huquqshunoslik - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/huquqshunoslik...

0 ‘ZBEK IST0N RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

JAVODBEK YOQUBOV ERGASH HAYITBOYEV

HUQUQSHUNOSLIKD A R S L I K

Oliy va о 'rta maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan noyuridik - bakalavriat ta ’lim yo ‘nalishi talabalari uchun darslik sifatida

tavsiya etilgan

Toshkent «Yangi asr avlodi»

2006

www.ziyouz.com kutubxonasi

Darslik eng asosiy huquqiy bilimlarini о ‘zlashtirilishi uchun noyuridik ta ’lim yo'nalishidagi talabalar uchun mo'ljallangan bo'lib, и o'zida 9 ta mavzuni mujassam qilgan va bu mavzular jamiyatimiz fuqarolarining huquqiy ongini oshirishda eng asosiy rolni o'у nay di.

Darslik davlat ta ’lim standartlari, o'quv reja va ushbu fan bo'yicha namunaviy dasturga muvofiq ishlangan.

Taqrizchilar:R.J.RO‘ZIYEV,

O 'zR FA Falsafa va huquq instituti direktori, yuridik fanlari dotsenti

E.EGAMBERDIYEV,O 'zM U Huquqshunoslik

fakulteti dotsenti. yuridik fanlari nomzodi

M as’ul muharrir: B.B.SAMARXO‘JAYEV,

yuridik fanlari doktori

ISBN 5-633-01844-3© Javodbek Yoqubov, Ergash Hayitboyev. «Huquqshunoslik». «Yangi asr avlodi». 2006-yil


KIRISH

Insoniyat qadim zamonlardan buyon davlat va huquq masalalariga k a tta q iziq ish bilan m unosabatda bo 'lib keladi. D avlat hokim iyati hamda huquqiy hayot hodisalari ham m a zamonlarda alohida dolzarblik kasb etib kelganligi barchaga ayon. Bu voqeliklar m ustaqil O 'zbekiston Respublikasi uchun ham nihoyatda muhim ahamiyatga ega.

B iz yaqin о ‘tm ishimizda sinfiv hukm ronlikning quroli sifatida davlat haqidagi m arkscha g 'oyan i shior qilib olib, bu nazariyani dogmaga, davlat va huquqni esa sinfiy kurash, sinfiy raqiblarni yengish vositasiga aylantirgan edik. M ustaq illik ta fakkurin ing m ahsuli sifatida bu borada ham yangiclia nazariy qarashlar qaror topdi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A .Karimov talqinida davlat va huquq yangicha tavsifga ega bo 'Idi. «Demokratiya sharoitida, — deb ta ’kidlaydi yurtboshimiz, — davlat ijtimoiy qarama-qarshiliklarni zo 'rlik va bostirishyo 'li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta ’biri bilan aytganda, m urosai madora bilan b a rta ra f etish vositasiga aylanadi.

H uquqn ing o 'z ig a esa ijtim o iy h a m jih a tlik va ke lishuvga asoslangan ijtim o iy tartib -in tizom ga erishish, erkin lik , adolat- parvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifa tida yonda- sh ila d i» '.

D em okratik huquqiy davlatni barpo qilish, rivojlantirish, adolatli fuqarolik jam iyatin i shakllantirish, fuqarolarning huquqiy ongi va m a d a n iya tin i o 's tir ish , K o n s titu ts iy a va qonun ustuvo rlig in i ta ’minlovchi huquqiy tizim to ‘g 'risida asosiy tasavvurea ega bo ‘lishi lozim.

Shunday ekan, asosiy maqsadimiz bo ‘Imish demokratik huquqiy davlatni barpo etish va rivojlantirishdayoshlarga huquqiy-demokratik davlat tizim i va mohiyatini chuqurroq o'rganish, qonunlarni bilish, ularga rioya etishni ta ’m inlashda huquqiy m aktab asosiy о ‘rinni

1 K a r im o v I .A . « V a ta n s a jd a g o h k a b i m u q a d d a s d ir» . 3 - to m . — Т .: « 0 ‘zbek is ton» , 1996, 20-b.

3


egallaydi. Bu borada prezid en tim iz I. A .K arim ov aytganlaridek «Qonunlar ijrosini ta 'minlash, mamlakatda qabul qilingan va amalda bo ‘Igan me ’yoriy hujjatlarni hayotga joriy qilishda davlat hokimiyat organlari fao liya tin i ustidan jam oatch ilik nazoratini kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Biz «Adolat-qonun ustuvorligida» degan hayotiy tamoyilga qat ’iy amal qilib yashashimiz zarur»2.

Barcha o liy о ‘quv yu rtla rid a huquqshunoslik fa n i о ‘rganib kelinadi. U boshqa fa n la r orasida yaqqol nu fuzli mavqega ega. M a zk u r fa n о ‘zin in g m e to d o lo g ik va n a za riy asos s ifa tid a g i xususiyatlari bilan, butun yurisprudensiya sohasini о ‘ziga qamrab olganligi bilan ajralib turadi.

B ugungi о ‘zbek ja m iy a ti о 'zi uchun huquqiy davlat, inson huquqlari va shaxs erkinligi, dem okratik fuqarolik jam iyati, siyosiy h u r fik r li l ik (p ly u r a l iz m ) , h o k im iy a tla r taqsim lan ish i, qonun ustuvorligi, m ustaq il sud h o k im iya ti ka b i fu n d a m en ta l tushunchalarni qayta k a sh f etmoqda. Tan olish lozimki, jam iya t ijtim oiy- siyosiy va ma ’naviy hayotini zamonaviy ma rifiy tamoyillar asosida isloh etishda davlat va huquq benihoya ka tta rol о ‘ynaydi. Shu bois davlat tuzilishi, dem okratik siyosiy luzilishning m avjud bo'lishi, huquqiy m unosabatlar oqilona tizim in ing ta sh k il e tilish i ко ‘p j ih a td a n m a m la k a tim iz d a g i d a v la t-h u q u q iy in s ti tu tla r n in g fa o liya tiga bog jiqdir.

M ustaqillik yillari mobaynida yurtim izda dem okratik huquqiy davlat va bozor iqtisodiy otini qaror toptirish yo ‘lida huquqiy jihatdan ко ‘pgina ishlar qilindi. R espublikada davlat idoralarining, shu jumladan, huquqiy muassasalarning izchil tizimi shakllantirilmoqda. D e m o k ra tik in s titu tla rn i h a yo tim izg a olib k iru vch i va bozor m unosabatlarin i m a ’r ifiv shaklda jo r iy etishga im kon beruvchi qonunlar m ajm ui yaratilm oqda. H ozirg i vaqtda yangi iq tisodiy munosabatlarni shakllantiruvchi, dem okratik siyosiy tizim tarkibiy tu z ilm a la r in i ham da fu q a ro lik ja m iy a ti b o 'g 'in la r in i vujudga keltiruvchi, inson huquqlari kafolatlari tizimini qaror toptiruvchi, bir so ‘z bilan aytganda, butun ijtim oiy-siyosiy hayotim izning huquqiy negizini barpo etadigan 300 dan ziyod qonun hujjatlari qabul qilindi. A yniqsa , О 'zb ek is to n R esp u b lika si K o n stitu ts iya s in in g qabul qilinganligi о ‘tgan mustaqil rivojlanish davrimizdagi qonun chiqarish faoliyatining gultoji bo 'Idi. Konstitutsiya yosh davlatimiz chinakam

I.A .K arim o v n in g Ikk inch i chaq iriq O liy M ajlis 9-sessiyasidagi m a ’ruzasidan

4


mustaqilligining buyuk ramzi, yangi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlar dunyoga kelishining m ustahkam poydevori bo 'lib x izm a t qilmoqda.

M a zk u r d a rs lik n i y a ra tish d a m u a llifla r ja m o a s i n a fa q a t m usta q illik y illa rida to 'p langan dav la t-huquq iy ta jribam izga , konstitutsiyaviy tamoyillar va nazariy bilimlarga, balki umuminsoniy hamda m illiy m a ’naviy qadriyatlarga, hozirgi zam onda dunyoda mavjud davlatchilik va huquqshunoslik konsepsiyalariga, shuningdek xalqimizning asrlar osha shakllanib kelayotgan boy huquqiy merosiga ham izchil tavandi.

Darslik noyuridik oliy о 'quv yurt lari talabalari va huquq asoslarini о 'rganayotganlar uchun mo jjallab yozilgan bo ‘lib, shu bilan birga boshqa soha mutaxassislari ham keng foydalanishlari mumkin.

В. B. Samarxo jayev, yuridik fanlari doktori


I MA VZU

DAVLAT VA HUQUQ ASOSLARI

l-§. Davlat tushunchasi va mohiyati

Davlat tushunchasining nima ekanligini va uning mohiyatini tushunib yetish uchun avva lam bor jam iyat, fuqarolik jam iyati tushunchalarini bilib olish kerak bo'ladi. Demak, jamiyat nima? Bu k ish ila r m ajm uasi b o 'l ib , u la r m u ay y an ehtiyoj va m u ay y an manfaatlariga ko 'ra birlashishi natijasida vujudga keluvchi ijtimoiy m unosabatlar mahsulidir. «Jamiyat insonsiz bo'lishi mumkin emas. Insoniyat jam iyatn ing tuzilishida va uning rivojida asosiy rolni o 'y nayd i. Jam iya t in son la rn ing b ir-b irlari bilan ja m o a b o 'l ib yashashga tabiiy ehtiyojlari asosida paydo b o 'lg a n » 3. Jam iyat birlashishga moyil bo 'lgan guruhlar, sinflar, qatlamlardan iborat. Oila, urug', qabila va millat kabi davlat jamiyatning eng muhim tarkibiy elementidir. U jam iya tda asosan, siyosiy funksiyalarni bajaradi. Jamiyat va davlat tushunchalari falsafiy kategoriya bo'lib, u la r as lo b ir n a r s a em as . « J a m iy a t» tu s h u n c h a s i « d a v la t» tushunchasiga qaraganda kengroqdir.

Jamiyatning yana bir ko'rinishi mavjud bo'lib, biz uni fuqarolik jam iyati deb ataymiz. Fuqaro lik jam iyati — yuksak darajadagi huquqiy m adaniyatga ega bo 'lgan fuqaro la rdan iborat bo 'lgan jamiyatdir. Fuqarolik jamiyati nafaqat davlatning kuchi bilan, balki un ing a ’zo la r i b o ' lm is h f u q a ro la rn in g o 'z la r i o rq a l i saq lab turiladigan va q a t ’iy tartib qa ro r topgan jamiyatdir. Fuqaro lik jamiyatiga davlatning kuchli t a ’siri talab etilmaydi. Davlat bunday jamiyatning nazoratida bo'lishi kerak, chunki davlat — fuqarolik jamiyatining «yollanma xizmatkori»4.

D a v la t , h u q u q va j a m i y a t m u a y y a n a l o q a d o r l i k d a d i r . «Jamiyat» — nisbatan keng tushuncha. Davlat uning ichida mavjud bo 'lad i. D avla t huquqn i keltirib chiqarad i, am m o huquq ham davlatni shakllantiradi va yo 'naltiradi. Jam iyat davlat va huquq

1 M ualliflar jam oasi. D avlat va h uquq nazariyasi. D arslik . T D Y U I, 2000, 49-b.4 Saidov A ., T adjixanov U „ O dilqoriyev H. D avlat va huquq asoslari. D arslik. —

Т.: «S harq» , 2002, 8-b.

6


t a ’sirida u yoki bu tom onga o 'zgarad i . H u q u q ham m a uchun majburiy b o i ib , davlat uchun ham, jam iyat a ’zolari uchun ham muhimdir.

Davlatdagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar qanchalik mukammal b o isa , jamiyat va davlatning funksiyalari (vazifalari) shunchalik aniq ajralib turadi. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat uyg‘un munosabatga ega. Jamiyat o 'zining ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga oid ko 'p lab muammolarni davlatning yordamisiz (va aralashuvisiz) hal qiladi. Huquqiy davlat jamiyatning o'zi eplaydigan masalalarda fuqarolik jamiyati (va uning ayrim a ’zolarijga vasiylik qilishi shart emas. Fuqarolik jamiyati o ‘zini-o‘zi boshqaradi va huquqiy davlat siyosatiga, undagi huquqiy tizimga hal qiluvchi t a ’sir o 'tkaza oladi.

«Demokratik jamiyat — bu, eng avvalo, fuqarolik jamiyatidir. Chinakam demokratiyaning oliy mazmuni — shaxslararo, millatlararo, davlat va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni uyg‘unlashtirishdan iborat. Bunda inson va jamiyat, jamiyat va davlat hokimiyati tinch- totuv yashaydi»5.

«Davlat» tushunchasiga t o ‘xtaladigan b o ls a k , jam iyat rivoji natijasida ommaviy hukm ron guruhlar paydo b o l a boshlagan. Bu ommaviy hukm ron guruhlar o'zlarining hukmronligi asosini tashkil etuvchi omillarni himoya qilish m aqsadida turli xil harakatlarni amalga oshirganlar. Jum ladan , su n ’iy tarzda iqtisodiy (mulkiy) qaramlik vujudga keltirilgan, tartibga soluvchi m e’yorlar (g‘oyalar) o 'ylab topilgan yoki tartibga solib turuvchi kuch (hokimiyat) tashkil etilgan.

