hoofstuk 'n uiteensetting van afrikaanse …

16

HOOFSTUK

2

'N UITEENSETTING VAN AFRIKAANSE

HOOFWERKWOORDE IN ALFABETIESE ORDE

2.1 INLEIDING

In hierdie hoofstuk word 'n alfabetiese uiteensetting van verskillende tipes Afrikaanse

hoofwerkwoorde gegee. Die uiteensetting berus hoofsaaklik op die indeling wat in

taalhandboeke vir sekondêre en tersiêre onderrig aangetref word, asook op navorsing

wat ten opsigte van die Afrikaanse werkwoord gedoen is. Die uiteensetting het ten doel

om die uiteenlopende indelings van Afrikaanse hoofwerkwoorde te belig. Daar word

geen onderskeid tussen sintaktiese of semantiese verskille tussen die tipes

hoofwerkwoorde getref nie, omdat hierdie faktore in hoofstuk 4 en 5 onder die loep

geneem word. Veral twee sake kom in hierdie hoofstuk aan bod:

• Die hoofde waaronder verskillende outeurs Afrikaanse werkwoorde indeel

• Die werkwoorde wat die literatuur opgelewer het, alfabeties uiteengesit

2.2 WERKWOORDSOORTE IN DIE LITERATUUR

In De Villiers (1951:16) word werkwoorde in slegs drie kategorieë verdeel, naamlik:

• Gewone werkwoorde, wat die meerderheid werkwoorde in Afrikaans insluit. De

Villiers (1951:13) wys daarop dat die grootste aantal werkwoorde in Afrikaans slegs

een niesaamgestelde vorm het, byvoorbeeld gaan, vra en maak, wat die

stamvorm genoem word. Sodra die stamvorm in samehang met het optree, neem

baie van die werkwoorde 'n gewysigde vorm met die voorvoegsel ge- aan:

gegaan, gevra, gemaak. Die verbinding van het +die werkwoord word die

saamgestelde vorm genoem. Het in verbinding met twee of meer werkwoorde,

neem gewoonlik nie die voorvoegsel ge- nie. Dit geld veral die groepe gaan, kom,

bly en laat. Die groepe met probeer, help, leer, begin, aanhou, ophou en durf

Hoofstuk 2 – 'n Uiteensetting van Afrikaanse hoofwerkwoorde in alfabetiese orde

17

kom met of sonder die voorvoegsel ge- voor.

• Modale hulpwerkwoorde (kan, moet, sal, wil, mag, en die sekondêre vorme

daarvan, naamlik kon, moes, sou, wou en mog

• Die koppelwerkwoord wees

Van der Walt, Van Aard en Eksteen (1968:104) se indeling van werkwoorde berus

slegs op die onderskeid tussen hoof-, hulp- en skakelwerkwoorde. In Rossouw e.a.

(1974:325-334) word die volgende indeling van die Afrikaanse werkwoordstelsel

aangetref:

• Selfstandige werkwoorde: teenwoordige en verlede deelwoorde, skeibare en

onskeibaar saamgestelde werkwoorde

• Hulpwerkwoorde (tyd, vorm en wyse)

• Koppelwerkwoorde

• Die infinitief

De Klerk e.a. (1987:316) bespreek werkwoorde onder die volgende hoofde:

• Selfstandige werkwoorde (oorganklik, onoorganklik, onpersoonlik en

wederkerend)

• Hulpwerkwoorde (tyd, wyse en vorm)


• Die infinitief

• Werkwoorde ten opsigte van tyd (teenwoordige, verlede en toekomende tyd)

• Deelwoorde (teenwoordige en verlede)

• Skeibare en onskeibare werkwoorde


18

In handboeke op tersiêre vlak, word 'n meer gedetailleerde uiteensetting van

werkwoorde aangetref. In Ponelis (1968:50) word hoofwerkwoorde as deel van die

werkwoordstukke beskryf, naamlik:

• Die oorganklike werkwoordstuk

• Die onoorganklike werkwoordstuk

• Die voorsetselwerkwoordstuk

• Die koppelwerkwoordstuk

In Ponelis (1979) word hoofwerkwoorde beduidend verfyn. Die talle

hoofwerkwoordkategorieë wat aangetoon word, word verderaan in die hoofstuk onder

die loep geneem.

Van Schalkwyk en Kroes (1979:65-70) verduidelik werkwoorde aan die hand van

subkategorieë wat op die sintaktiese én semantiese kenmerke van die bepaalde

werkwoorde berus:

• Werkwoorde van beweging

• Instrumentwerkwoorde

• Materiewerkwoorde

• Onpersoonlike werkwoorde


• Werkwoorde van tyd (voltooidheid en die toekomende tyd)

• Werkwoorde van die passief

• Modale of sogenaamde hulpwerkwoorde

• Werkwoorde van posisie

• Werkwoorde van sintuiglike waarneming

De Villiers (1983:143) verskaf 'n kort opsomming van die soorte werkwoorde, wat hy

soos volg klassifiseer:


19

• Hoofwerkwoorde, wat sentrale, partikel- of koppelwerkwoorde kan wees

• Hulpwerkwoorde het, word/is/was

• Modale werkwoorde

• Medewerkwoorde

Hierdie indeling verskil effens van die vorige klassifisering (1971:24-27) wat hy onder

die volgende opskrifte beskryf:

• Selfstandige werkwoorde


• Medewerkwoorde

• Modale werkwoorde

Meij e.a. (1987:243-249) beskryf aspekte van werkwoorde onder die volgende

opskrifte:

• Oorganklike en onoorganklike werkwoorde

• Die wederkerende werkwoord

• Die wederkerige werkwoord

• Die onpersoonlike werkwoord

• Die koppelwerkwoord

• Die hulpwerkwoord (van tyd, vorm en wyse)

• Die historiese teenwoordige tydsvorm

• Die skeibare werkwoord

• Die onskeibare werkwoord

• Die teenwoordige en verlede deelwoord

• Die infinitief


20

2.3 HOOFWERKWOORDKATEGORIEË UIT DIE LITERATUUR

In tabel 1.1 is die talle tipes hoofwerkwoorde uit die literatuur aangetoon. Hierdie tipes hoofwerkwoorde word vervolgens alfabeties bespreek.

2.3.1 Aktiwiteitswerkwoorde

Aktiwiteitswerkwoorde word deur Van Niekerk (1997:99) in twee tipes verdeel, naamlik teliese en ateliese aktiwiteitswerkwoorde. Die onderskeid tussen sodanige aktiwiteitswerkwoorde word aan die hand van die volgende sinne geïllustreer:

(23) Elana Meyer stoot die waentjie (ateliese aktiwiteitswerkwoord). (24) Elana Meyer hardloop die myl (teliese aktiwiteitswerkwoord).

Hoewel (23) en (24) relasioneel van aard is, verskil die relasie met betrekking tot die voorwerp. In (23) bestaan die voorwerp reeds, en uit die relasie ontstaan die handeling stoot. In (24) bestaan die voorwerp nog nie, maar bestaan die voorgenome doelwit wat uit die aksie tot stand moet kom. Indien Elana die hardloopaksie sou staak alvorens die myl voltooi is, is die doel nie suksesvol bereik nie. By die teliese gebruik van die aktiwiteitswerkwoord is die voorwerp (die myl) die resultaat of eindproduk van 'n doelbewuste handeling (hardloop). Daar is dus sekere voorwaardes aan die handeling verbonde, naamlik dat die aksie voltooi moet word. In (23) kan Elana enige tyd die handeling van (die waentjie) stoot staak, sonder dat daar aan die suksesvolheid van die aksie getwyfel word.

2.3.2 Aspektuele werkwoorde

Vir Ter Meulen (1990:378) is aspektuele werkwoorde kwantifikasioneel van aard:

"The aspectual verbs (start, stop, continue) are semantically represented as relations, called aspectual constraints, between an antecedently reference-time t as restrictive term and the event- type e described by the complement in nuclear scope."

t verteenwoordig dan die temporele tydskema van die kernwerkwoord, en e die

ruimtelike komponent of soortelikheid van die handeling.


21

Die werkwoorde begin, aanhou en ophou druk byvoorbeeld aspek uit, en wel die

aanvang, die voortduring en die afloop van gebeure (De Villiers, 1983:146).

2.3.3 Assisterende werkwoorde

Een van die talle werkwoordtipes wat in die literatuur voorkom, is assisterende

werkwoorde. Botha (1987:75) beskou dit as "'n soort oorganklike hoofwerkwoord

wat slegs 'n klous (clause)1 as direkte voorwerp kan hê", byvoorbeeld:

(25) Hy laat sy seun al die swaar werk doen.

(26) Smeerwortelroom laat beserings vinniger genees.

Assisterende werkwoorde verskil wesenlik van enige ander tipe werkwoord. Die toets

wat assisterende werkwoorde byvoorbeeld van medewerkwoorde onderskei, is daarin

geleë dat medewerkwoorde uitgeryg kan word (vgl. 5.9) en assisterende werkwoorde

nie. In hierdie opsig stem die niewerkwoordelike partikel van die deeltjiewerkwoorde

(2.3.5) en die assisterende werkwoorde ooreen – hulle kan nie uitgeryg word nie.

1

'n Klous (clause) is 'n konstruksie wat 'n (hoof)werkwoord bevat, ongeag of die konstruksie afhanklik of onafhanklik is (Ponelis, 1979:3). In die enigste studiegids vir AFK203-V (Universiteit van Suid-Afrika) word die term klous gebruik as "'n sinoniem vir 'n sintaktiese eenheid bestaande uit 'n hoofwerkwoord en al die verbandhoudende stukke daarvan".


22

2.3.4 Bewerkingswerkwoorde

Daar moet onderskei word tussen bewerkingswerkwoorde as versamelterm vir alle

werkwoorde wat verandering in die voorwerp bewerk, deur middel van die

betrokkenheid van die onderwerp by die handeling, wat in die werkwoord genoem

word, en komplementwerkwoorde (vgl. 5.14) wat 'n subklas van bewerkingswerk-

woorde is (Du Plessis, 1974:96). Komplementkonstruksies belig die semantiese

verskil tussen bewerkte en onbewerkte voorwerpe:

(27) Lees die brief (onbewerkte voorwerp).

(28) Skryf die brief (bewerkte voorwerp).

Skryf in (28) is 'n bewerkingswerkwoord wat 'n uitwerking op die voorwerp het en 'n

bepaalde verandering ten opsigte van die voorwerp meebring (Ponelis, 1979:216).

2.3.5 Deeltjiewerkwoorde

Deeltjiewerkwoorde is nie 'n aparte kategorie hoofwerkwoorde nie, omdat

deeltjiewerkwoorde onder "bykans alle tipes hoofwerkwoorde ressorteer" (Ponelis,

1979:232). Volgens Ponelis (1979:232) is 'n deeltjiewerkwoord 'n baie hegte

verbinding van 'n werkwoordelike element met 'n ander element - die deeltjie - om

sodoende saam 'n leksikale eenheid, die hoofwerkwoord, te vorm. Voorbeelde van

sodanige werkwoorde is dophou, uitlig of omspit.

