ORIJENTALIZIRAJUĆI PERIOD 750/725-550 p.n.e

Geometrijski period je u nauci bio dugo zapostavljen i dugo nije ni postojao kao definisana istraživačka tema, velikim delom zbog odnosa arheologa prema pisanim izvorima i prema autoritetu istoričara i istoričara umetnosti. Tek su interesovanja koja su se 60ih godina XX veka probudila kod nekih arheologa, dovela do toga da se uvidi da su se tokom geometrijskog perioda dešavale svakakve dinamične i važne stvari i da možemo tražiti iz mnogo razloga, zapravo korene grčkog polisa. Najpre, važna stvar koja definiše ovaj period jeste uverenje arheologa da je tokom geometrijskog perioda teritorija Grčke bila poprilično zatvorena u svoju kapsulu i da komunikacija sa drugim oblastima Mediterana i sveta nije bila baš naročito živahna. Grčka je poprililčno autistična u tom periodu i da se neke stvari koje se dinamično dešavaju, dešavaju više na lokalnom nivou. To se naravno ponovo može tumačiti definicijom da je to neko doba vrlo ozbiljno socijalno preispitivanje, da s jedne strane imamo palate s jednom strukturom ekonomskom, političkom, socijalnom i s druge strane jedan potpuno drugačiji način koji ćemo imati na završetku ovog perioda, a to je polis. Dakle, postoji vrlo drastična razlika u načinu na koji su se ljudi organizovali u zajednice pre i posle ovog perioda.

Neposredno nakon geometrijskog dolazi do orijentalizirajućeg perioda (VIII-VII vek p.n.e) čija su glavna odlika snažni uticaji sa istoka, koju su u umetnosti Grčke uočili istoričari umetnosti. Keramička industrija kao i u prethodnoj fazi, kada je geometrijski način slikanja na keramičkim posudama opredelio ceo jedan period. Na tim keramičkim posudama pojavljuje se pre svega ponovo figuralna dekoracija, čega nije bilo sve do samog kraja geometrijskog stila kada se u naznakama pojavila u dipilonskom stilu. Dakle, to više nisu samo apstraktni motivi, šare već se pojavljuju prepoznatljive figure, a potom i figure ljudi. Postavlja se pitanje zašto ljudi u jednom periodu žele, a u nekom drugom periodu ne žele da crtaju prepoznatljive figure. Pitanje je da li to možemo objasniti samo činjenicom da su Grci tokom nekoliko vekova bili loši crtači pa su crtali samo šare ili možda o tome možemo razmišljati na drugi način. Čini se kao da se ne radi o nesposobnim crtačima već o nekoj potrebi da se na određen način predstavi svet koji su ljudi osećali. Kroz istoriju ljudskog doba postoji mnogo takvih situacija u kojima se u određenoj zajednici ne praktikuje predstavljanje ljudske figure. Postoje razne kulture koje iz određenih razloga ne predstavljaju ljudsku, životinjsku figuru i generalno se uopšte likovno ne izražavaju na figuralni način nego na neke druge načine (npr. Islam). Dakle, mi možemo samo da pretpostavimo tj. da nagađamo koji su to razlozi tokom geom. stila postojali i nadahnjivali ljude da se izražavaju pomoću apstraktnih geometrizovanih motiva i to po nekom ozbiljnom načinjenom likovnom sistemu (znamo koji je to repertoar, postoje određene radionice, stilovi, motivi). Uvodjenje novih motiva bi trebalo da nam bude signal da se nešto u načinu mišljenja ovih ljudi značajno promenilo. Dakle, neki drugačiji pogled na svet ili drugačije shvatanja o tome šta je lepo, prijatno, šta se uopšte sme, a šta se ne sme crtati i niz drugih pravila su dovela do toga da su se novi motivi pojavili pre svega na grčkim vazama, a potom i na drugim predmetima. Sasvim je sigurno da se među tim motivima mnogo pojavljuju neki koji su sasvim sigurno poznati od ranije i poreklom su iz istočnjačkih

kultura. Taj orijentalni izvor ideja je ono što je doprinelo da se jedan period grčke kulture naziva orijentalizirajući period. Orijentalizirajući period treba da podrazumeva jedno arheološko pitanje po kojem je taj veoliki preokret u Grčkoj nastupio u nekakvoj tesnoj i važnoj vezi sa Orijentom. Da je to otvaranje grčke kulture iz onog prethodnog autističnog geometrijskog perioda zapravo najvažnije i to donosi mnogo toga novog u Grčku. Uticaji sa istoka su otvorili nove potencijale grčke kulture.

Kako kulture utiču jedna na drugu?

Difuzionizam je vrsta učenja tj. koncept, način tumečanje po kojem se neka dominantna kultura širi iz jedne tačke, preplavljuje susedne kulture koje bivaju zapljusnute tim uticajima i one te uticaje prihvataju (kako jedan arheolog kaže da je prenošenje kulture kao zarazna bolest, kao boginje i da se ostale kulture zaraze time). S druge strane, difuzionizam ima svoje ozbiljne probleme, pa recimo i u ovom slučaju, ne odgovara na pitanje zašto je baš u tom trenutku Grčka postala podložna, a Orijent dovoljno snažan da te boginje pređu i nastane orijentalizirajući period. Mi moramo zapravo uvek biti svesni da neki kulturni model koji postoji u svojoj dominantnoj kulturi sa druge strane mora da naiđe na nekakav razlog prihvatanja tj. da i u kulturi koja prima moraju da budu obezbeđeni neki uslovi da bi se određen uticaj primio.Primer:Koliko u ovoj prostoriji ima farmerki, koliko čizama kaubojki, a koliko kaubojskih šešira. Farmerki ima mnogo, kaubojskih čizama osrednje, a šešira nema. Zašto nosite farmerke, a ne nosite šešir ili ne nosite kožne navlake preko farmerki? Zato što vam s jedne strane kožne navlake ne trebaju, jer ne jurite krave već samo nosite farmerke iz nekog drugog razloga, kao što se ni šeširi ne koriste iz nekog drugog razloga. Ipak, sve to (farmerke, čizme, šeširi) potiče sa istog čoveka, ali smo mi preuzeli ono što nam odgovara, ono što je našlo primenu u nekom dugom kulturnom kontekstu. Tako će uvek biti primer da se kulturni uticaji neće baš samo prelivati i da će ta neka kultura upijati i raditi ono što joj nalaže ta neka mehanička sila, već će na oba kraja tog odnosa morati da postoje nekakvi razlozi i uslovi koji će dovesti do toga da se taj transfer obavlja (u ovom slučaju Grčka i Orijent). Taj transfer veoma retko, skoro nikad ne teče samo u jednom pravcu nego se nekakva razmena, neki prolaz informacija dešava u oba pravca. Mi ćemo uvek biti skloniji da primetimo ono što pripada jednoj kulturi koja će biti ili ekonomski, politički, kulturno stabilnija i previdećemo onaj drugi tok. Ono što je važna tema u arheologiji poslednjih godina jeste upravo to da ustanovimo šta se zapravo desilo u ovom periodu što je dovelo do toga da su uticaji sa Orijenta (koje vidimo na keramici) u jednom trenutku postali privlačni za grčku kulturu, zašto su baš tad Grci počeli da prihvataju nešto što im je bilo na dohvat ruke i vekovima unazad, a nije ih zanimalo. Jedna od važnih tačaka u ovoj priči jeste veliki, veoma važan i dinamičan proces koji se u ovoj oblasti dešava, a koji se naziva kolonizacija tj. arhajska kolonizacija.Deo obale Mediterane, negde ređe negde gušće, ali na svim obalama Mediterana (Mala Azija, obale Crnog mora, severna Afrika, južna Italija itd) pojavljuju se početkom VII veka p.n.e lokaliteti u kojima se može ustanoviti velika količina grčkih predmeta. Pojavljuju se grčka naselja, grčko stanovništvo se raseljava iz matične oblasti. Postavlja se pitanje zašto odjednom ovi stanovnici počinju da se sele i da prihvataju neke druge uticaje.