M u lk , g ‘oya va h o k im iy a t esa o 'z n a v b a t id a j a m iy a tn i boshqaruvchi-rivojlantiruvchi kuchlar deb hisoblanadi.

«Davla t» tushunchasi keng m a ’noli bo 'l ib , uning mohiyati deganda davlatning maqsad va vazifalarini, kimga yoki qaysi sinf m anfaa ti uchun xizmat qilayotganligini, huquqiyligi j iha t idan qanday tamoyillar bilan asoslanganligini tushunish kerak va buni tushunishda uch asosiy nazariy yondashuv mavjud: ijtimoiy, sinfiy va siyosiy-huquqiy.

Birinchi yondashuvga ko 'ra, davlat — umumiy muammolar va ish larni hal etish vositasi, u h u k m d o r la r va xalqn ing o 'z a ro munosabatini tartibga soladi. Ikkinchi yondashuvning mohiyati shundaki, davlat sinflarning paydo bo'lishi bilan yuzaga kelgan va

5 K arim ov I.A. «V atan sajdagoh kabi m uqaddasdir» . T.3. — Т.: «O 'zbekiston», 1996, 362-363-b.

7


sinfiy kurash bir sinfning boshqasini bostirish quroli bo 'lib xizmat q i lad i . U c h in c h i y o n d a s h u v n in g asos i q u y id a g ic h a : d a v la t jamiyatning va davlatning o'zining hayotini tashkil etuvchi huquq manbaidir.

Albatta, uchala yondashuvda ham muayyan asos bor. Yanglishuv bir nazariy qa rash b o sh q a la r id an us tun qo 'y i l ib , m u tlaq lash - tirilganda boshlanadi.

Davlatning mohiyatini ta ’riflashda Arastu o 'z fikrini quyidagicha bildirgan «Insonning o 'z iga o 'xshagan va ozod kishilar ustidan hukmronligini o 'rnatuvchi hokimiyat»6.

Davlatning mohiyatiga bog'liq bir necha nazariyalar ham mavjud bo 'lib ular quyidagilardir:

1. Elita nazariyasi. Bu nazariyaga k o ‘ra xalq ommasi davlatni boshqara olmaydi va buni hukm ron sinf — elita sinf amalga oshirishi kerak deb hisoblanadi.

2. T e x n o k r a tik n a za riya . Bu n a z a r iy a g a k o ' r a d a v la tn i mutaxassis-boshqaruvchilar, menejerlar idora etishlari lozim deb hisoblanadi.

3. P lyuralistik dem okratiya nazariyasi. Bu nazariyaga k o 'r a davlatni boshqarishda barcha fuqarolar ishtirok etishi kerakligi va b o s h q a r u v d a h a r q a n d a y o d a m , h a r b i r b i r l a s h m a d a v la t hokim iyatida o 'z «ulushiga» ega bo 'lad i, davlatni boshqarishda ishtirok etadi deyiladi.

4. Umumiy farovonlik davlati nazariyasi. Bunga k o 'r a davlat b a rc h a s in f la rd an u s tu n tu r a r ekan , u b a rc h a fu q a ro la rn in g farovonligi va tinch-totuv hayot kechirishligini t a ’minlaydi.

5. Huquqiy davlat nazariyasi. Bu nazariya tarafdorlari davlatning butun faoliyati huquqiy maqsadlarda, huquq asosida va huquqiy vositalar ila amalga oshirilishi kerak, deb ta ’kidlaydilar.

6. Konvergensiya nazariyasi. Bu nazariya davlatning istiqboldagi rivojini bashorat qiluvchi nazariya hisoblanib, unga k o 'ra davlatlar bir-birlaridan yaxshi taraflarni o ‘rganadilar va oxiri ham m a davlatlar bir xil ko 'rinishda bo 'lib qoladi.

7. Tarixiy m aterialistik nazariya. Bu nazariya asosida tarixiy materializm va sinfiy kurash g'oyalari yotib, unga ko 'ra davlatning iqtisodiy hukm ron sinfiga davlatning quroli deb qaraladi.

D arhaqiqat bu har bir nazariyaning o'ziga yarasha afzallik yoki to 'g 'r i taraflari, shuningdek, keraksiz va n o to 'g 'r i taraflari mavjud.

6 Аристотель. Политика. II том (С.А.Жебелева таржимаси).


Shu bilan b irga d av la tn ing m oh iya ti h aq idag i zam onav iy qarashlar mavjud bo'lib, ular quyidagilardir:

1. Ijtimoiy qarama-qarshiliklami bartaraf etish (o'zaro yon bosish, murosa qilish va hk.) vositasi.

2. Um umdemokratik institutlarni (inson huquqlari, oshkoralik, demokratiya, plyuralizm va b.) t a ’minlash.

3. Tashqi faoliyat (mudofaa, bosqinchilikdan himoyalanish, hududiy yaxlitlikni t a ’minlash).

Davlat — suverenitetga, boshqaruvning ham da fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo'lgan, shuningdek, huquq normalari (qoidalari)ni yaratishga qodir bo'lgan ommaviy hokimiyatning siyosiy-hududiy tashkiloti.

Davlat — butun m amlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo 'lgan , barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va suverenitetga ega bo'lgan yagona siyosiy tashkilot.

Davlat — jam iyat siyosiy tizimining odamlar, guruh, sinf va tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyatini va o 'zaro munosabatini tashkil etuvchi, yo'naltiruvchi va nazorat qiluvchi asosiy institut.

Davlat — hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali o 'z siyosatini amalga oshiradi.

2-§. Davlatning kelib chiqishi va unga doir nazariyalar

D avla tn in g vu judga kelishini odd iyg ina qilib quyidag icha tu sh u n ish m u m k in . D av la tn i v u judga kelishi uch u n ijtimoiy tabaqalashuv vujudga kelgan. Ijtimoiy tabaqalashuv esa turli xil sinflarni vujudga keltirgan, y a ’ni hukm ron va qaram sinflarni. D astlabki, q a ram sinflarning vujudga kelishi uchun faqatg ina moddiy ehtiyoj sabab bo 'lgan xolos. Y a ’ni, bir guruh odam lar (hukm ron sinf) turli xil yo 'llar bilan ortiqcha mulk evaziga boyiy boshlaganlar va shu mulki orqali boshqa bir guruh odam lar (qaram sinf)ni boshqara olganlar. Endi bu ijtimoiy tabaqalashuv qanday sodir bo 'lgan? Buning sabablari turli xil bo 'lib , bir necha nazariya asosida tushuntirilgan. Shu o 'r in d a savol tug'iladi: qaysi nazariya to 'g 'r iroq? A garda tarixga nazar tashlasak turli xil davlatlarning vujudga kelishidagi tabaqalashuv turli xil omillar asosida sodir bo 'lgan.

D av la tn in g kelib chiqishi to 'g 'r i s id a g i m asa la k o 'p asrla r d a v o m id a k o 'p la b m u ta fa k k i r fay lasuf la r , h u q u q sh u n o s la r ,

9www.ziyouz.com kutubxonasi

tarixchilarni o'ylantirib kelgan. Davlat va huquqning kelib chiqishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Shulardan ayrimlarini ko 'rib chiqamiz.

1. Iloliiу (teologik) nazariya. Bu nazariya asoschilari vakillari davlatning xudo tom onidan yaratilganligini uqtiradilar, «butun hokimiyat xudoniki» degan qoidani ilgari suradilar. Bu nazariya qadimda paydo bo'lgan va o 'r ta asrlarda keng tarqalgan. Ushbu nazariya teokratik, ya’ni davlat boshlig'i ayni paylda uning diniy rahnamosi bo'ladigan davlat qaror topgan davrdagi jarayonlarni aks ettiradi. Sharq davlatlarining «Podshoh xudoning yerdagi soyasi» degan fikri ham buni ifodalaydi.

2. Patriarxal nazariya tarafdorlari davlat kattalashib ketgan o iladan bevosita kelib ch iqqan . m onarx hokim iyati esa go 'yo oilaning barcha a ’zolariga rahbarlik qiladigan o tadan meros bo'lib o 'tgan deb hisoblaydilar. Ushbu nazariya Yunonistonda (qadimgi G re ts iyada) paydo b o 'lg an A flo tun (P laton) va A ras tu (Aris- totel)lar o ‘z asarlarida asoslab berganlar. Aflotun o'zining mashhur «Davlat» asarida oiladan o 's ib chiqqan yuksak adolatli davlatni tasvirlaydi.

Adolat g'oyasining o 'zidan kelib chiqsak deydi Aflotun, adolatli odam hech nimasi bilan adolatli davlatdan farq qilmaydi. Inson ruhining uch asosi (aql, jaholat va nafs)ga maslahat, muhofazaga asos langan ta d b irk o r dav la tga muvofiq keladi. Keyingilariga hukmdorlar, askarlar va ishlab chiqaruvchilar (hunarm andlar va dehqonlar)ning uch tabaqasi to 'g 'r i keladi .

Bu g 'oya XVII asrda ingliz olimi Filmerning «Patriarx» asarida r iv o j la n t i r i lg a n . M u a l l i f In j i lga a s o s la n ib , O d a m A to n in g hokimiyatni xudodan olib. o'zining katta o 'g 'li, patriarxga, u esa o 'z in in g avlodlari b o 'lg a n q iro llarga berganligini isbotlashga uringan.

3. Shartnoma nazariya. Gollandiyada ushbu nazariyani Grosiy va Spinoza, Angliyada — Lokk va G obbs, F ransiyada Russo. Rossiyada A. N. Radishchev rivojlantirgan. Ularning fikricha, hokimiyat xalqqa tegishli bo'lib. xalq uni monarxga bergan. Normal hayot kechirish uchun odam lar davlat tuzish to 'g 'r is ida o 'za ro shartnoma tuzadilar, ixtiyoriy su r ’atda unga o 'z huquqlarining bir qismini topshiradilar. Keyinchalik ularning m a ’lum bir shaxsga bo'ysunishlari haqida ikkilamchi shartnoma tuziladi. Agar monarx

Islom ov Z. D avlat va huquq: um um nazariy m asalalari (davlat nazariyasi). — Т.: «A dolat» . 2000, 74-b.

1 0


hokim iyatn i su iis te’mol qilsa, xalq q o 'z g 'o lo n k o 'ta r ish g a va monarxni taxtdan ag‘darishga haqli bo'ladi.

Shartnom a nazariyasiga ko 'ra , davlat — ongli ijod mahsuli, odamlar kelishgan ahd natijasi. Davlat — o 'zaro kelishuv asosida va ongli ta rzda b ir lashgan k ishilar tashkilo ti b o 'l ib , ana shu shartnoma asosida ular o'zlarining erkinliklari va hokimiyatining bir qismini davlatga beradilar.

4. Zo'ravonlik nazariyasi (Gumplovich, Kautskiy, Dyuring)ga ko 'ra, zo'ravonlik asosida bir qabila ikkinchi qabilani bosib oladi va natijada bosib olingan qabila bosib olgan qabilaga i toa tkor hisoblanadi. Bosib olgan qabila esa hokimiyatini mustahkamlash uchun davlatni tuzadi.

5. Irrigutsiyu nazariyasiga ko 'ra , davlatlarning kelib chiqishi, ularning ilk shakllari Sharqda ulkan irrigatsiya (suv) inshootlarini qurish va ulardan foydalanish bilan bog'liq. Ushbu nazariya nemis olimi Vittfogelning «Sharq istibdodi» («Восточный деспотизм») asarida ifodalab berilgan.

6. Sinfiy nazariya namoyandalari (K. Marks, F. Engels, V. I. Lenin) fikricha, davla t iqtisodiy sab ab la r — ijtimoiy m ehnat taqsimoti, qo'shimcha mahsulot va xususiy mulkning paydo bo'lishi, jam iyatning qaram a-qarshi iqtisodiy m anfaatlarga ega sinflarga ajralishi tufayli kelib chiqqan. Ushbu jarayonlarning obyektiv natijasi o 'laroq davlat o 'zining maxsus boshqarish va bostirish vositalari bilan ana shu sinflarning kurashini bostirib turadi. Bunda davlat hukm ron sinf manfaatlarini himoya qiladi. V. I. Lenin davlatni sinflarni kelishtirish organi emas, balki sinfiy hukmronlik organi, bir sinfning boshqa sinfni bostirish quroli, bir sinfning boshqa sinf ustidan hukmronligini ta ’minlash mashinasi. deb hisoblagan.

7. Psixololgik nazariya. Bu nazariya asoschilari davlatning paydo bo'lish sabablarini insonning ruhiy holati, biopsixik instinktlari bilan bog'laydilar. Taniqli rus olimi L.I.Petrajitskiy go 'yo inson ruhiyati (psixikasi)ga «buyuk» shaxslarga tobelik, bo'ysunish ehtiyoji mavjud. degan g'oyani o 'r taga tashlaydi.

N em is p s ix o a n a l i t ig i Z .F re y d esa d a v la tn i ta sh k i l etish zaruriyatini insonning psixikasiga quyidagicha bog'laydi. Alohida hirsiy va biopsixik instinktlar t a ’siri ostida ha rak a t qilayotgan isyonchi o 'g ' i l la r tom onidan boshlig 'i o 'ld irilgan avval mavjud bo'lgan patriarxal o 'rdadan insonning tajovuzkor mayllarini bostirib borish maqsadida davlat paydo bo'lgan.