In sommige taalhandboeke word deeltjiewerkwoorde skeibare werkwoorde genoem

(vgl. Meij e.a. 1987:246), maar Ponelis (1968:44) vind hierdie benaming 'n

verwarrende en teenstrydige term, omdat iets wat skeibaar is nie tegelyk saamgesteld

kan wees nie.

Van der Walt, Van Aardt en Eksteen (1968:109) huldig, soos Ponelis, die siening dat

die benaming skeibare werkwoorde of skeidbaar saamgestelde werkwoorde


23

onvanpas is, omdat "een woord nie geskei of skeidbaar gebruik kan word nie". Die

outeurs verkies die benaming partikelwerkwoorde, omdat "(d)ergelike werkwoorde

… uit 'n werkwoordstam en 'n partikel wat daarby hoort (bestaan)". Badenhorst (1971,

in Du Plessis, 1972:6) verkies ook om die groep werkwoorde wat Ponelis

deeltjiewerkwoorde noem, partikelwerkwoorde te noem.

De Villiers (1983:57) wys daarop dat deeltjiewerkwoorde ook ander name het, naamlik

frasewerkwoorde of idioomwerkwoorde, op grond daarvan dat die onmisbare

(semantiese) komplement 'n idiomatiese eenheid vorm, soos in skool hou, na-aap en

afrokkel. Dit geld nie ten opsigte van deeltjiewerkwoorde soos inkom, uitstap,

ombeweeg en verbyskuur nie, omdat hier nie sprake van 'n idiomatiese uitdrukking

is nie. De Villiers (1983:103) stel dit dat die term partikelwerkwoorde net vir

verbindings gebruik word wat aanmekaar geskryf word, byvoorbeeld plaasvind,

grondvat, spoorsny, deelneem, padgee, kafloop, uitpluis of afrokkel, maar wys

daarop dat daar in baie gevalle getwyfel kan word of woorde partikelwerkwoorde is, of

sentrale werkwoorde met 'n besondere gebruikswyse.

Volgens De Villiers (1983:104) tree partikelwerkwoorde ten opsigte van plasing in 'n

sin soos gewone sentrale werkwoorde (vgl. 2.3.45) op, en het die sintaktiese

komplement verskillende posisies volgens die konstruksie:

• Dit staan direk voor die werkwoord in bysinne en na hulpwerkwoorde.

In De Villiers (1983:104) word die volgende voorbeelde te illustrasie gebruik:

(29) Ons sal die saak uitpluis.

(30) Hy wil die saak uitpluis.

(31) Hy het die saak uitgepluis.


24

In hoof- en enkelvoudige sinne, sonder hulpwerkwoorde, staan die komplement aan

die einde van die sin, byvoorbeeld:

(32) Hy pluis altyd elke saak tot in die fynste besonderhede uit

(De Villiers, 1983:104).

Du Plessis (1972:6) dui aan dat nie alle skeibaar saamgestelde werkwoorde, of

partikelwerkwoorde, deeltjiewerkwoorde is nie. Dit is verwarrend, omdat die Engelse

benaming vir deeltjiewerkwoorde particle verbs is (Fraser, 1966; Jacobs &

Rosenbaum (1970) soos aangehaal in Du Plessis, 1972:6).

In die literatuur kom die terme deeltjiewerkwoorde, skeibare werkwoorde en

partikelwerkwoorde na willekeur as sinonieme voor, hoewel taalkundiges besliste

voorkeure ten opsigte van die terme toon. 'n Grondiger bespreking van

deeltjiewerkwoorde word in 5.17 aangetref.

2.3.6 Deiktiese werkwoorde

Deikties verwys regstreeks na die een of ander aspek van 'n gespreksituasie

(Ponelis, 1979:55). Tyd is deikties, aan die gespreksituasie geanker, met die tyd van

uiting as sentrum, die verlede as tyd voor die uiting, en toekoms die tyd na die tyd van

uiting (Ponelis, 1979:262). Werkwoordelike toekomsverwysing kom in

sinskonstruksies soos die volgende voor:

(33) Jy sal vir jou 'n sambreel moet koop as jy nie wil natreën nie.

(34) Ek gaan jou raps as jy weer ongehoorsaam is.

Plek is eweneens deikties aan die gespreksituasie geanker, met die spreker as

sentrum. Die werkwoorde kom, gaan en bring in die volgende sinne kan slegs binne

die gesprekskonteks geïnterpreteer word:


25

(35) Kom gou hier! (beweging na die spreker toe)

(36) Gaan was jou hande! (beweging weg van die spreker af)

(37) Bring asseblief vir my die skêr! (beweging na die spreker toe)

Deiktiese werkwoorde is dus tydruimtelik aan die gespreksituasie en die spreker

gekoppel (vgl. De Stadler, 1989:399).

2.3.7 Dinamiese werkwoorde

In verbale konstruksies waar handelinge of aksies soos skryf, hardloop of snoei

voorkom, word 'n onderliggende doen-predikaat veronderstel wat in die meeste

gevalle 'n besliste wilsuiting deur die agent of doener impliseer (vgl. Lyons, 1977:483;

Van Niekerk, 1982:10-11):

(38) Die meisie skryf ŉ brief.

(39) Wat die meisie doen, is om 'n brief te skryf.

(40) Die atleet hardloop baie vinnig.

(41) Wat die atleet besig is om te doen, is om baie vinnig te hardloop.

(42) Ek snoei die roosbome.

(43) Wat ek doen, is om die roosbome te snoei.

2.3.8 Duratiewe werkwoorde

Daar is 'n hegte samehang tussen statiese (vgl. 2.3.48) en dinamiese werkwoorde

(vgl. 2.3.7), en duratiewe en nieduratiewe of momentane werkwoorde (vgl. 2.3.28).

Volgens Van Niekerk (1982:15) word duratiewe werkwoorde op grond van hul interne

temporele struktuur onderverdeel in aktiwiteitswerkwoorde (vgl. 2.3.1),

privaatwerkwoorde (vgl. 2.3.41) en proseswerkwoorde (vgl. 2.3.42). Vergelyk ook van

der Merwe (1966:195) en De Villiers (1983:144).


26

2.3.9 Ervaringswerkwoorde

Volgens Ponelis (1979:231) neem ervaringswerkwoorde nielewende, veral abstrakte

onderwerpe (soos naamwoordsinne) en menslike "voorwerpe" wat nie werklik

voorwerpe is nie, maar op die ervaarder of betrokkene slaan:

(44) slaan my dronk

(45) gryp my aan

(46) vervul my met weersin

Werkwoorde soos dronkslaan, aangryp, vervul, grief, aantas, beklem, bekommer,

ontstel, kommunikeer die ervaring van die onderwerp en word op grond hiervan as

ervaringswerkwoorde gekategoriseer.

2.3.10 Feitelike werkwoorde

In koppelwerkwoordkonstruksies met blyk, is blyk 'n objektiewe (vgl. 2.3.30), feitelike

werkwoord wat 'n objektiewe/feitelike sinspredikaat + die voegwoord dat neem:

(47) Dit blyk dat die veroordeelde moordenaar vir meer as een moord

verantwoordelik was (feit).

In teenstelling met objektiewe, feitelike werkwoorde is die koppelwerkwoorde lyk,

gaan, klink, ruik, skyn, smaak, voel en voorkom niefeitelike/subjektiewe

werkwoorde wat subjektiewe sinspredikate + die voegwoord(e) of/asof neem:

(48) Dit lyk of/asof ons 'n baie koue winter gaan hê (moontlikheid).


27

Volgens (Ponelis, 1979:223) is gaan, klink, lyk, smaak en voorkom subjektiewe of

ervaringswerkwoorde met 'n "voorwerps-"voornaamwoord:

Tabel 2.1: Subjektiewe/Ervaringswerkwoorde met 'n voorwerpsvoornaamwoord

klink my

smaak my

lyk my

gaan my

Dit

kom my voor

of/asof

hy nie mooi weet wat aan die gang is nie.

In tabel 2.2 kom subjektiewe werkwoorde + 'n perspektiwiese voorsetselgroep (vir +

naamwoordstuk) voor (Ponelis, 1979:223).

Tabel 2.2: Subjektiewe werkwoorde + 'n perspektiwiese voorsetselgroep

is vir my

ruik vir haar

voel vir die personeel Dit

skyn vir hom

asof alles nie pluis is nie.

2.3.11 Finiete werkwoorde 'n Finiete werkwoorde is "die eerste werkwoordlid van die predikaat, die werkwoord wat in 'n onafhanklike sin onmiddellik langs (vóór of ná) die onderwerp staan" (Van Schoor, 1983:129, 130). Van Schoor wys daarop dat die finiete werkwoord slegs in die geval van die presens en die imperfek 'n hoofwerkwoord is. In die perfek is het die finiete werkwoord, en by modale predikate is die modale hulpwerkwoord die finiete werkwoord. Finiete werkwoorde staan ook as spilwerkwoorde of verbindwerkwoorde bekend (Van Schoor, 1983:47; Carstens, 1989:107).


28

2.3.12 Gemerkte werkwoorde

Werkwoordpatrone met net hoofwerkwoorde is ongemerk, terwyl werkwoordpatrone

wat ook medewerkwoorde bevat, gemerk is (Ponelis, 1979:189):

(49) Almal eet ongestoord voort (ongemerkte werkwoordkonstruksie).

(50) Ons sal die kinders se ouers moet ontbied (gemerkte werkwoord-

konstruksie: [+toekomende tyd]).

2.3.13 Handelingswerkwoorde

Alle komplementwerkwoorde (vgl. 2.3.19) is ook handelingswerkwoorde (Du Plessis,

1974:26). Wanneer die kenmerk [staties] by 'n werkwoord negatief gespesifiseer is, is

die werkwoord 'n handelingswerkwoord. Doen en maak is "prototipiese

handelingswerkwoorde" (Ponelis, 1979:411). Handelingswerkwoorde voldoen aan die

volgende toetse (Du Plessis, 1974:27):

• Slegs handelingswerkwoorde kan as hoofwerkwoorde in bevelsinne optree:

(51) Drink jou koffie!

(52) * Begeer die string pêrels.

• Slegs werkwoorde met die kenmerk [-staties], (met ander woorde,

handelingswerkwoorde) kan as hoofwerkwoord in die "is besig"-konstruksie

optree:

(53) Ek is besig om die koek te versier. (54) * Ek is besig om die voëltjies te sien.


29

Tabel 2.3: Werkwoorde met die kenmerke [+statief] en [-statief]

[statief] - + - +

drink begeer versier sien

2.3.14 Hortatiewe werkwoorde

Deur die gebruik van die hortatiewe konstruksie stel die spreker optrede voor waaraan

die spreker self gaan deelneem (Cole, 1975:259, soos aangehaal in Ponelis,

1979:389), byvoorbeeld:

(55) Laat ons spaander!

