1

kamermuziekfestival23 juli t/m 31 augustus 2014

24 zomerconcerten in de mooiste botanische tuinensummer concerts at wonderful locations

natuurlijk beethoven

leiden amsterdam utrecht haren

programma

11e editie

2

3

natuurlijk beethoven

Het groenste zomerfestival voor kamermuziek in de botanische tuinen van Amsterdam, Leiden, Utrecht en Haren brengt in haar elfde editie een eerbetoon aan Ludwig van Beethoven. De natuur was zijn grootste inspiratiebron, hij componeerde talrijke werken in de vrije natuur. Het festival-thema dit jaar is dan ook ‘Natuurlijk Beethoven’. Een van de hoogtepunten vormt het theater-concert met acteur Abel de Vries. Aan de hand van het boek Beethovens Haar van Russell Martin brengen wij u het historische en mysterieuze verhaal over Beethovens tot op heden bewaard gebleven haarlok.

Het Hortus Festival programmeert van 23 juli t/m 31 augustus 24 concerten in de wonder­mooie tuinen van de Hortus Botanicus in Amsterdam, de Oude Hortus in Utrecht, Hortus Botanicus in Leiden en de Hortus Botanicus Haren. Naast Beethoven staan er ook ‘natuur­lijke’ Scandinavische werken op het programma van onder meer Grieg, Stenhammar en de Duits­Deense componist Kuhlau. Dit jaar levert meesterpianist Ronald Brautigam een onvergetelijk recital. Hij brengt onder meer Beethovens Waldstein ten gehore, de sonate die hij schreef kort na het ontvangen van de nieuwe Erard vleugel in 1803. Beethoven veranderde onherroepelijk de grenzen van de klassieke klank en creëerde nieuwe klanken en texturen die nog nooit waren opgeschreven, en rekte de potenties van het instrument en techniek tot het uiterste. De Zweeds­Nederlandse mezzosopraan Åsa Olsson tekent voor een recital met prachtige werken van Edvard Grieg en Wilhelm Stenhammar: ‘Veel van hun liederen gaan over de natuur, inclusief de elfjes, trollen en natuurgoden. In Scandinavië hebben veel mensen diep respect voor de grootsheid van de natuur, met al haar wezens. Ik ben zo iemand!’ Het HortusEnsemble is de vaste bespeler tijdens dit festival en legt zich toe op de authen­tieke uitvoering van kamermuziek uit de jaren 1850­1950. Het specifieke coloriet van de authentieke instrumenten (zoals de Erard vleugel) waarop het ensemble speelt, vormt het uitgangspunt voor de interpretatie van de muziek uit deze periode. Het HortusEnsemble verzorgt dit jaar de slotconcerten met een programma rondom Kuhlau en Weingartner, respectievelijk een goede vriend van Beethoven en een vertolker van zijn werken.

Tijdens de kinderworkshops wandelen de kinderen door de botanische tuinen om alle geluiden die ze horen op te schrijven. Actrice Amber Teterissa en pianist Maarten van Veen maken er een theatrale minivoorstelling van. We zijn heel trots dat televisiepresentatrice Chazia Mourali ambassadeur is voor deze geweldige kinderworkshops.

Graag nodig ik u uit om door de muzikale tuin te wandelen. Terug naar de bron, terug naar de natuur!

artistiek leider

4

De natuur vormde voor Beethoven een belangrijke inspiratiebron. Vele ideeën voor composities kwamen al wandelend in hem op.

Hij trof er inspiratie voor bepaalde ritmes, voor schoonheid, kracht, leven en dood, structuur, chaos en harmonie.

Beethoven and Nature, geschilderd in 1919 door N.C. Wyeth (1882-1945)

5

1

beethovens pastorale, meesterpianist ronald brautigam op erard

23 t/m 27 juli

Ronald Brautigam Erard piano *

Ludwig van Beethoven 1770­1827

6 Variaties in F opus 34 (1802)- Tema- Var. I

- Var. II - Allegretto ma non troppo- Var. III - Allegretto

- Var. IV - Tempo di Menuetto- Var. V - Marcia: Allegretto

- Var. VI - Allegretto - Coda - Adagio molto

Sonate nr.15 in D opus 28 ‘Pastorale’ (1801)- Allegro

- Andante - Scherzo & Trio: Allegro vivace - Rondo: Allegro ma non troppo

7 Variaties over ‘God save the King’ WoO78 (1803)

5 Variaties over ‘Rule Britannia‘ WoO79 (1803)

Sonate nr.21 in C opus 53 ‘Waldstein’ (1804)- Allegro con brio

- Introduzione. Adagio molto - Rondo. Allegretto moderato

* Ronald Brautigam bespeelt een authentieke Erard vleugel van hetzelfde type als waarop Beethoven veel van zijn werken componeerde.

