac�? M�n n�y�m �imdi? Canl� dar aac�!.. ��t� bir parçac�q gümü�dür bu... Bunu asmaqla bir üzük taxmaq M�nc� birdir, bir... anlad�nm�, u�aq?

    �yxin kamal v� c�sar�ti qar��s�nda papas gülünc v� zavall� bir v�ziyy�td� qal�r... “Haqq� ilk d�f� bulduunu” q�t d�n, göz�lliyin, �sil h�yat�n böyük h�qiq�tini

    qürurla lan d�n �yx öz müridl�rin� üz tutur: ��qd�n ba�qa h�r n� varsa �v�t, Tövb�, min tövb�!.. yl�dim nifr�t.

  • 13�

    ��t� m�n naili-vüsal oldum, Arad�m nuri-h�qqi ta buldum. Gdiniz g�rçi hiyl�, ya t�zvir Sizc� xo�... B�nc� �q yüks�kdir!..

    �ndi o, öz müridl�rinin m�n�vi puçluu, saxta tiqad �sirl�ri olduqlar�n� daha

    yax�� d�rk dir, donuzlara çoban olma� avamlar, fanatikl�r mür�idi olmaqdan üstün tutur:

    O donuzlar ki, otlad�r S�nan, �übh�siz, f�rqi yoxdur onlardan. Odur ki, o, hç d� t��ssüf tmir ki: Unudub cüml� hökmi-Quran�, Oldum ax�rda bir donuz çoban�...

    Böyük alim v� filosof Faust (Gt, “Faust” faci�si) düny�vi lmin v� bilikl�rin

    zirv�sin� qalxm��, Mfistoflin köm�yi il� göyl�ri v� �b�diyy�ti d�rk tmi�, bütün bunlardan sonra is� bataql�qdan qurudub �ld� tdiyi bir parka torpaqda �kinçilikl� m��ul olmu�dur. Faust axtard�� böyük h�qiq�ti, h�yat�n m�nas�n�, dünyada �n “b�xtiyar an�” yaln�z bu zaman tapm�� v� yaln�z bu zaman “dayan, y an, s�n göz�ls�n, dur!” – dmi�di.

    �yx S�nan “min dürlü” v� “p�rd�li” hikm�tl�r� nüfuz tmi�, din v� islam r�hb�ri olmu�, ölk�l�r, m�ml�k�tl�r dola�m�� v� �n n�hay�t, t�miz, t�bii, düny�vi bir hissin namin� iki il donuzlara çobanl�q tmi�dir. “Arad�m nurih�qqi ta buldum” – dy� S�nan yaln�z bu zaman h�qiqi müdrik, �sil b�xtiyar bir insan kimi t�nt�n� tmi�di! H�r iki idya – S�nan�n “azad duyular�n t�biiliyi v� s�rb�stliyi h�r �yd�n yüks�kdir” v� Faustun “�kinçilik sxolastik f�ls�f�çilikd�n yax��d�r” idyas� bir nöqt�d� birl��irdi: insan f�aliyy�tind� ralizmi, �m�li istiqam�ti, h�yat svgisini t�sdiq dirdi!.. Sonda S�nan�n svgisi idalla�sa da, x�yali, �fsan�vi m�nalar k�sb ts� d�, bütövlükd� �s�rin pafosu, onun h�yat svgisini t�sdiq d�n f�ls�f�si idi.

    Faci�d� gni� v� mühüm yr tutan v�fal�, füsunkar v� f�dakar q�z Xumar, sirli, nurani v� m�rdümgiriz d�rvi�, �yxl�r, �r�b göz�li Z�hra, qoca Platon,kinli v� da� q�lbli papas, Xumar�n uursuz a�iql�ri Anton v� Simon mü�llifin müv�ff�q olduu v� �sas idyan�n b�dii ifad�sin� xidm�t d�n bitkin, m�nal� sur�tl�rdir.

    Qyd tdiyimiz kimi, “�yx S�nan” m�h�bb�t n�m�sidir. �s�rin dili v� v�zni lirik bir mahn� q�d�r s�lisdir. I�tirakç�lar�n çoxluu, hadis�l�rin z�nginliyi, faci�nin dramatik qurulu� nöqtyi-n�z�rind�n inc� t�rtibi diqq�ti c�lb

  • 14�

    dir. Süjt v� s�hn�l�r aras�ndak� v�hd�t s�n�tkarl�qla qurulur. Iki obraz bütün hadis�l�rin m�rk�zind� qoyulur: S�nan, bir d� Xumar. Onlar ad�t v� �n�n�l�r, dinl�r v� t�riq�tl�r fövqün� qalx�r, çirkin bir c�miyy�td�n uzaqla��rlar.

    T�miz insan svgisinin saf, m�n�vi göz�lliyin �a�ran� zirv�sin� yüks�l�n S�nan v� Xumar avam �yxl�r, kinli papaslar mühitini a�a�da burax�r, simvolik bir yüks�klikd�n Kür sular�na at�l�rlar…

    H.Cavidin ikinci böyük faci�sind� – “�blis”d� d� m�kan konkrtliyi yoxdur. Hadis�l�r qyri-mü�yy�n bir yrd� – harada is� ��rqd� c�r�yan dir. Bir vaxtlar H.Cavidi ba�qa �s�rl�rin� gör� d� “k�nar mövzulara uymaqda” ittiham tmi� bu “k�nar mövzular” �slind� bizim poziyaya h�mi�� doma olan ��rq mövzular� idi. Cavidl� bizim dramaturgiyaya bir t�r�fd�n d� ��rq daxil olurdu. M�g�r bu, milli dramaturgiyan�n yaln�z z�nginl��m�sinin xyrin� dyildimi? Ikinci t�r�fd�n, milli koloritin ralist �s�rl�rd�n, komdiyadan t�l�b olunan s�viyy�sini faci�d�n t�l�b tm�k mümkün dyildir. �poxall�q, vüs�t v� b���ri m�na faci� üçün, xüsus�n d� romantik faci� üçün daha çox s�ciyy�vidir. Romantik faci�d� konflikt, ad�t�n, “m�n” v� “dünya”, “m�n” v� “varl�q” aras�nda ziddiyy�tl�ri �hat� dir, �b�diyy�t v� kainat ölçül�ri miqyas�nda ba� vrir. “�blis” v� “�yx S�nan” m�hz bl� tipli faci� nümun�l�ridir.

    “�yx S�nan”� t��ssüb �lyhin� yaz�lm�� bütün ba�qa �s�rl�rd�n ay�ran birinci növb�d� m�hz ondak� konfliktin miqyas�d�r.

    Burada t�nqid dil�n, bu v� ya dig�r din xadimi, h�tta ayr�ca bu v� ya dig�r din sistmi d� dyildir. S�nan�n xristianl�a, yaxud müs�lmanl�a münasib�ti aras�nda l� bir f�rq yoxdur. S�nan� dü�ündür�n “mübh�m” v� “p�rd�li” hikm�tl�rdir: n�dir haqq? – “tiqadm�, ya h�qiq�tmi?”, “dinl�rin”, t�riq�t v� t�liml�rin m�nas�, z�ruriliyimi, yoxsa insan duyular�n�n t�biiliyi, safl�� v� azadl��m�?”, “h�yat, m�h�bb�t, yoxsa sitayi�, tiqad” – hans� haqd�r? S�nan�n arad�� – “haqq�n nurudur”, h�qiq�tin i���d�r.

    B�s ba�qa q�hr�man�n – Arifin axtard�� n�dir? Yn� d� “nuri-h�qiq�t!” - �srl�rin v� n�sill�rin tapmad�� �z�li, �b�di bir hikm�t: n� qalib g�l�c�k? -

    kamal, yoxsa qüvv�t? B���r dühas�, ya ��r? �blis, ya �nsan? H�tta �ydan� (“�yda” faci�si) dü�ündür�n bütün dövrl�rd� bütün insanlar�

    dü�ündürmü� ümumi v� �b�di m�s�l�l�rdir: “…M�ni üzüb bitir�n bir qüvv�t var ki, o da yaln�z h�yatdak� bo�luqdan, h�yatdak� m�nas�zl�qdan ibar�tdir…”

    �ydan� ömrün, h�yat�n s�b�bi v� m�nas� dü�ündürür… Ümumiyy�tl�, H.Cavidin bütün faci�l�rinin �sas q�hr�man� h�qiq�t axtar�c�s�d�r. Bu faci�l�rd�n h�r biri bu v� ya dig�r d�r�c�d� h�yat� d�rk tm�y� can atan, h�m d� htirasla v� çox vaxt bihud� can atan narahat a�l�n v� biliyin faci�sidir. Bu q�hr�manlar�n m�n�vi al�min�, h�mçinin dramaturqun öz yarad�c�l��na m�xsus t�r�ddüd v� ziddiyy�tl�r, idya böhranlar� da m�hz bu narahat axtar��larla bal�d�r.

  • 15�

    Ad�t�n, böyük s�n�tkarlar h�mi�� �srin f�ls�fi, �n qabaqc�l dünyagörü�ü s�viyy�sind� dayanm��lar. Böyük b�dii s�n�t c�miyy�td� h�mi�� yniliyin, ictimai inki�af�n, yüks�l�n inqilabi qüvv�l�rin htirasl� t�r�fdar� olmu�dur.

    �nqilab dövründ� v� inqilablar mühitind� ya�amaq v� h�m d� c�miyy�td�ki bu böyük ictimai hadis�d�n k�narda qalmaq s�n�tkar üçün faci�dir. Hüsyn Cavid öz �s�rl�rind� “zhniyy�tçiliy�”, idalizm�, mistik v� sxolastik f�ls�f�l�r� qar�� üsyan dir, onlara S�nan�n, �blisin m�sx�r�l�ri, kinay�l�ri il� gülürdü. Onun �s�rl�rind� �sas tragik konfliktl�r çox vaxt “b���riyy�tçilik” v� “ümumi m�h�bb�t” idyalar�, humanizm v� maarifçilik idyalar� c�bh�sind� h�ll dilirdi.