(56) Kom ons vergeet nou die verlede.

waar laat en kom die werkwoorde en ons die onderwerp is. Daar moet egter duidelik

onderskei word tussen die uiteenlopende aard van laat in

(57) Laat ons 'n lyn sny!

waar laat as hortatiewe werkwoord optree, en

(58) Laat die kinders die skottelgoed wegpak.

waar laat as 'n versoek gebruik is. Hoewel 'n kategorie hoofwerkwoorde wat as

versoekwerkwoorde getipeer is, nie in die navorsingsliteratuur voorkom nie, is die

benoeming van sodanige kategorie op grond van semantiese oorwegings moontlik.

2.3.15 Instrumentwerkwoorde

Van Schalkwyk en Kroes (1979:67) wys op 'n groep instrumentwerkwoorde wat


30

daarop dui dat die handeling met behulp van 'n instrument uitgevoer word. Voorbeelde

hiervan is hamer, saag, hark, ploeg, eg, borsel, skaaf, kam, skoffel, knip, soos in:

(59) Hy saag die hout (met 'n saag).

(60) Sy sny die vleis (met 'n mes).

(61) Die blare hark moeilik (met die hark).

(62) Die boere ploeg nou na die reën (met die ploeë).

2.3.16 Iteratiewe werkwoorde

In Afrikaans is daar 'n groep taaleenhede waarin dieselfde komponent twee keer

voorkom en wat as substantiewe, verba en adjunkte fungeer (Botha,1964:118),

byvoorbeeld:

(63) Die kinders speel bok-bok (substantief).

(64) Die perdekar skommel-skommel oor die sinkplaatpad (werkwoord).

(65) Noag het die diere twee-twee in die ark in geneem (adjunk).

Hierdie herhalingsamestellings of reduplikasievorme dui by die predikaat op 'n "soort

tentatiewe, versigtige, herhaalde gebeure" (Van Schoor, 1983:176). Iteratiewe

werkwoorde skakel baie heg met die "meer vorm is meer inhoud"-metafoor (vgl.

3.5.3).

'n Sintaktiese kenmerk van iteratiewe werkwoorde is dat die verledetydsmorfeem (die

perfektiewe ge-) net aan die begin van die eerste komponent van die

herhalingsamestelling kan voorkom:

(66) Hy het gebrom-brom, maar uiteindelik tog die werk gedoen.

(67) * Hy het gebrom-gebrom, maar uiteindelik tog die werk gedoen.


31

Volgens Botha (1964:124) kan die komponente van iteratiewe werkwoorde nie

uiteengeplaas word deur 'n taalelement tussenin te voeg, sonder dat die funksie van

die iteratief verlore gaan nie.

(68) Hy fluit-fluit terwyl hy werk.

(69) Die seuns fluit en fluit terwyl hulle werk.

(70) Hulle sing-sing die hele dag.

(71) Hulle sing en sing die hele dag.

(72) Ek voel-voel my weg deur die donker.

(73) Ek voel en voel my weg deur die donker.

2.3.17 Kinetiese werkwoorde

Werkwoorde wat ten opsigte van rigting gebruik word, noem Ponelis (1979:322)

kinetiese werkwoorde. Volgens Ponelis hou kinetiese werkwoorde met beweging

verband, en beweeg, loop, wandel, vertrek, vlieg, gaan en kom is voorbeelde

hiervan. Ponelis dui voorts aan dat kyk, mik, gryp, staan en wys ook kinetiese

werkwoorde is, hoewel hulle nie werkwoorde van beweging is nie, maar wel met

rigtinglokatiewe verbind, byvoorbeeld:

(74) Hy wys na my (Ponelis, 1979:323).

(75) Die seun rek hemelwaarts.

Hierdie uiteensetting van Ponelis word grondiger in 4.9 bespreek.

2.3.18 Kommunikasiewerkwoorde

Indien kommunikasie verstaan word as "om in verbinding te wees deur middel van

taal" (Odendal & Gouws, 2000:589) werp dit lig op Ponelis (1979:207) se kategorie

werkwoorde wat hy as kommunikasiewerkwoorde tipeer:

(76) Die voorsitter stel die belangegroep in kennis van die vergadering.


32

(77) Sy skryf vir haar ma van die ongeluk.

(78) Sy het die bestuurder verwittig van haar besluit.

2.3.19 Komplementwerkwoorde

'n Komplementwerkwoord is 'n (handelings)werkwoord wat as gevolg van die

betrokkenheid van die onderwerp by die handeling wat in die werkwoord genoem

word, 'n verandering in die aard of lokaliteit van die voorwerp waarop die handeling

gerig is, veroorsaak (Du Plessis, 1974:49), byvoorbeeld:

(79) Die meisie kleur haar hare bloedrooi.

(80) Waarom pak julle nie die gereedskap in die motorhuis nie?

(81) Breek die beskuitjies fyn voordat jy die botter byvoeg.

Volgens Du Plessis (1974:53) voorveronderstel komplementwerkwoorde die

volgende:

• Die voorwerp van die komplementwerkwoord het voor die aanvang van die

handeling 'n bepaalde aard of lokaliteit.

• Nadat die onderwerp die handeling in die komplementwerkwoord uitgevoer

het, verander die voorwerp.

Die implikasie is dat komplementwerkwoorde handeling, oorsaaklikheid (vgl.2.3.22) en

verandering in die aard van die voorwerp voorveronderstel.

2.3.20 Kondukteurswerkwoorde

Die term kondukteurswerkwoorde word slegs by Ponelis (1979:531-532) aangetref,

en is vir Ponelis 'n sintaktiese verskynsel. Met hierdie tipering verwoord Ponelis

(1979:531) die puristiese strewe by sommige skrywers, waar werkwoorde "soos 'n

kondukteurswa" by die sinseinde aangehaak word en werkwoordopeenhoping


33

ontstaan. Hierdie verskynsel is ook deur Le Roux (1950:263-270) beskryf en word

deur die volgende aanhaling deur Ponelis uit 'n koerant belig:

(82) Daar is min kans dat hulle vóór die einde van die jaar of vroeg

aanstaande jaar tot 'n vergelyk oor 'n nuwe ooreenkoms om

atoombomme en stategiese wapens te probeer beperk, SAL KOM

(Ponelis, 1979:532).

Ponelis (1979:532) stel voor dat die sentrumgrens (wat in hoofletters aangedui is)

vroeër in die sin geplaas word, omdat dit natuurliker en minder verwarrend sou wees:

(83) Daar is min kans dat hulle vóór die einde van die jaar of vroeg

aanstaande jaar tot 'n vergelyk SAL KOM oor 'n nuwe ooreenkoms om

atoombomme en strategiese wapens te probeer beperk.

2.3.21 Koppelwerkwoorde

Oor koppelwerkwoorde is heelwat in die literatuur geskryf (vgl. Ponelis, 1979:219; Van

Schalkwyk & Kroes, 1979:67; De Villiers, 1983:57; 152-156, Meyer e.a., 1986:210;

Botha, 1987:53-59), en derhalwe word slegs die kenmerkendste eienskappe daarvan

uitgelig. Die hoofkenmerk van koppelwerkwoorde is dat dit nie die enigste item in die

werkwoordstukkern kan wees nie, maar dat dit altyd saam met 'n sintaktiese

komplement moet optree :

(84) Marian is 'n uitmuntende navorser.

(85) Carlien lyk deesdae vir my altyd moeg.

(86) Dit word nou vinnig somer.

(87) Centurion was voorheen as Verwoerdburg bekend.

Indien die kopula-aanvullings weggelaat word, is die sinne ongrammaties:


34

(88) * Hy is.

(89) * Sy lyk.

(90) * Dit word.

(91) * Centurion was.

De Villiers (1983:152) toon die ooreenkomste, maar ook die wesenlike verskille,

tussen koppelwerkwoorde (kopulas) en partikelwerkwoorde (deeltjiewerkwoorde) aan.

Enersyds vereis albei kategorieë sintaktiese komplemente, maar by die

partikelwerkwoord word slegs een bepaalde komplement vereis, terwyl kopulas 'n

byna onbeperkte verskeidenheid komplemente kan hê.

'n Baie belangrike kenmerk van koppelwerkwoorde is dat koppelwerkwoordstukke nie

passiveerbaar is nie:

(92) Die peer smaak baie lekker.

(93) * Baie lekker word deur die peer gesmaak.

(94) Hy is 'n goeie dokter.

(95) * 'n Goeie dokter word deur hom geïs.

Volgens Ponelis (1979:219) is die koppelwerkwoord niehandelend, en bevat sodanige

werkwoorde nie 'n onderliggende doen-predikaat nie:

(96) Johan diens sy motor en Tertius doen doen dit ook.

(97) * Ek is deesdae altyd haastig en jy doen dit ook.


35

Die begrip koppelwerkwoord is beperk tot verbindings waar die werkwoord 'n

noodsaaklike komplement het wat uit een van die volgende bestaan: 'n

substantiefgroep, 'n adjektiefgroep, 'n voorsetselgroep, 'n infinitiefgroep, 'n

voornaamwoord, of 'n bysin. Die koppelwerkwoorde het in hul betekenis almal die

begrip wees as gemeenskaplike komponent (De Villiers, 1975:177). Heelwat items

kan as aanvulling by koppelwerkwoordkonstruksies optree, byvoorbeeld 'n

adjektiefstuk, 'n naamwoordstuk, 'n voorsetselgroep, 'n adjunk of 'n telwoord. Die

volgende voorbeeldsinne is uit De Villiers (1975:177) aangeteken:

(98) Die perskes lyk gesond vanjaar (adjektiefstuk).

(99) Na skool wil hy 'n dokter word ('n substantiefgroep).

(100) Die boek is in die biblioteek (voorsetselgroep).

(101) Die boek is hier (adjunk).

(102) Eduan word hierdie jaar dertien (telwoord).

(103) Dit is om (van) te huil (infinitiefgroep).

(104) Dit is hy (voornaamwoord).

(105) Dit is of alles donker word (bysin).

Voorts tree die leë onderwerp dit geredelik saam met die kopulakonstruksie op:

(106) Dit was 'n goeie besluit om die kleuter nog by die huis te hou.

(107) Dit is jammer dat julle so gou moes ry.

(108) Dit lyk of die kinders goed met mekaar oor die weg kom.

2.3.22 Kousatiewe werkwoorde

Crystal (1985:44) omskryf kousatiwiteit as "...a term used in grammatical description to

refer to the causal relationship between alternative versions of a sentence".


36

Grebe (1988:19 e.v.) wys daarop dat 'n kousatiewe situasie die volgende eienskappe

vertoon: dit bevat twee konseptuele momente, naamlik die veroorsakende en die

veroorsaakte moment – en hierdie twee momente staan in 'n kousale verband tot

mekaar. Die veroorsakende moment bevat 'n handeling wat op die voorwerp oorgaan

en 'n toestandsverandering van die voorwerp tot gevolg het.