8. Islom nazariyasi. Bu nazariya islomda fiqh fani doirasida VIII- X asrlarda tarkib topgan. Uni ta ’riflashda klassik musulmon huquqida


hokim iyat m unosabatlarin i tartibga soluvchi Q u r ’on va Sunna qoidalari k o ‘p emasligini nazardan qochirmaslik muhimdir. Bundan tashqari «davlat» atamasining o'zi ular tomonidan qoilanilmaydi. Faqat «imomat» (dastlabki m a’nosi namozga imomlik) va «xalifalik» (vorislik) tushunchalari mavjud. Ular keyinchalik musulmon davlatini ifodalashda q o ‘llana boshlagan.

Davlatning kelib chiqishi haqidagi Islom ta ’limoti asosida eng yirik huquqshunoslardan biri al-Mavardi (974-1058) qarashlari yotadi. U davlatga dinni himoya qilish va dunyoviy ishlarga rahbarlik bo'yicha Payg‘am bar (S.A.V.) vazifalarini bajarishda voris deb qaraydi8.

3-§. Davlatning belgilari va huquqiy davlat

Davlat jamiyatning siyosiy tizimiga kiruvchi boshqa tashkilotlardan bir qa tor o 'ziga xos belgilari bilan farq qiladi. Davlatning belgilari to 'g 'r isidagi masala hamisha huquqshunoslar e ’tiborini tortib kelgan va bu haqda ularning turli talqinlari mavjud.

F.Engels o 'z in ing «Oila, xususiy m ulk va dav la tn ing kelib chiqishi» degan asarida davlatning asosiy belgilari sifatida aholining hududiy bo'linishi, ommaviy hokimiyat ham da soliqlar tizimining tashkil etilishini ko 'rsatib o 'tgandi. G.F.Shershenevich ham shunga o 'xshash uch belgi: «a) odam larning birlashuvi; b) ular ustidan hukmronlik qiluvchi hokimiyat; d) shu hokimiyat t a ’sir doirasidagi hudud...»9ni sanab o'tadi.

Hozirgi vaqtda davlatning umumiy e ’tirof etilgan quyidagi asosiy belgilarini ko 'rsatish mumkin:

- davlat o 'z davlat chegaralari doirasida fuqarolik belgisi bo'yicha birlashgan butun jamiyatning, butun aholining yagona vakili sifatida maydonga chiqadi;

- davlat — suveren hokimiyatning yagona sohibidir;- davlat yuridik kuchga ega bo 'lgan va huquq normalarini aks

ettirgan qonun lar va ularga asoslanib chiqariladigan hujjatlarni qabul qiladi;

- davlat o 'z vazifalari va funksiyalarini bajarish uchun zarur bo 'lgan davlat organlari ham da tegishli moddiy vositalar tizimidan iborat m urakkab mexanizm (mahkama)dir;

s Саидов A.X. Основы мусульманского права. — Т.: Академия МВД. 1994, 52-с.9 Ш ерш енневич Г.Ф . О бщ ая теория права. — §М.: 1995, 172-с.


- davlat — qonuniylik va huquq-tartibot posboni boiishga maxsus d a ’vat etilgan huquqni muhofaza qilish (jazolash) organlari (sud, p roku ra tu ra , militsiya, politsiya va hk.)ga ega bo 'lgan yagona tashkilot;

- faqat davlatgina o ‘z mudofaasi, suvereniteti, hududiy yaxlitligi va xavfsizligini t a ’minlovchi qurolli kuch la r h am da xavfsizlik organlariga ega b o ‘la oladi.

Yuqorida k o ‘rsatib o i i lg an birgalikda olingan davlat belgilarining jam i jam iya t siyosiy tizimida davlatn ing alohida o ‘rni va yetakchi rolini t o i a izohlaydi. Albatta, bunda, har bir tarixiy davrda, turlicha ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda davlatning bu belgilari ham ichki mazmuni, ham tashqi ko'rinishi bilan farq qilishini hisobga olish zarur.

Hozirgi sharoitlarda demokratiya va erkinliklarni, barqarorlik, tinch-totuvlikni, respublika xalqlari hamjihatligi va hamkorligini q a ro r to p t i r i s h d a , i s lo h o t la r va u la rn i am a lg a o sh ir ish d ag i tashabbuskorlikda , m adaniyati yuksak rivoj topgan jam iyatga o'tishda 0 ‘zbekiston davlati yetakchi rol o ‘ynamoqda.

Ushbu maqsadlarni hayotga muvaffaqiyatli tatbiq etish, davlatni m u s ta h k a m la s h vaz ifa la rin i b a ja r ish , O 'z b e k i s to n d a d av la t hokimiyati barcha b o ‘g ‘inlarining samarali ishlashini t a ’minlash bilan chambarchas bogiiq .

Huquqiy davlat — huquqning hukmronligi, qonunning ustunligi, barchaning qonun va mustaqil sud oldida tengligi t a ’minlanadigan, inson h u q u q la r i va erk in lik la r i k a fo la t la n a d ig an , h o k im iya t vakolatlarining boiinishi prinsipi asosida tashkil etilgan demokratik davlat.

Huquqiy davlatning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:1. Huquqning hukmronligi. D avlat hududida b o ig a n barcha

shaxslar— ushbu davlat fuqarolari, xorijliklar, fuqaroligi b o im agan shaxslar, yuridik shaxslar, m ansabdor shaxslar, davlat hokimiyati idoralari huquqqa bo'ysunadilar.

2. K onstitu tsiya va qonunlarning ustunligi. K onstitu ts iya va qonunlar huquqiy normalar tizimida oliy yuridik kuchga egadir. Turli xil dav la t ido ra la r i ch iq a rad igan n o rm a tiv -h u q u q iy h u jja t la r qonunlarga zid boimasligi kerak.

3. Inson huquqlari va erkin lik lariga rioya etilishi, ularning himoya qilinishi va t a ’minlanishi. Inson huquqlari va erkinliklari unga tug ilgan idan tegishli b o i ib , u lar insondan ajralmasdir. Gap, eng avvalo, insonning yashash, erkinlik, daxlsizlik va xavfsizlikka ega b o i i s h h u q u q la r i h a m d a b o s h q a h u q u q va e rk in l ik la r i

13


to ‘g ‘risida borm oqda. Barcha fuqarolar qonun va mustaqil sud oldida tengdirlar.

4. Davlat va fuqaroning о 'zaro mas 'ulivati. Davlat qonunlarda shaxs erkinligining m e ’yorini belgilab q o ‘yar ekan, xuddi shu chegaralarda o ‘zini ham qaror qabul qilishda cheklab qo'yadi.

5. Jam iyat da hokimiyatning qonuniy ligi (legitimligi). Hokimiyat qonuniy deb e ’tirof etilishi uchun u quyidagi talablarga javob berishi shart: dem okratik saylovlar y o i i bilan shakllantirilgan bo iish i; samarali faoliyat yuritib, jam iyatda barqarorlik va q a t ’iy tartibni t a ’minlashi; ham mamlakat ichkarisida, ham xalqaro miqyosda tan olinishi.

6. H okim iyat vakolatlarining bojinishi. Davlat hokimiyati bir q o id a to 'p lanib qolmasligi uchun hokimiyatning uchta tarm og‘ini— qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini ajratib qo'yish kerak. U sh b u hok im iya t ta rm o q la r in in g h a r biri o ‘z vakola ti doirasida amal qiladi.

7. Sudnrng mustaqilligi. Sud davlat hokimiyatining boshqa ikki ta rm o g i kabi mustaqildir. Boshqacha aytganda, sud faoliyatiga hech kimning aralashishiga yo‘l q o ‘yilmaydi.

8. Huquqni m uhofaza qiluvchi idoralarning samarali ishlashi. Agar inson huquqlari va erkinliklari poymol etilsa yoki bunga tahdid mavjud b o is a , huquqni muhofaza qiluvchi idoralar unga yordam berishlari kerak, ushbu huquq va erkinliklarni himoya qilishlari kerak.

9. Huquqiy madaniyatning yuksak darajada ekanligi. Huquqiy madaniyatning eng muhim ko'rsatkichi jamiyatdagi huquqiy ong darajasidir. Huquqiy ong huquqqa munosabat, qonun talablarini ba ja r ish zarurlig in i ang lash dara jasin i ifodalayd igan huquq iy qarashlar yig‘indisi. Huquqiy madaniyat amaldagi qonunlarni bilish, huquqni hurmat qilish va huquqiy qoidalarga rioya etishda namoyon b o iad i .

10. D em okratiyaning rivojlanishi va takom illashuvi. Siyosiy huquqlar va erkinliklar kafolatlanishi, xalq davlat boshqaruvida doimo ishtirok etishi, rivojlangan fuqarolik jamiyati shakllanishi va m a ’lum bir muxolafatning b o iish i zarur.

Huquqiy davlat etatik davlatdan butunlay ajralib turadi. Mazkur tafovut davlat hokimiyatini tashkil qilish va amalga oshirishning barcha taraflari, shuningdek, oldida turgan vazifalarni hal etish shakl va usullari, jamiyat, millat va elatlar, ijtimoiy guruhlar va alohida fu q a r o la r , s iyosiy p a r t iy a la r va j a m o a t b i r la s h m a la r i k ab i tarmoqlarni qam rab oladi. Ulardan eng muhimlariga to ‘xtalamiz.

14


Huquqiy davlatda hokimiyatning butun mexanizmi — har bir organ, mansabdor shaxs — o'z faoliyati davomida huquqiy prinsiplar va qoidalarga layanadi. o 'z faoliyatini ular bilan bog'laydi. Huquqiy normalar nafaqat aholi uchun, balki davlat organlari va mansabdor shaxslar uchun ham majburiy bo'ladi. Ularning huquq chegara- laridan chiqishiga umuman yo'l qo'yilmaydi yoki imkon berilmaydi. A gar e ta lik dav la tda rasmiv o rgan la r va m a n sab d o r shaxslar huquqni o 'z lari uchun ikkinchi darujali va majburiy emas deb tushunsalar. huquqiy davlat sharoitida bunday holat, aksincha, umuman nomaqbul va nojoiz hisoblanadi, shu sababdan u sekin- asta yengib o'tiladi.

Huquqiy davlat normativ qonunlarni qabul qilish va e ’tirof etish bilan cheklanib qolmaydi. U m azkur qonunlar zaruriy ravishda havotga tatbiq etilishi, barcha jismoniy va yuridik shaxslar, davlat va jamoat organlari, korxona. muassasa va tashkilotlar faoliyatini kerakli yo 'nalishga solishga katta ahamiyat beradi. Davlatning h u q u q n i a m a lg a osh ir ish b o ra s id a g i fao liya t i asosiy vazifa hisoblanadi.

Huquqiy davlatda davlat normativ hujjatlarining amal qilishida subordinatsiyaga rioya qilinishiga katta ahamiyat beriladi. Unda huquq manbalari. y a ’ni normativ hujjatlarning qa t 'iy bo 'ysun- dirilgan tizimi shakllanadi. amal qiladi va rivojlanadi. Bu tizimda har bir hujjatning o 'rn i uning yuridik kuchiga bog 'iiq bo'ladi. Mazkur huquqiy manbalar «ehromi»ning cho'qqisi — yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan konstitutsiya hisoblanadi. Hech qanday huquqiy manba konstitutsiya normalari va prinsiplariga zid bo'lishi mumkin emas. Aksincha. davlat organlarining barcha normativ hujjatlari va huquqn ing boshqa m anbalari konsti tu ts iyaga asoslanishi, uni aniqlashtirishi, to'ldirishi va mazmunini rivojlantirishi lozim. Shunga muvofiq ravishda konstitutsiyaviy va oddiy qonunlar tuziladi. yuridik pillapoya (piramida)ning quyi «qavatlari»da davlat rahbarining hujjatlari, hukum at farmonlari va farmoyishlari, vazirliklar va idoralarning buyruqlari va ko'rsatmalari, mahalliy vakillik va ijro etuvchi organlarning hujjatlari, huquqiy odatlar, sud va m a ’muriy pretsedentlar yaratiladi. Kam yuridik kuchga ega bo'lgan hujjatlarga yuqoriroq yuridik kuchga ega hujjatlarga nisbatan ustun ahamiyat berilishi to ta li ta r va av to r i ta r dav la tlarga xos bo 'l ib , huquqiy manbalar subordinatsiyasi va iyerarxiyasini buzadi, shu bois huquqiy davlat uchun zid hisoblanadi.

Huquqiy davlatda. birinchidan, shaxs va ijtimoiy munosabatlar subyektlarin ing haq-huquqlari , huquq va erkinlik larning keng

15


miqyosda qam rab olinganligi, normal hayot faoliyatini t a ’minlash ham da jamiyat oldida turgan vazifalarni hal etish uchun yetarliligi bilan ajralib turadi. Ikkinchidan, huquqlar bilan ajralmas birlikda majburiyatlar tizimining mutanosib va muvofiq tizimini o 'z ichiga oladi. U chinchidan, huquqn i hayotga ta tb iq etish aniq yuridik k a fo la t la r b ilan m u s ta h k a m la n g a n . B unda ijtim oiy m u n o s a b a t la rn in g bir tu rd ag i su byek tla r i o ra s id a tenglikni m u s tah - kamlashga, sinfiy, milliy, u rug ‘-aymoqchilik imtiyozlarini belgilash va bu orqali ulardan biriga imtiyoz berib, ikkinchisini imtiyozlardan m ah ru m etishga yo 'l qo 'y ilm aydi. Subyektlar orasida m azkur tenglikning yo'qligi etatik jam iyatning huquqiy amaliyoti uchun xosdir. Ayni paytda huquqiy davlat shaxs va ijtimoiy m unosabatlar subyektlarin ing haq -huquq la r in i qo 'l lab -quvvatlash , norm ativ j ihatdan mustahkamlash va takomillashtirish haqida g 'am xo 'rl ik qiladi.