    Qyd tdiyimiz kimi, H.Cavidin bütün faci�l�ri romantik faci�l�rdir. Romantizm bu faci�l�rin b�dii obrazlar sistmind� d� özünü göst�rir. Bu faci�d�

    b�z�n odlar v� alovlar içind�n �blisl�r ç�x�r, altun ��f�ql�r aras�ndan m�l�kl�r görünür, ölül�r v� kabuslar r�qsl�r düz�ldir, c�h�nn�m s�das�, c�nn�t s�sl�ri �idilir. Müasir oxucu üçün b�lk� d� yabanç� görün�n bu ünsürl�r� nc� qiym�t vrm�k laz�md�r?

    H�r �yd�n �vv�l, iki c�h�ti bir-birind�n ay�rmaq g�r�kdir. Romantik faci�d� b�dii t�sir v� t�svir ünsürü kimi bunlardan, �lb�tt�, istifad� tm�k olar. Dantd�n Miltona, Gty�, Bayrona, Lrmontova v� Haqvrdiyv� q�d�r bu ünsürl�r b�dii �d�biyyatda h�mi�� mövcud olmu�dur. M�s�l� bu ünsürl�rd�n nc� v� n� m�qs�dl� istifad� tm�kd�dir. Bunlar� “mürt�c romantizm ünsürl�ri” kimi qiym�tl�ndirm�k yanl�� olard�. Romantikan�n xaraktrini v� ondak� ralizmin d�r�c�sini t�yin d�n b�dii t�svir vasit�l�ri dyildir, fikirl�rdir, idyalard�r, �s�rin ruhu v� pafosudur. Müt�r�qqi fikr� xidm�t tdikd� canl� sttik mosiya douran h�r bir vasit� xyirlidir. N� q�d�r ki, bu ünsürl�r salam idyaya, qabaqc�l dünyagörü�� xidm�t dir, onlar t�bii v� qanunidir. H�yat h�qiq�tl�rini düzgün d�rk d�n mü�llif, onu h�yatdak� formas�na daha uyun g�l�n t�svir yolu il� vrir, laz�m g�ldikd� is�, simvol v� allqoriyadan da istifad� dir.

    “�blis” �s�rind� �blis sur�tinin t�sviri il� dramaturq bir h�qiq�ti ifad� tm�k ist�yir: “�nsan öz s�ad�tinin s�b�bi olduu kimi, öz f�lak�tinin d� s�b�bidir. �nsan ��rar�tinin s�b�bini insandan k�narda, göyl�rd�, �blisd� aramaq m�nas�zd�r”. �n�n�vi-r�mzi sur�t olan �blis bu idyan�n h�lli v� qüvv�tli b�dii t�sdiqi üçün �n yax�� vasit�y� çvrilir.

    �yx S�nan�n t�svir dil�n yuxusu v� gözün� görün�n x�yallar�n s�hn�d� görünm�si t�biidir. Çünki bunlar psixoloji c�h�td�n d� �sasland�r�l�r. Oxucu daima x�yal v� �übh�l�rl� ya�ayan S�nan�n gözl�rin� bl� x�yallar�n görün�c�yin� inan�r.

    Romantik faci�d� simvolik obrazlara myli (“Faust”, “Habil” v� s.) bir buradak� ümumil��m�nin yüks�k s�viyy�si il�, bir d� insan�n daxili al�mini

  • 16�

    daha çox qabartmaq, “htiraslar, arzular v� fikirl�r� canl� sur�tl�r ��kli vrm�k”(V.Q.Blinski) �n�n�si il� izah tm�k olar. Bütün görk�mli romantikl�rd� olduu kimi, bu ünsürl�r H.Cavid romantizmind� d� öz �ksini tapm��d�r.

    Bu is� o dm�kdir ki, Az�rbaycan �d�biyyat�nda romantizm bütöv idya v� forma z�nginliyi il� t�zahür tmi�dir.

    “�blis” – müharib� �lyhin� yaz�lm�� qüvv�tli f�ls�fi faci�dir. Birinci dünya müharib�si il� �laq�dar olaraq “�blis” kimi bir �s�rin mydana çs�xmas� �d�biyyat�m�z�n h�mi�� mühüm ictimai hadis�l�ri �n gni� ��kild� htiva tm�k �n�n�si il� bal� idi.

    Müharib� mövzusu, ümumiyy�tl�, o dövrün dünya �d�biyyat�nda gni� yay�lm��d�r.

    H�rbi-utopik romanlar, müst�ml�k�çilik poziyas�, himnl�r v� mar�lar yaz�l�rd�. Bütün bu yaz�lar� t�r�nnüm d�n “t�bil v� �ypur” poziyas� idi. Bl� bir dövrd�, Avropa romantikl�ri q�hr�manl��n yni kultu kimi Napolonu qald�rd�qlar� bir vaxtda, Hüsyn Cavid öz müharib� faci�sinin q�hr�man� kimi �blisi sçir.

    T�kc� bu c�h�t mü�llifin idya v� görü� istiqam�tini t�yin tm�k üçün çox �y dyir. Faci�d� müharib�nin müc�rr�d r�mzi v� romantik ��kild� t�svir dilm�sin� g�ldikd� is� bu yn� d� �airin üslubu v� dünyagörü�ü il� �laq�dar olaraq mydana ç�x�r. Faci�nin m�rk�zind� ordular v� sinifl�r dyil, öz m�n�vi psixologiyas� il� insanlar dururlar. H.Cavid müharib�ni t�svir tm�k üçün müharib� �hval-ruhiyy�sini h�r�si bir cür kçir�n insanlar� t�svir dir. Hadis�l�rin, müharib�nin m�nz�r�si psixologiyalar�n müst�visind� görünür. Daha dorusu, �air, h�mi�� olduu kimi, yn� d� ictimai hadis�l�rin özünd�n çox, bu hadis�l�rin �ksi olan idyalarla maraqlan�r.

    Dramaturq �n böyük ��r hsab tdiyi müharib�nin �sas s�b�bini ��r idylarla ya�ayan insanda, insan t�bi�tind�ki ��rd� görür. Odur ki, süjtin �sas�nda yn� d� xyir-��r f�ls�f�si, t�zadl� htiraslar, tik v� �xlaqi problml�r konflikti dayan�r.

    �s�r, H.Cavid faci�l�ri üçün s�ciyy�vi bir kspozisiya il� ba�lay�r. Top v� tüf�ng partlay��lar� aras�ndan �blis q�hq�h�l�ri v� M�l�yin f�ryad s�si �idilir. Bir q�d�r sonra is� Arif görünür. O, r�ng-r�ng köhn� f�ls�f�l�r iç�risind�n öz arad�� h�qiq�ti tapa bilmir. Odur ki, Arif köm�k üçün Allaha müraci�t dir. Ancaq h�l� s�sinin haqqa, Tanr�ya çatacaq bir s�viyy�d� m�n�vi kamilliy� yüks�lm�m�si s�b�bind�n, Arifin haray�na g�l�n �blis olur. O n� üçün g�lmi�dir?

    Baxd�m s�ni m�hv tm�d� min dürlü x�yal�t, G�ldim vr�yim q�lbin� bir nuri-h�qiq�t.

    B�s Arifin axtard�� h�qiq�t n�dir? “N� üçün insanlar bir-birl�rin� zülm dirl�r?”

    N� üçün:

  • 17�

    “Yaln�z dyil insanlara, v�h�il�r� sorsan, Onlar bl� insandak� v�h�iliy� hyran!”.

    �xtiyar�n, M�l�yin v� Arifin özünün ddiyind�n m�lum olur ki, bunun s�b�bi

    “b���riyy�tin �blis� uymas�”d�r. Ham� �blisi müq�ssir bilir. H�r k�s tan�mad��, görm�diyi �blis� bol-bol l�n�t yad�r�r. O zaman �blis göyl�rd�n nib insanlar aras�nda görünür v� “insanl�� t�hqir d�n”, “duyusu”, “varl�� sönük” h�qiqi �blisl�ri insana ni�an vrir. �blis, kimi m�hv tm�k, kim� l�n�tl�r dm�k laz�m olduunu göst�rir, h�m d� g�l�rk�n sübut üçün bir �lind� “altun”, bir �lind� “qur�un” g�tirir.

    �blisin “altun” v� “qur�un” silah�na Arif d� m�lub olur. Humanist, gu��ni�in bir filosof olan Arif arvad� Xav�ri bour, qarda� qatili olur, b� q�z�l üstünd� bir y�hudini öldürür v� s. Dm�li, insan insanl�� unutmu�dur, insanl�� onun yad�na salmaq laz�md�r. Bu m�qs�dl� Cavid insan�n qüsurunu �n s�rt boyalarla t�svir dir, onun b���ri qürurunu silk�l�yir, özl�rind� ��ri da��yan bütün insanlar� insanlar aras�ndan yox tm�k haqq�nda dü�ünm�k htiyac� dourur. �n�n�vi r�mzi sur�t olan �blis bu m�qs�d� xidm�t dir.

    �nsan�n tör�tdiyi cinay�tl�rd�n sonra �blisin q�hq�h�si �idilir. O, cinay�t l�y�n insanlara gülür, bundan h�zz al�r. B���r alçalanda �blis m�mnun olur.

    O, insana ona gör� gülür ki, insan aciz v� gücsüzdür. O, xilq�t� ona gör� gülür ki, o, naqis v� yar�mç�qd�r. O, insanlara, onlar�n gücsüzlüyün� gülür:

    D�rd� bax, mill�t� bax, niyy�t� bax! Ölül�rd�n ölül�r fyz alacaq!