pastoraleDe werken op dit programma stammen uit de jaren 1801­1804. Een periode waarin Beethoven door­drongen raakt van de ernst van zijn gehoorverlies. Aan zijn jeugdvriend uit Bonn, Franz Gerhard Wegeler, tevens arts, schrijft hij op 29 juni 1801: ‘Nu heeft de jaloerse duivel, mijn slechte gezondheid, mij een kwalijke steen in het bed geworpen, mijn gehoor is in de afgelopen drie jaar namelijk steeds zwakker gewor­den.’ Niets van deze wanhoop spreekt uit de lieflijke Sonate nr.15, die door de uitgever om commerciële redenen is voorzien van de titel ‘Pastorale’. Zelf be­waart Beethoven die sfeeraanduiding voor zijn Zesde Symfonie (1808). Maar de sonate is zeker idyllisch of landelijk. Karakteristiek is het orgelpunt – de steeds herhaalde bastoon – waarmee het eerste deel opent. Dit element keert in het slotdeel in expressievere vorm terug. Deze sonate, en dan vooral het tweede deel, was een lievelingswerk van Beethoven, zo weten we van zijn leerling Carl Czerny. Hij heeft het zijn hele leven zelf gespeeld.

variatiesHet is een klein jaar later, 22 april 1802, wanneer Beethoven aan muziekuitgeverij Breitkopf & Härtel in Leipzig schrijft: ‘Ik hecht eraan u weledelgeborene zelf te schrijven – vele werkzaamheden – en tegelijker­tijd vele narigheden – maken mij een tijd lang voor bepaalde dingen geheel onbruikbaar – ondertussen kunt u geheel op mijn broer vertrouwen – die al mijn zaken regelt.’ De volgende dag vertrekt hij naar Hei­ligen stadt, een gemoedelijk wijndorpje ten noorden van Wenen. Hij zal er zo’n zes maanden verblijven. Na enige tijd rust begint hij daar te schrijven aan twee variatiereeksen, opus 34 en opus 35. Voor hem mar­keren deze werken een nieuwe start. Beethoven beseft dat zijn sterk verslechterende gehoor een carrière als concertpianist in de weg staat. Voortaan richt hij zich geheel op het componeren. Een zeker ‘muzi kaal isole­ment’ is het gevolg van zijn doofheid, maar dit biedt hem ook een mate van rust en versterkt de eigenheid van zijn muzikale taal. In deze periode vertrouwt hij gedachten en gevoelens toe aan het papier, wat be­kend staat als het Heiligenstädter Testa ment. Het was niet bedoeld om met de medemens te delen en hij heeft deze notities zijn hele leven bewaard.Met zijn opus 34 slaat Beethoven een nieuwe weg in. Het is het eerste werk met een eigen opusnummer

6

en hij schrijft zijn uitgeverij: ‘Aangezien deze V[ariaties] zich duidelijk van de vroegere onderscheiden, heb ik ze […] opgenomen in de rij van mijn grootste muziek­werken, temeer omdat ook de thema’s van mijzelf zijn.’ Geen straatdeuntje of bekende opera­aria neemt hij als uitgangspunt, maar een serieus eigen thema, dat in de variaties vaak listig verscholen ligt.Dat geldt niet voor de korte variatiewerkjes over de Engelse anthems God save the King en Rule Britannia, hier zijn de overbekende melodieën dominant aan­wezig. Beethoven schrijft ze in de zomer van 1803. Tien jaar later zal hij deze anthems ook citeren in de ‘battaglia’ Wellingtons Sieg.

waldsteinGraaf Ferdinand Ernst von Waldstein is een bloem­rijke figuur in de Weense aristocratie. Hij blinkt uit in het organiseren van grote feesten. Als diplomaat van de keurvorst in Bonn leert hij de jonge Beethoven kennen, die op zijn verzoek voor het carnavaleske Ritterballet muziek componeert waar de graaf zijn eigen naam onder zet. Zo doe je dat als aristocraat. Maar Waldstein ontpopt zich ook als mecenas. Hij maakt mogelijk dat Beethoven in 1792 met een studiebeurs naar Wenen vertrekt, organiseert voor hem de reis en brengt zijn Weense relaties van Beet­hovens komst op de hoogte. Eind 1803 begint

Beethoven aan een sonate die hij aan deze graaf opdraagt. Vanaf nu reiken omvang en technische eisen verder dan bij eerdere sonates. Dat hangt zeker samen met de nieuwe Erard­vleugel die Sébastien Erard, klavierbouwer in Parijs, in augustus 1803 aan Beet­hoven schenkt. Erard bouwt zijn instrumenten naar het model van Engelse fortepiano’s. Zijn filiaal in Londen loopt goed en hij wil zijn markt op het Euro pese vasteland uitbreiden. Beethoven lijkt hem daar voor een ideaal ‘uithangbord’. De vollere klank van de Erard en de grotere dynamische mogelijk­heden inspi reren Beethoven tot de Waldstein-sonate, de Appas sionata en het Vierde en Vijfde Pianoconcert. Het plan om ooit naar Frankrijk te emigreren – waarbij het contact met Erard in Parijs van pas zou komen – heeft Beethoven nooit gerealiseerd.