Tumačenje kolonizacije je jedno ozbiljno pitanje u arheologiji. Za početak je jako bitno da vidimo kojim mi podacima raspolažemo. Mi kao arheolozi raspolažemo predmetima, raspolažemo činjenicom da se na tim mestima u jednom trenutku pojavljuje ono čega ranije nije bilo-velika količina grčkih proizvoda. Pojavljuje se materijalna kultura koja nam govori da su vrlo verovatno sa njom zajedno bili prisutni i ljudi koji su je pravili i koristili tj. da ona nije samo posledica trgovine. S druge strane, postoje pisani izvori koji govore veoma detaljno o tome kako su nastajala ta tzv. nova naselja koja se na grčkom zovu apoikija-daleko od kuće (lat. colonia). Te apoikije opisuju grčki izvori kao što su Herodot i Tukidid. Herodotovi izvori su najstariji i detaljniji, u njima on beleži gde su osnovane, kakva su znamenja pratili, koji su se sve rituali odvijali. Dakle, on nam vrlo detaljno i vrlo značajno opisuje ovaj događaj i smešta ga u kraj VIII i početak VII veka p.n.e. Medjutim, Herodot je živeo u V veku p.n.e., a sve ovo se dešavalo krajem VIII i u VII veku p.n.e. Tu postoju razlika od nekih 200-300 godina i pitanje je koliko je on pouzdan izvor.

Zašto su Grci krenuli u kolonizaciju? Jedan od razloga za to jeste traganje za novim ležištima ruda i metala, odnosno ekonomski aspekt je bio veoma važan. Zatim, pored rude, pominje se još i nedostatak žita, drvne gradje. Dakle, prirodni nedostaci grčkog tla doveli su do potrage za svim ovim i mnogim drugim resursima, na nekim drugim prostorima.Drugi razlog je takodje ekonomske prirode i govori o tome da su Grci u ovom periodu počeli da se bave trgovinom i da im je bilo potrebno da obezbede nova tržišta. Na taj način su grčke kolonije bile zamišljane kao trgovačke stanice i da su osnivana naselja upravo sa namerom da se približe tržištima i da se sa tih mesta obavlja nekakva razmena.Treći mogući razlog predstavljaju nesuglasice, odnosno politička previranja u grčkim polisima, koja su dovela do toga da su čitave društvene grupe postajale nepoželjne u matičnom polisu i da su iz tog razloga transportovane u neku udaljenu provinciju.Medjutim, nijedan od ovih razloga sam po sebi nije dovoljan. Ono što je zanimljivo je da u tim novim naseljima, pored obimnog grčkog materijala, postoji i arheološki dokumentovan materijal koji se može vezati za razne druge populacije. Recimo za Feničane, koji su u isto ovo vreme dosta aktivni na Mediteranu, kao i za razne druge lokalne populacije. U svim grčkim kolonijama koje su pripisane odredjenim maticama, bilo bi za očekivati da se pojavljuje materijal koji je karakterističan za tu maticu. Medjutim, nije tako. Pored materijala matice, pojavljivaće se i drugi materijali koji su karakteristični za neke druge oblasti. Dakle, pojavljuju se lokalne varijante orijentalizirajuće keramike (delska, meloska, rodoska).Feničani imaju veoma važnu ulogu u celoj toj priči, i ono što je važno, a vezano je za Grke, jeste to da su Grci preuzeli znake feničkog alfabeta i prilagodili ih za zapisivanje sopstvenog jezika.Činjenica da se Grci naseljavaju, menjaju materijalne ostatke, činjenica da se pokazuje jedan novi instrument komunikacije medju ljudima, zapravo nas upućuje da je socijalni red stvari u ovom trenutku u Grčkoj dosegao jednu fazu kada se jedan novi i drugačiji poredak relativno ustoličio. Taj novi i drugačiji poredak je polis koji predstavlja jednu novu socio-političku jedinicu. Ono što je interesantno je da polisi u tom trenutku još uvek ne izgledaju kao pravi polisi, u arhitektonskom smislu, u odnosu na kasniji period. Nema ulica, nema

ničega što će se kasnije prepoznavati kao gradsko jezgro grčkog polisa. Polis će pre biti način socijalnog organizovanja ljudi, način donošenja odluka, način shvatanja gde su granice teritorije, gde su granice zajednice. Jedna od stvari koja se potom desila je da su po granicama odredjenih teritorija osnovana nova kultna mesta. Ona su zapravo podignuta na mestima koja se vežu za mikenski period, upravo zbog toga što su oni doživljavali mikenski period kao deo svoje prošlosti i želeli su da predstave kontinuitet svog postojanja na toj zemlji. Mikenska herojska prošlost inkorporirana je u tu novu zajednicu (grčki mitovi).Ono što je takodje interesantno je činjenica da se na velikom broju lokaliteta, tih grčkih kolonija po celom Mediteranu, nalazi najstariji arheološki sloj sa mikenskim nalazima. U nekim mitovima, Grci su kolonizaciju doživeli kao vraćanje na neka mesta na kojima su ranije već bili, a ne kao osvajanje novih teritorija.Prva urbanizacija dogodila se u naseljima van Grčke. Na teritoriji Grčke u ovom periodu, možemo da vidimo sve ono što će kasnije postati repertoar klasične Grčke u njenom najsvetlijem obliku. Izmedju ostalog, figuralna umetnost, pismo, polis, kamena arhitektura, kamena skulptura.