    O, m�nfilik müc�ss�m�sidir, lakin m�nfilikl�ri gizl�tm�k üçün laz�m olan m�nfi

    sif�tl�r: t�r�ddüd v� yalanç�l�q, mütilik v� ikiüzlülük onda yoxdur; o, �n obyktiv v� t��ssübsüzdür, çünki t�r�f ç�xmaq üçün tan�d�� müq�dd�slik yoxdur. O, xyir� inansayd�, b�lk� d� xyirxah olard�…

    Sonda insanlar y����b �blisi – bu ��r filosofunu öz aralar�ndan qovurlar.Lakin bu, h�l� ��rin insanlar aras�ndan qovulmas� dm�k dyildi.

    Çünki insan t�bi�tind� ��ri �blis yaratmam��d� v� o da m�hv d� bilm�zdi. Bu, insan�n öz missiyas� idi; odur ki, �blis s�hn�d� görünm�z olur. H�yat�n s�hn�sind� insan öz missiyas� il� yalq�z qal�r…

    �blis – bizim dramatik poziyada klassik simvolik sur�tdir. Öz b�dii qüdr�ti il� o, – Lüssifr, Dmon, Mfistofl kimi �blis tipl�ri il� yana�� durur.

    M.Lrmontovun Dmonundan sonra H.Cavidin �blisi dmonizm poziyas�nda sonuncu qüvv�tli �blisdir.

    Ad�t�n, böyük, üsyanç� v� narahat �blisl�r mü�yy�n �xlaqi-f�ls�fi sistml�r, ziddiyy�tl�rl� dolu dövrl�rd� mydana ç�x�r. Mfistoflin görü�l�rind�

  • 18�

    Avropa t�nqidi ralizmini, bu ralizmin �n k�skin bir t�zahürünü görürl�r. Rnssans f�ls�f�si öz yni pafosunu bir d� Lüssifrin (Bayron, “Habil” faci�si) azadl�q idyalar�nda tapm�� olur. Bu m�nada �blisin q�hq�h�l�ri (H.Cavid, “�blis” �s�ri) mistikaya, “m�rh�m�t” f�ls�f�sin�, tiqad, t�v�kkül v� xurafata yni üsyan�n, ac�, m�rur bir kinay�nin ifad�si idi.

    Hüsyn Cavidin h�l� 1917-ci ild� tamamlad�� “�yda” is� dramaturgiyam�zda tamamil� yni bir hadis� kimi s�sl�ndi. “�yda” öz m�zmunu il� “�yx S�nan” v� “�blis” mövzusundan tamamil� f�rql�nirdi. Hadis�l�r Bak�da vaq olur, m�tb�� f�hl�l�rinin �m�k v� h�yat�n�n t�svirini vrirdi. �s�r, istismar dünyas�na qar�� üsyan qald�ran, odlu-alovlu ç�x��lar d�n, lakin mübariz� yolunu tapmad�� üçün m�lub olan ziyal� g�ncliyin faci�si idi. �yda sonralar �d�biyyat�m�zda gni� yay�lan müt�r�ddid ziyal� tipl�rinin s�l�fi oldu.

    Cavan müh�rrir �yda �s�rin ilk p�rd�l�rind� çox mübariz bir proqramla ç�x�� dir, birlik v� f�all�qdan dan���r, f�hl�l�r� öz hüquqlar�n� ba�a sal�r, onlar�, az�nl�qlar� k�nardan syr d�n “qoyun sürüsü” adland�r�r. O, h�tta co�qun ruhlu inqilab n�m�l�ri d� b�st�l�mi�di.

    Lakin bu n�m�ni �yda f�hl�l�r� vrm�mi�, onlar özl�ri “gizlic� onun d�ft�rl�ri aras�ndan” götürmü�l�r. F�hl�l�r �ri �zb�rl�yib bir a�zdan oxuyurlar. �l� bunun üstünd� d� �ydan� m�tb��d�n qovurlar.

    M�tb��d�n k�nar dilm�si il� ondak� inqilabi co�qunluq öz yrini b�dbin, dumanl� �hval-ruhiyy�y� vrir. O, özünü “d�rvi�” adland�r�r, s�fil v� divan� h�yat kçirir. �ydan� h�bs dirl�r.

    �s�rd� �yda il� yana�� f�hl� Qara Musan�n talyi d� t�svir dilir. Onun qarda�� m�tb��d� v�r�md�n ölür, öz �li �ik�st olur, vini borc yrin� m�tb�� müdiri q�sb dir v� “t�k �lli” qald�� üçün onu i�d�n qovur. Mü�llif d� “t�k �lin” intiqam�n� t�svir dir. H�m d� “t�k �lin” intiqam� �ydan�n b�dbin v� t�r�ddüdlü üsyan�ndan daha qorxulu olur.

    “�yda”dan sonra H.Cavid “Uçurum” faci�sini bitirir. Burada da Q�rb burjua �laq�l�ri il� birlikd� yay�lan yni �xlaqi münasib�tl�r v� onlar�n ölüm� m�hkum tdiyi s�n�tkar bir g�ncin müsib�ti t�svir dilir. R�ssam C�lal özü il� kçmi�i aras�nda aç�lan böyük “uçurum”da m�hv olur.

    Burjua-fodal �xlaq�n�n dourduu ba�qa bir müsib�ti, ail�-m�i��t faci�sini is� “Af�t”d� görürük.

    “Af�t” (1922) Hüsyn Cavidin ba� q�hr�man� qad�n olan ikinci faci�sidir. “Maral”da qad�nl��n, “övr�t tayfas�”n�n çoxdank�, ümumi, “�n�n�vi” müsib�ti t�svir dilir. Af�t is� art�q “yüks�k c�miyy�t qad�n�”, xalis kübar v� zad�gan bir xan�md�r. Odur ki, Af�tin faci�si nisb�t�n f�rqli m�zmun da��y�r, burjua-zad�gan mühiti, kübar ad�tl�ri v� �xlaq normalar� il� ��rtl�ndirilir. Öz qyri-adi htiras� il� d� Af�t dramaturgiyam�zda özün�q�d�rki qad�n tipl�rind�n f�rql�nir, faci�d� qad�n xaraktrinin daha çox Mdya tipin� yax�n bir

  • 19�

    sur�t kimi mydana ç�x�r. Bl� xaraktr� sonralar yn� d� Cavidd�, “S�yavu�” �s�rind�ki Südab� sur�tind� rast g�lirik.

    Af�tin faci�si d� ail� f�lak�ti il� ba�lay�r. G�nc v� füsunkar Af�ti �yya� Özd�mir� �r� vrirl�r. Af�tin m�rur, h�m d� qüvv�tli bir svgi üçün yaranan q�lbi ya�l�, küskün bir müh�rririn soyuq t�bi�ti, kobud, qaba m�n�vi varl�� il� qar��la��r. Af�t 16 il svgisiz v� s�ad�tsiz ya�ay�r. Zahir�n çox n�cib v� göz�l görün�n doktor Qaratayla görü��rk�n Af�t onunla maraqlanmaa ba�lay�r. Hiyl�g�r, pozun v� soyuqqanl� Qaratay xo�b�xtlik arzusu il� ç�rp�nan qad�n�n bütün varl��na hakim k�silir. Af�t svir. Bu svgi m��um, dmonik bir qüvv�y� çvrilir. Hç bir man�, hç bir �ng�l daha bu svgiy� man ola bilmir. Svgisi ucundan Af�t cinay�t� d� �l at�r. O, Qarataydan öz �qi üçün �b�diyy�t v�di ist�yir v� bu v�d� inanark�n �yya� �rin� z�h�r içirir. Özd�mir ölür, lakin faci� daha da �idd�tl�nir. Qaratay indi d� Altunçayla vl�nir. �htirasl�, f�dakar, günahkar bir m�h�bb�tl� svirk�n Af�t aldad�l�r, t�rk dilir.

    Lakin bütün nifr�ti il� b�rab�r Af�t Qaratay� fanatik bir m�h�bb�tl�, d�lic�sin� svm�kd� davam dir. Öz intiqam htiras� namin� o, Qaratay� öldürür; sonra is� özü z�h�r içir, c�naz�ni qucaqlay�r v� n�hay�t, bu yolla ona “qovu�ur”.

    Göründüyü kimi, qüvv�tli bir m�h�bb�t ikiüzlü, x�yan�tkar bir münasib�tl� qar��lan�r, aldad�l�r, t�hqir dilir v� c�zalan�r. Faci�d� �rtorulla bal� s�hn�l�r v� idya x�tti da maraql�d�r. �rtorul H.Cavidin o dövrkü faci�l�ri üçün bir ziyal� sur�tidir. O da “dü�kün bir mühitd� ç�rp�nan bir zavall�, sönük varl�qlar� y�xmaq ist�y�n bir q��lc�m, p�nc�l�rl� q�lbi didil�n bir b�db�xt, bir biçar�, m�nas�z saylar �traf�nda dola�an bir s�f�r, bir hçdir”. Daha dorusu, �rtorul da �yda tipli, C�mil tipli küskün, �s�bi bir üsyanç�, “�a��rm��” bir ziyal�d�r.