Huquqiy davlatda hokimiyatlar bo'linishi prinsipi e ’tirof etiladi va am alga oshiriladi. Shunga muvofiq ravishda yagona davlat hokimiyati doirasida uning uchta mustaqil ta rm oqqa bo'linishi t a ’m in lan ad i . Bular q o n u n ch iq a ru v ch i , ijro e tuvchi va sud hokimiyatlari bo'lib, ular o 'zaro uzviy m unosabatda bo'ladi.

Hokimiyatning bitta ta rm og 'i boshqalarini «bukib olishi» va bo'ysundirishiga yo 'l qo'yilmaydi. M azkur prinsipning ahamiyati shundaki, u hokimiyatning faqat bitta organ yoki m ansabdor shaxs q o ' l i d a to 'p la n is h ig a y o ' l q o 'y m a y d i , n a t i j a d a ichki d a v la t apparatida hokimiyatning teng taqsimlanishini ta ’minlaydi hamda diktatorlik tartibi yuzaga kelishining oldini oladi.

H uquqiy davlatda ichki qonun lar ham da um um e’tirof etgan xalqaro huquq normalari o 'r tasida optimal muvofiqlikni t a ’minlash chora-tadbirlari amalga oshiriladi. Xalqaro huquq normalari hozirgi zam on huquq iy b ilim larin ing yu tuq la r in i m ujassam lash tirad i. M a z k u r y u tu q la r g a u yok i b u d a r a j a d a h u q u q iy d a v la t l a r qonunchiligining ham hissasi bor, zero ularda odatda ichki qonunlar oldida xalqaro shartnomalar (hammasini emas, faqat ratifikatsiya qilinganlari)ning ustunligi belgilanadi va bu shartnomalar bevosita qo 'llanishi aytib o 'tiladi. Shu bilan birga, m azkur m am lakatlar yuridik tizimlarining tashqi dunyodan ajralganligi va cheklanganligi ba r ta ra f etiladi, ya’ni ular jahon hamjamiyatining huquqiy tizimiga qo'shilib boradi, um um e’tirof etgan prinsip va normalarga rioya etib, ularni o 'z normativ hujjatlarida aks ettiradi.

H uquqiy ta r t ibo t (ayniqsa, fuqaro la r huquq va erkinliklari) buzilgan hollarda huquqiy t a ’sir qilish va huquqiy himoya mexanizmi

16


amal qiladi, unda sud birinchi darajali o ‘rin tutadi. Mazkur mexanizm jinoyatn ing oldini olish, buzilgan huquqn i tiklash, yetkazilgan zararn ing qoplanishini t a ’minlash, aybdorlarni jazolash , yangi huquqbuzarlik larning oldini olish, fuqarolar va ijtimoiy m u n o sabatlarning boshqa subyektlariga davlatning barcha farmonlari to i iq bajarilishi lozimligini uqtirish borasidagi vazifalarni kompleks ravishda hal qiladi. A gar h u q u q - ta r t ibo t , fuq a ro la r h u q u q va erkinliklarining har qanday buzilishi tegishli davlat organlari va m a n s a b d o r shaxsla rn ing e ’t ib o r id an ch e tda q o lm a sa h a m d a tartibbuzarlar har gal haqli jazo olsalar, bunday yondashuvning o ‘zi qonunni buzishning samarali umumiy preventiv, ya’ni oldini oluvchi omili b o i ib xizmat qiladi. 0 ‘z navbatida, bu davlatda qonuniylikka rioya etish sharoitiga ta 'sir etadi. Huquqiy davlatning yurisdiksiya, huquq-tartibotni muhofazalash, huquqni himoyalash va preventiv (oldini olish) faoliyati huquqiy talablarga q a t ’iy rioya etishi zarur. Shu sababdan jamiyat hayotining huquqiy faolligi etatik davlatga qaraganda ancha yuqori b o iad i .

Huquqiy davlat uchun fuqarolarning davlat oldida va davlatning fuqarolar oldida o 'zaro m as’ulligi xosdir. Davlat nafaqat har bir odamning tug'ilishidan boshlab unga tegishli b o ig a n ajralmas huquq va erkinliklarni tan oladi, balki ularning hayotga real tatbiq etilishi va tajovuzlardan himoya qilinishini ham kafolatlaydi. Ayni paytda, fuqaro la r o 'z huquq lar idan davlat, boshqa fuqaro lar , ijtimoiy munosabatlarning boshqa subyektlariga zarar yetkazmagan holda foydalanishlari va o 'z lariga yuklatilgan m ajburiyatlarn i q a t ’iy bajarishlari zarur. Boshqacha qilib aytganda, davlatning fuqarolar bilan aloqasi murakkab va k o ‘p qirrali bo iib , ular o 'rtasida muayyan huquqlarning vujudga kelishi hamda muayyan majburiyatlarning bajarilishini taqozo etadi.

Yuqorida keltirilgan omillarning birgalikda amal qilishi jamiyat va davlatda huquqning hukmronligi, um um e’tirof etganligi va ustun mavqega ega boiishiga olib keladi. Bu ijobiy natija hisoblanadi, zero huquq — insoniyat taraqqiyotining buyuk ne’mati, huquqiy tartibga solish, boshqarish va t a ’sir etish borasida to 'p la n g a n ijtimoiy tajribaning asosiy mohiyati, umuminsoniy qadriyatlar va adolat, d em okra tiya va ta r t ib - in t izom kabi yuksak g 'o y a la rn i o 'z id a mujassamlashtiradi. Huquqningjamiyat hayotidagi ulkan ahamiyati va vazifasini tushunib yetgan davlatni huquqiy davlatlar qatoriga qo'shish mumkin.

Demak, huquqiy qadriyatlarning ustunligi, ularning ham aholi, ham davlat xizmatchilari orasidagi nu fuz igae’Libor beradigan, o 'j

iwww.ziyouz.com kutubxonasi

faoliyati davomida huquq bilan bog'liq bo igan hamda qonun talablari doirasida amal qilgan holda inson huquq va erkinliklarining buzilishiga y o i q o ‘ymaydigan davlatni chinakam huquqiy davlat deyish mumkin.

H uquqiy davlat — bizning kelajagimiz, biroq unga erishish m u rak k ab vazifa b o i ib , rivojlanishning bir qa to r bosqichlarini q a m ra b o lad i h a m d a d av la t o rg an la r i , m a n s a b d o r shaxsla r , jamoatchilik va xalqdan jiddiy faollikni talab etadi. Davlat va jam oat hayotining faolligini o'stirish, korrupsiya va poraxo'rlikka barham berish, j inoya tch il ik va su iis te ’m olch ilikka qarsh i kurash ish , jamiyatning yuridik va m a ’naviy-axloqiy asoslarini rivojlantirish lozim. Huquqni yangilash, uni q o i la sh va muhofazalash mexanizmini takomillashtirish, fuqarolarda qonunga nisbatan hurmat bilan m unosabatda b o iish . jamiyatga muayyan huquqiy munosabatlar va y u r id ik a lo q a la rn i jo r iy e tish z a ru r . D a v la tn in g m u h im vazifalaridan biri jamiyatda qaror topgan yuridik nigilizmni, davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning qonunni mensimaslik kayfiyatini bartaraf etish, uning o'rniga odamlarda ijobiy huquqiy ongni shakllantirish lozim. Bunday kompleks yondashuv huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurish vazifalarini hal qilish imkonini beradi.

4-§. Davlatningfunksiyalari

Davlat funksiyalarining asosiy belgilari:- mazmuni — davlat faoliyati bir xil jihatlarining yigindisi;- miqyosi — funksiyalar davlatni bir butun sifatida qam rab oladi;- xususiyati — kompleks, majmuaviy;- maqsadi — insonning ijtimoiy himoyalanganligi, tashqi xavf

sizlik va hk.Davlatning funksiyalari ichki va tashqi funksiyalarga boiinad i.

Davlatning ichki funksiyalari mamlakat ichki hayotini boshqarishga qaratilgan faoliyatining asosiy yo'nalishlaridir.

Ichki funksiyalariga quyidagilar kiradi:- regulyativ (tartibga solish, boshqarish);- qo'riqlash (saqlash, muhofaza qilish).1. Regulyativ funksiya davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi

o 'rnini belgilaydi:I ) iqtisodiy:- iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va jamiyat iqtisodiy hayotiga

t a ’sir etish;

18


- iqtisodiyotning davlat sektorini boshqarish;- bozor munosabatlarining huquqiy asoslarini o 'rnatish va narx-

navo siyosatini belgilash;2) ijtimoiy:- ijtimoiy boylikni taqsimlash;- aholining eng kam muhofazalangan qismini (nogironlar, ko 'p

bolali oilalar, ishsizlar) himoya qilish, pensiya t a ’minoti kabilarni tashkil etish;

- sog'liqni saqlash, madaniyatni rivojlantirish, jam oat transportini tashkil etish, uy-joy qurish va hk.

3) siyosiy:- fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish;- qonuniylikni va huquqiy tartibotni t a ’minlash;- barqarorlik, millatlararo va fuqarolararo totuvlikni ta ’minlash:4) m a ’naviy:- san’atni qo'llab-quvvatlash;- milliy madaniyatni rivojlantirish;- jam iyatning m a ’naviy-axloqiy sog'lomligi to 'g 'r is ida g 'am-

xo'rlik qilish;5) moliyaviy:- soliq to'plash;- bojxona nazorati;- bevosita moliyaviy nazoratning o'zi.2. Q o 'r iq la sh funksiyasi davla tn ing h uquq bilan m ustahkam -

l a n g a n va t a r t i b g a s o l in a d ig a n i j t im o iy m u n o s a b a t l a r n i t a ’minlash va h im oya qilishga qara t i lgan quyidagi faoliyatini taqozo etadi:

- fuqarolar huquq va erkinliklarini muhofaza qilish;- tabiatni muhofaza qilish;- barcha shakllardagi mulklarni himoya qilish;- huquqni muhofaza qilish.Tashqi funksiyalar — davlatning xalqaro maydondagi faoliya

tining asosiy yo'nalishlari.1. Xalqaro hamkorlik: tashqi siyosiy faoliyat; tashqi iqtisodiy

faoliyat.2. M udofaa va milliy xavfsizlikni t a ’minlash.Xalqaro hamkorlik har qanday davlat uchun hayotiy zaruratdir.

Yer yuzida hozir 200 dan ortiq davlat bor. Ularning har biri m e’yorda hayot kechirish va o 'zaro hamkorlik qilishga ehtiyoj sezadi.

Xalqaro hamjamiyat xalqaro huquqning o'zagini tashkil etuvchi um um e’tirof etgan prinsip va qoidalarning butun boshli majmuasini

19


ishlab ch iqqan . D av la t la r va xa lqa ro ta sh k i lo t la r o 'r ta s id a g i hamkorlik ana shu prinsiplar asosida amalga oshiriladi.

Suveren davlat bo 'lgan O 'zbekis ton Respublikasi jahondagi barcha davlatlar bilan faol hamkorlik qilmoqda, ko 'p lab xalqaro tashk ilo t la r , ju m la d a n , eng nufuzli xa lqaro tashk ilo t bo 'lg an Birlashgan Millatlar Tashkilotining a ’zosidir.

D avlatn ing m am laka t mudofaasi va xavfsizligini t a ’minlash funksiyasini, eng avvalo, mamlakatning Qurolli Kuchlari hamda Milliy xavfsizlik xizmati bajaradi.

5-§. Davlatning shakllari

Davlat shakli deganda, davlatning tuzilishi va boshqaruv usulini belgilaydigan tashqi xususiyatlari tushuniladi. Davlat shakli quyidagi uchta jihatni o 'zida ifodalaydi:

- davlat boshqaruvi shakli;- davlat tuzilishi shakli;- siyosiy tuzum.U sh b u xususiya tla r dav la t q an d ay tashkil etilganligini va

d a v la t h o k im iy a t i q a n d a y u s u l l a r d a a m a lg a o s h i r i l i s h in i ko 'rsa tad i.

Boshqaruv sh ak li d e g a n d a , oliy d av la t ho k im iy a t i , uning idoralari, aholi bilan o 'zaro munosabati, aholining ushbu idoralarni shakllantirishda ishtirok etish darajasi tushuniladi.

Boshqaruv shakliga ko 'ra davlatlar monarxiya va respublikaga bo'linadi.

«M onarxiya» so'zi yunonchada «yakka hokimlik» m a ’nosini b ild irad i. M o n a rx iy a oliy h o k im iya t yak k a hok im — dav la t boshlig'ining qo'lida bo'lgan va bu hokimiyat meros qilib beriladigan davlat boshqaruvi shaklidir.

Monarxiyaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:- monarx davlatni shaxsiylashtiradi, tashqi va ichki siyosatda

davlat boshlig'i sifatida maydonga chiqadi; monarx davlatni yakka o'zi boshqaradi;

- monarx hokimiyati m uqaddas deb e’lon qilinadi;- monarx o 'z faoliyatida rasman mustaqildir;- hokimiyatni o 'matish, qabul qilish (legitimlashtirish)ning alohida

tartibi mavjud;- muddatsiz, umrbod boshqaruv;- m onarx o 'z boshqaruvining natijasi uchun yuridik j ihatdan

javobgar emas.

20


Monarxiya mutlaq va cheklangan (yoki parlamentar) shakllarda bo'ladi. Davlat hokimiyatini boshqa bironta idora bilan cheklanmagan monarx (qirol, podsho, imperator) amalga oshirsa (masalan, Saudiya A rabis ton ida), bunday m onarx iya m utlaq m onarxiya deyiladi.

A g a r m o n a rx n in g h o k im iya ti k o n s t i tu ts iy a asos ida am al qiladigan biron-bir vakolatli idora bilan cheklangan bo'lsa, bunday m onarxiya cheklangan, konstitutsiyaviy, par lam ent shaklidagi monarxiya bo 'ladi (masalan, Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya).

«R espub lika» so 'z i y u n o n c h a d a «um um iy ish» m a ’nosini bildiradi. Respublika davlat boshqaruvining hokimiyat oliy idoralari muayyan muddatga saylanadigan shaklidir.

Respublikaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:- hokimiyat oliy idoralarining saylab qo'yilishi;- hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi;- hokimiyat oliy organlarining o 'z qarorlarini saylangan muddati

davomida qabul qilishi;- qonunlarning bajarilishini nazorat qiluvchi organ bo'lgan sudlar

obro'iningortishi;- fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok eta olishi.Respublikalar prezidentlik respublikasi, parlamentar respublika

va aralash turdagi respublikalarga bo'linadi:- prezidentlik respublikasida davlatni xalq saylaydigan va juda

keng vako-latlarga ega bo 'lgan Prezident boshqaradi. U davlatning ham , h u k u m a tn in g h am b o sh l ig ' id i r . B u n d ay re sp u b l ik a d a hukumatni prezident tuzadi.

- p a r l a m e n ta r r e sp u b l ik a d a d a v la t b o sh l ig ' i say lanuvch i mansabdor shaxs bo'lib, nisbatan torroq vakolatlarga ega. Bunda p rez id en tn i p a r la m e n t say layd i. U ra s m a n d a v la t b o sh l ig ' i hisoblanib, asosan vakillik funksiyalarini bajaradi. Uning hukumatni tuzish va m am lak a tn i b o sh q a r ish d a tu tgan o 'rn i nom igagina ahamiyatga ega bo'ladi. U hukumatni boshqarmaydi (hukumatni bosh vazir boshqaradi). A m m o hukum at uni ta rqatib yuborishi m um kin b o ' lg a n p a r lam en t o ld ida jav o b g a rd ir . P a r la m e n ta r respublikaga Avstriya, Italiya, Germaniya misol bo'ladi.

- respublika shaklidagi boshqaruvning yana bir ko'rinishi aralash boshqaruvdir. Bunday boshqaruvda prezidentlik va parlamentar re spub lika la r e lem entlari a ra lash ib ke tgan b o 'lad i . M asa lan , Fransiyada prezidentni xalq saylaydi. U juda katta vakolatlarga ega bo'ladi, ammo hukumatni boshqarmaydi.


Davlat tuzilishi shakli uning m a ’muriy-hududiy tashkil etilishidir.Davlat tuzilishi bo 'y icha barcha davlatlar quyidagi turlarga

bo'linadi:- oddiy (unitar);- m urakkab (federativ va konfederativ).Unitar davlat — bu oddiy, yaxlit davlat. Bunday davlat viloyat,

oblast, okrug, voyevodstvo, rayon, tuman deb turlicha nomlanadigan m a 'm uriy -hudud iy birliklarga bo 'linadi. Bunday davlatda bitta parlament, bitta hukumat, bitta prezident bo'ladi. U nitar davlat odatda bir millatli bo'ladi.

U nitar davlat belgilari quyidagilardan iborat:- butun mamlakat miqyosida bir xil bo 'lgan vakillik, ijroiya va

sud organlari bo'ladi;- bitta konstitutsiya; yagona qonunchilik tizimi;- yagona fuqarolik;- yagona pul birligi;- barcha m a’muriy-hududiy birliklar uchun umumiy bo'lgan soliq

va kredit siyosati;- unitar davlatlar tarkibiy qismlari suverenitetga ega emas (ya’ni

tom m a ’nodagi davlatlar emas);- yagona armiya mavjudligi.Federativ davlat — m u ra k k a b , i t t ifoqdosh davlat. O d a td a u

b ir q a n c h a d av la t la rn in g b ir la sh u v id an hosil b o ' la d i . Birla- s h g a n i d a n k e y in b u d a v l a t l a r f e d e r a t s i y a a ’z o l a r i y o k i subyek tla r i b o 'l ib q o lad ila r . U la r tu r l icha a ta lish i ( sh ta t la r . o 'lka la r , respublikalar) va o 'z m a 'm uriy -hudud iy bo 'l inm alariga ega bo 'l ish i mum kin.

Federatsiyada hokimiyat idoralarining ikki tizimi amal qiladi: federal da ra jada va federatsiya subyektlari darajasida. Federal darajada ham, federatsiya subyektlari darajasida ham prezident. parlament, hukum at bo'lishi mumkin.

Federativ davlat belgilari: federatsiya hududi uning subyektlari hududidan tashkil topadi; oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federal davlat organlariga tegishli bo'ladi;

federa ts iya subyek tla r i va federa ts iyaning o 'z i o 'r ta s id ag i vako la t la r ittifoq konstitu tsiyasi bilan belgilanadi; federatsiya subyektlari o 'z konstitutsiyasi, o 'zlarining oliy qonun chiqaruvchi. ijro etuvchi va sud organlariga ega;

federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga ega (federatsiya a ’zolarining manfaatlarini ifoda etuvchi qo 'shim cha palata mavjud).


Konfederatsiva — o 'z suvereniteti va mustaqilligini saqlab qolgan holda u yoki bu maqsadga erishish uchun birlashgan davlatlar ittifoqi. Konfedcralsiyada yagona hudud. yagona fuqarolik bo'lmaydi. Har bir davlat xalqaro huquqning teng huquqli subyekti bo'ladi.

Konfederatsiya belgilari quyidagilardan iborat:- mustaqil davlatlarning muayyan maqsadlarga erishish uchun

birlashgan ekanligi;- konfederatsiya — mustahkam bo 'lmagan tuzilma;- yagona hududning yo'qligi (konfederatsiya uning a ’zolari

bo'lgan davlatlar hududidan tashkil topadi);- yagona fuqarolikning bo'lmasligi;- konfederatsiya subyektlari undan erkin chiqish huquqiga

egadirlar;- konfederatsiya subyektlari ittifoq hokimiyati qonun hujjatlarini

nullifikatsiya qilish (e 'tirof etmaslik yoki qo'llamaslik) huquqiga egadirlar;

- konfederatsiya vakolatiga uncha k o 'p bo 'lm agan (urush va tinchlik, xalqaro siyosat va hk.) masalalarni hal etish kiradi;

- konfederatsiya byudjeti uning a ’zolarining ixtiyoriy badallaridan tashkil topadi.

Konfederatsiya tuzilishidagi davlatlarning odatda umri qisqa bo'ladi. Ular k o 'p sohalar bo'yicha birlashib federatsiyaga aylanib ketadi yoki parchalanib unitar davlat holatiga qaytadi. Hozirda konfederativ davlatga misol qilib o 'z ida bir necha davlatlarni birlashtirgan Yevropa Ittifoqini keltirish mumkin.

Siyosiy tuzum — davlat hokimiyatini amalga oshirish usul va yo'llarining majmui bo'lib. mamlakatdagi siyosiy vaziyatni. ya’ni jamiyatdagi siyosiy erkinlik darajasini va shaxsning huquqiy holatini bildiradi.

Demokratiya (yunoncha «xalq hokimiyati») — inson siyosiy va fuqarolik huquqlarining tengligini, fuqarolarning davlat hokimiyati idoralarini tuzishda va ularning faoliyatida faol ishtirok etishini, xalq irodasini demokratik hokimiyatning yagona manbai deb bilishni a n g la ta d i . X alq hok im iy a tch i l ig i ikki sh ak lg a ega: vakillik demokratiyasi va bevosita demokratiya.

Vakillik dem okra tiyas i xa lqning o 'z hok im iyatin i vakillik idoralari, y a ’ni dem okratik hokimiyatning va mahalliy o 'zini-o 'zi boshqarish idora la rin ing saylab q o 'y i lad igan o rganlari orqali am alga oshirilishini bildiradi. Bevosita dem okra tiya xalqning dem okratik hokimiyat masalalarini hal etishda umumxalq ovoz berishi (referendum) yo'li bilan to 'g 'r id an - to 'g 'r i ishtirok etishidir.


Demokratik tuzum belgilari:- shaxsning iqtisodiy sohada erkinligi;- inson va fuqaro huquqlari va erkinliklarining e ’lon qilinishi va

kafolatlanishi;- barcha shakllardagi va tom m a ’nodagi demokratiya;- hokimiyat vakolatlarining boiinishi;- ijtimoiy hayo tda fikrlar xilma-xilligi (plyuralizm), ijtimoiy

birlashmalarning ko'pligi;- qonun ustunligi.Agar davlatda demokratik tuzum hukm ron b o isa , demak, bu

davlatda fuqarolar um um e’tirof etilgan huquq va erkinliklardan to i a foyda lanad ila r, dav la t esa u larni n a faq a t tan oladi, balki har tomonlama kafolatlaydi va himoya qiladi.

Bunday davlatda mafkuraviy va siyosiy xilma-xillik konstitutsiya bilan m ustahkam lab qo'yiladi, siyosiy partiyalarning faoliyatiga ruxsa t etiladi. Siyosiy p a r t iy a la r oliy va m ahall iy h o k im iya t idoralariga deputatlarni saylashda ishtirok etish orqali iloji boricha k o ‘proq a ’zolarini hokimiyat idoralariga kiritishga harakat qiladilar. Q o ida ta riqas ida , dem o k ra t ik saylovda g 'a la b a q ilgan siyosiy partiyalar hukumatni tuzish va shu tariqa o 'z siyosatini o 'tkazish huquqiga ega bo'ladilar.

A n tid em o kra tik tu zu m g a xos xusus iya t sh u n d ak i , b u n d ay tuzum da davlat idoralari hokim iyatni am alga oshirish chog 'ida d em o k ra t ik p r in s ip la r va q o ida la rga rioya e tm aydila r , u larn i d o im o yoki tez-tez buzad ila r . B unday siyosiy tu zu m d a fu q a ro larn ing huquq va erkinliklari poymol etiladi, q o 'p o l ravishda buziladi, m uxolafa t b a r t a r a f etiladi (b a ’zan ju d a shafqatsizlik bilan), b a ’zida esa par lam ent singari dem okra tik insti tu tlar y o 'q qilinadi.

Aksildemokratik tuzum belgilari quyidagilardan iborat:- davlatning huquqdan ustunligi;- davlatning jamiyat hayoti barcha sohalarini nazorat qilishi;- davlatning shaxs manfaatlariga befarqligi;- jam oat tashkilotlarining davlatlashtirilishi;- ijtimoiy hayotning butunlay harbiylashtirilishi;- kam sonli millatlar manfaatlariga e ’tibor berilmasligi.Aksildemokratik tuzumlar ichida fashistik va totalitar tuzumlami

ko 'rsatish mumkin.Fashistik tuzumda har qanday muxolafat yo 'q qilinadi, biron

irqning hukmronligi e ’lon qilinadi, boshqa hududlarni bosib olish uchun yo'l ochiladi. 1933— 1945-yillardagi fashistlar Germaniyasi


va o 'sha davrdagi fashistlar Italiyasi fashistik tuzumli davlatlarga misol b o ‘la oladi.

Totalitar tuzum bir partiyaning hukmronligi, huquq va erkinlik- larning poymol etilishi, ko 'pincha esa ularning yoppasiga buzilishi, o 'zg ach a f ikrlashga qarsh i kurash , saylovchilarning saylovda m u q o b il d e p u ta t la rn i say lash im k o n iy a t in in g b o 'lm a s l ig ig a asoslangan boshqaruvi deb t a ’riflanadi. Tota l i ta r davlat misoli sifatida sobiq Sovet Ittifoqini keltirish mumkin.

Siyosiy tuzum davlat shaklining insonning jamiyatdagi mavqeini belgilovchi eng muhim elementidir.

6-§. Davlat mexanizmi

D avla t mexanizmi — jam iya tn i boshqarish va xalq m an fa atlarini himoya qilishni amalga oshiradigan davlat idoralari va muassasalarining tizimi. Davla t mexanizmining asosiy belgilari quyidagilar:

- tarkibi — boshqaruv faoliyati bilan shug‘ullanadigan odamlar yig'indisi; bir-birlari bilan o 'zaro aloqadorliqda va munosabatda b o ig an idoralar va muassasalarning murakkab tizimi; davlat apparati barcha bo'g'inlarining funksiyalari, tashkiliy va moliyaviy vositalar, zarur bo'lganda esa davlatning majburlov choralari bilan ta’minlanadi;

- maqsadi — fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini kafolatlash va muhofaza qilish.