Sinne soos

(109) Die kind het sy kop gestamp en (die kind het) gesterf. (110) Die student het sy studie verwaarloos en (die student het) sodoende

gedruip.

is relasioneel, omdat die oorganklike werkwoorde gestamp en verwaarloos as die

oorsaaklike weergawe van die onoorganklike gesterf en gedruip beskou kan word.

Die kind het gesterf as gevolg van die feit dat hy sy kop gestamp het, en die student

het gedruip omdat hy sy studie verwaarloos het. Gestamp en gedruip is in hierdie

gevalle dus kousatiewe werkwoorde. Die volgende sinne druk ook 'n kousatiewe

situasie uit:

(111) Ek het die kos laat aanbrand.

(112) Ek vleg gereeld my suster se hare.

2.3.23 Leë werkwoorde

Werkwoorde waarvan die semantiese inhoud weinig betekenis oordra, kan as leë

werkwoorde gekategoriseer word. Botha (1975:1) wys daarop dat sodanige

werkwoorde in sintaktiese verband slegs as grammatikale plekhouers optree. 'n Leë

werkwoord kom in (113) voor waar die werkwoord doen so algemeen,

ongespesifiseerd en insluitend is, dat die semantiese inhoud van die werkwoord as

baie gering beskou kan word (Botha, 1975:17):


37

(113) Die hoof doen gewoonlik die aanstellings.

Indien die werkwoord doen deur bewerkstellig vervang sou word, kom Botha

(1975:21) tot die gevolgtrekking dat bewerkstellig se betekenis of semantiese inhoud

meer gespesifiseer is as wat dit die geval met doen is, en dat doen derhalwe leër as

bewerkstellig is. Botha (1975:128) wys daarop dat daar grade van leegheid by

werkwoorde voorkom, en dat neem in (125) byvoorbeeld minder leeg as doen in

(113) of maak in (126) is.

Die werkwoord doen is in alle gevalle oorganklik, maar is "in ooreenstemming met die

semantiese aard van die werkwoord eintlik (ook) 'n skynoorganklikheid: dit is nie 'n

werklik semantiese oorganklikheid nie, maar moet eerder gesien word as 'n

grammatiese oorganklikheid" (Du Plessis, 1974:33):

(114) Die kinders doen hulle werk.

(115) * Die kinders doen.

Hoewel Du Plessis (1974:33) doen as onoorganklike werkwoord ongrammaties ag,

word 'n tendens onder jongmense waargeneem waar doen toenemend in sy

onoorganklike vorm (waarskynlik onder invloed van Engels) gebruik word. Vergelyk

byvoorbeeld die volgende:

(116) Vraag: Geniet jy nog die vakansie?

(117) Antwoord: Ja, ek doen. (Yes, I do.)

(118) Stelling: Jy behoort meer dikwels in die gimnasium te gaan oefen.

(119) Reaksie: Maar ek doen. (But I do.)

De Villiers (1948:66) dui aan dat die werkwoorde dra, gee, gebruik, hou, kry, neem

en maak ook 'n algemene, ongespesifiseerde betekenis het. Hierdie

ongespesifiseerdheid blyk uit die volgende sinne:

(120) Die meisie dra 'n ring.

(121) Ons gee hom die eer.


38

(122) Die seun gebruik slegte taal.

(123) Ek hou my woord.

(124) Ons kry min slaap.

(125) Hierdie taak neem baie tyd in beslag.

(126) Die orkes maak hul verskyning.

Ponelis (1979:208, 10) tipeer die werkwoorde doen, gee, hê, maak en kry as leë

werkwoorde:

(127) navraag doen

(128) die deurslag gee

(129) ŉ afkeer hê

(130) aanstaltes maak

(131) uitstel kry

2.3.24 Maatwerkwoorde

Volgens Van der Merwe e.a. (1971:147) is daar net vier maatwerkwoorde, naamlik

beslaan, duur, kos en weeg. Hierdie werkwoorde kom in sinne soos die volgende

voor:

(132) Die reis duur baie lank.

(133) Die boek beslaan 200 bladsye.

(134) Die walvis weeg 'n paar ton.

(135) Die rok kos 'n hele maand se salaris.

Maatwerkwoorde deel die kenmerke van die koppelwerkwoord, naamlik die

verbindbaarheid met 'n naamwoordstuk en/of die adjektiwiese koppelwerkwoord-

aanvulling (Ponelis, 1968:60-61; Du Toit, 1982:136).

2.3.25 Materiewerkwoorde Die kenmerk van hierdie kategorie werkwoorde is dat dit met 'n selfstandige


39

naamwoord in die subkategorie stofname korrespondeer (Van Schalkwyk & Kroes, 1979:67):

(136) Die munisipaliteit laat vandag die strate teer. (137) Jy moet die masjien gereeld olie as jy jarelange diens daarvan wil hê. (138) Ons moet onthou om die potplante te water voordat ons vertrek. (139) Room die botter en suiker goed, voordat jy die eiers byklits. (140) Na die winter sal ons die mure van die ou opstal weer kalk.

2.3.26 Matrikswerkwoorde Crystal (1985:190) definieer 'n matriks as "... a term used in linguistics, and especially in generative grammar, to refer to the superordinate sentence within which another sentence is embedded". Die matriks- en ingebedde sin blyk uit die volgende: (141) Die man wat gebel het, het gearriveer. Tabel 2.4: Die matriks- en die ingebedde sin

Matrikssin Matrikswerkwoord Ingebedde sin

Die man het gearriveer. gearriveer Die man het gebel.

In die ingebedde sin is die bysinwerkwoord deur sinsvereniging tot hoofwerkwoord

verhoog. Eweneens kan infinitiefsinne deur sinsvereniging binne die matrikssin

geabsorbeer word:

(142) Die swemmer probeer om strand toe te swem (infinitief).

(143) Die swemmer probeer strand toe swem (sinsvereniging). Verskillende klasse werkwoorde kan in die matrikssin optree:


40

(144) Die meisie oor wie ek bekommerd was, het nou die skool verlaat. (145) Die pere wat ek by die mark gekoop het, lyk lekker. (146) Die boek wat ek bestel het, het gearriveer. Tabel 2.5: Verskillende werkwoordklasse in die matrikssin

Matrikssin Matrikswerkwoord Ingebedde sin Werkwoordklas

Die meisie het nou

die skool verlaat.

verlaat Ek was bekommerd

oor die meisie.

Oorganklike werkwoord-

verlaat

Die pere lyk lekker. lyk (lekker) Ek het die pere by die

mark gekoop.

Koppelwerkwoord – lyk

Die boek het

gearriveer.

gearriveer Ek het die boek

bestel.

Onoorganklike

werkwoorde – arriveer

2.3.27 Mediale werkwoorde Van Schoor (1983:188) verwys na werkwoorde wat enersyds oorganklik, maar andersyds onoorganklik gebruik kan word, maar wat ten opsigte van vorm en

betekenis klaarblyklik dieselfde woord is, as mediale werkwoorde, byvoorbeeld:

(147) Sy skryf 'n brief aan haar tante (oorganklike werkwoord).

(148) Sy skryf baie netjies (onoorganklike werkwoord). 'n Mediale werkwoord het dus 'n oorganklike gebruik waarby die voorwerp onmisbaar is, en 'n onoorganklike gebruik waarin die onderwerp dieselfde saak aanwys as die voorwerp in die ooreenstemmende oorganklike gebruik (De Villiers, 1983:133). Vergelyk in hierdie verband ook De Villiers (1976:175). Myns insiens regverdig sodanige groep werkwoord nie 'n aparte benaming nie, omdat die werkwoorde gemaklik binne die tradisionele oorganklike en onoorganklike werkwoordkategorieë geakkommodeer kan word. Die volgende vrae oor mediale werkwoorde bly onbeantwoord:


41

• Geld die term mediale werkwoorde slegs vir werkwoorde wat oorganklik of onoorganklik gebruik kan word?

• Sluit die term werkwoorde soos reën in (1) uit wat tot die kategorie onoorganklike werkwoorde, onpersoonlike werkwoorde en werkwoorde van

weersgesteldheid kan behoort, of roep in (149) en (150) wat 'n oorganklike of 'n voorsetselwerkwoord kan wees, afhangende van die gebruiksituasie?

(149) Hy roep sy broertjie (oorganklike werkwoord).

(150) Hy roep om hulp (Van Schoor, 1983:193) (voorsetselwerkwoord).

Dit blyk sinvoller te wees om van die term mediale werkwoorde afstand te doen, en die betrokke werkwoorde eerder onder die primêre kategorieë te akkommodeer.

2.3.28 Momentane werkwoorde

In teenstelling met konstruksies waarin duratiewe werkwoorde (2.3.8) voorkom, is daar konstruksies waarin die werkwoorde se aanvang, verloop en afloop in één enkele moment saamgetrek is en daar geen bepaalde tydsverloop ten opsigte van die proses aangetoon kan word nie (Van Niekerk, 1982:31,32). Sodanige werkwoorde kom in die volgende sinne voor:

(151) Die man skiet 'n bok.

(152) Ek neem 'n mooi foto van die berge.

(153) Die skoot klap.

(154) Die handgranaat ontplof.


42

Op die oog af blyk daar ten opsigte van die nieduratiewe aspek van die werkwoorde

slegs ooreenkomste en geen verskille tussen skiet, neem, klap en ontplof te wees

nie. By nadere ondersoek blyk die verskille egter meer as slegs ten opsigte van die

transiwiteit van die eerste twee sinne, en die intransiwiteit van die laaste twee, te

wees. In die eerste twee sinne word 'n prestasiehandeling deur die doener

geïmpliseer en is die werkwoorde derhalwe prestasiewerkwoorde (vgl. 2.3 40),

terwyl die vermoë om te ontplof of te knal nie op die prestasie van die onderwerp

berus nie, maar eerder in die aard van die onderwerp verskans is en as momentane

werkwoorde beskou word (Van Niekerk,1997:101).

2.3.29 Niefeitelike oorganklike werkwoorde

Niefeitelike werkwoorde (vgl. subjektiewe werkwoorde, 2.3.49) soos aanneem, hoop,

meen, oordeel en voel, verbind nie met die voorlopige voorwerp dit nie (Ponelis,

1979:449).

Tabel 2.6: Niefeitelike werkwoorde en die voorlopige voorwerp dit

aangeneem

gehoop

gemeen

geoordeel

gevoel

* Die raad het DIT

aanvaar

dat die nodige stappe geneem is.

Sonder dit in die sinne, is die sinne grammaties korrek.