    1920-1926-c� ill�r aras�nda Hüsyn Cavid daha iki �s�r – “Py�mb�r” v� “Topal Tymur” pysl�rini yaz�r. H�r iki �s�r dramaturqun t�nqid� �n çox m�ruz qalm�� �s�rl�ridir. Bunun s�b�bi n� idi? M�s�l� onda idi ki, H.Cavid öz �n�n�vi humanizm, xyirxahl�q v� maarifçilik idyalar�n� indi qanl� bir fathin, ya da islam py�mb�rinin dili il� t�qdim dirdi! O dövrün poziyas�nda v� f�ls�f�sind� idya-b�dii iflasa urad�lm�� M�h�mm�d v� Tymurl�ng kimi sur�tl�r Cavidin q�l�mi il� idalla��rd�. Bu is� 20-ci ill�rin �d�bi-ictimai fikrind�, h�mçinin Cavid yarad�c�l��nda gril�m�k kimi anla��l�rd�. Dorudur, �s�rd� M�h�mm�d bir py�mb�r kimi idalla�d�r�lm�rd�, Hüsyn Cavid M�h�mm�di “yoxsul �r�bl�rin müdafi�çisi, �dal�t, hüquq b�rab�rliyi idyas�n�n t�bliatç�s�, �sar�t, köl�lik �lyhin� ç�xan bir q�hr�man, qad�n azadl�� t�r�fdar�, h�r cür mövhumat, xurafat, c�hal�t �lyhin� mübariz� aparan lm, m�d�niyy�t a�iqi, �air t�bi�tli, sülhsv�r bir insane v� n�hay�t, pantist bir müt�f�kkir… h�tta öz �srini qamç�layan üsyankar bir �air kimi” (M.C�f�r) göst�rirdi.

  • 20�

    Kütl�vi v� kçici hakim t�mayüll�r�, koformist v� radikal inqilabç� t�sirl�r�, aç�q idoloji soyq�r�m�na b�dii müqavim�tin klassik örn�yi olaraq bu dövrd� Cavid yarad�c�l��n� n�z�rd�n kçirm�k mümkündür.

    “Py�mb�r” �s�rinin mövzusu v� q�hr�man� tarixd�n al�nsa da, �s�rd�ki f�ls�f� v� idal yaz�ld�� dövrün hadis�l�ri il� yax�ndan bal� idi. “Zaman�n q�r�lm�� balar�n�” (�kspir, “Hamlt”) ynid�n balamaq v�zif�sini M�l�k M�h�mm�d� h�val� dir. Cavid “dü�ünüb haqq� bulan arif” insan� py�mb�r, Tanr� s�viyy�sin� qald�r�r, dünyan� öz m�hv�rin� qaytarmaq v�zif�sini onun üz�rin� qoyur.

    “Topal Tymur”un (1922) sttik mahiyy�ti v� obyktiv-f�ls�fi mahiyy�ti çada� “cahangircikl�r”�, c�rtdan t�ranlara qar�� tiraz v� isthza il� dolu idi. Cavid nifr�t tdiyi v� l�n�tl�diyi “qan püskür�n, at�� savuran” �ahlar v� xaqanlar haqq�nda m�dhiyy� yazmazd� v� Tymurl�ng d� s�hn�y� bu m�qs�dl� g�tirilm�mi�di. B�lk� �ksin�, Cavid “�blis”d� ��ri ��r dühas�n�n – �blisin dili il� if�a tdiyi kimi, “Topal Tymur”da da t�ranl�� müharib� tanr�s�n�n – Tymurun dili il� if�a dirdi. �blis insan�n özünd� olan yamanl�q v� ��r dm�kdir. Tymur da Cavidi m�hz “özünü d�rk tmi� t�ran” kimi c�lb dirdi. �s�rd� grç�kl���n v� ancaq grç�kl��dikd�n sonra qavran�lan m�n�vi korluq v� topall�q-�ik�stlik �n parlaq ��kild� Tymurun Ankara sava��na q�rar vrdiyi anda özünü göst�rir. Faci�d� bu q�rar bütün �slam, Yax�n v� Orta ��rq miyqas�nda bir günah, “siyas�t v� r�yas�t” b�las�, “qardaq q�r�n�” olaraq damalan�r. “Qanlar tökülüb, Ankarada qiyam�t qopduqdan” (M.�.Sabir) sonra Tymurun son sözl�ri bu sava�dak� qalibiyy�ti bir m�lubiyy�t olaraq d�rk tdiyini göst�rir: “Hiç m�raq tm�, xaqan�m! S�n kor bir abdal, b�n d� d�li bir topal! �g�r dünyan�n z�rr� qadar d�y�ri olsayd�, y��n-y��n insanlara, ucu-buca� yoq m�ml�k�tl�r� s�nin kibi bir kor, b�nim kibi bir topal müs�ll�t olmazd�.”

    H�r iki dramda t�hlil v� t�svir �n�n�vi maarifçi-romantik m�crada, tarixi v� dini mövzular ç�rçiv�sind�, XX yüzil Az�rbaycan romantizmin� vril�n f�ls�fi, sttik son ��klin, ovqat�n v� b�dii ritmin davam� kimi c�r�yan dir.

    Hüsyn Cavidin yarad�c�l�� bir t�r�fd�n d� Türkiy�-Az�rbaycan �d�bi �laq�l�rini �ks tdirm�k bax�m�ndan son d�r�c� s�ciyy�vidir. Onun pysl�rinin �ks�riyy�tind� hadis�l�r Türk-Turan dünyas�nda c�r�yan dir v� q�hr�manlar bu dünyadan sçilmi� igid türk oul v� q�zlar�d�r. M�hz buna gör� böyük S�m�d Vurun ustad� t�nqid d�r�k:

    N�d�n �rimizin ba� q�hr�man� Gah Turandan g�lir, gah da �randan?

    dy� sual vrirdi.

  • 21�

    1932-ci ilin may�nda, böyük �ran �airi �bülqas�m Firdövsinin anadan olmas�n�n min illiyi münasib�til� q�l�m� al�nm�� “S�yavu�” faci�si Cavidin yarad�c�l�q xorunda k�nar s�s kimi q�bul dil� bilmir. T�sadüfi dyil ki, �s�r� yazd�� piqraf-qydd� Cavid bu sözl�ri i�l�dir: “Ba�da h�kim Firdvsi olaraq �u vaqi�yi t�svir d�nl�r az dyil. Mü�llif d� yorun duyular�n� dinl�tm�k üzr� �u mvzuya doqundu v� “�ahnam�”y� yaqla�maq ist�rk�n uzaqla�m�� bulundu.”

    �lb�tt�, Cavid bu uzaqla�maq sözü il� onunla Firdövsi aras�nda kç�n min ild� insan psixologiyas�n�n nc� d�yi�diyini bildirm�k ist�mi�di. Bir �ran-Turan qar��la�mas� yaratmaq ist�y�n Firdövsid�n f�rqli olaraq, Cavid bir insan yax�nla�mas� s�hn�si t�svir tm�k v� bu yolda hans� htiraslar�n man� yaratd��n� göst�rm�k ist�mi�di.

    1923-cü ild�n yaz�lmaa ba�lanm�� v� l�c� d� ba�a çatd�r�lmam�� “Az�r” pomas� Az�rbaycan v� Avropa lövh�l�rini, xalq�m�z�n h�yat�ndan al�nan ayr�-ayr� s�hn�l�ri �ks tdirir.

    Bütün yarad�c�l�� boyu xyirl� ��ri qar��la�d�ran v� ümumb���ri xyirin q�l�b�sin� öz s�n�tkar töhf�sini vr�n Cavid, s�n�tkar q�l�minin bu son qu qu�unda h�m d� iki f�rqli h�yat v� dünyagörü�ü t�rzi kimi ��rql� Q�rbi qar��la�d�rm��, son n�tic�d� üstünlüyü yn� d� insanl�a vrmi�dir.

    Gözl�rini müalic� tdirm�k üçün Avropaya gd�n Cavid bu �s�rini canl� mü�ahid�l�ri v� t��ssüratlar� �sas�nda q�l�m� alm��d�r. �s�rd� xüsus�n Rusiya qaçq�nlar�n�n Avropadak� ac�nacaql� h�yat�, ��rq xalqlar�n�n azadl�q mübariz�si t�bii v� s�mimi boyalarla vrilmi�dir.

    “Az�r” lirik-pik, f�ls�fi bir pomad�r. �air ömrü boyu onu dü�ündür�n problml�ri bu orijinal qurulu�lu pomada b�dii ��kild� t�sbit tmi�dir. “Az�r” �slind�, poma il� m�nzum dram aras�nda kçid mövqyind� duran bir �s�rdir. �s�rin bir s�ra hiss�l�ri lirik, bir s�ra hiss�l�ri pik poma t�siri ba��lay�rsa, bir s�ra hiss�l�rind� m�nzum dram ünsürl�rini görm�m�k mümkün dyildir. Bl�likl�, Cavid öz b�dii-sttik v� idya amal�n� ifad� tm�k üçün potik janr�n bütün formalar�ndan istifad� dir.

    �s�r öz dramatik xaraktri v� ayr�-ayr� n�m�l�rd�n ibar�t lirik süjt qurulu�u il� d� poziyam�z üçün yni bir forma idi.

    �sas q�hr�man olan Az�r l� bil ki, pomaya H.Cavidin faci�l�rind�n ç�x�b g�lmi�di. Lakin bu �n�n�vi q�hr�man bir fikir t�z�liyi il� sçilir v� H.Cavidin özünün kçirmi� olduu f�ls�fi kamill��m�ni �ks tdirirdi. Az�r� q�d�rki q�hr�manlar, ad�t�n, dü�ün�n v� axtaran, lakin arad��n� tapmad�� üçün �a��ran insanlard�r, üsyan, böhran v� iflas q�hr�manlar�d�r. Az�r d� dü�ünc�, idrak v� h�qiq�t a�iqidir. Az�r, sanki �vv�ll�r h�m Arif, h�m �yda, h�m d� S�nan olub ba�� da�dan-da�a d�y�r�k qocalm�� v� bu günkü “h�qqi bulmu�” bir ixtiyard�r. O, art�q günün müasir ictimai fikri s�viyy�sind� durur v� özünd�n �vv�lki f�ls�f�l�r� ykun vurur, onlar� saf-çürük dir:

  • 22�

    Ddil�r: “Zülm� qar�� durma, �yil!” Ddil�r: “H�rb� qo�, ya �z, ya �zil!” M�n ddim: “H�psi laf, inanma, saq�n! R�hb�r olsun da qüvv�tin, al�n, Yri g�ldikc� sülh üçün çabala, Öyl� yr var ki, h�rbi alq��la. Quzu gördünmü sv, o kin bilm�z, Canavar qar�� g�ls�, parçala, �z! Qüvv�t üstünd� varsa �qli-s�lim, Sana h�p kainat olur t�slim!”