POLIS

Polis u političkom smislu podrazumeva da je to zajednica punopravnih i jednakih muških građana. Najmarkantniji ilustrator polisa jeste skupština u kojoj učestvuju svi odrasli punoletni muškarci koji imaju građansko pravo sa istim dužnostima i istim obavezama i u tom smislu se kaže da je polis zajednica punopravnih i jednakih. U socijalnom smislu polis podrazumeva, pored tih punopravnih i jednakih muškaraca, žene, decu i robove. Svi su oni članovi polisa, ali kao političke jedinice njegovi članovi su samo muškarci. Da bi neko bio punopravan i jednak član polisa, odnosno građanin, on mora da upravlja oikosom-kuća tj. domaćinstvo u okviru koga žive deca, žene i robovi. Takva zajednica počinje da se formira tokom geometrijskog perioda i tragove nastanka polisa možemo pratiti od geometrijskog perioda pa na dalje. Ova definicija polisa je neka opšta definicija, naravno postoji niz izuzetaka i varijanti te osnovne političke jedinice, te tako imamo demokratiju, oligarhiju, tiraniju itd. U urbanom smislu polis je poslednja faza razvoja nekih društvenih institucija odnosno mnogo pre nailazimo na tragove udruživanja i organizovanja po nekim drugim principima-jednaka imanja, podela zemlje itd.. Neki autori smatraju da su tokom kolonizacije, uglavnom Grci na istoku, na Crnom moru bili suočeni sa manjkom prostora te da je upravo u tim kolonijama došlo do urbanizacije usled potrebe da se na malom prostoru što bolje organizuje zajednica. Dakle, polis podrazumeva mnogo štošta pre nego urbanu strukturu-akropolj, hramove itd. Naravno u klasičnom smislu polis je podrazumevao tu urbanu strukturu ali to nije presudna karakteristika. Hoplitska falanga se javlja tokom arhajskog perioda, a začetke možemo nazirati još u geometrijskom periodu jedan je od ključnih indikatora razvitka grčkog polisa. Kao što je polis zajednica punopravnih i jednakih, hoplitska falanga je vojna formacija u kojoj nastupaju podjednako naoružani i opremljeni vojnici te ni na tom mestu nema izdvajanja ni nekog rangiranja i zapravo smatra se da su razvoj hoplitske falange s jedne strane i pojava polisa s druge strane pojave koje korespondiraju i jedna drugu podupiru.

ARHAJSKI PERIOD 700-480 p.n.e

Orijentalizirijaći stil koji se pojavljuje u VIII veku p.n.e je ustvari uvertira u arhajski period. Desio u okolnostima grčke kolonizacije Mediterana i taj uticaj oličen u pojavi tzv. orijentalizirajućeg stila će u naredna dva veka-VII i VI veku biti izražen znatno više i upečatljivije (kao i niz drugih uticaja koji su stizali sa istoka). Arhajski period obuhvata period VII i VI veka p.n.e kad u Grčkoj počinju da dominiraju ti razni drugi orijentalni uticaji. Pored orijentalizirajućeg stila tokom arhajskog perioda pojavila se monumentalna kamena skulptura i kamena sakralna arhitektura u VII veku i novac. U arhajskom periodu pismo počinje da se koristi u raznim formama (književnim, pravnim, administrativnim, literarnim itd.) i to će ključno promeniti grčku kulturu. Socijalne promene oličene u pojavi polisa u arhajskom periodu, praćenom nizom promena u materijalnoj kulturi, odraziće se i na promene u arhitekturi tokom istog ovog perioda. U tom smislu najvažnija promena koja se desila je složenost prostora oko 700 god.Tokom mračnog doba grčke poštovanje božanstava ili bilo kakvih duhovnih sila najverovatnije je bilo u okviru stambenih kuća odnosno pretpostavlja se da je u okviru same kuće postojalo mesto, najverovatnije oltar koji je služio i imao neku sakralnu funkciju (moguće da je tako bilo i u kritsko-mikenskom periodu jer nema tragova izdvojenih hramova ili mesta na kojima se poštuju božanstva). Sa pojavom polisa došlo je do izdvajanja i centralizacije religijskih institucija. Mesto kulta kao zajedničko dobro razdvaja se pojedinačnih, privatnih kuća i dobija specijalni status. Pararelno sa peridom urbanizacije uspostavljen je koncept da je mesto na kojem se gradi hram božanstva-Akropolj, počinju podizati glavni hramovi i zaštitnici celokupnog polisa. Zapravo, taj Akropolj odnosno ta uzvišena tačka je takođe nešto izdvojeno od nekog svakodnevnog života polisa i njegovih građana. Arheološke tragove polisa možemo pratiti još krajem geometrijskog doba. Istovremeno su se upravo krajem ovog perioda pojavili prvi izdvojeni oltari na otvorenom gde su prinošene žrtve božanstvima. Negde oko polovine VIII veka, u orijentalizirajućem periodu, tim oltarima počinju da se dograđuju manje građevine koje su namenje za kultnu statuu božanstva ili su to pak građevine namenjene za posredne darove bogovima koji će se u arhajskom periodu nazivati idolima. Ti najraniji tragovi u VIII veku za koje se pretpostavlja da su najraniji hramovi su zapravo poput grobnice u Lefkandiju samo znatno manjih dimenzija-jednostavne pravougaone građ. sa apsidalnim završetkom. Bez obzira na ove pomenute početke s kraja geom. perioda, smatra se da se kamena sakralna arhitektura u Grčkoj pojavila u VII veku.