Ponelis (1979:449) tipeer hoofwerkwoorde soos aanneem, hoop, meen, oordeel en voel as niefeitelik, omdat die bysin wat op hierdie werkwoorde volg, nie op feite nie, maar op aannames, emosies en persepsies berus. Die bysinne het nie die waarde van stellings wat op onomstootlike bewyse berus nie. Wanneer 'n mens aanneem dat


43

die nodige stappe geneem is, gehoop het dat 'n opdrag uitgevoer is, gemeen het dat die komitee te drasties opgetree het, geoordeel het dat 'n straf wat opgelê is, te gering is, of voel dat die regering iets drasties aan die toenemende misdaad moet doen, impliseer dit geensins dat dit die geval is nie. Niefeitelike werkwoorde staan in direkte kontras met objektiewe (of feitelike) werkwoorde.

2.3.30 Objektiewe werkwoorde

In koppelwerkwoordkonstruksies (vgl. 2.3.21) met blyk, lyk, gaan, klink, ruik, skyn, smaak, voel en voorkom, is blyk 'n objektiewe, feitelike werkwoord wat 'n objektiewe/feitelike sinspredikaat + die voegwoord dat neem:

(155) Dit blyk dat ons onnodig oor sy welstand bekommerd was (feit).

Lyk, gaan, klink, ruik, skyn, smaak, voel en voorkom is niefeitelike/subjektiewe werkwoorde wat subjektiewe sinspredikate + die voegwoord(e) of/asof neem. Vergelyk in hierdie verband Ponelis (1979:598-599).

2.3.31 Omskrywingswerkwoorde

Omskrywingswerkwoorde en koppelwerkwoorde kan met mekaar verwar word, omdat werkwoorde soos is, was en word enersyds as koppelwerkwoorde, maar andersyds as omskrywingswerkwoorde in passiewe konstruksies kan optree. In 5.8.2 word breedvoeriger op die verwantskap tussen omskrywingswerkwoorde (passiefwerkwoorde) en koppelwerkwoorde gewys. Vergelyk Ponelis (1979:253).

Tabel 2.7: Koppelwerkwoorde en omskrywings- of passiefwerkwoorde

Koppelwerkwoorde Omskrywings-/ passiefwerkwoorde

Soms is kinders bang vir die donker. Heel dikwels is die vergaderings uitgestel.

Dit word jaarliks duurder om met vakansie te gaan.

Daar word hard gewerk om teen Vrydag klaar te wees.

2.3.32 Ongemerkte werkwoorde


44

Volgens Matthews (1997:217) geld gemerktheid (in Engels) ten opsigte van onder

andere [+verlede tyd], terwyl die teenwoordige tyd as [-verlede tyd] gespesifiseer word

(vgl. ook 2.3.12). Wanneer die term gemerktheid op Afrikaanse werkwoorde van

toepassing gemaak word, dui dit eweneens op werkwoorde wat die verlede tyd

impliseer, byvoorbeeld:

(156) Dit het verlede somer aansienlik meer by ons gereën as hierdie

somer.

2.3.33 Onoorganklike werkwoorde

Die belangrikste kenmerk van die onoorganklike werkwoord is dat dit selfstandig,

sonder enige noodsaaklike aanvulling in die werkwoordstukkern kan optree:

(157) Die onderwyseres staan versteen.

(158) Hy swaai tussen die groot hekke deur.

Die woorde staan, swaai en sit is onoorganklik gebruik, omdat dit nie heg met enige

ander item in die werkwoordstukkern verbind nie. Versteen en tussen die groot hekke deur is weglaatbare momente wat nie in die werkwoordstukkern optree nie. In

onpersoonlike konstruksies verskyn daar as onderwerp, in verbinding met word en

wees (Ponelis, 1979:408).

Omdat daar nie 'n direkte voorwerp is wat in die passiefvorm in die onderwerpposisie

kan optree nie, word daar as onderwerp van die passiefvorm gebruik:

(159) Die kinders speel.

(160) Daar word (deur die kinders) op die gras gespeel.

(161) Sy glimlag goedig.

(162) Daar word goedig (deur haar) geglimlag.

Volgens De Villiers (1975:176) is die werkwoorde wat onoorganklik genoem word, 'n


45

heterogene klas en verteenwoordig uiteenlopende tipes. Sintakties kan die gesegdes

van sinne waarin onoorganklike werkwoorde optree, in drie tipes verdeel, naamlik:

• Gesegdes sonder komplement (behalwe die onderwerp), byvoorbeeld:

(163) Die kinders speel (De Villiers, 1975:176) .

• Gesegdes met een komplement, byvoorbeeld:

(164) Hy kyk na hulle.

(165) Sulke ongelukke gebeur elke dag

(De Villiers, 1975:176).

• Passiewe gesegdes, byvoorbeeld:

(166) Oor dié saak is te lank geswyg (De Villiers, 1975:176).

2.3.34 Onpersoonlike werkwoorde

Volgens Van Schalkwyk en Kroes (1979:67) verwys onpersoonlike werkwoorde na "'n

handeling waarby 'n natuurelement betrokke is", en verbind onpersoonlike

werkwoorde met die onpersoonlike voornaamwoord dit, byvoorbeeld:

(167) Dit reën/sneeu/hael/dou/weerlig/blits/kapok/ryp.

2.3.35 Oorganklike werkwoorde

Die kenmerkendste eienskap van die oorganklike werkwoord is dat dit ten minste met

een naamwoordstuk in die predikaat verbind. Die oorganklike werkwoord kan nie

alleen in die werkwoordstukkern optree nie, maar moet met die voorwerp verbind. Die

oorganklike werkwoord en die voorwerp vorm deel van die werkwoordstukkern:


46

(168) Die werkgewer bestel 'n kas bier vir die personeel.

(169) Vandag nog koop ek vir my 'n lugverkoeler.

Nog 'n baie belangrike kenmerk van die oorganklike werkwoord is dat dit, in

teenstelling met die kopulakonstruksie, wel in die passiefvorm omskryf kan word. In

dié omstelling word die direkte voorwerp van die bedrywende vorm tot onderwerp van

die lydende vorm bevorder:

(170) Maryna neem die leë koppies (direkte voorwerp) kombuis toe.

(171) Die leë koppies (onderwerp) word deur Maryna kombuis toe geneem.

(172) Anton som die probleem (direkte voorwerp) raak op.

(173) Die probleem (onderwerp) word raak deur Anton opgesom.

Heelparty oorganklike werkwoorde kombineer, benewens met direkte voorwerpe, ook

met indirekte voorwerpe:

(174) Pa gee (aan/vir) my 'n dik bos sleutels.

(175) Die ou mense skenk (aan/vir) Dawid 'n bottel vrugte.

(176) Pa belowe (aan/vir) almal 'n geskenkie.

Die indirekte voorwerp tree dikwels saam met die voorsetsels aan en vir op, sonder

dat daar 'n verskil in betekenis tussen die sinne met die voorsetsels en die sinne

daarsonder is. In sommige gevalle is die gebruik van die voorsetsel opsioneel, maar

dikwels kan die sin nie daarsonder optree nie.

De Villiers (1975:174) onderskei soos volg tussen oorganklike en onoorganklike

werkwoorde: "Oorganklike werkwoorde veronderstel 'n voorwerp – of hulle dit in

bepaalde mededelings het of nie, is 'n ander kwessie – terwyl onoorganklikes nie 'n

voorwerp veronderstel nie." Volgens De Villiers beteken dit dat oorganklike

werkwoorde as 'n klas met duidelike kenmerke behandel kan word, terwyl


47

onoorganklike werkwoorde 'n klas met heterogene tipes is, en eintlik net in teenstelling

tot die gemerkte groep (wat in hierdie geval die oorganklike werkwoorde is) as klas

beskou kan word.

De Villiers (1975:175) waarsku dat oorganklike werkwoorde wat sonder 'n voorwerp in

'n sin optree, nie met 'n onoorganklike werkwoorde verwar moet word nie, en

bespreek voorts voorbeelde waar die voorwerp geïmpliseer word.

2.3.36 Passiefwerkwoorde Die term passiefwerkwoorde kom by Ponelis (1979:517) voor en verwys na die

hoofwerkwoord wat in samehang met omskrywingswerkwoorde (vgl. 2.3.31) in

passiefkonstruksies aangetref word. Deur die begrip lydend/passief word aangedui

dat passiewe konstruksies "nie handelinge aandui wat deur hulle onderwerpe

uitgevoer word nie" (Ponelis, 1979:411). Passiewe konstruksies kan derhalwe nie met

die handelingswerkwoorde doen en maak verbind nie, terwyl aktiewe konstruksies

wel kan. Vergelyk tabel 2.8. 2.3.37 Perfektiewe werkwoorde Na aanleiding van die begrippe begin, duur en voltooiing van 'n handeling, word

werkwoorde in twee hoofgroepe verdeel, naamlik perfektiewe en imperfektiewe of

duratiewe werkwoorde (Van der Merwe e.a. 1971:142). Die duratiewe werkwoorde

(vgl. 2.3.8) wys op die onvoltooidheid van die handeling, en by die perfektiewe

werkwoorde word die begin en einde van 'n handeling in aanmerking geneem. Van

der Merwe e.a. (1971:142) meen dat die meeste enkelvoudige werkwoorde, soos lag,

speel, drink en val duratief van aard is.

Tabel 2.8: Aktiewe en passiewe konstruksies

Aktiewe konstruksie Passiewe konstruksie

Die regter vonnis die gewoontemisdadiger tot Die gewoontemisdadiger word tot


48

lewenslange tronkstraf.

Wat die regter doen, is om die gewoontemisdadiger

tot lewenslange tronkstraf te vonnis.

lewenslange tronkstraf gevonnis.

* Wat die gewoontemisdadiger doen,

is om tot lewenslange tronkstraf

gevonnis te word.

Voorbeelde van perfektiewe werkwoorde is verspreek, verlam en verdrink (Van der

Merwe e.a. 1971:143):

(177) Hy verspreek hom maklik.

(178) Die gif van 'n knopiespinnekop verlam die slagoffer byna onmiddellik.

(179) Keer! Hy verdrink!

2.3.38 Performatiewe werkwoorde

Ten opsigte van performatiewe werkwoorde is daar 'n unieke, onverdeelbare moment

waarop die prestasie uitgevoer word. Die fokus val sterk op die verbale handeling,

wat aan sekere getrouheidsvoorwaardes onderhewig is (Van Niekerk, 1997:101):

(180) Ek verklaar julle man en vrou.

(181) Ek vonnis jou tot tien jaar gevangenisstraf.

(182) Ek doop jou Thomas James Larkins.

2.3.39 Plekwerkwoorde

Plekwerkwoorde neem bywoordelike bepalings van plek en rigting as noodsaaklike

aanvullings (Du Toit, 1982:136; Ponelis, 1968:61), byvoorbeeld:

(183) Hy bly tuis (plek).

(184) Die bok beweeg rivier se kant toe (rigting).

(185) Die Terblanche'e woon in die vallei (plek).

Du Toit (1982:136) spreek die mening uit dat die werkwoord bly in (186) 'n

koppelwerkwoord, maar in (187) 'n plekwerkwoord is, en onoorganklik gebruik word.