    Pomada müasir h�yat�n v� müxt�lif tablolar�n, köhn� v� yni, öl�n v� yüks�l�n

    m�d�niyy�t v� m�n�viyyatdan lövh�l�r vrilir. Az�rin, buludlar� yaran �ahin t�yyar�çil�ri göst�r�r�k, ddiyi bu sözl�r indi daha nikbin s�sl�nmirmi:

    Buzlu qütbl�ri a�ar, �g�r fürs�t bulursa, Bu gün, yar�n yüks�l�c�k hç �übh� yox ki, Marsa!

    1926-c� ilin ortalar�nda tatr txnikumunda v� Bak� Mü�lliml�r �nstitutunda d�rs

    dy�n Hüsyn Cavid Maarif Komissarl�� t�r�find�n Almaniyaya zamiyy�t� gönd�rilir. O, Brlind� gözl�rini v� qara ciy�rini müalic� tdirir.

    Brlin t��ssürat�n�n m�hsulu kimi “Az�r” pomas�ndan yni parçalar v� “Knyaz” dram�n�n süjti doulur.

    “Az�r” v� “Knyaz” Cavid poziyas� v� Cavid dramaturgiyas�nda yni dövrün ba�lan�c� idi. Gürcüstanda v�t�nda� müharib�sind�n b�hs d�n “Knyaz” art�q yni dövrü, yni mühiti t�svir d�n s�n�tkar �s�ri idi. T�sadüfi dyil ki, “Knyaz” h�l� o dövrd� s�hn�y� qoyulmu�, böyük r�b�tl� qar��lanm��d�.

    �s�rin m�nfi q�hr�man� olan Knyaz ilk p�rd�l�rd� firavan h�yat sür�n, zülmkar v� �hli-kf bir müst�biddir. S�hn�d� m�har�tl� canland�r�lan bu rolun klassik ifaç�s� qüdr�tli tragik-aktyor Abbas Mirz� ��rifzad� idi. Knyaz k�ndin füsunkar göz�li Jasmni zorla al�r. Lakin Jasmn Knyaz qap�s�nda qulluqçuluq d�n Marqonun olu bol�vik Antonu svir. Anton f�hl� v� k�ndlil�rin üsyan h�r�kat�na qo�ulur. Yax�nla�an inqilab iti�a�lar� qar��s�nda Knyaz öz ail�sini v� s�rv�tini götürüb Brlin� qaç�r. “Sosialist cildin� girmi�” mn�vik �akro burada onun var-yoxunu talay�b qaç�r. Müflis olmu� 60 ya�l� qoca Knyaz s�fil bir h�yat sürür. Knyaz�n q�z� Lna Brlin kaf-�antanlar�nda r�qqas�lik tm�y� m�cbur olur. Jasmn d� onu t�rk d�r�k �svç� gd�rk�n yolüstü Brlind�n kç�n Antona qo�ulub v�t�n� qay�d�r.

    T�rk dil�n, m�lub v� müflis olan Knyaz Brlind� d� nümayi� s�sl�ri, inqilab mahn�lar� �idir, al�n� itirir v� intihar dir.

  • 23�

    �s�rld� i�tirak d�n bol�vik-k�ndli sur�tl�ri Az�rbaycan s�hn�si üçün yni hadis�l�r idi. Dövrün görk�mli t�nqidçil�rind�n Mustafa Quliyv “Knyaz” �s�rinin mydana ç�xmas� münasib�ti il� yaz�rd�: “N�hay�t, Az�rbaycan �airi Hüsyn Cavid bizim inqilab qatar�m�za oturdu… Cavid inqilabi ya�ay���m�z� h�qiqi sur�td� t�svir tm�y� ba�lam��d�r. Hüsyn Cavid d�li knyazlardan d�li xanlara kçm�li, inqilabç� türk (Az�rbaycan – Y.Q.) h�yat�n�, Az�rbaycan �m�kçil�rinin mübariz�sini t�svir� ba�lamal�d�r”. Ancaq onu da qyd tm�k laz�md�r ki, bol�vik t�nqidçisi H.Cavidi öz qatarlar�na oturtmaqda bir q�d�r t�l�smi�di: bl� ki, Knyaz�n bir insan kimi kçirdiyi sars�nt�lara v� fiziki m�hvin� öz t��ssüfünü bildir�n Cavid, �slind� qyriinsani bol�vik rjimin� üstüörtülü ittihamnam� oxuyurdu.

    1930-1937-ci ill�rd� Hüsyn Cavid “Tlli saz”, “S�yavu�”, “��hla”, “�blisin intiqam�”, “X�yyam” dramlar� il� ç�x�� dir. Bütün bu �s�rl�rd� �airin müsb�t q�hr�manlar� yn� d� müxt�lif xalqlar�n nümay�nd�l�ridir. Bu �s�rl�r iç�risind� tama�aya qoyulan v� s�hn� �öhr�ti qazanan faci� – “S�yavu�”dur.

    “S�yavu�” Cavidin Firdovsi yubilyin� h�diyy�si idi. Bu �s�rd� art�q tarixi mövzu yni dövrün �d�bi t�l�bl�ri s�viyy�sind� h�ll dilirdi. H.Cavid “�ahnam�” motivl�rin�, çox gni� yay�lm��, d�f�l�rl� i�l�nmi� “S�yavu�” dastan�na yni bax�mdan yana��rd�. Hadis�l�rin �ahlar v� s�rk�rd�l�r h�yat�ndan al�nmas�na, �ran v� Turan saraylar�nda c�r�yan tm�sin� baxmayaraq, �air tarixi kçmi�d� daha çox müasirlik motivl�ri axtar�rd�.

    K�ndd� böyüy�n v� t�rbiy�l�n�n S�yavu� da �slind� �ah�n v� saraylar�n olu dyil, k�ndin v� k�ndlil�rin olu idi. Q�hr�man�n �sas faci�si d� l� bununla bal� idi: onun ral v�ziyy�ti il� �ahl�q v� �ahzad�lik borcu aras�nda böyük bir ziddiyy�t vard�.

    K�ndd� ik�n onun ilk mür�bbisi lin asaçl� anas� olan “köylü qad�n”, ikinci mü�llimi is� lin böyük q�hr�man� Zal olu Rüst�mdir. Odur ki, Rüst�min v� “l anas�n�n” xyir-duas� il� saraya qay�dan S�yavu� burada özü üçün yabanç� bir mühit� dü�ür. Sarayda onu q�ddar bir atan�n q�z�bi, ç�l�n v� htirasl� anal�� Südab�nin qorxunc m�h�bb�tind�n doan iftiralar gözl�yir.

    “Almazla dyil”, qanla parlayan taclara nifr�t d�n S�yavu�, babas� Kykavusun q�z�bin� düçar olur. �randan Turana – hökmdar �frasiyab�n yan�na g�lir. S�yavu� burada hökmdar�n g�nc v� göz�l q�z� Fir�ngizl� vl�nir. Lakin S�yavu� ya��dan ç�x�b yamura dü�ür. Onu k�nd� xalq üsyan�n� yat�rmaa gönd�rirl�r. S�rk�rd� S�yavu� içind� böyüdüyü xalqa �l qald�rm�r, �v�zind� zülmkar valiy� qar�� ç�x�r, üsyan r�hb�rl�rini müdafi� dir. Lakin saray s�rk�rd�si G�r�iv�zin intriqas� il� Turan xaqan� S�yavu�dan �übh�l�nir. S�yavu� iki saray�n fitn� v� f�sad�n�n qurban� olur.

    Süjt �sas�n iki hiss�d�n ibar�tdir; mü�llif iki saray� t�svir dir. Q�hr�man bir saraydan ç�x�b ba�qa saraya daxil olur. Saraylar d�yi�ir, lakin

  • 24�

    hadis�l�r t�krar olunur. H�r iki saray�n yni zamanda if�as� ümumiyy�tl� saraylara qar�� ittihama çvrilir.

    H.Cavid yarad�c�l��ndan dan��ark�n “X�yyam” kimi bir �s�ri n�z�rd�n qaç�rmaq mümkün dyildir. H.Cavidin böyük f�ls�fi faci�si “�yx S�nan”, yaxud “�blis”dirs�, �n �a�ran� dram�, �übh�siz, “X�yyam”d�r. �s�r h�l� o zaman (1935) �n yax�� s�hn� �s�ri müsabiq�sind� mükafata layiq görülmü�dü.

    “X�yyam” mövzusu bütün yarad�c�l�� v� idya ruhu il� dini t��ssübk�lik v� mövhumat �lyhin� olmu� H.Cavid q�l�mi üçün doma idi. H.Cavidi c�lb d�n X�yyamdak� ay�q �übh�, h�yata odlu bir m�h�bb�t f�ls�f�si idi.

    �s�rd� “�yx S�nan” idyalar� daha da inki�af tdirilir, h�m d� burada S�nan� m��hur matrialist filosof X�yyam �v�z dirdi. Xurafata, dini �fsan�l�r�, h�r cür mistik tiqada qar�� H.Cavid �blisin q�hq�h�l�rind�n sonra indi d� X�yyam�n d�rin yhamlar� il� gülürdü.

    X�yyamdak� nikbinlik, h�yat svgisi H.Cavidin xüsusil� son �s�rl�ri üçün s�ciyy�vidir. Yni c�miyy�t, yni dünya qurmaq il�m� ya�ayan xalq�n inqilabi ço�qunluu H.Cavidd� d� h�yata qar�� bir nikbinlik dourmu�du.