GRČKI HRAMOVI

Osnove grčkih hramova tokom arhajskog i kasnije tokom klasičnog perioda mogu da variraju prema veličini i prema nekim regionalnim stilskim okolnostima ali osnovne crte svih grčkih hramova su toliko slične da je moguće govoriti o jednoj uopštenoj, tipičnoj osnovi grčkog hrama. Jezgro tj. osnovna jedinica svih grčkih hramova je naos (cela) i pronaos (trem) koji obično ima dva stuba. Ova dva elementa čine osnovu i suštinu grčkog hrama i pojedini hramovi su zapravo imali samo ta dva elementa i to je tzv. minimalistička osnova grčkog hrama. Nešto složeniji hramovi su oni kod kojih je dodat i zadnji trem (opistodom). U većini hramova ovu središnju jedinicu je okruživao niz stubova kolonada (peristil)-peristeralna osnova grčkog hrama. Postoji pravilnost u broju i rasporedu ovih stubova ukoliko hram ima kolonadu. Na kraćim stranama grčki hramovi mogu da imaju po 6 ili po 8 stubova. Broj stubova na bočnim stranama se određuje na osnovu broja stubova na tim kraćim stranama po formuli 2n+1, pa je pravilo da se na bočnim stranama nalazi 13 ili 17 stubova (negde postoji odstupanja). Dakle, u pogledu osnove grčkog hrama nema mnogo odstupanja odnosno postoje pravilnosti koje se poštuju.Različite tipove hramova mi razlikujemo pre svega po njihovoj vertikalnoj projekciji, te razlikujemo dorski, jonski i korintski red. Vertikalna projekcija podrazumeva standardizovane elemente hramova u smislu broja, vrsta i njihovog rasporeda. Suštinska razlika između tih hramova je oblik stuba. Ovi redovi su dobili naziv po etničkom sastavu stanovništva u oblastima gde su se ovi redovi prvobitno pojavili. Arhitektonski red znači da su elementi od kojih će se sastojati recimo dorski stil isti kako u pogledu broja i vrste elemenata tako i u pogledu njihovog medjusobnog rasporeda. Kad se kaže arhitektonski red misli se na tri ključna elementa-osnova hrama, stub, krovni venac. Svaki od ovih redova se sastoji od ova tri elementa koji se međusobno razlikuju na određen način.

Korintski stil je zapravo jedna varijanta jonskog stila i on dominira tokom helenističkog perioda.

Osnova i dorskog i jonskog hrama počiva na jednoj stepeničastoj strukturi od kojih se poslednja ploča naziva stilobat i na njoj počiva sam hram.

Dorski stub nema osnovu nego direktno počiva na stilobatu i dorski stub je kanelovan i svaka takva vrsta ornamenta podrazumeva te tanke i jednake brazde. Dorski stub se završava kapitelom koji se sastoji od ehinusa i abakusa. Krovni venac odnosno sve ono što se nalazi iznad stuba najpre započinje arhitravnom gredom koja počiva na kapitelu, i nakon te grede nastavlja se sledeća greda izdeljena na niz triglifa i metopa. Triglifi su pravougaona kanelovana polja, a metope kvadratna polja na kojima je predstavljena skulptura. Iznad toga ide poslednji krovni venac koji se na prednjoj i na zadnjoj strani hrama prelama u obliku trougla i gradi timpanon tj. zabat u kome takođe stoji reljefna skulptura. Vrlo često na uglovima zabata su postavljene skulpture tj. akroteriji.

Jonski red ima istu stepenastu strukturu kao dorski s tim što ima sopstvenu profilisanu bazu na koju se nastavlja kanelovan stub. Kapitel jonskog stuba takođe ima ehinus i abakus, međutim za razliku od dorskog između ehinusa i abakusa je umetnuta voluta koja premašuje površinu samog stuba. Iznad toga idu tri manje arhitravne grede i potom greda čijom celom dužinom umetnut friz, takođe vrsta reljefne skulpture (na mestu gde su kod dorskog triglifi i metope kod jonskog je friz). Poslednji krovni venac je isti. Akroteriji se takođe nalaze i kod jonskih hramova na uglovima zabata.

Jedna od važnih razlika između ovih redova je u tome što je tipična skulptura za dorski hram triglifi i metope, a za jonski friz. U slučaju dorskog hrama metope prate jedan narativni niz odnosno obično su prikazana recimo dela koja se vezuju za Heraklove junačke podvige tako da svaka metopa ilustruje jednu te istu temu na različite načine. Kod friza imamo istu kontinuiranu predstavu ali bez fizičkih predmeta.

Moguće je razlikovati tri graditeljske tradicije koje su učestvovale u nastanku grčkog hrama. Naime, središnja jedinica grčkog hrama-cela i pronaos smatra se da vodi poreklo od mikenskih palata-megarona, centralne prostorije oko koje su se ređale ostale prosotorije i za koju se smatra da je služila i kao sakralno mesto. Dakle, možemo reći da je središnja jedinica grčkog hrama zapravo megaron koja ima jednu dugovekovnu tradiciju u Grčkoj. Najzad, prošireni kapitel kod dorskog stuba sa ehinusom i abakusom podseca na minojske i mikenske stubove s tim što se dorski stubovi sužavaju gore, a minojski i mikenski na dole.

ARHAJSKA SKULPTURA

Nakon orijentalizirajućih keramičkih stilova koji se pojavljuju tokom arhajskog perioda u kontekstu kolonizacije, pojava monumentalne kamene skulpture u Grčkoj bila je takođe direktna posledica uticaja sa istoka usled Velike grčke kolonizacije. Pre pojave ove monumentalne i kolosalne kamene plastike u Grčkoj su se izrađivale samo statuete odnosno sitne keramičke figurine. To su bile figurine ljudi i životinja i pretpostavlja se da su bili posmrtni darovi, namenjeni hramovima tj. svetilištima. Iako je uticaj istočnih tradicija u ovom periodu, pre svega egipatske u pogledu skulpture nesumnjiv i očigledan isto tako ima indicija da su se u Grčkoj pre početka upotrebe kamena izrađivale drvene skulpture koje se nazivaju ksoanon. U Grčkoj je postojala tradicija izgradnje skulptura u drvetu što se zna pre svega na osnovu nekih pisanih izvora i pojave ove reči ksoanon, a zapravo materijalne ostatke koji bi posvedočili o tome ne postoje, jer drvo ne može da se očuva. Prve statuete izrezbarene su zabeležene na ostrvu Kritu negde na kraju VIII veka Dakle, pored svih ostalih pojava karakterističnih za arhajski period i u ovom slučaju izvesne tragove možemo uočiti još krajem geometrijskog perioda. Sledeća faza odnosno pojava kamene plastike sa nekim vrlo upadljivim orijentalnim elementima je dedalski stil u VII veku (geometrijski stilizovane figure, frontalna orijentacija, trouglasto lice uokvireno kosom).