49

(186) Hulle bly vriendelik.

(187) Hulle bly by die huis.

2.3.40 Prestasiewerkwoorde

Van Niekerk (1997:101) wys op die verskil tussen prestasiewerkwoorde en

momentane werkwoorde (vgl. 2.3.28) wat albei as onderafdelings van die kategorie

dinamiese werkwoorde kan optree. Van Niekerk (1997:101) verduidelik dat daar by

prestasiewerkwoorde (wat oorganklik optree) 'n tydruimtelike gestrektheid of

bepaalbare verloop is, terwyl die aanvang, verloop en afloop by momentane

werkwoorde in een moment saamgetrek is:

(188) Die skoot knal (momentane werkwoord).

(189) Hy het nou die kruin van sy loopbaan bereik (prestasiewerkwoord).


50

(190) Sy verwerf haar graad (prestasiewerkwoord).

(191) Die soldaat het sy regterhand verloor toe 'n handgranaat in sy hand

ontplof het (momentane werkwoord).

2.3.41 Privaatwerkwoorde

Privaatwerkwoorde verbind baie nou met die spreker (die onderwerp), wat gewoonlik

die ervaarder van 'n liggaamsensasie is. Van Niekerk (1997:101-102) onderskei

tussen twee soorte privaatwerkwoorde, naamlik die werkwoorde wat na

geestestoestande verwys, en die werkwoorde wat na sensasie verwys. Die

werkwoorde van geestestoestande en sensasie noem Van Niekerk (1997:101-102)

onderskeidelik werkwoorde van "aksielose kognisie" en "aksielose persepsie". Myns

insiens is die benaming "aksielose kognisie" misleidend, omdat dit debatteerbaar is of

kognitiewe handelinge soos dink, glo, weet of verkies "aksieloos" is, en of dit juis

aktiewe, kognitiewe handelinge is.

Uit Van Niekerk (1982:45, 48) se voorbeeldsinne blyk dit dat aksielose persepsie-

werkwoorde aan waarnemingswerkwoorde (vgl. 2.3.56) gelykgestel kan word. Tabel 2.9: Aksielose kognisie en aksielose persepsiewerkwoorde

Aksielose

kognisiewerkwoorde

Aksielose

persepsiewerkwoorde Waarnemingswerkwoorde

Ek dink die aster is

aantreklik.

Ek hoor die reën op die dak. Ons het die wind hoor waai.

Ek glo in sy onskuld. Ek ruik die kos brand. Ons ruik die bure se

braaivleis.

Ek weet waar hy woon. Ek voel die wind teen my

wang.

Die roosblare voel soos

fluweel.

Ek verkies koffie. Ek sien die duiker in die

leegte.

Ons het die moeilikheid sien

kom.

(Gebaseer op Van Niekerk, 1982:45,48)


51

Werkwoorde van liggaamsensasie (Van Niekerk, 1997:101) kom in die volgende sinne

voor:

(192) My voet slaap.

(193) Die kind se neus loop.

(194) Haar maag pyn.

(195) Sy rug jeuk.

2.3.42 Proseswerkwoorde

Proseswerkwoorde kan net soos mediale werkwoorde (vgl. 2.3.27) oorganklik of

onoorganklik gebruik word (Van Niekerk, 1982:23).

(196) Hy verbeter die werk.

(197) Die werk verbeter.

(198) Die atleet versnel die pas.

(199) Die pas versnel.

2.3.43 Refleksiewe werkwoorde

In 'n wederkerende konstruksie verbind die hoofwerkwoord heg met 'n wederkerende

voornaamwoord. Wederkerende werkwoorde en refleksiewe werkwoorde kan as

sinonieme beskou word.

Ponelis (1968:52-57) sien die refleksiewe werkwoord as 'n soort oorganklike

werkwoord wat op grond van besondere kenmerke van die sentrale klas oorganklike

werkwoorde onderskei kan word. Die refleksiewe werkwoord vereis spesifiek 'n

voornaamwoordstuk (die refleksief) om in die werkwoordstukkern mee te kombineer.

In (200) is die werkwoord refleksief omdat ek en my na dieselfde persoon verwys,

terwyl die onderwerp en die direkte voorwerp in (201) op twee verskillende persone

dui:


52

(200) Ek was my.

(201) Ek was hom.

Die refleksiewe werkwoord verbind dikwels so heg met die wederkerende

voornaamwoord dat die voornaamwoord nie weggelaat kan word nie:

(202) * Ek bekommer ___ dood.

(203) * Jy kwel ___ verniet oor die aangeleentheid.

Refleksiwiteit gaan egter by 'n klompie werkwoorde, veral in die omgangstaal, verlore:

(204) Nuwe onderwyseresse moet hulle eers by die kantoor aanmeld.

(205) Nuwe onderwyseresse moet ___ eers by die kantoor aanmeld

(Ponelis, 1979:228).

2.3.44 Selfstandige werkwoorde

Selfstandige werkwoorde is nie 'n aparte kategorie hoofwerkwoorde nie, maar word so

genoem wanneer hulle alleen as gesegde in die teenwoordige tyd in 'n sin kan staan

(Rossouw e.a. 1974:325). Voorbeelde soos

(206) Ek stap.

(207) Ek hoor 'n geraas.

(208) Dit reent.

(209) Hy skaam hom.

word gebruik om die outeurs se standpunt te stel. Die afleiding hieruit is dat

werkwoorde in die verlede tyd wat in kombinasie met het optree, byvoorbeeld

gestap/gehoor/gereent/geskaam, nie selfstandige werkwoorde is nie. Voorts blyk dit

dat die werkwoorde in bysinne ook nie selfstandige werkwoorde is nie, maar dat

selfstandige werkwoorde slegs die hoofwerkwoorde in enkelvoudige sinne is. Hierdie


53

siening word bevestig deur Du Toit (1982:133) wat selfstandige werkwoorde aan

hoofwerkwoorde gelykstel.

Meyer e.a. (1986:209) definieer selfstandige werkwoorde as die "belangrikste deel van

die gesegdekern ... (wat) as die enigste (onderstreping: HL) werkwoord van 'n

gesegde optree wanneer die sin in die teenwoordige tyd is".

Vir De Klerk e.a. (1987:304-305) sluit selfstandige werkwoorde oorganklike,

onoorganklike, onpersoonlike en wederkerende werkwoorde in.

2.3.45 Sentrale werkwoorde

De Villiers (1983:56) definieer sentrale werkwoorde as die "oorgrote meerderheid"

werkwoorde wat die volgende essensiële kenmerke vertoon:

• Sentrale werkwoorde kan as enigste werkwoord van 'n gesegde optree.

• In elke gesegde is 'n sentrale werkwoord die hoofwerkwoord.

• Sentrale werkwoorde kan almal in kombinasie met het in een saamgestelde

gesegde optree, waar die werkwoord as 'n deelwoord beskou word, en in die

meeste gevalle die voorvoegsel ge- het.

• Sentrale werkwoorde kan met om te kombineer om 'n infinitief te vorm.

2.3.46 Sintuiglike werkwoorde

Hoor, sien, proe, ruik en voel is werkwoorde wat daarop dui dat prikkels uit die

buitewêreld deur middel van die mens se ore, oë, tong, neus en vel in gewaarwording

omgeskakel word. Van Schoor (1983:171) verwys na hierdie groep werkwoorde as

"sintuiglike werkwoorde" (vgl. 4.7). Van Schoor (1983:171) wys daarop dat hierdie

werkwoorde sintakties in kombinasie met ander werkwoorde in een predikaat kan

voorkom, maar op so 'n wyse dat slegs die ander werkwoord en nie die sintuiglike

werkwoord nie, uit die sin weggelaat kan word (Van Schoor, 1983:171):

(210) Hy hoor/sien die reën val.


54

(211) Hy hoor/sien die reën.

(212) * Hy val die reën.

2.3.47 Skeppingswerkwoorde

Die benoeming van hierdie kategorie werkwoorde geskied op grond van die werk van

Van Valin en LaPolla (1997:111) wat die Engelse werkwoorde write, paint en build

"verbs of creation" noem, omdat die aksies 'n spesifieke resultaat of "skepping" (die

voorwerp) tot gevolg het. Jespersen (1924:159) skryf ten opsigte van sodanige

voorwerpe:

"There is one class of 'object' which stands by itself and is of considerable

interest, namely the object of result, as in: he build an (sic) house/she paints

flowers/he wrote a letter/the mouse gnawed a hole in the cheese."

De Villiers (1975:185) dui die werkwoorde bou, skryf, skilder, maak, produseer,

skep, komponeer en grawe as voorbeelde aan van werkwoorde wat 'n bepaalde

resultaat lewer. Werkwoorde soos brei en bak sou hieraan toegevoeg kon word, wat

as 'n kategorie skeppingswerkwoorde in Afrikaans tipeer sou kon word. Hoewel

hierdie kategorie nie die Afrikaanse literatuur voorkom nie, sou so 'n kategorie op

grond van semantiese oorwegings wel in Afrikaans benoem kon word, en sou

sodanige werkwoorde sintakties met oorganklike werkwoorde ooreenstem, omdat die

resultaat van die aksies direkte voorwerpe tot gevolg het:

(213) Sy brei vir haar seuntjie ŉ trui.

(214) Hy skryf 'n gedig/kortverhaal/brief.

(215) Sy bak kleinkoekies en beskuit vir Kersfees.

(216) Die jong kunstenaar skilder 'n stillewe/natuurtoneel/gesigstudie.

2.3.48 Statiese werkwoorde


55

In teenstelling met predikate waarin pertinente handelinge voorkom en waarin 'n

onderliggende doen-aksie geïmpliseer word, is daar verbale groepe waarin die doen-

predikaat onaanvaarbaar en ongrammaties is. Vergelyk die volgende sinne waarin

ongrammatikaliteit deur middel van 'n * aangedui word:

(217) Ons ken ons bure baie goed.

(218) * Wat ons doen, is om ons bure baie goed te ken.

(219) Ek glo aan ‘n heilige, algemene, Christelike kerk.

(Geloofsbelydenis)

(220) * Wat ek besig is om te doen, is om aan ‘n heilige, algemene,

Christelike kerk te glo.

Van Niekerk (1982:11) verduidelik die onderskeid tussen statiese en dinamiese

werkwoorde (vgl. 2.3.7) soos volg: "Ons sal dan alle predikate wat 'n onderliggende

doen-predikaat veronderstel, beskou as predikate met 'n dinamiese werkwoord as

kern en alle ander as predikate met 'n statiese werkwoord as kern" (vgl. ook Lyons,

1977:483).

Sodanige sinskonstruksies wat nie doen-predikate impliseer nie, bevat statiese

werkwoorde as kern. Vergelyk Ponelis (1979:322).


56

2.3.49 Subjektiewe werkwoorde

In sinne soos

(221) Dit lyk of die kind dae laas geëet het.