Heiligenstadt ca.1820, aquarel van T.D. Raulino

Ronald Brautigam © Marco Borggreve

7

2

four hands for friends · beethoven 7 30 juli t/m 2 augustus

Shuann Chai enMaarten van Veen Erard piano

Friedrich Kuhlau 1786­1832Allegro pathétique in c voor piano vierhanden

opus 123 (1832)

Franz Schubert 1797­1828Fantasie in f voor piano vierhanden D940 (1828)

- Allegro molto moderato - Largo - Scherzo: Allegro vivace - Allegro molto moderato

Ludwig van Beethoven 1770­1827Symfonie nr.7 in A opus 92 (1811­1812)

in een bewerking voor piano vierhanden (ca.1833)door Carl Czerny (1791­1857)

- Poco sostenuto - Vivace- Allegretto

- Scherzo: Presto- Allegro con brio

kuhlau‘Ik moet bekennen dat ook mij de champagne gisteren naar het hoofd gestegen was, en ik had op­nieuw de ervaring dat ze mijn effectiviteit eerder onder drukt dan bevordert.’ Deze verontschuldigende woorden schrijft Beethoven in de nazomer van 1825 aan Friedrich Kuhlau. De dag ervoor hebben ze elkaar in de buurt van Wenen ontmoet, in het bijzijn van een aantal vrienden van Beethoven, onder wie de hof­klavierbouwer Conrad Graf. Een belangrijk moment in het leven van Kuhlau. De heren componisten trakteren elkaar op spontaan geïmproviseerde canons. Kuhlau baseert deze op de naam B­a­c­h, Beethoven antwoordt met een improvisatie op de woorden ‘Kühl, nicht lau’…

Kuhlau is een groot bewonderaar van de muziek van Beethoven. Sporen daarvan treffen we aan in zijn mu­ziek, waarvan bijna een kwart bestaat uit composities waarin de fluit een belangrijke rol heeft. De ‘Beethoven van de fluit’ wordt Kuhlau dan ook wel genoemd. Friedrich Kuhlau, geboren in Lüneburg, studeert piano in Hamburg en maakt daar in 1804 op achttien­jarige leeftijd zijn concertdebuut. In 1810 vlucht hij naar Kopenhagen om het leger van Napoleon te ont­lopen. In 1813 wordt hij Deens staatsburger en krijgt hij een aanstelling als kamermusicus aan het hof. Hij verwerft grote roem met de toneelmuziek voor Elverhøj (Elvenheuvel), waarin hij veel Deense volks­muziek verwerkt. De première vindt plaats in 1828 bij gelegen heid van een koninklijk huwelijk en ook dat draagt natuurlijk bij aan zijn populariteit.

schubertTerug naar Wenen, eveneens 1828. Begin dat jaar componeert Franz Schubert zijn prachtige Fantasie in f voor piano vierhanden. In februari laat hij de uitgever weten dat deze compositie is opgedragen aan Caroline Esterházy. Tien jaar eerder reist Schubert voor het eerst met graaf Johann Karl Esterházy mee naar diens zomerresidentie in Zseliz (toen Hongarije, tegenwoordig Želiezovce in Slowakije). Hij zal daar muziekles geven aan de beide adellijke dochters. Hier schrijft hij zijn eerste pianoduet, een reeks Variaties op een Frans lied D624. Als Schubert in 1824 opnieuw de zomer op dit landgoed doorbrengt, wordt hij volgens meer dere bronnen smoorverliefd op Caroline. Het aantal werken dat hij heeft gecom­

8

poneerd voor piano vierhanden kan wel eens verband houden met deze gevoelens. Spelen met vier handen aan één klavier dwingt nu eenmaal tot een zekere mate van intimiteit.Met de Fantasie in f schrijft Schubert een van zijn meest ontroerende composities. Het hoofdthema is van een betoverende eenvoud en laat je niet meer los. Het keert in het slotdeel terug en vormt daar de aanzet tot een fuga. Daartussen een langzaam deel waarin na een turbulente start ‘sopraan en bas’ een duet aangaan, en een levendig Scherzo. Melancho­lisch en verwach tings vol is het karakter van dit werk, hopeloos verwach tingsvol waren de amoureuze ge­voelens van Schubert.

beethovenMidden oktober 1813 vindt bij Leipzig de Volkeren­slag plaats, waarbij zo’n 600.000 manschappen zijn betrokken. De opmars van het leger van Napoleon I (Frankrijk) wordt gestopt door een coalitie van Rus­land, Pruisen, Oostenrijk en Zweden. Op hun terug tocht richting Frankrijk treft het Napoleon­tische leger op 30 en 31 oktober de legers van Beieren en Oosten rijk. Deze Slag bij Hanau wordt door meer dan 100.000 manschappen gevoerd, waarvan één op de zeven wordt gedood of gewond raakt. Wenen eert de slachtoffers van deze veldslag met liefdadigheidsconcerten op 8 en 12 december 1813.

De opbrengst is voor de oorlogsweduwen en voor de soldaten die invalide zijn teruggekeerd. Bij deze gelegenheid dirigeert Beethoven enkele nieuwe orkest­werken, waaronder de Zevende Symfonie. Laaiend enthousiast wordt dit nieuwe werk door het Weense publiek ontvangen. Zo enthousiast zelfs dat een recen­sent van de Allgemeine Musikalische Zeitung vermeldt dat de indrukwekkende treurmars (Allegretto) moest worden herhaald. Meer nog dan de andere delen is dit tweede deel doordrongen van een sterk ritmische puls, die wordt versterkt door de variatievorm die het thema steeds laat terugkeren. In 1801 wordt de tienjarige Carl Czerny aan Beet­hoven voorgesteld. Beethoven geeft hem vervolgens enige tijd pianoles. Later ontpopt Czerny zich tot een groot pleitbezorger van Beethovens muziek, zo geeft hij in 1816 wekelijks huisconcerten met uitsluitend muziek van zijn grote voorbeeld. Geen wonder dat hij alle negen Beethoven­symfonieën voor piano vier­handen bewerkt. Zo’n bewerking biedt ruimte aan vrijwel alle noten uit de partituur en brengt orkest­repertoire naar de salons van de gegoede burgerij. De piano en de daar voor gearrangeerde orkestwerken fungeren als de mp3­spelers van die tijd. Mogelijk hebben de meeste luisteraars in de achttiende eeuw dit werk via het klavier leren kennen. Een uitvoering als deze is dus eigenlijk net zo authentiek als die door een orkest op historische instrumenten…