D av la t idorasi (organi) — dav la t m exanizm ining qo n u n g a muvofiq ravishda o 'z tuzilishiga, ijtimoiy hayo tn ing m uayyan sohasini boshqarish bo'yicha aniq belgilangan vakolatiga ega bo'lgan h a m d a d a v la t m e x a n iz m in in g b o s h q a q ism la r i b i lan uzviy aloqadorlikda bo 'lgan va yaxlit birlik hosil qiladigan tarkibiy qismi.

Davlat idorasining belgilari: qonun chiqarish yo'li bilan tashkil topishi:

- vakolati — ushbu idora mustaqil hal eta oladigan masalalar doirasi; huquqiy asosda funksional faoliyat ko 'rsa tish i; davlat apparatida mustaqil o 'r in tutishi; boshqa idoralar bilan aloqada bo'lishi; tuzilishi (ichki tuzilishi).

Davlat idoralari quyidagi turlarga bo'linadi:1. Vakillik idoralari: qonun chiqaruvchi; mahalliy hokimiyat

idoralari.2. Ijroiya idoralari: m arkaziy idoralar (davlat boshlig'i m onarx

yoki prezident; hukum at; vazirlik va davlat qo 'mitalari); huquqni

25


muhofaza qiluvchi idora lar (p rokuratura; ichki ishlar vazirligi va un in g o rg a n la r i ; ad liya vazirlig i; milliy xavfsiz lik x izm ati) ; m aha lliy idoralar (O 'z b e k i s to n d a v iloya t , tu m a n va s h a h a r hokimlari).

3. Sud va konstitutsiyaviy nazorat idoralari: Konstitutsiyaviy sud; Oliy sud va umumiy yurisdiksiya sudlari; Oliy xo'jalik sudi va uning viloyat (shahar) b o ‘g‘inlari.

7-§. Huquq va uning belgilari

H uquq — davlat tomonidan o 'rnatilgan yoki m a ’qullangan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalarining tizimi.

«H uquq» iborasi ikki m a ’noda q o ‘llaniladi. Obyektiv huquq — umummajburiy xulq-atvor qoidalarining yig'indisi. Bu norm alar u yoki bu insonning, subyektning irodasi hamda xohish-istagidan q a t ’i nazar mavjud bo iad i . Subyektiv huquq — muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli b o ig a n huquq. Masalan, fuqaro Aliyevning m a ’lum narsaga, aytaylik, avtom obilga n isbatan m ulk huquqi. Subyektiv huquq yuridik jihatdan shaxs erkinligini t a ’minlaydi, unga mustaqillik beradi va tashabbus ko 'rsa tish iga im kon yaratadi. Subyektiv huquq obyektiv huquqqa asoslanadi, obyektiv huquq b o im a s a , subyektiv h u q u q ham b o im a y d i . Subyektiv h u quq insondan (yoki tashkilotdan), ya’ni huquqdor shaxsdan ajralmagan holda mavjud b o iad i .

H uquq davlat bilan chambarchas bog iangan . Davlatsiz huquq bo iish i mumkin emas, chunki aynan davlat huquqni shakllantiradi va huquqiy normalarning amalga oshirilishini kafolatlaydi, huquqni m uhofaza qiladi.

0 ‘z navbatida, davlat ham huquqsiz mavjud b o iish i mumkin emas. Aks holda, u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi vositadan m ahrum bo iad i .

Huquqning asosiy belgilari quyidagilardir:a) davlat y o i i bilan o'rnatilishi;b) barcha uchun majburiyligi;d) huquq normalarining qonun lar va boshqa m uayyan man-

balarda ifodalanishi;e) subyektiv huquqlar orqali harakat qilish;0 davlat tomonidan t a ’minlanganligi.

26


H uquq adolatdan ajralmasdir. Rim huquqida huquqning halol yashash, o'zgalarni xafa qilmaslik, har kimga kerakligini berish kabi qoidalari yozib qo'yilgan edi. H uquq ezgulik va adolatlilik san’atidir. H uquqda adolat mezoni ifodalanadi.

H uquqning ke lib chiqishiga doir n a za riya la r . D av la t kab i huquqning kelib chiqishi to 'g 'r isida ham turli nazariyalar mavjud.

1. Tabiiy h uquq nazariyasi — huquq nazar iya lar in ing eng qadimiylaridan biri. Uning vakillari huquqning o‘zida adolatningmutlaq, o'zgarmas ibtidosini mujassam etganligidan kelib chiqadilar. Huquq tabiatan mavjud, uni hech kim o‘ylab topmagan, u xuddi insonning o ‘zi kabi tabiiydir. Ushbu nazariya tarafdorlari tabiiy huquqni yuridik normalaming yig'indisi ko'rinishidagi huquqqa qarshi qo'yadilar. Tabiiy huquq — davlat intilishi zarur bo'lgan o'ziga xos ideal.

2. Huquqning tarixiy nazariyasi vakillari huquq tarixan paydo bo'lgan va rivojlanadi, deb hisoblaydilar. Yerga ekilgan urug' kabi u xalqning ong ida o 's ib bo rad i va ado la t , q o n u n la r shaklida namoyon bo'ladi. H uquq tabiatdan kelib chiqmaydi. U yoki bu xalqning tarixiy hayoti huquqni qanday ko 'r in ishga keltirsa, u shunday bo'lib qoladi.

3. H uquqning psixologik nazariyasida huquqning kelib chiqishi va rivojlanishini shaxs yoki shaxslar guruhining psixologiyasi bilan izohlanadi. H u q u q psixologik yo 'na lish la r , turli kechinm alar, hissiyotlar va instinktlarning mahsuli, deb qaraladi.

4. H uquqning sinfiy (marksistik) nazariyasi huquqning sinfiy mohiyatiga urg' u beradi. Bunda huq uq hukmron sinf irodasining qonun darajasiga ko'tarilganligi sifatida talqin etiladi. Bu iroda mazkur sinf hayotining moddiy sharoitlaridan kelib chiqib belgilanadi.

H uquqning funksiya lari. H u q u q jam iya t hayo tida m uayyan funksiyalarni bajaradi. H uquqning funksiyasi deganda, ijtimoiy m u n o sab a t la rg a t a ’sir etish, u larni ta r t ib g a solishning asosiy yo'nalishlari tushuniladi.

H uquqning asosiy funksiyalari quyidagilar: tartibga soluvchi, qo'riqlovchi va tarbiyaviy.

Tartibga solish funksiyasi — tegishli ijtimoiy aloqalar hamda munosabatlarni va u yoki bu subyekt faol xulq-atvorining mezonini mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat.

Qo ‘riqlash funksiyasi — huquqiy muhofaza va yuridik javobgarlik choralarini belgilash, ularni qo'llash va javobgarlikni o 'tash tartibini o 'rnatishdan iborat.

Tarbiyaviy fu n ks iy a — tu rm ushda nimalarni qilish mumkin, nimalar esa taqiqlanadi, u yoki bu vaziyatda qanday harakat qilish

27


lozimligini belgilashdan iborat. Bunda huquq ishontirish metodiga tayanadi, zarur b o ‘lganda majburlash metodini, hatto jazolashni ham nazarda tutadi.

8-§. Huquq ijtimoiy norma

Jamiyatda normalarning ikki tizimi mavjud: texnikaviy va ijtimoiy. Texnikaviy normalar «inson — mashina» munosabatlarini tartibga soladi. Agar texnikaviy normalar bajarilmasa, Chemobil atom elektr stansiyasidagi kabi falokat sodir bo'lishi mumkin. Ijtimoiy normalar— odamlar va ularning birlashmalari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi umumiy xulq-atvor qoidalari bo iib , ular «inson — inson» munosabatlarini tartibga soladi. Ijtimoiy norm alarning turlariga quyidagilar kiradi: axloq normalari, jamoat birlashmalari normalari, milliy urf-odatlar, xalqlarning odatlari, an ’ana normalari, siyosiy hayot normalari, huquq normalari, diniy normalar.

A xloq normalari — ezgulik va yovuzlik, sha ’n, qadr-qimmat, a d o la t va n o h a q l ik , b u rc h va m a s ’u l iy a t h a q id a g i a x lo q iy tushunchalarga muvofiq ravishda jamiyatda o 'rnatilgan xulq-atvor qoidalari.

Jamoat birlashmalarining normalari — jam oat birlashmalarining o 'z faoliyatini tartibga solish va tashkilotlarning a ’zolari o'rtasidagi m unosabatlarni aniqlash uchun o 'rna tgan xulq-atvor qoidalari.

Odat normalari — kishilarning k o 'p marta takrorlanganligi uchun odatga aylangan va shu tariqa avloddan-avlodga o 't ib kelayotgan xulq-atvor qoidalari.

An ’ana normalari — ilg 'or a n ’analarni asrash munosabati bilan yuzaga kelgan umumlashgan va barqaror xulq-atvor qoidalari.

M arosim normalari — kishilarning m a ’lum rasm-rusumlarni bajarishdagi xulq-atvor qoidalari.

Diniy normalar — dindorlarning xudoga, machitga, cherkovga, bir-biriga m unosaba tin i , diniy b ir lashm alarn i tashkil qilish va ularning amal qilishini tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalari.

Siyosiy normalar — alohida shaxslar va siyosiy birlashmalarning hokimiyatga munosabati masalalarini tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalari.

Huquq normalari — davlat tom onidan belgilanadigan umummajburiy xulq-atvor qoidalari.

Tabiiyki, ijtimoiy normalarning mazkur ro 'yxati to 'liq emas.Huquq normalarining boshqa ijtimoiy normalardan farqini huquq

normalari va axloq normalarini taqqoslash orqali ko 'rsatib beramiz.

28


H uquq norm alarining belgilari va tuzilish i. « N o rm a» so 'z i lo tinchadan tarjim a q ilinganda «qoida», «nam una» m a ’nosini anglatadi.

Huquq normasi — davlat tomonidan belgilanadigan, kafolat- lanadigan va muhofaza qilinadigan barcha uchun majburiy xulq- atvor qoidasi.

Huquq normasi umumiy xulq-atvor qoidasi sifatida:- hay o t iy m u n o s a b a t la rd a g i t ip ik , t a k ro r la n ib tu ra d ig a n

narsalarni umumlashtirish zarurati natijasida shakllanadi;- shaxsi aniqlanmagan va ko ‘p marta qo ila shga m oija llangan

bo'ladi;- hamisha qandaydir umumiy belgilarga ega bo 'lgan shaxslar

(harbiy xizmatchilar, vrachlar va hk.)ga qaratilgan bo'ladi.Huquq normasi davlat bilan uzviy aloqadordir. H uquq normasi:- davlatning (xalqning) irodasini aks ettiradi;- davlat tomonidan normativ hujjatlarda shakllantiriladi;- davlat tomonidan muhofaza qilinadi, zarur bo 'lgan hollarda

davlatning majburlov kuchi bilan t a ’minlanadi;-jamiyat va davlat nuqtai nazaridan eng muhim bo 'lgan ijtimoiy

munosabatlarni mustahkamlaydi.H uquq normasining asosiy vazifasi — ijtimoiy munosabatlarni

tartibga solish. Huquq normasi umummajburiy xususiyatga ega. U huquq tizimidagi birlamchi hujayradir. H uquq alohida normalar, xulq-atvor qoidalaridan tashkil topgan. Ular birgalikda u yoki bu mamlakatning huquqiy tizimini tashkil etadi.

H uquq normasi, tuzilishiga ko 'ra , uch tarkibiy qism: gipoteza, dispozitsiya va sanksiyadan tashkil topgan.

Gipoteza — huquq normasining tarkibiy qismi bo'lib, unda norma amal qila boshlaydigan, bajariladigan sharoit bayon etiladi. Misol uchun, pensiya haqidagi qonunga ko 'ra, O'zbekiston Respublikasida erkaklarga umumiy mehnat staji 25-yil bo'lganidan so'ng 60 yoshdan, ayollarga esa 20 yillik staj bilan 54 yoshdan boshlab sotsial t a ’minot bo'limlari tomonidan pensiya to 'lanadi.

Dispozitsiya — huquq normasining shunday tarkibiy qismiki, unda xulq-atvor qoidalarining o 'z i ifodalanadi, huquq subyektlarin ing h uquq va m a jb u r iy a t la r i belgilab beriladi. M asa lan , Jinoyat kodeksining 223-moddasida belgilangan tartibni buzib chet elga ch iq ish yoki O 'z b e k is to n R e sp u b l ik a s ig a k ir ish yoxud ch e g a ra d an o 't i s h uchun ja v o b g a r l ik be lgilangan. Bu h uquq normasining dispozitsiyasi — hukum atn ing ruxsatisiz yoki qalbaki hujjatlardan foydalanib, yoinki, buning uchun belgilangan chegara

29


punkti orqali o 'tm ay , davlat chegarasidan noqonuniy o 't ishning taqiqlanganligidir.

D ispozitsiya — shu x u lq -a tvo r qo idasin ing o 'z i . M asa lan , O 'zbekiston Respublikasi Oila kodeksiga muvofiq, ota-onalar o 'z farzandlarin ing sog 'l ig 'i , jismoniy, ruhiy, m a ’naviy va axloqiy kamoloti haqida g 'am xo 'rlik qilishga majburdirlar.