(222) Dit wil vóórkom asof/of die inbraak reeds weke voor die tyd beplan is.

is lyk en vóórkom subjektiewe of niefeitelike werkwoorde (vgl. 2.3.29) wat elk die

betekenis van vermoed het, hoewel vóórkom groter sekerheid as lyk impliseer

(persoonlike gesprek met prof. J.P. Botha op 19 Januarie 2004).

Ponelis (1979:222) stel dit dat subjektiewe werkwoorde subjektiewe sinspredikate

neem wat deur of/asof ingelei word, en 'n subjektiewe aanname verteenwoordig

(Ponelis, 1979:308), in teenstelling met objektiewe werkwoorde wat objektiewe

sinspredikate neem en deur die voegwoord dat ingelei word. Werkwoorde soos

beweer, bereken, berig, skat, raam en verwag word deur Ponelis (1979:308) as

subjektiewe werkwoorde voorgehou, hoewel die sinspredikate nie deur of/asof ingelei

word nie, maar deur dat:

(223) Hy beweer dat hy die dief aangekeer het.

(224) Dit word bereken dat minstens agt mense in die ontploffing dood is.

(225) Daar word berig dat talle mense die lewe gelaat het.

(226) Ek skat dat hy so om en by die vyftig is.

By die volgende subjektiewe werkwoorde word die sinspredikaat wel deur die

voegwoord of/asof ingelei:

(227) Dit voel asof ek nooit met vakansie was nie.

(228) Dit klink asof die bure baklei.

(229) Dit lyk of die brand nou finaal geblus is.


57

2.3.50 Unieke werkwoorde

In idiomatiese uitdrukkings is die band tussen die werkwoord en die voorwerp soms so

heg dat daar na 'n unieke werkwoord en 'n unieke naamwoordstuk verwys kan

word (Ponelis, 1979:208):

(230) die botoon voer

(231) die onderspit delf

(232) peil trek

(233) die gelag betaal

Die band tussen die werkwoord en die voorwerp kan egter ook minder heg wees en

verskillende bepalings in die voorwerp toelaat:

(234) groot/weinig waarde aan iets heg

(235) ernstige/onoordeelkundige foute begaan

(236) slinkse/bose planne beraam

2.3.51 Veranderingswerkwoorde

Veranderingswerkwoorde staan in 'n groot mate in direkte kontras met statiese

werkwoorde (vgl. 2.3.48) en kan klaarblyklik as sinoniem vir bewerkingswerkwoorde

(vgl. 2.3.4) dien. In tabel 2.10 tree die werkwoorde kom, word en raak as

veranderingswerkwoorde op.


58

Tabel 2.10: Statiese en veranderingswerkwoorde

Statiese werkwoorde Veranderingswerkwoorde

Die borde is op die tafel. Die borde kom op die tafel.

Werkloosheid bly 'n groot probleem. Werkloosheid word 'n groot probleem.

Ek is bekommerd oor die jeug. Ek raak bekommerd oor die jeug.

Die werkwoorde kom, word en raak dui onderskeidelik aan dat die borde nie op die

tafel was nie, maar deur 'n spesifieke handeling nou op die tafel geplaas word; dat

werkloosheid eers nie 'n probleem was nie, maar tans 'n probleem word, en dat die

spreker eers nie bekommerd oor die jeug was nie, maar nou bekommerd raak.

2.3.52 Verbale hendiadiskonstruksies

Bouwman (1926:7) het die verbale hendiadis as "een van de voornaamste afwijkingen

van Nederlands op syntakties gebied" beskryf. Die verbale hendiadis is die naam vir

'n konstruksie waarby een voorstelling of idee deur twee werkwoorde met gelyke

waarde naas mekaar gebruik word, en deur die woord en verbind word (Barnes,

1944:170). Barnes verwys na die verbale hendiadiskonstruksie as "'n los

samestelling". Verbale hendiadiskonstruksies staan ook as houdingskonstruksies

bekend (Van der Walt, Van Aardt & Eksteen,1968:112). Die konstruksie bestaan uit

drie lede, naamlik twee werkwoorde plus en (Kempen, 1965:78). Die vier werkwoorde

van posisie kom die meeste voor, byvoorbeeld, lê en wonder, staan en slaap, loop

en sing, sit en lees. Die tweede werkwoord in die verbale hendiadis het dikwels ŉ

ongunstige leksikale betekenis (Van Schoor,1983:173). Vergelyk byvoorbeeld die

volgende sinne:

(237) Die verdagte het in die hof gestaan en lieg.

(238) Moenie met my staan en lol as ek werk nie.

(239) Sy is bekend daarvoor dat sy loop en skinder. Volgens De Villiers (1983:146) het die verbale hendiadis die volgende kenmerke:


59

• Die sentrale werkwoord staan altyd na die medewerkwoord, en het die

kenmerke van die infinitief, naamlik dat dit so na as moontlik aan die einde van

die sin staan. Voorts kry die verbale hendiadis in verbinding met het nie die

voorvoegsel ge- nie, en het by meerledigheid 'n besondere volgorde,

byvoorbeeld:

(240) Hy staan my so en aangluur.

(241) Hy staan en gluur my aan.

• Die partikel en staan gewoonlik tussen die medewerkwoord en die sentrale

werkwoord, en toon 'n baie sterk ooreenkoms met verbindings wat in

kombinasie met te optree. Vergelyk byvoorbeeld die volgende:

(242) Die span behoort die werk gou te doen.

(243) Jy luister nie as ek praat nie, want jy staan en slaap.

By sommige sprekers word die en partikel weggelaat om 'n konstruksie soos die

volgende te lewer:

(244) Hy sit slaap die hele tyd (De Villiers, 1983:147).

2.3.53 Verbruikswerkwoorde

Van Valin en LaPolla (1997:111) toon 'n interessante groep werkwoorde aan wat in

direkte teenstelling met skeppingswerkwoorde staan en wat vry vertaal

verbruikswerkwoorde (vgl. 4.11) genoem kan word. Hoewel hierdie kategorie

werkwoorde nie in Afrikaans benoem is nie, sou daar na analogie van die Engelse

benoeming van sodanige kategorie, wel verbruikswerkwoorde in Afrikaans kon

voorkom. Voorbeelde hiervan is werkwoorde soos eet en drink, waar die resultaat

van die aksie nie 'n skepping tot gevolg het nie, maar waar 'n bestaande entiteit

verbruik word. Verskillende werkwoorde wat op die eet- en drinkaksie slaan, val in


60

hierdie kategorie: verslind, verorber, opslurp, opvreet, opeet, uitdrink, nuttig,

inneem, bestee.

(245) Hy drink 'n koue bier nadat hy die gras gesny het.

(246) Die gesin eet Vrydae-aande worsbroodjies.

Die werkwoord verbruik is self 'n verbruikswerkwoord, soos uit die volgende sin blyk:

(247) Ons verbruik maandeliks 'n duisend rand se kruideniersware.

Ook ten opsigte van klere kan verbruikswerkwoorde geld:

(248) Die kinders het hulle wintersklere opgedra.

Hierdie werkwoorde is sintakties oorganklike werkwoorde, omdat die verbruikbare

entiteit die direkte voorwerp van die sin is.

2.3.54 Verdeelde en simplekse werkwoorde

In sommige werkwoordkonstruksies vorm die werkwoord en die voorwerp 'n

saamgestelde predikaat wat met 'n simplekse2 werkwoord korreleer:

Werkwoord + voorwerp – simplekse werkwoord

Die voorwerp van die saamgestelde predikaat is van die simplekse werkwoord afgelei

(Ponelis, 1979:209):

Tabel 2.11 Saamgestelde predikate met korrelerende en simplekse werkwoorde

Saamgestelde predikate met verdeelde

werkwoorde

Simplekse (korrelerende) werkwoorde

2 Simplekse werkwoorde verwys na die morfologiese eienskap, ongeleedheid.


61

begrip hê begryp

'n operasie uitvoer opereer

'n bewering maak beweer

oorweging skenk oorweeg

Ponelis (1979:213) wys daarop dat verdeelde werkwoorde oor die algemeen deftiger

of meer formeel as hul simplekse teenhangers is, en dikwels aangewend word om in

die behoefte aan 'n meer formele stylvariant te voldoen. Volgens Ponelis (1979:213)

het formaliteit en deftigheid geen objektief-inhoudelik semantiese waarde nie, maar in

bepaalde gespreksituasies kan dit nie oor die hoof gesien word nie.

2.3.55 Voorsetselwerkwoorde3

De Villiers (1983:104) stel dit dat daar werkwoorde met 'n vaste voorsetsel bestaan

waarvoor daar nie 'n algemeen aanvaarde naam is nie en wat ons maar

voorsetselwerkwoorde kan noem, hoewel Ponelis (1979:216) reeds die kategorie

voorsetselwerkwoorde beskryf het. De Villiers (1983:104) meld dat dié tipe

werkwoord met sy voorsetsel 'n semantiese eenheid, net soos die partikelwerkwoord

(deeltjiewerkwoord), vorm en daarom 'n tipe verbinding is wat aan die

partikelwerkwoord verwant is. Dit is dus 'n verbinding van 'n werkwoord en 'n

komplement wat semanties as 'n eenheid beskou moet word, byvoorbeeld hou van,

aard na, behoort aan, reken op, reken af met, gaan in op.

By voorsetselwerkwoorde is die verbintenis met die voorsetsel so heg dat weglating

van die voorsetsel 'n ongrammatiese sin tot gevolg het. Die sprekendste voorbeelde

hiervan is respektiewelik deur Ponelis (1979:217) en Botha (1987:69) aangeteken:

(249) Hulle teer op die staat.

(250) * Hulle teer.

3 Hierdie afdeling is 'n artikel oor die voorsetselwerkwoord wat in Literator, 1992b, 15(2):97-120, verskyn het, en wat op die magisterverhandeling van Larkins (1992a) gebaseer is.


62

(251) Hans hou van koedoebiltong.

(252) * Hans hou.

Die belangrikste kenmerk van die voorsetselwerkwoord is dat dit 'n vaste voorsetsel

vereis. Indien die werkwoord heg met 'n verpligte onderdeel van die sin verbind,

geskied hierdie verbinding deur middel van 'n voorsetsel (Botha, 1987:69).

Voorbeelde van werkwoorde wat 'n vaste voorsetsel determineer, is swig (voor),

reken (op), heul (met), aard (na), beskik (oor), behoort (tot), berus (by), akkordeer

(met). Die gedetermineerde voorsetsel vorm saam met die daarmee gepaardgaande

naamwoordstuk 'n voorsetselgroep. Van Schoor (1983:193) stel dit dat daar

werkwoorde is wat in een betekenis 'n voorsetselwerkwoord is, maar in 'n ander nie:

(253) Hy reken hoeveel dit hom sal kos.

(254) Hy reken op ons hulp.