Što se tiče skulptura u arhajskom periodu razlikujemo tri osnovna tipa:

1.slobodno stojeće skulpture-kurosi i kore2.reljefne skulpture tj. arhitektonski ukrasi -metope, frizovi, zabati3.nadgrobni reljefni spomenici

1. Tipične arhajske kamene skulpture nazivaju se kurosi (muškarac) i kore (žena). Izrađuju se od kraja VII veka do početka V veka p.n.e. Vrlo često su služile kao nadgrobni spomenici postavljeni iznad grobova pokojnika ili su u nekim svetilištima služili kao personifikacija božanstava. Na ovim skulpturama evidentni su egipatski uticaji i u stavu

i u detaljima. Kod kurosa su ti uticaji: naglašena frontalnost, leva noga koja je iskoračena, ruke spuštene pored tela, klaft, arhajski osmeh

2. Za razliku od slobodno stojećih skulptura, u reljefu su rađene znatno kompleksnije i komplikovanije skulpturalne predstave i ove reljefne skulpture su prevashodno bile arhitektonski ukrasi.

a) Na dorskim građevinama reljefna skulptura je najviše izražena na metopama koje prate uvek jedan narativni niz i izgledaju isto. Naime, postoji pravilnost po kojoj se metope postavljaju u odnosu pre svega na stub i od toga se ne odstupa (triglif, metopa, triglif).

b) Na jonskim stubovima je umesto triglifa i metopa jedna druga vrsta reljefne skulpture-friz (kontinuirana predstava, preuzeta iz mitologije, nalazi se iznad prve arhitravne grede). Dobar primer friza je sa riznice koju su stanovnici ostrva Sifnos izgradili i ostavili u Delfima oko 530. godine (sev friz-?; zap-predstava Parisova; ist-skupština na Olimpu sa jedne strane, s druge Dvoboj heroja; jug-otmica Leukipidovih ćerki).

c) U zabatima, kao treća vrsta reljefne skulpture, se takođe nalaze predstave mitoloških scena i na njima se može najbolje uočiti izraziti razvoj reljefne skulpture. Naime, na najstarijim hramovima npr. zabat Artemidinog hrama na Krfu, centralna figura-gorgona nije u kompoziciji sa ostalim manjim figurama koje su predstavljene na zabatu. U kasno arhajskom periodu te figure su bolje komponovane i realnije predstavljene.

3. Na samom početku arhajskog perioda podižu se spomenici u obliku stele odnosno pravougaone kamene ploče na kojima mogu biti izrezbareni motivi kao što su portret pokojnika, stilizovana i ne tako realna predstava. Na tim spomenicima često su vidljivi istočnjački uticaji i tradicije ne samo u pogledu znanja, nego i u pogledu nekih simboličnih sadržaja (motiv sfinge), kasnije se ti uticaji gube.

Na osnovu vaza i keramike uspostavljena je cela hronologija klasične grčke arheologije. Nizom dogadjaja koji su se desili krajem VIII veka došlo je do pojave novog stila u dekoraciji keramike, a to je orijentalizirajući stil, koji se javio na početku arhajskog perioda i kontinuirano se razvijao tokom celog arhajskog perioda naročito u VII veku p.n.e. Ovaj stil, odnosno keramika izradjena tokom orijent. stila, ima svoje brojne varijante, odnosno podvarijante, te su podeljene u više vrsta shodno lokalnim specifičnostima.

Kada govorimo o orijent. stilu u okviru njega postoje brojne tipološki različite varijante kao što su:

protoatička rodosko-miletskadelsko-melskafikeluraklazomenskaceretanska

lakonskahalkidska

Za potrebe hronologije klasične arheologije pored svih gore malopre pomenutih vrsta, korintska keramika je najvažnija zato što se korintski proizvodi, na kojima nalazimo elemente orijentalizirajućeg stila u vezi sa vrstom dekorisane keramika, nalaze na gotovo svim lokalitetima širom Grčke i Mediterana tokom VII veka. Kada govorimo o hronologiji i stilu i kada kažemo orijentalizirajući stil tu se prevashodno misli na korintsku keramiku, te je korintska keramike podeljenja u dve faze:

-protokorintski (725-625) polja podeljena u frizove i gde se na boji pecenja oslikavaju razni orijentalni motivi.

-korintski stil=protoatička (625-550) gde se na celoj posudi oslikavaju motivi, oni su gušći i rustičniji.

Razlog za široku distribuciju korintske keramike tokom arhajskog perioda leži u činjenici da je Korint bio jedan od najistaknutijih kolonijalnih centara i da je uspostavio je brojne kontakte sa istokom, tokom tog perioda kolonizacije. Bio je trgovački polis i ponajviše je trgovao aromatičnim uljima koja su bila spakovana u aribalose. Ta aromatična ulja je distribuisao širom Mediterana, pa te ostatke trgovačkih aktivnosti ne nalazimo samo u Korintu već i na drugim lokalitetima te nam upravo zbog toga ostaci korintske keramike predstavljaju značajnu alatku za uspostavljanja hronoloških odnosa na drugim teritorijama, naročito kada se ti proizvodi nadju u kontekstu sa nekim drugim vrstama materijala koji su isto tako hronološki osetljivi. Pored Korinta postojali su i drugi brojni centri u kojima se proizvodila keramika, odnosno s obzirom da je svaki taj centar proizvodio svoju specifičnu keramiku, te regionalne varijante jako su izražene u orijentalizirajućem stilu, te mi kažemo orijent. stil misleći na specifičnu činjenicu da se na grčkim keramičkim proizvodima javljaju orijentalni motivi. S obzirom na količinu i distribuciju korintskih proizvoda širom Mediterana stilsko-hronološki razvoj orijentalizirajućeg stila gledamo pre svega na korintskim proizvodima. Orijentalizirajući stil je podeljen na protokorintski i korintski stil. Taj prestižan žnačaj korintske keramike trajao je tokom VII veka i prve polovine VI.