    Cavid h�l�lik ka�z v� �üarlar üz�rind� qurulmu� bu yni dünyan� alq��lamal� idi. Ax�, onun bütün q�hr�manlar� bu g�l�c�k haqq�nda dü�ünmü�dül�r, göz�lliy�, h�qiq�t�, idala c�sar�tl� can atm��d�lar, n�cibliy�, humanizm� inanan xyirxahl�q q�hr�manlar� olmu�dular. Ancaq X�yyam�n faci�si bütün bunlar�n il�m v� butaforiyadan ba�qa bir �y olmad��n� if�a dirdi v� bu if�an� öz küt byini il� anlayan bol�vik rjimi H.Cavidi ba��laya bilm�zdi.

    Cavidin �ks�r dramlar� kimi, “X�yyam”�n da mövzusu “�randan” g�lirdi. Görk�mli alim, filosof v� �air Öm�r X�yyam�n bütün müt�r�qqi b���riyy�t t�r�find�n kçiril�n minillik yubilyin� böyük ��rq �airi Cavid d� öz töhf�sini vrm�li idi. Ancaq t�bii ki, Cavid bir türk �airi kimi X�yyam fnomnini douran ictimai-�d�bi mühiti d� ön plana ç�km�li idi. Firdövsini türk dövl�tinin dmokratizmi, �r�-s�n�t vrdiyi yüks�k d�y�r dourmu�dusa, X�yyam� da ynil� ox�ar mühit – bir türk hökmdar� olan Alp Arslan v� onun olu M�lik�ah�n lm, �ir v� s�n�t üçün yaratd�� münbit mühit dourmu�du.

    Cavid bunun vurulanmas�na xüsusi fikir vrir v� sanki bundan bir türk �airi kimi qürur duyur, türk hökmdar�n�n b���r tarixi qar��s�nda xidm�tini vurulamaqla öz tnik m�n��yi il� f�xr dir.

    Faci�nin �sas�nda f�rd v� c�miyy�t qar��durmas�ndan daha çox, Mosart v� Salyri sindromu – istdadla c�l�zl��n qar��la�mas� v� bu mübariz�d� ikinci t�r�fin h�r cür x�yan�t� �l ataraq butaforik q�l�b� çalmas� durur. �slind� is�, “Topal Tymur”da olduu kimi, bu yalanç� “q�l�b�d�n” uduzan bütün b���riyy�t olur. �yx S�nandan sonra X�yyam Cavid yarad�c�l��nda yni monumntal a�iq obraz� kimi canlan�r. Bütün yarad�c�l�� boyu bir a�iq kimi t�zahür d�n Cavid lirik q�hr�man� dördd� bir �srd�n sonra X�yyamda

  • 25�

    ynid�n �t�-qana dolur, öz �irin v� c�lbdici �qini oxucuya v� tama�aç�ya yoluxdura bilir. Böyük dramaturq göst�rm�k ist�yir ki, xyirl� ��r yaln�z ictimai münasib�tl�r sfras�nda, müharib� v� sülh m�s�l�l�rind� dyil, yni zamanda ��xsi münasib�tl�r sfras�nda da böyük faci�l�r� s�b�b olur, ictimai inki�afa öz m�nfi t�sirini göst�r� bilir, insan tall�rini s�nd�rmaqla k�nar mü�ahid�çil�rd� katarsis dourur.

    Sosialist ralizminin “konfliktsizlik” n�z�riyy�sind�n xyli �vv�l q�l�m� al�nm�� “X�yyam” faci�sind� Cavid sosialist c�miyy�tind� s�n�tkar�n dü�düyü a�r v�ziyy�ti, q�l�m azadl��na vurulan d�h��tli z�rb�ni d� inc� yhamlarla ifad� tm�y� nail olmu�dur. �s�rd� türk hökmdar� M�lik�aha n� q�d�r hörm�t v� m�h�bb�t ifad� olunsa da, ümumilikd�, s�n�tkar ��xsiyy�tini dar ç�rçiv�y� alan inzibati-amirlik sistmi impriyan�n timsal�nda d�rin t�nqid� m�ruz qalm��d�r.

    Hüsyn Cavidin romantizmi XX �sr Az�rbaycan �d�biyyat�n�n mür�kk�b, çox�ax�li v� z�ngin gdi�ind� öz s�si v� n�f�si il� sçil�n qanunauyun v� �lam�tdar bir hadis� kimi bu gün d� öz m�na v� �h�miyy�tini saxlamaqdad�r.

    Ya�ar Qaray�v

    1963

  • 26�

  • 27�

    Keçmi� günl�r

    HÜBUT�-AD�M

    Diyorlar bir zaman Ad�ml� H�vva Ya�arm�� rövzyi-c�nn�td� t�nha. O bir m�’va ki, p�k bigan�yiz biz, Bu topraqdan uzaq, q�msiz, k�d�rsiz. O bir m�’va ki, ruhani, mün�vv�r, Uçarm�� orda z�rrinp�r m�l�kl�r. O bir m�’va ki, n��r yl�r s�ras�r �m�ll�r, n��’�l�r, güll�r, çiç�kl�r. Göz�l, asud� bir m�’vayi-svda; Gni�, azad� bir s�hrayi-xülya. X�zans�z bir baharistani-cavid, Ki solmaz orda �sla b�rgi-ümmid. F�r�hd�n alar insan b�lk�, bilm�m! Bulunmaz orda lakin hüznü mat�m. �v�t, bir öyl� xo� m�’vada t�nha Ya�arm�� qay�s�z Ad�ml� H�vva. Ya�arm�� m�stü �yda, �adü x�ndan; Ya�arm�� v�qfi-svda, safü üryan. Dgilmi� süs gyim onlarca ad�t; F�q�t gydikl�ri bir tül ki, iff�t. �ki dildadyi-zvqü ��tar�t, Olub vüsl�tgüzini-b�zmi-ism�t; Gülüms�r daimi bir sur içind�, Ya�ark�n öyl� nuranur içind�, Hücum tmi� d� süfli htirasat, Qabarm�� ad�miyy�t hissi... hyhat! O ülviyy�t, o ülvi s�rm�diyy�t Z�buni-htiras olmu� nihay�t, Nihay�t, inc� bir v�h�i t�mayil,

  • 28�

    O ülvi �qi tmi� m�hvü zayil. Bir�r hyk�l kibi m�bhutü hyran, Hicab alt�nda qalm��lar h�rasan. Sararm�� b�t-b�niz, uçmu� t�rav�t; Hücum tmi� haman r�ngi-s�fal�t, O d�m �nvar� müst�r�q, s�razad; Göz�l bir q�z, s�mavi bir p�rizad G�lib H�q canibind�n �ld� f�rman, Dmi�: Ç�q, y s�fal�tp�rv�r insan! Ç�q, y qafil b���r! D�f ol, ç�kil, gt! Bu lahuti t�f�rrücgah� t�rk t! Dgil layiq sana gülzari-c�nn�t... O süfliyy�tl� hissi-ad�miyy�t Bu ülviyyat� hiç yl�rmi idrak? “Ç nsb�t xakra ba al�m- pak!?”1 Dü�ün, baq nrd�sin, bir k�rr� anla! Bu m�’va öyl� bir firdvsi-�’la Ki, h�r bir lvsd�n, h�r m�fs�d�td�n, Bütün v�h��td�n ari bir ni�im�n... S�n �vv�l xyrü ��rd�n bix�b�rdin, Çocuq ruhil� bip�rva g�z�rdin; N� buldun, qürbi-H�qd�n böyl� sapd�n? Dü�ün! Naqis b���r, bir baq n� yapd�n!? Bu gün qüdsiyy�tin olmaqda b�rh�m; Yaz�q! Aldand�n, y biçar� Ad�m! T��ssüf bi�s�r... P�k çoq yan�ld�n, N�dam�t bis�m�r... P�k gc ay�ld�n. �d�r lahutiyan s�nd�n �ikay�t, S�ninçin burda p�k mü�kül iqam�t. Ç�kil, gt! R�hb�rin ��hmari-isyan; Aç�lm�� onda baq bir qövri-nisyan Ki, h�p müzlim, k�d�rza, tabf�rsa, Mül�vv�s bir c�d�lgah: i�t� dünya! Dgilmi�sin h�rimi-qüds� m�hr�m;

    ���������������������������������������� �������������������1 Torpaq pak al�m� yara�arm�? (rd.)

  • 29�

    ��in H�vvay� al k�ndinl� bah�m. �nib q�l al�mi-nasuti m�sk�n, N�dir �zvaqi-dünya anla, ögr�n! �zil, q�hr ol, kç�nl�r kçdi, hyhat! Budur H�qd�n s�ninçin son mükafat! Qo�ars�n bir zaman m�hkumi-xüsran, Arars�n gül��ni-lahuti giryan. Ya�ars�n vadiyi-zill�td� m�’yus, F�q�t dönm�z, o günl�r gçdi, �fsus! Cihan durduqca h�p n�slin b�rab�r, Bu müdhi� z�rb�d�n qurtulmaz, inl�r. Bu q�fl�t, öyl� bir süfli cinay�t Ki, vrm�z kims�y� bir l�hz� rah�t. Bu gün �xlaf için s�nd�n �man�t Qalan yaln�z f�lak�tdir, f�lak�t!.. �min ol, nrd� n�fs olmu�sa hakim; H�qiqi �qi m�hv tmi� m�zalim. Kimin ülviys� ruhu, söz onundur, �siri-n�fs olan daim z�bundur.