H uquq normasining huquqbuzarga nisbatan qo'llanishi lozim bo 'lgan davlat majburlov choralarini belgilaydigan tarkibiy qismi sanksiya deyiladi.

Sanksiya — h u q u q norm asin i ba ja rm agan lik uchun davlat o rganlari qo 'l laydigan m ajburlov chorasi. Sanksiyaning turlari hayfsan, jarima, ozodlikdan m ahrum etish va boshqalar bo'lishi mumkin.

H uquq normalarining mazkur tarkibiy qismlari barcha huquq normalarida ham mavjud emas. Masalan, konstitutsiyaviy huquq norm alarida oda tda hech qanday shartlarsiz amal qiladigan va m ajburlov choralari nazarda tutilmagan qoidalar bayon etiladi. Fuqarolik huquqining ko 'pchilik qoidalarida sanksiyani ajratib ko 'rsatish mumkin emas. Jinoyat huquqi normalari dispozitsiya va sanksiyadan tashkil topgan. Lekin ularda normaning matnida ajratib ko 'rsatish mumkin bo 'lgan gipotezalar yo'q.

Shunday qilib, huquq normasi quyidagilarni belgilab beradi:- kim, nimani va qachon qilishi kerakligini (gipoteza);- huquqiy normaning m a ’no-mazmunini (dispozitsiya);- huquq norm asi bajarilmasligining oq ibatlari qandayligini

(sanksiya).T a ’kidlash kerakki, barcha huquq normalari ham uchala tarkibiy

qismga ega emas. M asalan , O 'zbek is ton Respublikasi Konsti- tu ts iyasin ing no rm a la r i faq a t g ipoteza va d ispozitsiyaga ega. Sanksiyalar esa Konstitutsiya normalarini aniqlashtiruvchi qonunlar, kodekslar va shu kabilarda ifodalangan.

Huquqiy norm alarning turlari. H u q u q iy n o rm a la rn i u la r m azm unidagi qoidalarn ing xarakteriga k o 'r a quyidagi turlarga a j r a t i s h m u m k in : v a k o la t b e ru v ch i , m a jb u r iy a t y u k lo v ch i , taqiqlovchi, imperativ (buyruq beruvchi) va dispozitiv (to'ldiruvchi).

Vakolat beruvchi normalar — ruxsat mazmunidagi norm alar bo'lib, nimalarni qilish mumkinligini belgilaydi.

M ajburiyat yuklovchi normalar — nimalarni qilish zarurligini belgilovchi normalar.

T aqiq lovch i norm alar — n im a qilish m u m k in em aslig in i belgilovchi normalar.

30


Imperativ (buyruq beruvchi) norm alarda qoida q a t ’iy talab shaklida aks ettirilib, undan biron-bir tarzda chetga chiqish mumkin emas (masalan, soliq qonunchiligi normalari).

Dispozitiv (to'ldiruvchi) normalar m unosabat qatnashchilariga masalani mustaqil tarzda tartibga solish va tegishli xulq-atvor variantini tanlash imkonini beradi. Basharti, bunday imkoniyatdan foydalanilmasa, norma munosabat ishtirokchilarining shartlashuvini to 'ld iradi (masalan, iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining shartnomaviy a loqalarin i tar tibga soluvchi norm alar) . 0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining qator moddalarida dispozitiv norm alar bo'lib, ularda, odatda: «agar shartnom ada boshqacha holat nazarda tutilmagan bo'lsa» degan izoh mavjud.

Bajarilishi shart bo 'lgan yoki, aksincha, man etilgan xulq-atvor qoidalarini bayon qilishning to'laligi bo'yicha dispozitsiyalar oddiy, tavsiflovchi, blanket va havola etuvchi dispozitsiyalarga bo'linadi. Oddiy dispozitsiyada qilmish tavsiflab berilmaydi, balki barchaga m a ’lum termin (masalan, «qasddan odam o'ldirish» termini — JK ning 97-moddasi) yordamida t a ’riflanadi. Tavsiflovchi dispozitsiya huquqbuzarlik belgilarining to 'liq bayonini o 'z ichiga oladi. Masalan, o 'g 'r ilik o 'zgalar mulkini yashirin ravishda talon-taroj qilishdir (JKning 169-moddasi).

Blanket dispozitsiya huquqbuzarlikn ing belgilarini aniqlash uchun huquqning boshqa sohalari normalarida belgilangan maxsus qoidalarga havola qiladi. M asalan , J inoyat kodeksida texnika xavfsizligi, sanoat sanitariyasi yoki mehnatni muhofaza qilishning boshqa qoidalarini buzganligi uchun jinoiy javobgarlik belgilangan (JKning 257-moddasi). Bu qoidalarning mazmuni Jinoyat kodeksida emas, balki JKning moddalarini qo 'llashda murojaat qilish zarur bo'lgan boshqa normativ hujjatlarda ochib beriladi. Havola etuvchi dispozitsiya deganda, huquqbuzarlik belgilariga ega bo'lmagan, balki o 'sha qonunning boshqa normasiga yoki boshqa huquqiy hujjatga havola etuvchi dispozitsiya tushuniladi.

Aniqlik darajasi bo'yicha sanksiyalarni mutlaq aniq, nisbiy aniq va muqobil sanksiyalarga ajratish mumkin.

Mutlaq aniq sanksiya huquqbuzarga nisbatan qo'llaniladigan jazoning hajmini aniq belgilaydi. M asalan, Fuqarolik kodeksiga ko 'ra , davlat organlari yoki m ansabdor shaxslarning noqonuniy ha rak a t la r i na tijas ida fuqaroga yetkazilgan z a ra r to 'la lig icha qoplanishi shart.

Nisbiy aniq sanksiya huquqbuzarga nisbatan qo 'llaniladigan jazon ing eng kam va eng k o 'p chegarasini belgilaydi. J inoyat


huquqida bunday sanksiyalar ko 'p . Masalan, bosqinchilik jinoyati besh yildan yigirma yilgacha ozod likdan m ah ru m qilish bilan jazolanadi (JKning 164-moddasi).

Muqobil sanksiya sudga qonunda ko'rsatilgan bir necha jazodan birini tayinlash imkonini beradi. Masalan, firibgarlik, agar u og 'ir oqibatlarga olib kelmagan bo'lsa, eng kam oylik ish haqining yuz baravarigacha m iqdorda jarim a yoki bir yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki olti oygacha qam oq bilan jazo lanadi (JK ning 168- moddasi).

K o 'p incha huquq normalari muqobil va nisbiy aniq sanksiya- larning belgilarini o 'z ida mujassamlashtiradi, ya’ni bir necha jazo turlarini nazarda tutadi. Bunda ularning har biri uchun eng k o 'p va eng kam chegara belgilanadi.

9-§. Axloq va huquq

Axloq — kishining jamiyatdagi xulqini normativ tartibga soluvchi usullardan biri. U ijtimoiy hayotning barcha sohalari — mehnat, m aishiy tu rm ush , oila, s iyosat, xa lq a ro m u n o sa b a t la r va shu kabilarga aloqador. Axloq — ijtimoiy ong shakllaridan biri, shu bois butun ijtimoiy ong singari uning ham tuzilishi bir xil emas. Jamiyat a k s a r iy a t q ism in in g a s r l a r d a v o m id a s h a k l l a n g a n a x lo q iy tushunchalari alohida ijtimoiy guruhlarning, boz ustiga alohida individlarning axloqiga mos tushmasligi mumkin. Lekin, har holda, jamiyatdagi hukm ron axloq jamiyat a ’zolari ko'pchiligining xulq- atvorini belgilab beradi. Axloqning alohida xususiyati shundan iboratki, axloq normalariga amal qilish jamoatchilik fikri orqali t a ’minlanadi.

Jamiyatdagi yozilmagan xulq-atvor qoidalarining majmuidan iborat bo 'lgan axloqdan farqli ravishda huquq — m a ’lum yuridik shakllar, y a ’ni m anbalarda , jum ladan qonun, farmon, qaro r va huquqda namoyon bo'luvchi ijtimoiy xulq-atvor qoidalarining q a t’iy ifodalangan tizimi. Huquq normalari asosan, yozma shaklda bo'ladi.

A xloqdan farqli ravishda, h u q u q qoidalari um um m ajburiy xususiyatga ega. Ularni bajarish davlatning majburlash kuchi orqali t a ’minlanadi. Shu kabi b a ’zi farqlarga qaramay, axloq va huquq bir qancha umumiy xususiyatlarga ega.

Axloq ham, huquq ham, um um an olganda, butun jamiyatning, demakki, aholi aksariyat qismining qarashlari va tushunchalarini aks ettirishi kerak. U la rn ing ijtimoiy hayo tn ing aynan bir xil


sohalarini qamrab olishini hisobga olganda, ular o 'rtasida ziddiyatlar bo'lmasligi kerak. Agar bunday ziddiyat paydo bo'lsa, u huquqiy normalarni o'zgartirish orqali. ya’ni axloq foydasiga hal qilinishi zarur.

Axloq va huquq o'rtasidagi asosiy farq quyidagilarda namoyon bo'ladi:

- huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ruxsat etilgan bo'ladi;

- axloq normalari (ezgulik va yovuzlik, adolat va nohaqlik kabilar) esa davlatning yordamisiz o 'z-o 'zidan shakllanadi;

- huquq norm alar ida davlat irodasi, axloq norm alar ida esa jamoatchilik fikri ifodalanadi;

- huquq normalari, zarur hollarda, davlatning majburlov kuchi orqali , axloq n o rm a la r i esa ja m o a tc h i l ik fikri o rqali am alga oshiriladi;

- axloq normalari ijtimoiy munosabatlarning kengroq doirasini (do'stlik, o 'r toqlik va hatto sevgini ham) tartibga soladi. H uquq esa ijtimoiy munosabatlarning torroq doirasini qam rab oladi;

- huquqda xulq-atvorni baholash mezoni «qonuniy-noqonuniy», axloqda esa «yaxshi-yomon»dan iborat; huquq norm alari aniq ko 'rin ishga ega. H atto , b a ’zan b iror tinish belgisining qayerda qo'yilganligi ham inson taqdirini hal qilishi mumkin. Rus tilida mashhur bir ibora bor: «Помиловать, нельзя казнить» («Afv etilsin, qatl etish mumkin emas»). Bunda odamning hayoti saqlab qolinishi kerak. Agar vergul «нельзя» (mumkin emas) so'zidan keyin qo'yilsa, u holda o 'sha odam qatl etilishi kerak bo'ladi: «Помиловать нельзя, казнить» (Bunda buyruq «afv etish m um kin emas, qatl etilsin» m a ’nosiga ega bo'ladi).

H uquq va axloq ko'pincha bir yo'nalishda harakat qiladi. Ba’zan huquq jamiyatning eskirgan axloq normalaridan xalos bo'lishiga ko 'maklashadi (masalan, xun olish). Shu bilan birga, huquq axloq («ezgulik» va « ad o la t» tu s h u n c h a la r i ) a so s id a sh a k l la n a d i . Ko'pincha, sud «sha’n va qadr-qimmatni haqoratlash», «qo'pollik» va boshqa shu kabi tushunchalarni to 'g 'ri tushunish maqsadida axloq qoidalariga murojaat qiladi.

Huquq tizimi. H uquq — ichki yaxlitligi va o 'zaro muvofiqligi bilan ajralib turadigan muayyan tizim. Lekin, boshqa tizimlar kabi, huquq ham huquq tarmoqlaridan iborat kichik tizimlarga bo'linadi.

Davlatning yuridik normalari yig'indisi uning huquqini tashkil etadi. Huquqiy normalar turli-tuman bo'lib, ular o 'zaro mustahkam bog'langan, muvofiqlashgan va yaxlit huquq tizimini tashkil etadi.

33


H uquq tizimi turli-tum an, lekin o 'z a ro m ustahkam a loqada bo 'lgan yuridik norm alar yig'indisidir.

H uquq tizimi katta tarkibiy qismlar bo'lmish huquq tarmoqlariga bo 'l in ad i . D av la tdag i ijtimoiy m u n o sa b a t la m in g xilma-xilligi tarm oqlarga bo 'lishning asosini tashkil etadi. Aynan shu m u n o sabatlar huquqiy boshqaruvning predmetini tashkil etadi. Ijtimoiy m unosabatlam ing har bir m a ’lum turi (oila. m ehnat munosabatlari va hk.) tegishli huquq iy n o rm a la r bilan ta r t ibga solinadi. Bu norm alar huquqiy tartibga solish predmetiga k o 'ra (ya’ni ijtimoiy m u n o s a b a t la m in g m a ’lum tu r iga k o 'r a ) h u q u q ta rm o q la r ig a bo'lingan.

H uquq tarm og 'i jamiyat hayotining m a ’lum sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi o 'zaro bog'liq yuridik normalar yig'indisidir.

H a r bir ta rm o q n in g huq u q iy ta r t ib g a solish p redm eti o 'z xususiyatlar iga ega. Bu esa ushbu m un o sab a t la rd ag i huquq iy tartibga solishning o'ziga xos jihatini belgilaydi. Huquqiy tartibga solish usuli, huquq tizimini tarm oqlarga bo'lishning qo 'shim cha asosid ir.