Polovinom VI veka Atina je zbog geopolitičkih razloga postala vodeći polis u distribuciji nekih drugih proizvoda na Mediteranu,pre svega maslinovog ulja i vina, tako da je njena keramika odnosno keramička proizvodnja tipična u crno-figuralnom stilu, te je njena keramika najvažnija u sagledavanju razvoja orijentalizirajućeg stila u drugom delu arhajskog perioda. Nakon polovine VI veka korintski keramičari nakon što su suverno vladali tržištem,skoro dva veka, povukli su se pred arhajskom keramikom..Protoatička keramika VII vek je početak crno-figuralnog stila i istovremana je sa korintskim stilom, i kasnije sredinom VI veka kada korintska proizvodnja opada, iz protoatičke faze razvija se crno-figuralni stil, pa ta keramika postaje glavna za izradu hronoloških okvira drugog dela arhajskog perioda.

Omiljeni oblik ranog atičkog crno-figuralnog stila jesu velike amfore koje su služile za pogrebne rituale. Tipičan primer je Nesos amfora gde je na vratu predstavljena borba izmedju Herakla i Kentaura, a na trbuhu Gorgona. Ova amfora i dalje ima izrazite specifične orijentalne elemente kao što su rozete i izlomljene linije, ali ono što je čini ovu amforu važnom i što je svrstava u grupu onih na kojima se beleži začetak tipičnog crno-figuralnog stila, gde predstave figura počinju da dominiraju nad detaljima. Pored orijentalnih motiva kao što je Gorgona, počinju se pojavljivati likovi iz grčke mitologije, dobro poznate grčkoj publici i predstave na posudama proto-atičkog i kasnije crno-figuralnog stila imaju nešto izraženiji narativni karakter u odnosu na sve druge vrste orijentalne keramike. Sledeći primer, takodje karakterističan za protoatičku fazu crno-figuralnog stila jeste ova Eleusis amfora na čijem je vratu prikazan Odisej kako oslepljuje Kiklopa, dok se na ramenu nalazi friz životinja što je tipičan orijentalni element i na trbuhu ponovo predstava Gorgone.

CRNO-FIGURALNI STIL na originalnoj površini posude koja nije bojena, prethodno nacrtana slika se ispunjava crnim firnisom, a ostali detalji su doslikavani crvenom i belom bojom, a nakon toga konture su izrezivane i davan je konačan oblik tim figurama.Tehnika ovog crtanja crnih figura na posudama za vreme crno-figuralnog stila prvobitno je počela da se razvija u korintskim radionicama,ali tek u atičkim radionicama ta tehnika je usavršena. Ovi proizvodi su tokom istorije descipline smatrane umetničkim delima, ali takvo stanovište je napušteno.

ATIČKI

Počinje krajem arhajskog perioda i dalje se proteže u klasično doba. Početkom VI veka pojavljuje se ime prvog poznatog atinskog slikara Sofilosa. U ovo vreme po prvi put se javljaju imena zanatlija koji su izradjivali ove posude, na osnovu čega je cela jedna generacija KI arheologa (Bizli) izvršila atribuciju i odredila pojedine anonimne nalaze na osnovu stila i škole u kojoj su izrađivane. Sofilos je najarhaičniji atinski slikar koji i dalje u velikoj meri koristi frizove sa životinjama, što je tipičan orijentalni element. Njegovo ime pronadjeno je na tri fragmenta. Najbolje očuvani komad je jedan dinos za koji se predpostavlja da je votivni dar zbog konteksta u kom se nalazio na Akropolju. Na posudi je prikazana svadba Peleja i Teide, kao i povorka bogova, boginje koračaju i pored su bogova s tim što su one prikazani sa druge strane posude. Bogovi su u kočijama u povorci (povorka životinja-tipičan orijentalizirajući element).

Prvi primer klasičnog crno-figuralnog stila je Fransoa vaza. Ova vaza je jedna od najpoznatijih te vrste materijala sa početka VI veka. Otkrivena još u XIX veku, pa su je smatrali umetničkim delom. Kao lončar potpisan je Ergotima, a kao slikar Klitije. Ovo je monumentalan krater čije su sve površine bogato oslikane, polja su podeljena u šest

frizova i drške su oslikane, te je ovo jedan od prvih takvih primeraka. Na centralnom frizu predstavljena je svadba Peleja i Teide, Ahilovih roditelja. Na ostalim frizovima predstave su takođe mitološke i one se u najvećoj meri odnose na mitove koji su u vezi sa Ahilom. Prikazi lova na Kalidonskog vepra. Motivi vezani za Tezeja i Arijadnu. Drugi friz sa jedne strane prikazane posmrtne igre u čast Petrolkove smrti, a na drugoj strani je borba Lapida sa Kentaurima Hefestov povratak na Olimp. Borba Ahila i nekog od Prijamovih sinova. Ovi frizovi su jedni od prvih koje su Grci očitavali.Takodje imamo i krilatu Artemidu i Ajanta koji nosi Ahilov leš, što je oslikano na drškama. Sredinom VI veka u atičkim radionicama je radilo tri najznačajnija slikara crno-figuralnog stila Amazis, Egzekija Lidos.

Amazis se potpisuje i kao slikar i kao lončar. Kod Amazisovog slikanja scene (prikazi) su slobodni, izvučeni iz metopa za razliku od Fransoa vaze gde su prikazi ograničavani u metope. Omiljeni motivi njegovih prikaza jesu mitovi o Dionisu.