In (253) is die werkwoord reken 'n oorganklike werkwoord, terwyl dit in (254) 'n

voorsetselwerkwoord is. Voorts stel Van Schoor (1983:193) dit ook duidelik dat

werkwoorde soms met en soms sonder voorsetselsupplement gebruik word met

behoud van die betekenis van die sin:

(255) Hy vra hulp.

(256) Hy vra om hulp (Van Schoor, 1983:78).

Gebruik van die voorsetselsupplement plaas die werkwoord vra in (255) binne die

kategorie oorganklike werkwoorde, maar in (256) is die werkwoord 'n

voorsetselwerkwoord.

'n Derde kenmerkende eienskap waaraan die voorsetselwerkwoord voldoen, is dat die

voorsetselgroep wat saam met die voorsetselwerkwoord optree, nie sonder meer deur

een woord vervang kan word nie (Botha & Van Aardt, 1978:112).


63

(257) Die polisie beskik oor inligting.

(258) * Die polisie beskik iets.

Voorts kan die voorsetsel nie sonder meer deur enige ander voorsetsel vervang word

nie. Vergelyk tabel 2.12:

Tabel 2.12: Voorsetselwerkwoorde en die vaste voorsetsel

*met

*van

*deur

*tot

*in

*agter

Die polisie beskik

*na

inligting.

Die betrokke voorsetselgroep kan ook nie weggelaat word, sonder dat 'n semantiese

"leegheid" ontstaan nie:

(259) * Die polisie beskik.

Opsommend kan die wese van die voorsetselwerkwoord soos volg gestel word:

• Die voorsetselwerkwoord determineer 'n vaste voorsetsel.

• Die voorsetselwerkwoord vereis 'n voorsetselgroep.

• Die voorsetselgroep wat saam met die voorsetselwerkwoord optree, kan nie

sonder meer deur een woord vervang word nie.

2.3.56 Waarnemingswerkwoorde


64

Odendal en Gouws (2000:345) definieer waarneem as "met die sintuie opneem". Vir

die doel van hierdie studie word waarneming gedefinieer as "bewuswording deur

middel van die mens se sintuie". Waarnemingswerkwoorde verwys derhalwe na

aksies wat deur middel van die mens se sintuie waargeneem word, en hou verband

met sintuiglike werkwoorde (2.3.46). Die twee benaminge kan selfs as sinonieme

gebruik word.

Ponelis (1979:420) toon aan dat waarnemingswerkwoorde, in kombinasie met sekere

ander werkwoorde, passivering blokkeer, net soos in die geval van direkte en indirekte

skakelwerkwoorde wat ook omskrywing in die passiewe vorm bemoeilik:

(260) Ek het die moeilikheid sien kom.

(261) * Die moeilikheid is sien kom.

(262) Ons het die wind gehoor waai.

(263) * Die wind is deur ons gehoor waai.


65

2.3.57 Wederkerige werkwoorde

Omdat mekaar 'n wederkerige voornaamwoord is, tipeer Meij e.a. (1987:244) die

werkwoorde wat in kombinasie met die wederkerige voornaamwoord optree, as

wederkerige werkwoorde:

(264) Hulle groet mekaar.

(265) Ons omhels mekaar.

2.3.58 Werkwoorde van beweging

Werkwoorde van beweging verwys na aksies waar beweging van een punt na 'n

ander plaasvind, byvoorbeeld klim, draf, hardloop, rol, ry, slenter, loop, knip, gooi

(Van Schalkwyk & Kroes, 1979:66, 67):

(266) Die grootmense ry vandag alleen dorp toe.

(267) Moenie so agter my aan slenter nie!

(268) As almal hulle vullis in die dromme gooi, sal Suid-Afrika 'n baie

skoner plek wees.

Werkwoorde van beweging en kinetiese werkwoorde toon 'n noue samehang (vgl.

2.3.17 en 4.10).

2.3.59 Werkwoorde van posisie

Werkwoorde van posisie word ook houdingswerkwoorde genoem. Die werkwoorde

soos staan, lê, sit en loop kan as eerste lid van ŉ verbale hendiadiskonstruksie (vgl.

2.3.52) soos staan en lol, sit en gesels, loop en sing of lê en lees optree. Die


66

eerste lid van die hendiadiskonstruksie het die gemeenskaplike betekeniselement van

posisie (Van Schalkwyk & Kroes, 1979:69). Hierdie uitspraak van Van Schalkwyk en

Kroes (1979:69) is egter nie algemeen geldend ten opsigte van hendiadiskonstruksies

nie, soos uit die volgende voorbeelde blyk, waar staan nie noodwendig met 'n

bepaalde liggaamsposisie in verband gebring kan word nie. Die aangesprokenes kon

eweneens sit, loop of lê terwyl die beskuldigings gerig is:

(269) Moenie vir my staan en lieg nie!

(270) Moenie vir my staan en vertel dat jy hard geleer het nie.

Dat sit ook nie sonder meer en buite konteks as 'n werkwoord van posisie

gekategoriseer kan word nie, blyk uit die volgende voorbeeld van homonimie waar sit

'n figuurlike betekenis het:

(271) Dit is veral op die platteland waar sommige gemeentes met minder as

twintig lidmate sit.

In (271) tree sit in vaste kombinasie met die voorsetsel met op, wat kategorisering

van sit as voorsetselwerkwoord motiveer. Die werkwoord hou egter geen verband

met liggaamsposisie nie, en het die bepaalde betekeniskonteks van het / ervaar 'n

probleem. Ook in (272) het die werkwoord sit geen verband met liggaamsposisie nie,

maar het die betekeniskonteks van het nie ('n werk) nie:

(272) Toe sit ek ook nog sonder werk.

Die volgende sin illustreer eweneens dat sit nie in alle gevalle as werkwoord van

posisie tipeer kan word nie, maar dat die werkwoord + voorsetsel + voornaamwoord

(sit aan my) in hierdie geval die betekenis van aanhou het:


67

(273) Hy sit aan my dat ons saam 'n besigheid moet begin (Hy hou aan

dat ons saam 'n besigheid moet begin).

Die vier werkwoorde lê, loop, sit en staan word in sommige bronne as indirekte

skakelwerkwoorde en nie as hoofwerkwoorde nie, beskryf (Van der Merwe e.a.,

1971:150; Du Toit, 1982:141; Ponelis, 1979:241). Die tipe konstruksies waarin

werkwoorde van posisie of liggaamshouding, in kombinasie met die bindpartikel en

optree, moet onderskei word van die hendiadiskonstruksies wat ook met die

bindpartikel en kombineer. Verbale konstruksies soos

(274) Sy staan en praat snert (Sy lieg).

(275) Sy staan en snert praat.

verskil van 'n uitdrukking soos

(276) Sy sit en lees.

omdat staan en praat as 'n enkele idee deur twee woorde met gelyke waarde naas

mekaar gebruik word en met die bindpartikel en kombineer. In (276) verbind die

bindpartikel twee enkelvoudige sinne tot 'n saamgestelde sin:

(277) Sy sit en (sy) lees.

Semanties beskou gee staan en praat (tensy die konstruksie twee enkelvoudige

sinne veronderstel, naamlik sy staan en sy praat) uitdrukking aan 'n enkele begrip,

terwyl sit en gesels uitdrukkings aan twee begrippe (iemand sit en daardie persoon is

besig om te gesels) gee.


68

Werkwoorde van posisie het die gemeenskaplike betekeniselement van "liggaams-

posisie".

2.3.60 Werkwoorde van weersgesteldheid

Ponelis (1979:76) gebruik die term weergesteldheid om na 'n klein groepie

werkwoorde wat semanties met bepaalde natuurelemente verband hou, te verwys.

Hierdie werkwoorde is reën, hael, giet, sous, stort, sneeu, kapok, ryp, dou. Hierdie

werkwoorde van weersgesteldheid tree baie dikwels in kombinasie met die

onpersoonlike voornaamwoord dit op, wat weer aanleiding gegee het tot benoeming

van dieselfde groep werkwoorde as onpersoonlike werkwoorde (vgl. 2.3.34). Die

vraag ontstaan nou of reën in

(278) Dit reën baie hard buite.

'n werkwoord van weersgesteldheid, 'n onpersoonlike werkwoord, of 'n onoorganklike

werkwoord is, op grond daarvan dat daar nie 'n direkte voorwerp in die sin optree nie.

Myns insiens kan werkwoorde tegelykertyd tot verskillende werkwoordkategorieë

behoort, maar behoort werkwoorde allereers vanuit 'n sintaktiese vertrekpunt

onderneem te word. Die werkwoord reën behoort dus in die eerste plek tot die primêre

hoofwerkwoordkategorie onoorganklike werkwoorde, waarna dit as 'n werkwoord

van weersgesteldheid of 'n werkwoord van sintuiglike waarneming gekategoriseer kan

word.

Hierdie uitspraak word in die volgende hoofstukke verder uitgebou, en daar word op

gewys dat kategorisering vanuit twee verskillende perspektiewe benader kan word.

Die twee kategoriseringsbenaderings wat in oënskou geneem word, is die tradisionele


69

model tot kategorisering, waar die grense van kategorielidmaatskap betreklik vas is,

en die prototipe-benadering tot kategorisering, waar voorsiening gemaak word vir

prototipiese kategorievoorbeelde en kategorielede wat nader aan die periferie van

lidmaatskap lê.

2.4 SAMEVATTING

Verskeie hoofwerkwoordkategorieë, benewens die primêre kategorieë, kom in die

navorsingsliteratuur voor. Sommige hiervan toon 'n noue samehang (vgl. werkwoorde

van beweging (2.3.58) en kinetiese werkwoorde (2.3.17). Sommige van die

werkwoordkategorieë kan selfs as sinonieme beskou word (vgl. sintuiglike

werkwoorde (2.3.46) en waarnemingswerkwoorde (2.4.56); objektiewe werkwoorde

(2.3.30) en feitelike werkwoorde (2.3.10); subjektiewe werkwoorde (2.3.49) en

niefeitelike werkwoorde (2.3.29) . Die gevolgtrekking is dat dieselfde werkwoorde

soms verskillend benoem word. Die spilwerkwoord, wat nie 'n werkwoordkategorie is

nie, maar slegs na die posisie van die werkwoord in 'n sin verwys, word byvoorbeeld

tegelykertyd 'n verbindwerkwoord en 'n finiete werkwoord genoem.

In die volgende hoofstuk word die klassieke en die kognitiewe kategoriseringsteorieë

as ordeningsisteme belig om die semantiese prinsipes wat kategorisering oor die

algemeen, en hoofwerkwoordkategorisering in die besonder ten grondslag lê, te

illustreer. Beeldskematiese strukture soos die houerskema en die kragbeeldskemas

word belig en aan die hand van Afrikaanse werkwoorde geïllustreer. Die rol wat

metaforiese oordrag as ordeningsbeginsels binne die werkwoordelike stelsel van

Afrikaans speel, en die wyse waarop 'n mens struktuur aan die omringende wêreld

gee, word onder die loep geneem.

hoofstuk 'n uiteensetting van afrikaanse …

Documents