La Bataille de Hanau door Horace Vernet (1789-1863)

9

3

scandinavisch liedrecital6 t/m 10 augustus

Åsa Olsson mezzosopraanKeiko Shichijo Erard piano

Edvard Grieg 1843­1907uit Lyrische Stücke

nr.20 ­ Vöglein (Vogeltje) opus 43 nr.4nr.17 ­ Schmetterling (Vlinder) opus 43 nr.1

Haugtussa opus 671. Det syng2. Veslemöy3. Blåbaer­Li

4. Möte5. Elsk

6. Killingdans7. Vond Dag

8. Ved Gjaetle­Bekken

• Småtroll (Kobold) voor piano solo opus 71 nr.3

• Solveigs Sang opus 23

Alan Swanson 1941Song­Set no.2 ­ Fem dikter av Arthur Landfors

(2011, Nederlandse première)1. Under lönnen

2. Det kvällas vid sjön3. När barken gick svart i edan

4. Syrener blomma5. I mjukt långt gräs

Wilhelm Stenhammar 1871­1927 • Fantasie voor piano solo opus 11 nr.3

­ Molto espressivo e con intimissimo sentimento• I Skogen (nr.1 uit Sånger och visor)

• Flickan kom ifrån sin älsklings möte opus 4b nr.1• Flickan knyter i Johannenatten opus 4b nr.2

• Ein Fichtenbaum steht einsam (nr.3 uit Drei Lieder von Heinrich Heine opus 17)

• I lönnens skymning opus 37 nr.2• Fylgia opus 16 nr.4

grieg‘Ik denk niet dat ik een groter talent heb voor het componeren van liederen dan voor enig ander muziek­genre. Waarom hebben liederen dan zo’n grote rol gespeeld in mijn muziek? Dat is heel eenvoudig. […] Ik hield van een jonge vrouw met een prachtige stem en een evenzo prachtige gave als uitvoerende. Zij werd mijn vrouw en is nog altijd mijn levensgezel. Ik durf te zeggen dat zij de enige ware vertolkster van mijn liederen is…’ (Grieg aan zijn Amerikaanse biograaf Henry Finck, 17 juli 1900)

In mei 1895 publiceert de Noorse schrijver Arne Gaborg zijn boek Haugtussa (Het bergmeisje), een cyclus van zeventig lyrische gedichten over een mythische figuur uit de Noorse folklore. Grieg is zeer geraakt door het boek en schrijft op 12 juni 1895 aan zijn goede vriend, de Nederlandse componist Julius Röntgen: ‘Het is absoluut een briljant boek waarin de muziek werkelijk al gecomponeerd is, je hoeft die alleen nog maar op te schrijven.’ In dezelf­de maand waarin Haugtussa is verschenen zet Grieg al twaalf teksten uit dit boek op muziek. Acht liederen vormen de gelijk namige liederencyclus die in 1898 verschijnt. Gaborg heeft de gedichten ge schreven rond Veslemøy, een jong herderinnetje met boven­natuur lijke gaven. Zij komt uit een ongerepte streek in het zuidwesten van Noorwegen. Als ze wordt afge wezen door haar geliefde, probeert ze de werke lijk­ heid te ontvluchten. In haar visioenen komt ze in con­tact met de natuur en met de onderwereld. De tegen­stelling tussen deze krachten vormt het uit gangs punt voor Griegs liedcyclus. Zelf beschouw de hij Haugtussa als de beste reeks liederen die hij heeft geschreven.

KoboldWe blijven in de (onder)wereld van de mythische wezens met Griegs korte, virtuoze verbeelding van een kobold. Grieg geeft dit aardmannetje een razendsnel een ongrijpbaar muzikaal karakter.

‘Als ik liederen schrijf is het niet mijn voornaamste doel om muziek te

schrijven, maar om recht te doen aan de meest intieme intenties van de

dichter. Edvard Grieg aan zijn biograaf

10

Groot is het contrast met een van de meest lieflijke en troostrijke volksmelodieën die Grieg als uitgangs­punt neemt voor Solveigs Lied uit de beroemde toneel­muziek voor Peer Gynt van de Noorse schrijver en dichter Henrik Ibsen.

swansonAlan Swanson (Chicago, 1941) studeerde muziek­ en theatergeschiedenis aan Indiana University en promo­veerde aan de University of Chicago. Compositie stu deerde hij aan de Universiteit van Stock holm. Van 1992 tot 2006 was hij hoogleraar Scan dinavische taal­ en letterkunde aan de Rijksuniver siteit Groningen. Met zijn Song-Set no.2 heeft Swanson een klein verhaal samengesteld uit vijf gedichten van Arthur Landfors (1888­1973), een vooraanstaand Zweeds­Amerikaans dichter. Landfors emigreerde in 1912 naar Amerika en werkte daar als huisschilder. Zijn gedichten komen voort uit de lange Zweedse traditie van natuurgedich­ten. Song-Set no.2 is gecomponeerd voor Åsa Olsson.