Egzekija, koji se takodje poput Amazisa potpisje i kao lončar i kao slikar, i vrhunac njegovog slikarstva je čuvena Vatikanska amfora, na kojoj je sa jedne strane je prikaz Ahila i Ajanta kako igraju neku društvenu igru pred bitku za Troju, a sa druge strane je prikaz na kom Tindarej i Leda, prate Kastora u rat. Na jednoj drugoj Egzekijinoj amfori je Ajant, odnosno prikaz Ajantovog samoubistva Sledeći primer je Minhenska kupa, kod koje je na unutrašnjoj dekoraciji prikazan Dionis okružen vinovon lozom i delfinima. S obzirom na hronološku odrednicu ovog komada on se smatra dokazom uvodjenja Dionizija kao kulta i praznika u Atinu, što je u vezi sa vladavinom Pizistratida. U ovom periodu nastala je jedna posebna vrsta slikanih vaza karakterističnog oblika, a to je kupa sa dubljim recipijentom koja je na nozi. Majstori, odnosno izradjivači ovih kupa nazivaju se ’malim majsorima’. Dakle ceo jedan tip posuda nazvan je kupama malih majstora, gde se misli na kupe izradjene u crnofiguralnom stilu. Na jednom prikazu, površina je izdeljena na dve zone, i nekad nema nikakvih vizuelnih prikaza ,osim što su ispisane zdravice.Kod slikanih vaza na kojima nije bilo potpisa slikara, odnosno čiji se autor nije znao, ime se davalo po mestu nalaza ili po mestu njihovog savremenog depozita, ili čak po nekom tipičnom motivu koji se pojavljuje na prikazima (slikar Ahila, zato što je na odredjenom setu vaza Ahil predstavljen na specifičan način).

PARTENON

Partenon je hram posvećen grčkoj boginji Atini-Partenos, zaštitnici grada Atine, izgrađen u V veku p. n. e. na Akropolju. To je najznačajnija sačuvana građevina klasičnog stila, koja se smatra vrhuncem razvoja dorskog stila. Partenon je izgrađen umesto starijeg hrama posvećenog Atini, poznatog pod nazivom Pre-Partenon ili Stariji Partenon koji je uništen u invaziji Persijanaca iz 480. godine p. n. e. Kao i većina grčkih hramova, Partenon je korišćen kao trezor, a jedno vreme je bio trezor Delskog saveza.Sredinom V veka Perikle je pokrenuo ambiciozni građevinski projekat za vreme kog su podignute najvaznije gradjevine na Akropolju-Partenon, Propileja, Erehtejon i hram

Atine Nike. Izgradnju Partenona nadgledao je vajar Fidija zadužen i za skulpturalnu dekoraciju. Arhitekte su bili Iktin i Kalikrat.Stilobat, osnova koja je nosila stubove bila je neznatno zaobljena u obliku parabole okrenute na gore što je primarno omogućavalo oticanje kišnice. Iz tog razloga moglo bi se pomisliti da su stubovi pomereni ka spolja, ali, u stvarnosti, oni su lako nagnuti ka unutrašnjosti, a kako su svi iste visine, zakrivljenost spoljašnje ivice stilobata se prenosi na arhitrav i krov zdanja. Partenon, dorski hram sa jonskim karakteristikama i portikom koji je imao jedan red od osam stubova, čuvao je u sebi hrizelefantinsku statuu Atine Partenos što znači da su njeni otkriveni delovi tela rađeni slonovačom, a odeća i nakit rađeni u pozlatu. Bila je delo Fidije. Dekoracije u kamenu su, u originalu, bile obojene.

Metope

Devedeset dve metope na Partenonu su bile isklesane u dubokom reljefu. Metope sa istočne strane Partenona, iznad glavnog ulaza, prikazuju Gigantomahiju, mitske bitke između bogova sa Olimpa i Giganata. Metope na zapadnoj strani posvećene su Amazonomahiji, mitskoj borbi Atinjana protv Amazonki. Metope na južnoj strani — sa izuzetkom u neku ruku problematičnih metopa 13–20, koje danas ne postoje — prikazuju Tesalsku Kentauromahiju, bitku Lapita, uz pomoć Tezeja, protiv Kentaura. Metope sa severne strane Partenona su loše

Friz

Najupadljivija karakteristika arhitekture i dekoracije hrama je jonski friz koji se proteže nad spoljašnjim zidovima naosa. Uradjen je u plitkom reljefu, a na njemu je prikazana idealizovana verzija panatinske povorke od Kerameikosa do Akropolja. U ovoj godišnjoj svečanosti koja je svake četvrte godine imala poseban oblik, Atinjani i stranci su, učestvujući, odavali počast boginji Atini nudeći žrtve i nove peplose. Timpanoni

Rekonstrukcija istočnog timpanona, prikaz Atininog rodjenja. Rekonstrukcija zapadnog timpanona.Takmičenje Atine i Posejdona u čast da postanu zaštitnici grada Atine.

Planska prospekcija

Partnenon je prema planskoj prospekciji heksagonalni peripter - najomiljeniji tip hrama, broj stubova na dužoj strani je jednak dvostrukom broju stubova na frontalnom delu. Spada u pravougaone peristilne hramove.

Stubovi –spoljašnji,kao dorski stil, unutrašnji je jonski.

Hramovi, skulpture, vaze

DORSKI HRAMOVI

HEFESTOV HRAM

Hram Hefesta je takodje poznat i kao Hephaisteion ili Theseion.Građevina koja se danas smatra najbolje očuvanim grčkim hramom. Sagrađen je u dorskom stilu i smeštena je na severozapadnom delu atinske Agore. Planska prospekcija-heksastil. Posvecen je bogu Hefestu koji je bog kovač, zaštitnik zanatlija, kipara, metalurga i vatre. Za ovaj hram tj. u okviru ovog hrama zabeleženo je prisustvo kovačkih radionica.

ZEVSOV HRAM NA OLIMPIJI

Ovaj hram je gradjen u V veku. Uništen je zemljotresom u VI veku n.e. Kada je Teodosije I zabranio Olimpijske igre, naredjeno je i da se hram zatvori. Na hramu je radio lokalni arhitekta Libon. U pitanju je tipičan dorski heksastilni hram. Imao je trem ili pronaos na kome je bilo troje bronzanih vrata. Centralno krilo cele ili naosa je bilo podeljeno na četiri odeljka. U trećem se nalazila hrizelefantinska statua Zevsa koju je izradio Fidija, i koja se ubrajala u Sedam svetskih čuda. Ovaj Zevs iz Olimpije je u desnoj ruci imao figuru Nike, a u levoj skiptar.Hram je radjen od lokalnog krečnjaka, a potom je bio prekriven štukom. Pod je bio prekriven mozaicima, plafon je bio od drveta, a krov i skulptoralne dekoracije od mermera. Gornji deo arhitrava je bio crven, a metope plave. Na zabatima je bio veliki broj skulptura. Na istočnom timpanonu je prikazan mit o osnivanju Olimpijskih igara, a na zapadnom kentauromahija. Na metopama je prikazano 12 Heraklovih podviga.