  • 30�

    BAKIDA

    Balaxan� n�ft m�’d�nl�rin� g�d�rk�n M�s’ud il� ��fiq� aras�nda bir müsahib� ��fiq� bir az x�yalp�rv�rdir, uzaqdan n�ft buruqlar�n� görünc� s�vin�r�k

    M�s’uda göst�rir.

    � � f i q �

    Uzaq, uzaq, p�k uzaq yrd� i�t� bir orman! Nas�l da xo�, n� q�d�r �a�ran� s�rvistan! Baq, i�t� baq, n�dir onlar? N� söyl�dins� yalan... G�zib dola�sa diyordun bu ��hri bir insan, Çiç�kli bir küçücük baçadan �s�r bulmaz. O s�rvl�r s�ni t�sdiq içinmi? Ay qurnaz! N�dir o m�nz�r�? Bir baq, nas�l da cazib�dar Ki, h�r baq��da doar q�lb� bir süruri-bahar. O s�rvlikd� g�z�nl�r dgilmi h�p m�s’ud? Dgilmi Allah için söyl� h�psi v�cdalud?

    (bird�n-bir� h�yr�tl�)

    D�gi�di b�t-b�nizin, �öyl� z�hrx�ndinl� N� söyl�m�k diliyorsun? Aman, çabuq söyl�!..

    M � s’ u d

    N� söyl�yim, n� dü�ündüns� h�psi n��’�p�zir, Göz�l, svimli, f�q�t �a�ran� bir t�svir... Bu bir h�qiq�t� b�nz�r x�yali-müzlimdir Ki, pi�gahi-nigah�nda �öyl� dalalan�r. “X�yal içind� b���r daima s�ad�t arar, H�qiq�tin yüzü lakin, gülüms�m�z, alar”.1

    ���������������������������������������� �������������������1 “Az, çoq x�yaldan g�lir insan� t�sliy�t, Püri�birard�r, yüzü gülm�z h�qiq�tin”.

    �bdülh�q Hamid

  • 31�

    O s�rvl�r ki, uzaqdan sana t�b�ssüm d�r, Bir az da yaqla�al�m: baq, h�m�n t�c�ssüm d�r: Önünd� bir sürü d�h��tli, sisli abid�l�r Ki, daima saçar �trafa kirli rayih�l�r. O s�rvlikd� çay�rdan, çiç�kd�n iz yoqdur, Görürk�n anl�yacaqs�n ki, h�p bataql�qd�r. Göz�l, t�miz su bulunmaz, c�h�nn�mi bir çöl... Ki, zift aqar, birikir, h�r t�r�f olur göl-göl... �u “s�rvlik” ddigin h�p mül�vv�s hramlar, Çamurlu, isli buruqlard�r, öyl� m�nz�r�dar. Y��n-y��n b���riyy�t o müzlim ormanda Ya�ar, qo�ar, çal���r zift içind�, h�r yanda. H�yat� güldür�c�k bir ümid� balanaraq, I� arqas�nca qo�u�maqda h�psi ç�rp�naraq. Bir az da yaqla�al�m, gör zavall� insanlar N�l�r ç�k�r ya�amaqç�n! Nas�l ya�ar onlar! Görünc� tab d�m�zsin, ac�rs�n, alars�n, N�dir b�layi-m�i��t, duyars�n, anlars�n.

    � � f i q �

    Xay�r, o lvh�yi b�n görm�k ist�m�m, dön�lim...

    M � s’ u d

    F�q�t niçin �c�ba! Söyl�m�zmisin, göz�lim?

    � � f i q �

    Niçinmi? Göksümü g�l dinl�, sonra hal�m� bil, Baq i�t�, öyl� tama�aya varm� taq�ti-dil? Bir�r-bir�r bana anlatd��n o m�nz�r�d�n Gönüld� hasil olur sad� gizli bir �iv�n. H�m�n dönüb gd�lim, b�nc� f�zl� syr tm�k… Yaz�q!.. B�layi-m�i��t h�yat� m�hv d�c�k. A�r d�mirl�rin alt�nda h�p �zilm�k için Uzaq, f�q�t p�k uzaq, p�k yabanc� ölk�l�rin F�qir, zavall�, s�fal�tk��id� vlad�

  • 32�

    Qo�ub g�lir i� için, h�psinin bu mö’tad�... Çoluq-çocuq, ana, h�m�ir�, q�z, ni�anl�, g�lin; V�t�nd� h�p gözü yollarda müzt�rib, q�mgin... M�lali-h�sr�t� dü�kün k�d�rli ail�l�r, Bu gün, yar�n diy� h�p intizar içind� m�l�r. Yar�nk� gün, kimi m�’yus olub t�v�rrüm d�r; Sönüb gd�r, ya�amaz, cüml� kainata küs�r. F�q�t ya�ar kimi, y�’sü ümid içind� ya�ar, Soluq h�yat il� aq�am, s�h�r yanar, s�zlar. O bin�valar� yad yl�dikc� h�p bunlar C�fay�, z�hm�t� qar�� göküs g�rib çabalar. Bu r�zmgahi-m�i��td� y�pran�r h�psi, O zift aqan quyular onlar�n �c�l qap�s�... S�q�tl�nir çoqu qoldan, qab�radan, bld�n, Yar�m c�s�d, yar�m insan qal�b dü��r dild�n. Ikinci bir yni zill�t t�m�sxür yl�y�r�k Gül�r zavall�ya, b�db�xt adam n� yapsa g�r�k... Xay�r, bu hal� dü�ündükc� art�yor k�d�rim; O qanl� m�zb�h� gtm�kd�n htiraz d�rim. O s�rvl�r n� imi� �imdi anlad�m, bildim; Bir�r m�zar da��d�r h�p k�d�rnüma, müzlim. Uzaqdan öyl� göz�lk�n, t�q�rrüb tdikc� X�yal�, hissi üz�r cangüza bir i�g�nc�. Xay�r, �u kirli, mül�vv�s mühit� b�n varamam! H�m�n çabuq dön�lim, h�r �y anla��ld�, tamam.

    M � s’ u d

    F�q�t çoq aldan�yorsun, b�nim göz�l m�l�yim, Dü�ündügün göz�l, amma yan�lma, svdiciyim. Bu n��’�siz, bu k�d�rza, bu müzlim al�md�n Ziyalan�r bütün vl�r, cihan olur röv��n. O zift aqan quyular m�nb�yi-s�ad�tdir; Aq�b gd�n sular alt�nd�r, yni-s�rv�tdir. Baq, i�t� h�p o buruqlar bir�r böyük bütdür Ki, pi�gahin� çoq kims� varmadan bükülür. Bu ��hr içind� görüb duyduun o hissi-ni�at,

  • 33�

    Bütün o d�bd�b�l�r, h�p o anl�, �anl� h�yat, Bütün o t�nt�n�l�r, h�p o süslü hyk�ll�r (!?) Bu sisli, hisli buruqlarla iftixar yl�r.

    � � f i q �

    �v�t!.. O s�rv�tü saman içind� z�nginl�r K�d�r n�... bilm�y�r�k istirah�t tsinl�r! F�q�t zavall� f�qir orta yrd� q�hr olsun, Z�h�rli qazlar� yutsun da y�pran�b solsun. S�b�b n�? s�hh�t� dü�man o n�mli yrl�rd� F�qir olan çürüsün!.. Haqqü m�’d�l�t nrd�?

    M � s’ u d

    Bu anla��lmayacaq bir suali-mü�kildir Ki, h�ll dilm�si z�nnimc�, qyri-qabildir. Bu fikr� qar�� n� mazi cavab vrdi, n� hal; S�nin bu fikrini k��f yl�r ancaq istiqbal...

  • 34�

    YADI-MAZI

    Mazi!.. O göz�l xatiryi-�vqü-��tar�t H�r an oluyor hafiz�pirayi-t�h�ssür. Ati!.. O qaranl�q gc�, pürtyfi-m�rar�t Daim diyor ruhumu l�brizi-t��ssür. H�rd�m n�z�rim maziyi-pürn��v�y� nazir, Cu�i� vriyor gönlüm� hala o m�nazir. Hala o m�nazir, o üfüql�r, o s�malar!.. Ruhumda oyand�rmada bin sübhi-r�bii. T�’qib d�r�k bir-birini lyli-s�falar, �yyami-�l�m �qlim� g�lm�zdi t�bii. Bir l�hz� dü�ünm�k n�dir anmazd�m o d�ml�r, Yaqmaqda bu gün ruhumu suzi�li �l�ml�r. H�r �y bana x�ndan görünürdü o zamanlar, Oq�ard� küçük q�lbimi h�p taz� çiç�kl�r. P�rran idi bir yanda t�r�bza k�l�b�kl�r, Guya svi�irl�r, öpü�ürl�rdi h�p onlar. Gülqönç�l�r yl�rdi s�h�r v�qti t�b�ssüm, Bülbüll�r is� h�psi ykavaz t�r�nnüm... �flaka baqark�n b�ni m�ftun diyordu Parlaq gün��in m�nz�ryi-��’���dar�. Aq�am duramaz, q�rb� misafir gdiyordu ��rqin o göz�l bakiryi-l�m’�nisar�. Lakin gc� bir ba�qa t�ma�a buluyordum, Y�ld�zlara hyr�tl� baq�b �ad oluyordum.

  • 35�

    Y�ld�zlara hyr�tl� baqar, öyl� san�rd�m, H�p taz� g�linl�r g�zinir ruyi-s�mada. Bir hyk�li-svda kibi pür�ö’l� san�rd�m, Gördükc� o m�hzun q�m�ri syrü s�fada. H�r m�nz�r� binl�rc� l�taf�t saç�yordu, Guya ki, b�day’ bana au� aç�yordu. �fsus!.. O göz�l günl�ri tdikc� t�x�ttür, Co�maqda bu gün duyular�m böyl� d�mad�m. M�hv tm�d� �imdi b�ni alami-t�h�ssür; H�rd�m qara xülyalar olub q�lbim� m�hr�m. L�rzan diyor ruhumu bin dürlü m�zalim, �fsus... ki mazi �d�m, ati is� müzlim...