stenhammarDe Zweedse componist Wilhelm Stenhammar schrijft muziek in een laat­romantische, Scandinavische stijl. Rond 1900 maakt hij kennis met de muziek van de Fin

Jean Sibe lius en de eigenheid van diens componeer­stijl maakt zo’n indruk op hem, dat hij zijn zojuist vol­tooide Eerste Symfonie verwerpt: te veel Beethoven, Bruckner en Wagner. Stenhammar gaat op zoek naar een persoonlijker muzikale taal. Daarin blijven de klassieke vormen van het Weense drietal Haydn, Mo­zart en Beethoven een rol spelen. Als kamermusicus met een uitgebreide concertpraktijk kent hij deze muziek van binnenuit. Ook maakt hij studie van de renaissance­polyfonie. Deze kennis van technieken uit het verleden combineert hij met elementen uit de Zweedse volksmuziek. Het deel Sverige uit zijn cantate Ett folk (Een volk) bereikt de status van een soort nationale hymne. Evenals bij Grieg vormt voor Stenhammar de tekst de basis voor zijn muziek. ‘Wanneer ik een tekst op muziek zet, ga ik niet zitten om te bedenken over wat ik zal vinden, want ik zal niets vinden. Ik lees het gedicht en verplaats mij erin, ik luister naar de klank van de woorden, totdat deze uit eigen beweging muziek vormen.’In de bundeling van zijn liederen schuilt zelden een thematische samenhang. Ze zijn vaak verspreid over meerdere jaren tot stand gekomen en vormen geen echte liedcycli. Vandaar de vrije keuze voor de hier samengebrachte liederen.

Brudeferden i Hardanger (Bruiloft in Hardanger) door Adolph Tidemand en Hans Gude (1848)

11

4

minstreel van het noorden beethoven trio13 t/m 17 augustus

Lars Wouters van den Oudenweijer klarinetJob ter Haar cello

Bobby Mitchell Erard piano

Ludwig van Beethoven 1770­1827Sonate voor cello en piano nr.5

in D opus 102 nr.2 (1815)- Allegro con brio

- Adagio con molto sentimento d’affetto [attacca]- Allegro fugato

Niels Gade 1817­18904 Fantasiestücke voor klarinet en piano

opus 43 (1864)I. Andantino con moto

II. Allegro VivaceIII. Ballade. Moderato - Tempo Animato

IV. Allegro molto vivace

Ludwig van BeethovenTrio voor klarinet, cello en piano

in Es nr.8 opus 38 (1803)(naar het Septet opus 20)I. Adagio - Allegro con brio

II. Adagio cantabileIII. Tempo di Menuetto

IV. Andante con VariazioniV. Scherzo. Allegro molto e vivace

VI. Andante con molto alla marcia - Presto

beethoven - cellosonateIn de loop van 1808 krijgt Beethoven het aanbod kapelmeester te worden in Kassel. Uit een brief van begin januari 1809 aan zijn uitgever blijkt dat hij op dit aanbod wil ingaan. Maar op de achtergrond werkt gravin Anna Maria von Erdödy aan een plan om Beethoven in Wenen te houden. Zij organiseert gere­geld huisconcerten waarbij Beethoven te gast is en ze zijn goed bevriend met elkaar. In deze periode biedt zij hem zelfs onderdak in haar huis. Met enkele Weense adellijken weet zij de financiële voorwaarden voor Beethoven zo aantrekkelijk te maken, dat hij in Wenen blijft. Op papier aantrekkelijk, want in de praktijk leiden de afspraken tot vele conflicten en van een zorge loos componistenleven is geen sprake. Maar de interventie van de gravin houdt Beethoven wel in Wenen. Daar componeert hij in 1815 zijn twee Cello-sonates opus 102 die hij aan haar opdraagt. De werken markeren het begin van zijn ‘late periode’. De klassieke vormen laat hij steeds meer los, om ruimte te bieden aan een vrijere uitwerking van zijn muzi­kale gedachten. Het affectvolle tweede deel gaat via varia ties over in een slotdeel dat is opgebouwd als fuga: uit meerdere inzetten van het thema wordt een doorwrocht meer stemmig weefsel opgetrokken.

gadeAls jong violist stort de Deen Niels Gade zich graag op Beethovens strijkwartetten. Hij is 23 jaar wanneer hij een compositiewedstrijd wint met zijn opus 1, een bijzonder resultaat voor een autodidact. Zijn Eerste Symfonie draagt Gade op aan Felix Mendels sohn, die het werk met zijn Gewandhausorchester in 1843 in Leipzig met veel succes uitvoert. Mendelssohn haalt Gade naar Leipzig, waar hij zijn assistentdirigent wordt en kennismaakt met Schumann, Liszt en Wag ner. Hij krijgt er de bijnaam ‘de briljante minstreel uit het noorden’. Als Mendelssohn in 1847 overlijdt, volgt Gade hem op als chef­dirigent. Een jaar later keert hij terug naar Kopenhagen vanwege de oorlog tussen Pruisen en Denemarken. Maar Mendelssohn blijft een rol spelen in zijn werk. In Kopenhagen dirigeert Gade Deense premières van onder meer Bachs Matthäus-Passion, door Mendelssohn onder een eeuw stof van daan gehaald, en Beethovens Negende Symfonie. Daar naast heeft Mendelssohn hem op het spoor van de kamermuziek gezet. Een van de fraaie vruchten daar van vormen de Fantasiestücke opus 43