JONSKI HRAM

HRAM ATINE NIKE

Nalazi se sa desne strane Propileja, posvećen boginji Atini Nike. Poznat i kao hram ’Pobednice bez krila’ (predstavili su je bez krila da ne bi mogla da odleti od Atinjana). Izgradjen u V veku, u čast pobede Grka nad Persijancima. Kalikrat je bio arhitekta.Na samom frizu koji ide oko celog hrama prikazana je bitka na Plateji i pobeda Grka. Prvi hram na Akropolju u jonskom stilu. Svetilište još u mikensko doba. Planska prospekcija-amfiprostilos-stubovi na kraćim stranama hrama.

DORSKI; JONSKI; KORINTSKI

HRAM ATINE ALEJA u TEGEJI

Sagrađen u IV veku p.ne. Arhitekta je Skopas (njegova prva "peloponeska" stvaralačka faza). Dorski (hexastilni peripter), jonski i korintski stil ujedinjeni.

PROROCISTE U DELFIMA

Delfi je arheološko nalazište i savremeni grad u Grčkoj. U antička vremena bio je prebivalište Delfske Sibile, proročice posveće bogu Apolonu. Delfi su poštovani širom grčkog sveta kao mesto kamena, centra sveta. U unutrašnjosti ili srcu hrama delfskog Apolona goreo je večni plamen. Posle bitke kod Plateje, grčki gradovi su ugasili svoje vatre i doneli su novu vatru iz srca Grčke, Delfa. U pričama o osnivanju nekih grčkih kolonija, osnivači su prvo posvećivani u Delfiju

ATINA PARTENOS

Atina Partenos se nalazila na Partenonu, obučena u bogati peplos, sa šlemom i egidom. Figuru boginje Nike ima u ispruženoj desnici, dok levom drži koplje i štit, ispod koje je sklupčana zmija. Ovo je hrizelefantinska statua ,što znači da su njeni otkriveni delovi tela rađeni slonovačom, a odeća i nakit rađeni u pozlati. Bila je delo Fidije.

ZEVSOVA STATUA

Statua Zevsa u Olimpiji je jedno od sedam svetskih čuda, posvećena je bogu Zevsu - vrhovnom bogu starih Grka u čiju čast su se održavale Olimpijske igre, a nalazila se na prostoru same Olimpije po kojoj su igre i dobile naziv. U vreme Olimpijskih igara prestajali su ratovi, a atlete iz Male Azije, Sirije, Egipta i Sicilije su dolazili da proslave Olimpijadu i obožavaju svog boga nad bogovima - Zevsa. Statua se nalazila u samom gradu Olimpiji, na zapadnoj obali današnje Grčke, oko 150 km zapadno od Atine. Fidija je izgradnju statue započeo oko 440. godine p. n. e. Osnova statue bila je 6,5 m široka i 1 m visoka. Visina same statue je bila 13 m - kao današnja četvorospratnica. Statua je bila toliko visoka, da su posetioci više opisivali tron, nego Zevsa i njegovu skulpturu. Podnožje trona bilo je ukrašeno rezbarijama sfinge i figurama Pobede sa krilima, skulpturama grčkih bogova Apola, Artemide i Niobine dece, kao i mitskih bića. Na Zevsovoj glavi nalazio se venac od maslinovog šiblja. U njegovoj levoj ruci nalazio se skiptar sa orlom na vrhu, a njegova odeća je bila ukrašena rezbarijama životinja i ljiljana.

AFRODITA KNIDSKA

Afrodita, 330.g. p. n. e., mermer, najslavnija statua, simbol savršenstva, prvi prikaz potpuno nage boginje. Afroditu je Praksitel napravio za grad Knid. Prema Pliniju, kralj Nikomedes je nudio gradu da im oprosti čitav njihov dug, koji je bio ogroman, za tu skulpturu, ali građani su odbili da je prodaju.

BERLINSKI SLIKAR I SLIKAR AHILA

Slikari Ahila su radili u V veku pne, pod pseudonimom nekog starog pokrovitelja grcke, slikara posudja izvanrednog kvaliteta (grncarija drevne grcke), čija plemenita figura Ahila je crvena figura na amforama 450-445 pne. U Vatikanskom muzeju je inspirisala Dzon Bizlija da da ime anonimnom crtacu ime slikar Ahila. Vatikanska amfora je na ovaj nacin izvanredan komad ahilskog slikara. Slikar sudeci po njegovom stilu, je bio student ranog poznatog Berlinskog slikara čija radionica je simulirana oko 460 pne. Njegovih ruku delo prepoznaje se na vise od tri hiljade vaza, radjenim u tri tehnike: crne figure,crvene figure i bela dna (podloga).U svojim ranim vazama ahilski slikar je favorizovao izolovanje figure naspram crne pozadine cesto sa temama gonjenja. Njegova jednostavna, simetrična, dvo figuralna kompozicija jeste obeležje i jedan je od razloga zasto je on smatran najklasičnijim od svih važnih slikara klasičnog perioda sredine V veka. Ahilski slikar je poznat takodje po svojoj beloj pozadini lekitoi ili ulje flaskas za venčanja i sahrane, izradjen 450-420 pne, izmedju njih donekle od najbolje atičke slikarske grnčarije. Njegov rad nosi veliku raznolikost kalos natpisima. Skoro desetina prepoznatljivih slikara manjeg znacaja proslo je kroz ahilsku slikarsku radionicu. Predstave (oko 400 predstava): Ahilej na antičkoj amfori, Ahilej se kocka sa Ajantom, Ahilej previja ranjenog Patrokla, Ahilej vuče Hektorov leš, Ahilej ubija kraljicu Pentesileju.

DORIFOROS

Doriforos ili kopljonoša-prirodan i opušten stav ljudskog tela-kontrapost (protivteža). Delo je Polikleta koga odlikuje proporcija: idealne proporcije, muskulatura, razvijeno telo

DISKOBOLOS

Diskobolos je uzoran primer "odlučujućeg trenutka", tj. kratkog zastoja između snažnog zamaha koji ruku s diskom dovodi u najviši položaj i pokreta kojim će ga naglo ispustiti i baciti u daljinu. Miron je uspeo zgusnuti niz kretnji u jedinstvenu pozu koja je najkarakterističnija u složenoj radnji bacanja diska.

CRVENOFIGURALNI STIL