  • 36�

    OTUZ YA�INDA

    Otuz ya��nda saralmaq, aç�lmadan solmaq; Bu, i�t� bir m�l�yin virdi-�airan�sidir. Otuz ya��nda gömülm�k m�zara, m�hv olmaq; Bu, bir �ik�st��m�l dilb�rin t�ran�sidir. �v�t, bu sisli, d�y�rsiz h�yat için h�r k�s, N� umsa cüml� h�d�r, h�p bir�r çocuqca h�v�s... “Otuz ya��nda!?” F�q�t p�k tuhaf... nas�l? N� dm�k! Bu sirri bilm�k için bir gün yl�dim israr, O nazl� çöhr� ��f�ql�r saç�b gülüms�y�r�k; Svimli gözl�ri ta qar��s�nda x�nd�nisar Olan bir aynaya m�’tuf olub da söyl�di: “Baq! Gülüms�y�n �u r�sim yoqmu? Svdiyim ancaq �u lvh�d�n, �u göz�l çöhr�d�n ibar�tdir, B�n ist�rim o t�rav�tl� daimi ya�amaq... O, yirmi bir s�n�lik qönçyi-l�taf�tdir Ki, h�p t�rav�ti-hüsniyl� zvqyab olaraq H�yata qar�� gül�r gözl�rind� istina, Nas�l da b�nziyor insaf için o çöhr� bana... �v�t, ��bab�m� t�svir d�n o kölg� için, P�r�sti� yliy�r�k b�n h�yat� svm�d�yim. Duyunca bir ufac�q inhitat o çöhr� için Içimd� hiss d�rim sanki bir �zabi-�lim. ��babü hüsnl� az-çoq h�yata imr�nilir; ��babi-af�l için h�fryi-m�zar iyidir.

  • 37�

    Bütün qad�nl�� t�smim d�n, �zib bitir�n, Çoluq-çocuqlu, mü��vv�� h�yat için daim. Bir i�tika duyulur ruhi-l�rz�darimd�n, Sür�kli ömr� onunçin t�n�ffür tm�d�yim. B�n ist�m�m ki, ��bab ömr için sürükl�nsin: Bu fikr� bir dy�c�k varm�? Söyl�, Allah için!” – Xay�r, göz�l m�l�k! Insaf için dü�ündüyünüz Bir az x�yala, bir az �’r� b�nziyorsa da... siz �min olun ki, p�k aldanm�yorsunuz: yal�n�z Bu tatl� fikri ya�atmaq qolay dyil, biliniz! Bu gün, yar�n d�yi�ir ruhunuz, t�bi�tiniz, O yolda ba�qala��r zvqi-�airiyy�tiniz. Bu gün s�q�nt�l� z�nn tdiyin sür�kli h�yat, H�yati-ail� bils�n yar�n nas�l svilir? Çoluq-çocuq sana ithaf d�r d� xo� n��mat, O d�m gözünd� cihan p�rd�-p�rd� cilv�l�nir. Inan, o türr�yi-��br�ngin olsa b�rfalud, H�yata s�n yn� m�ftun olursun... olma �nud!

  • 38�

    G�C�YDI…

    Gc�ydi... H�r yri sarm��d� bir sükuti-h�zin, Donuq ziyal� f�n�rl�r baqard� h�p q�mgin. Yava�-yava� gdiyordum yolumla pürfikr�t, Önümd� �rzi-vücud tdi bir soluq sur�t. O, bir cavan idi, küskün baq��l�, h�m yorun; Vücudi x�st�, mük�dd�r, h�yat� p�k durun... K�sik n�f�sl� yürür, söyl�nir d�, inl�rdi, O bir x�yali-b�id arqas�nca titr�rdi. N�d�ns� c�zb diyordu o h�r ad�mda b�ni, H�m�n m�raq il� t�’qib� ba�lad�m izini. Onunla, i�t� onun kölg�sil� p�k m�hzun Yürür, gd�r, dü�ünürdüm; göründü bir balkun Ki, süslü pnc�r�si, ��q, ip�kli p�rd�l�ri Nas�lsa yl�di dilxun zavall� d�rb�d�ri. Dayand� qar��da, h�sr�tl� ��kbar olaraq, H�zin-h�zin baq�n�b söylüyordu s�zlayaraq: “S�n, y svimli m�l�k! Ah... zal�m, y zal�m! S�n y n�dimyi-ruhum, ümidi-iqbal�m! S�n, i�t� h�p s�n idin cilv�gahi-amal�m, Kç�rdi günl�rim �vv�l s�ninl� �atirü ��n. N� oldu? Söyl�, niçin böyl� biv�fa ç�qd�n? �ik�st� gönlümü bilm�m niçin yaq�b-y�qd�n? Niçin ümidimi m�hv yl�din? N�d�n b�qd�n? N�d�n at�b b�ni, �yara h�md�m oldun s�n!? B�n �q� uymaz, inanmazd�m, y p�riyi-s�h�r! O hissi b�nd� f�q�t s�n yaratd�n... y dilb�r! Hüzuri-q�lbimi ald�n da, ömrüm oldu h�d�r, Tutuldum i�t� o dami-b�laya qafil ik�n... B�niml� h�r gc� h�mb�zm olub gülüms�r idin, M�h�bb�t olmasa al�m xarab olur dr idin.

  • 39�

    Dodaq-dodaqda öpü�dükc� xyli söz vrdin, N� oldu, yüz çvirib, qaçd�n aqib�t b�nd�n? F�q�t bahari-��bab�mda bir çiç�k buldum, Qaç�rd�m �ld�n, onun h�sr�til� m�hv oldum. O s�nsin, ah... s�n! Urunda baq nas�l soldum? S�ninl� söndü h�yat�m, yan�b kül oldum b�n. G�l, i�t� q�lbimi g�l yar, ç�qar m�h�bb�tini! Göz�l m�l�k! B�ni g�l qurtar, al �man�tini! Yt�r, yt�r!.. Ç�k�m�m qyri bari-firq�tini, Qap�nda k�ndim için qazmaq ist�rim m�df�n.” Zavall� g�ncin o titr�k püri�tika s�sini, Sükuti-lyli yaran n��’�siz t�ran�sini Kim anlar, ah... ona kim ’tina d�r? Hyhat!.. O a�iyana gir�n �y f�q�t süruri-ni�at... O infial�, o suzi�li hal� kim dinl�r? Vrir cavab ona ancaq sit�mli q�hq�h�l�r. Qopub g�l�n o ��tar�tli s�s bir istina Ki, daima onu yaqmaqla h�zz al�r guya... O s�rs�ri, o s�fil... onca f�zl�dir ya�amaq, Ya�arsa, h�p yanaraq y�’s içind� m�hv olacaq. Sönük vücudu saçar h�r d�m at��in f�ryad, F�q�t n� çar�! �s�rsiz bütün bu istimdad... Nihay�t, oldu r�hakari-iztirab� onun �lind� patlayan at��li bir c�l�z qur�un. Ayaqda durmaq için onda yoqdu tabü t�van; S�rildi yrl�r�, lakin püriztirabü f�an. Diyordu: “Yoq daha s�brim, gcikm�, g�l, m�l�yim! G�l, i�t�, gtm�liyim; �lvida!.. Göz�l m�l�yim!..”

  • 40�

    B�R R�SM QAR�ISINDA H�zin bir çöhr�, bay�n bir n�z�r, suzi�li bir m�nz�r, Gni� bir c�bh�, ülvi bir z�ka, dü�künc� bir sima. �v�t, dü�künc� bir sima; f�q�t p�k nazl�, p�k dilb�r... B�nim �n svdiyim bir lvh�, bir t�sviri-pürm�’na.

    O dal�n gözl�r� baqd�qca ruhum yl�r ist’la, O gözl�r h�r baq��da fikr� yüz bin r�mz d�r ima.

    O lahuti baq��lar p�k d�rin, p�k hyr�t�fzad�r, N� hikm�tl�r arar bilm�m ki, �lvahi-t�bi�td�n? O solun çöhr�d� bir nuri-s�fv�t var ki, p�k nadir... O, b�nc�, mürt�s�m bir lvh�dir r�ngi-h�qiq�td�n.

    M�h�bb�t, ya s�mimiyy�t t�c�ssüm ts� al�md�, T�c�lli yl�r ancaq böyl� bir ruhi-müc�ss�md�.

    N� küskün bir n�z�r, ya R�b? N� m�’suman� bir sur�t! N� dü�kün bir shir, ya R�b? N� m�zluman� bir fitr�t! Gül�rmi, bilm�m alarm�? Bütün icziml� hyran�m, F�q�t bir naz�nin sima ki, t�qdis� �itaban�m.

    Silinm�z lvhi-q�lbimd�n o n�q�i-naz�nin, öls�m; Ona ruhumla, vicdan�mla m�ftunim. Niçin? Bilm�m!

  • 41�

    �LM�-B���R

    “Bir m�ktub münasib�til�” B�rad�rim�:

    “K�sbi-irfan için, f�zil�t için Çal��, ura�!” diyorsun... ��t� b�nim �n böyük, �n svimli amal�m, Qayyi-m�qs�dim budur. Lakin,

    N� için gizl�m�k g�r�k, yti�ir... N� q�d�r pürümidü biaram Gc�-gündüz çal��sam, ura�sam, Yn� �n son n�tic� hiçlikdir.

    “Aramaq, bulmaq, ictihad tm�k, Arif olmaq...” diyordun, i�t� bu bir Ruhp�rv�r, svimli xülyad�r Ki, inanmaq �b�s... nas�l, n� dm�k.

    Ist�rim anl�yormusun? M�s�la: �imdi yrd�n s