12

voor klarinet en piano. Ondanks een vrije compo sitie­vorm bestaat er tussen de vier delen wel degelijk een samenhangende structuur.

beethoven - trioDe Eerste Symfonie van Beethoven, zijn Eerste Piano-concert, improvisaties aan het klavier door de meester zelf, aria’s uit Haydns Schöpfung en een symfonie van Mozart staan op het menu van een concert dat op woensdag 2 april 1800 in het Burgtheater in Wenen zal plaatsvinden. Centraal op het programma staat bovendien ‘Een aan Hare Keizerlijke Hoogheid zeer onderdanig opgedragen, en door de heer Ludwig van Beethoven gecomponeerd septet voor 4 strijkers en 3 blazers’, samen drieënhalf uur muziek! Het is de eerste Akademie die Beethoven in Wenen organiseert en zelfs de kaartverkoop moet hij zelf regelen. En al wordt de Eerste Symfonie verdeeld ontvangen, het con­ cert als geheel wordt beschouwd als de interessantste Akademie sinds lange tijd. Al snel wordt het Septet opus 20 zeer populair en verschijnen er meerdere bewerkingen, deels van Beethoven zelf. Daaronder deze versie voor klarinet, cello en piano. Vier musici minder voor dezelfde noten betekent een virtuoze pianopartij. Niet alleen vervult deze een belang rijke harmonische functie, de pianist buigt zich ook over vele noten die in de septetversie de violist toebehoren.

Het Septet bestaat uit zes delen, de gebruikelijke vier delen van een klassieke sonate, aangevuld met een deel met variaties over het populaire liedje Ach Schiffer, lieber Schiffer uit het gebied van de Niederrhein, en een Scherzo.

Niels Gade

Een schipper op de Elbe bij Strehla, ten oosten van Leipzig, ingekleurde litho uit ca.1840 door Carl Wilhelm Arldt

13

5

beethovens haar · theaterconcert20 t/m 24 augustus

Abel M. de Vries acteur Maarten van Veen Erard piano

Theatraal recital gebaseerd op het gelijknamige boek Beethoven’s Hair van Russell Martin

beethovens haarBeethovens Haar is een fascinerend non­fictiedocu­ment, waarin we de opmerkelijke reis volgen van een authentieke haarlok van Beethoven. De odyssee start in het negentiende­eeuwse Wenen en eindigt in de Verenigde Staten anno 2000. In Beethovens Haar wor­den de verrassende resultaten van het dna­onderzoek op deze haarlok voor het eerst bekendgemaakt. Na de dood van Beethoven in 1827 knipt Ferdinand Hiller, een jonge Duitse muzikant, een haarlok uit de weel­derige haardos van de beroemde componist. Meer dan een eeuw lang blijft de lok in het bezit van de familie Hiller, tot het kleinood plotseling opduikt

tijdens de Tweede Wereldoorlog in het door de nazi’s bezette Denemarken. Het haar kwam in handen van dokter Fremming, die honderden Joden hielp vluch­ten. Wie had het hem gegeven en waarom?

Uiteinde lijk wordt de lok in 1994 op een veiling van Sotheby’s gekocht door twee Amerikanen die geobse­deerd zijn door Beethoven. Ze laten er dna­tests en andere onder zoeken op uitvoeren in de hoop een aan­tal mysteries en vraagtekens omtrent de componist op te helderen. Wetenschappers hebben lang gespeculeerd over de oorzaken van Beethovens zwakke gezond­heid, zijn veelvuldige kwaaltjes en zijn wispelturig en extra vagant gedrag. Ook over zijn doofheid bestaan de gekste theorieën. Maar geen enkele kon bewezen worden… tot het dna­onderzoek een aantal verras­sende zaken aan het licht bracht. Het zou de sleutel zijn tot het mysterie dat Beethoven is.

Beethovens Haar is een spannende historische schatten­jacht, inclusief valse sporen en verrassende onthul­lingen. Het is tegelijkertijd een ode aan de kracht van de muziek, aan het moedige verzet tegen de nazi’s en aan de moleculaire wetenschap.lithografie van Beethoven op zijn sterfbed door Josef Danhauser (1805-1845)

14

6

de vrienden van beethoven27 t/m 31 augustus

HortusEnsembleEva Stegeman vioolJosje ter Haar vioolÖrsze Adam altviool

Job ter Haar celloPeter Rikkers contrabas

Maarten van Veen Erard piano

Friedrich Kuhlau 1786­1832Pianokwartet nr.2 in A opus 50 (1823)

(voor piano, viool, altviool en cello)- Allegro

- Adagio ma non troppo- Scherzo: Presto - Trio

- Finale: Allegro di molto

Felix Weingartner 1863­1942Sextet voor piano, strijkkwartet en contrabas

in e opus 33 (1904)- Allegro appassionato

- Allegretto- Adagio. In carattere d’una improvisazione,

ma in tempo- Danza funebre

kuhlau‘Het is erg vleiend voor mij dat uw dochter geniet van enkele van mijn composities. Maar u spreekt in uw brief over mijn kleine werken, die voor beginners of middelmatige pianisten zijn geschreven. Ik heb daar­naast ook veel geschreven in grote stijl voor ervaren pianisten.’ Dit schrijft Friedrich Kuhlau aan een en­thou siaste vader. Inderdaad maken veel pianisten al vroeg kennis met muziek van Kuhlau, die een aantal bundels met sonatines voor de beginner heeft geschre­ven. Het tweede programma van dit Hortus Festival

(zie p.7) bevat een kort werk van Kuhlau voor vier professionele pianohanden. Op dit zesde Hortus­programma een compositie in werkelijk ‘grote stijl’: een werk van meer dan een half uur met een openings­deel dat bijna de helft daarvan beslaat. In 1821­1822 studeert Friedrich Kuhlau vier maanden in Wenen. Beethoven zal hij daar pas enkele jaren later ontmoeten, maar Kuhlau is goed op de hoogte van het werk van zijn grote voorbeeld. Naar alle waarschijn­lijkheid vormt het Tweede Pianokwartet een van de vruchten van dit verblijf. In deze compositie legt hij een verbinding tussen de klassieke en de roman tische periode. Klassieke vormen en luchtige, elegante melo­dieën voorziet Kuhlau geregeld van meer drama tische elementen. De pianopartij van dit kwartet is virtuozer dan in zijn Eerste Pianokwartet. Vaak wekt deze de indruk dat we luisteren naar een pianoconcert in kamermuziekbezetting, met name in de snelle delen met zijn parelende arabesken. Het langzame tweede deel is gebouwd op een statig motief dat Kuhlau van een romantisch­lyrische uitwerking voor ziet. In het springerig energieke Scherzo en het bijbe horende Trio klinken volksliedachtige elementen. De finale is gebouwd op twee contrastrijke thema’s die Kuhlau in de piano met lange toonladder guirlandes verbindt. Een goede techniek gestoeld op degelijk sonatinespel is hier onmisbaar…

Friedrich Kuhlau

15

weingartnerEen kleine eeuw later bouwt ook dirigent, compo­nist en pianist Felix Weingartner een nauwe band op met Wenen. Hij begint zijn muziekstudie in Graz en vervolgt deze op leiding in Leipzig en Weimar, waar Liszt zijn docent is. Als dirigent werkt Weingartner in Mannheim, Berlijn en München, voor hij in 1908 Mahler opvolgt bij de Wiener Hofoper. Ook diri­geert hij de Wiener Philharmoniker en de Volks oper en doceert hij aan de Wiener Musikakademie. Felix Weingartner geldt als een van de grootste diri­genten van het begin van de twintigste eeuw. Als gastdirigent leidt hij orkesten in New York, Boston en Londen, waar hij vooral werd gezien als Beethoven­autoriteit. Hij is een van de eerste grote dirigenten van wie opnamen op de 78­toerenplaat zijn vastgelegd, met onder meer van werken van Mozart, Beethoven en Brahms. De geest van Beethoven ademt door het breed op­gezette Pianosextet van Weingartner, vooral qua vorm en zinsbouw. Wein gartner componeert het werk in 1904, hij is dan chef­dirigent van de Münchner Phil­harmoniker (destijds Kaim Orchester). Het eerste deel opent met een krachtig thema dat con trasteert met een hoopvolle en optimistische melodie. Het springerige thema van het Allegretto vindt een tegen hanger in een zoete, romantische melodie in de violen. Deze lijkt uit een andere wereld te komen, bijna visio nair. Het langzame derde deel, een dromerig Adagio, moet quasi

geïmproviseerd worden gespeeld. Die rol ligt voor­namelijk bij de pianopartij, die mild wordt ‘om­streken’. In het midden van dit deel klinkt een ener­gieke wals met een melancholische onder toon. Felix Weingartner heeft het Pianosextet opgedragen aan zijn goede vriend de pianist Alfred Reisenauer, die hij al kent sinds hun studietijd in Leipzig. Wein­gartner waarschuwt hem geregeld voor de slopende kracht van excessief alcoholgebruik. Hij heeft de ge­varen daarvan zelf ondervonden en bezworen. Op 3 oktober 1907, drie jaar nadat dit werk aan hem is op­gedragen, overlijdt de dan 44­jarige Reisenauer aan een beroerte tijdens een tournee door Rusland. Is het toeval dat het doorgaans sombere Sextet besluit met een Danza funebre?

Burgtheater in Wenen, litho van een foto uit ca.1900

Felix Weingartner

16

7

kinderworkshop ‘luistervinken’ 6 t/m 12 jaar27 t/m 31 augustus

Amber Teterissa actrice Maarten van Veen Erard piano

‘Ik hou meer van een boom dan van een mens, niemand kan de natuur zo liefhebben als ik.’

Ludwig van Beethoven

� Portret van de 13-jarige Ludwig van Beethoven, Bonn (anoniem, ca.1783), net te oud voor de workshop…

�

Residentie van de Keurvorst in Bonn (uitgave Wenen, 1798) naar een aquarel uit 1792 van Laurenz Janscha, zo heeft de jonge Beethoven zijn geboortestad gezien…

17

MAISON ERARD · Frits Janmaat

Alle edities van het HortusFestival is Frits Janmaat van Maison Erard hoofdsponsor. Zonder zijn steun en nauwe betrokkenheid zou het HortusFestival niet kunnen plaatsvinden.

Maison Erard, Keizersgracht 91 in Amsterdam, is sinds 1977 als meester­restaurateur gespecialiseerd in de beroemde Erard vleugels die in Parijs sinds 1780 tot 1940 zijn gebouwd. Deze instrumenten gelden als de crème de la crème onder de beste piano­ en vleugelmerken. Zelf schreef de firma Erard al in de negentiende eeuw: ‘mits goed onderhouden gaan onze instrumenten onbeperkt mee’.

Mede dankzij Frits Janmaat hebben deze prachtige vleugels met hun beroemde, heldere Franse toon weer een plaats gekregen in de con­certzalen, op cd’s en in de huiskamers bij professionals en amateurs. Na een grondige restauratie staan ze in volle glorie in de toonzaal aan de Keizersgracht. Veel beroemde componisten gebruikten de Erard vleugels, maar ook hun harpen, voor het schrijven van hun muziek, onder hen Liszt, Mendelssohn, Chopin, Ravel en Fauré.De Erards zijn sieraden, uitgevoerd in de meest prachtige en elegante bouwstijlen, passend bij elk interieur, klassiek of modern. Ze zijn uitgevoerd in de meest exclusieve houtsoorten: Rio­palissander, Cubaans­mahonie, met of zonder messing inlegwerk, op de originele wijze gepolitoerd met schellak of in de was gezet.

www.erard.nl

Beethoven is een van de eerste componisten die de natuur als inspiratiebron gebruikt, bijvoorbeeld in zijn Zesde Symfonie ‘Pastorale’ met een kabbelend beekje in het tweede deel (‘Szene am Bach’). Beet hoven pro­beert een verhaal te vertellen met zijn muziek en dat was meer dan 200 jaar geleden echt nieuw. Ook de deelnemers aan deze workshop gaan een verhaal vertellen, een muzikaal verhaal.

Hoe gaan we dat doen? Eerst lopen we met de kinderen door de botanische tuin en laten hen geluiden noteren. Dan gaan we terug naar de zaal en vertellen we over Beethoven en over geluiden uit de natuur in muziek in het algemeen. Van de door de kinderen genoteerde geluiden maken we vervolgens klank voorbeelden. En we laten muziek van Beethoven horen waarin natuurgeluiden duidelijk naar voren komen. Ook brengen we muziekinstru­menten mee.

Aan het einde van de workshop mogen de kinderen met de muziek uit de tuin een verhaal vertellen en presenteren. Samen met actrice Amber Teterissa en pianist Maarten van Veen ontstaat er zo een theatrale minivoorstelling!

18

Het HortusFestival 2014 wordt mogelijk mede mogelijk gemaakt door

colofonHortusFestival 2014 www.hortusfestival.nl ◆ info@hortusfestival.nlartistieke leiding Maarten van Veen zakelijke leiding Erica Baudmarketing en publiciteit Johannes Bosgra

productieleiding Amber Teterissa productie Stichting Hortus Kamermuziekfestivaltoelichting, redactie en vormgeving Philip Leussinkbinnenzijde omslag 19de­eeuws behangmotief uit de studio van de Engelse ontwerper William Morris (1834­1896)

P.W. Janssen’s Friesche Stichting, Fentener van Vlissingen Fonds, Gravin van Bylandt Stichting,Hortus Botanicus Amsterdam, Hortus Botanicus Haren, Hortus Botanicus Leiden en Oude Hortus Utrecht.

hortus botanicus leiden

hortus botanicus amsterdam

oude hortus utrecht

hortus botanicus haren

concerten

23 juli

24 juli

26 juli

27 juli

1

30 juli

31 juli

2 aug

3 aug

2

6 aug

7 aug

9 aug

10 aug

3

13 aug

14 aug

16 aug

17 aug

4

20 aug

21 aug

23 aug

24 aug

5

27 aug

28 aug

30 aug

31 aug

6

27 aug

28 aug

30 aug

31 aug

7

aanvangstijden | timeleiden 20:00 uur/hrsKinderworkshop ‘Luistervinken’ 14:00 uur/hrs

amsterdam 20:00 uur/hrsKinderworkshop ‘Luistervinken’ 16:00 uur/hrs

utrecht 20:00 uur/hrsKinderworkshop ‘Luistervinken’ 13:00 uur/hrs

haren 14:15 uur/hrsConcert 24 augustus in Haren 11:30 uur/hrsKinderworkshop ‘Luistervinken’ 11:00 uur/hrs

locaties | venueshortus botanicus leidenRapenburg 73, 2311 GJ Leiden

hortus botanicus amsterdamPlantage Middenlaan 2, 1018 DD Amsterdam

oude hortus utrechtLange Nieuwstraat 106, 3512 PN Utrecht

hortus botanicus harenKerklaan 34, 9751 NN Haren

Fonds Monnier Goudzwaard

19

20

◆