H uquq iy ta r t ibga solish usuli h uquqn ing ijtimoiy m u n o sa batlarga t a ’sir ko 'rsatishiga yordamlashadigan yo'llari, usullari, vositalarining yig'indisidir. M asalan, fuqaroviy-huquqiy usulda mulkiy m uno sab a t lam in g ishtirokchilari mustaqil va bir-biriga q a ra m emasligi, u la r o 'z xoh ish la r iga k o ' r a o 'z m u lk la r id an foydalanish huquq iga ega ekanligi nazarda tutiladi. Fuqaro lik m uom alasi ish-tirokchilari o 'r ta s idag i m u n o sab a t la r to m on la r ishlab chiqqan shartlar ham da ularning huquq va majburiyatlari erkin ravishda belgilab qo 'yilgan shartnom a asosida yuzaga keladi. F u q aro v iy -h u q u q iy m u n o s a b a t la m in g subyektlari o 'r ta s id ag i nizolar sud tom onidan hal etiladi. Davlat boshqaruvi sohasida yuzaga keladigan m unosabatlar tartibga solishning bir usulini talab qiladi. Bu yerda tom onlar bir xil huquqqa ega emas, ulardan biri ikkinchisiga bo 'ysunadi. T om onlardan biri boshqasiga nisbatan hukm ron mavqega ega bo 'ladi.

Shunday qilib, m a ’muriy-huquqiy munosabatlaming (huquqning aynan shu tarm og 'i davlat boshqaruvi sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi) asosiy usuli hokimiyatni boshqarish usuli bo'lib, unda davlat organlaridan biri ikkinchisiga bo'ysunadi.

Huquqiy tartibga solish predmeti — ushbu huquq tarmog'ining normalari t a ’sir o 'tkazadigan munosabatlar, huquqiy tartibga solish usuli esa — ushbu t a ’sir o 'tkaziladigan vosita.

34


0 ‘zbekiston huquq tizimi huquqning quyidagi asosiy tarmoqlarini o ‘z ichiga oladi:

- konstitutsiyaviy huquq; m a ’muriy huquq; fuqarolik huquqi;- jinoyat huquqi; yer huquqi; agrar huquq; mehnat huquqi; ijtimoiy

ta 'm in o t huquqi; eko log ik huquq; m oliyaviy huquq; fu q a ro lik - protsessual huquq;

- jinoyat-protsessual huquq; xojalik-protsessual huquq.Konstitutsiyaviy, m a ’muriy, fuqarolik va jinoyat huquqi asosiy

huquq tarmoqlari deb hisoblanadi.Y u q o r id a san ab o ‘ti lgan la rn ing d as t labk i o ‘n tas i m oddiy

h u q u q t a r m o g ' i b o ' l s a , key ing i u c h ta s i p ro ts e s s u a l h u q u q ta rm o g ‘idir.

H u q u q tizimida ikkita huquqiy m akonn i a jra tib k o ‘rsatish mumkin: ommaviy huquq va xususiy huquq. Ommaviy huquq davlat bilan fuqaro la r o 'r tas idag i m unosaba tla rn i tar tibga soladi. Bu hok im iya t va b o 'y su n ish m u n o sab a t la r id ir . O m m aviy huquq doirasiga konstitutsiyaviy, m a ’muriy, jinoyat, jinoyat-protsessual, soliq huquqi sohalari kiradi.

Xususiy huquq o 'zaro majburiyatlar asosida huquqlarga ega bo'luvchi subyektlar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi, bu yerda munosabat ishtirokchilari tengdirlar. Xususiy huquq doirasiga fuqarolik , m ehna t va oila huquq i sohalari kiradi. H uquq n in g ommaviy va xususiy huq u q q a bo 'lin ishi Qadimgi R im huquqi davridan buyon mavjud bo 'l ib , bunga qariyb ikki ming yilcha bo'lgan.

Konstitutsiyaviy huquq konstitutsiyaviy tuzum asoslarini, inson va fu q a ro n in g h u q u q va erk in lik larin i, m a m la k a tn in g dav la t tuzilishini, Prezident, Oliy Majlis, hukumat, sud tizimi, fuqarolarning o'zini-o 'zi boshqarish organlarining huquqiy maqomini mustahkamlab qo'yadi.

M a ’muriy huquq davlat boshqaruvi, ijroiya hokimiyat sohasi (hukum at faoliyati, ijroiya hokim iyatning boshqa organlari)da yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi. Fuqarolik huquqi mulkiy va u bilan bog'liq shaxsiy nomulkiy munosabatlar (ismga ega bo'lish huquqi, sha’n va qadr-qimmatni himoya qilish, mualliflik huquqi va hk.)ni tartibga soluvchi huquq sohasidir.

J in o y a t h u q u q i y o rd a m id a d a v la t q a n d a y ijt im oiy xavfli qilmishlarning jinoiy ekanligini va ularni sodir etganlik uchun qanday jazolar tayinlanishi mumkinligini belgilab beruvchi normalarni o 'z ichiga oladi. Bu norm alar O 'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida jamlangan.


Yer huquqi yerga egalik qilish. undan foydalanish va uni tasarruf etish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.

Agrar huquq qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi tarmoqdir.

M ehnat huquqi — m ehnat m unosabatlarining kelib chiqishi, o'zgarishi va to'xtatilishi shartlarini belgilovchi, ish kuni va dam olishning davomiyligini, m ehnat intizomi, o 'sm irla r , ayollarni muhofaza qilish kabilarni belgilovchi huquqiy normalarning yig'indisi.

Fuqarolik-protsessual huquq normalari sudlarning fuqarolik, oilaviy. mehnat, yer bilan b o g i iq va moliyaviy munosabatlar kabi bir qa tor munosabatlar sohasidagi faoliyatini tartibga soladi.

F uqa ro l ik -p ro tse ssu a l h u q u q q a ish larn ing xo 'ja lik sudlari tom o n id an k o 'r ib chiqilishi ta r tib in i b o sh q a rad ig an xo 'ja lik - protsessual huquqi yaqin turadi.

J in o y a t - p r o t s e s s u a l h u q u q su d lo v . te rg o v , p r o k u r a t u r a organlarining jinoyat ishlarini tergov qilish va sudda ko 'rib chiqish faoliyatini tartibga soladi.

H uquq instituti huquq tarm og 'i tarkibidagi m a iu m munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik norm alar yig'indisidir. Huquq tarm og 'i huquq institutlaridan tashkil topgan. Masalan, konstitutsiyaviy huquq inson va fuqaroning huquqlari va erkinliklari, prezidentlik, hukumat kabi institutlarni o 'z ichiga oladi. Fuqarolik huquqi esa rnulk huquqi. majburiyat huquqi, mualliflik huquqi, meros huquqi kabi institutlarni qam rab oladi.

Davlatn ing ichki (milliy) huquq tizimidan tashqari, xalqaro huquq tizimi ham mavjud. Uning prins. ■ .ri va normalari davlatlar, xa lq a ro tash k i lo t la r va ushbu h u q u q n in g boshqa subyektlari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soladi.

Xalqaro huquq tizimi bir necha tarm oqlardan tashkil topgan bo'lib, rnisol tariqasida quyidagilarni sanab o'tish mumkin: xalqaro tashkilo tlar huquqi, xalqaro xavfsizlik huquqi, d ip lom atiya va konsullik huquqi, xalqaro dengiz huquqi va boshqalar.

O 'z navbatida, xalqaro huquq tarmoqlari insiitutlardan tashkil topgan. Masalan. xalqaro dengiz huquqi hududiy havzalar. ochiq dengiz. quruqlik yerlari va boshqalarni o 'z ichiga oladi.

10-§. Huquq manbalari

Xulq-atvor qoidasi huquqiy normaga aylanishi uchun m a iu m yuridik shakl olishi kerak. Bunday o 'zgarish davlatning huquq ijodkorligi faoliyati natijasida yuzaga keladi.

36


N ati jad a q o n u n ch iqaruvch i o rgann ing irodasi bajarilishi majburiy bo 'lgan muayyan huquqiy hujjatda o 'z ifodasini topadi. H u q u q m a n b a i d e g a n d a . uni o b y e k t iv i f o d a la s h u su l la r i tushuniladi. H uquq m anbalarin i quyidagi asosiy turlarga bo'lish qabul qilingan:

- huquqiy odat;- yuridik pretsedent;- normativ-huquqiy hujjat;- xalqaro-huquqiy normalar;- diniy normalar.Huquqiy odat deb doimiy takrorlanishi natijasida barqaror xulq-

a tv o r no rm as ig a ay langan va keyinchalik d av la t to m o n id a n tasdiqlangan xulq-atvor qoidasiga avtiladi.

Odat insoniyat janvyati rivojlanishining ilk bosqichlaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy huquq manbai bo'lgan. Odat asta-sekin normativ hujjat bilan siqib chiqarilgan va almashtirilgan. Shundan keyin u huquqning yuridik manbai bo'lmay qolgan.

Hozirgi vaqtda odatning ahamiyati katta emas. U faqat qonun yetarli bo 'lm agan yoki qonunning o'zi odatga havola qiladigan hollardagina saqlanib qolmoqda.

Yuridik pretsedent — huquqn ing shunday manbaiki, bunda muayyan ish bo'yicha chiqarilgan sud qarori kelgusida shunday ishlarni hal etishda qoidaga aylanishi mumkin.

Yuridik pretsedent ish bo'yicha sud yoki m a ’muriy organning q a ro r ig a m u ay y an n o rm a t iv (u m u m m ajb u r iy ) kuch berishni bildiradi. Bunday qaror kelgusida shun-day ishlarni ko 'rib chiqishda majburiy bo'ladi va shu bilan huquqiy tus oladi.

H uquqiy odat va yuridik pretsedent bir q a to r xorijiy mamlakatlarning huquq tizimida katta ahamiyatga ega. lekin O'zbekiston Respublikasining huquq tizimida qo'llanilmaydi.

Sud pretsedenti Buyuk Britaniya. AQSH, Kanada. Avstriyada huquq manbai hisoblanadi. Bu mamlakatlarning hammasida sud hisobotlari chop etiladi. Ulardan pretsedentlar haqida m a’lumot olish mumkin. Albatta. bu mamlakatlarning har birida sud pretsedenti turlicha qo'llaniladi. Pretsedentni huquq manbai sifatida tan olish. qonun bo 'lm agan yoki bo 'lgan sharo itla rda ham sudga qonun ijodkorligi vazifasini bajarish imkonini beradi.

N o rm a tiv -h u q u q iy h u jja t — v a k o la t l i d a v la t o rg a n in in g belgilangan tartibda qabul qilgan yuridik hujjati bo 'lib , um um majburiy xulq-atvor qoidalarini o 'z ichiga oladi. Barcha normativ- huquqiy hujjatlarga quyidagi belgilar xosdir:

37


- ular huquqiy normalarni belgilab beradilar, o'zgartiradilar yoki bekor qiladilar;

- ularda belgilangan qoidalarning mazmuni bayon etiladi;- belgilangan normalarga umummajburiy tus beradi yoki ilgari

belgilangan normalarning amalda bo'lishini bekor qiladi.Normativ shartnom a — huquq manbaining alohida turi b o ‘lib,

ijtimoiy m unosabatlarni huquqiy tartibga solishning asosi b o ‘lib xizmat qiladi. Normativ shartnom alarda bir qancha subyektlarning irodasi mujassamlanadi, masalan, xalqaro, jam oaviy va boshqa shartnomalarning subyektlari.

N o rm a t iv -h u q u q iy h u j ja t la rn in g tu r la r i d a v la tn in g qaysi organlari tomonidan qabul qilinganligiga ham da ularning yuridik kuchi katta yoki kichikligiga qarab farqlanadi. Ushbu belgilarga asosan, norm ativ-huquqiy hujja tlarni quyidagi turlarga b o i i s h mumkin:

Q onun — um um xalq ovoz berishi (referendumi) orqali yoki m am laka tn ing oliy vakillik organi (parlam ent) qabul qiladigan n o rm a tiv -h u q u q iy hu jja t . Q o n u n la r o ras ida K on s t i tu ts iy a — davlatning asosiy qonuni — alohida mavqega ega bo'lib, oliy yuridik kuchga egadir. Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlarni faqat parlament qabul qilishi mumkin, chunki ularda konstitutsiyaviy tuzum asoslari, insonlar va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari hamda konstitutsiyaga o'zgartishlar kiritish tartib-qoidalari belgilab q o ‘yiladi.

Konstitutsiyaviy qonunlar alohida tartibda qabul qilinadi.D av la t bosh lig 'in ing no rm ativ hujjatlari. X ususan , bizning

mamlakatimizda bu farmon — O 'zbekiston Respublikasi Konsti- tutsiyasining 94-moddasiga asosan, Prezident chiqaradigan normativ- huquqiy hujjat. Ushbu hujjat Konstitutsiya va qonunlarga ham da O'zbekistonning xalqaro shartnomalariga zid kelmasligi kerak.

Hukum atning qarorlari va farmoyishlari ijro etuvchi hokimiyat organining o 'z vakolati doirasida chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlaridir. Ushbu hujjatlar Konstitutsiya asosida qabul qilinib, O 'zbekis ton qonunlari va Prezidentning norm ativ farm onlarin i amalga oshirishga qaratilgan. Vazirliklar, davlat qo 'm ita la r i va id o ra la r in in g b u y ru q va y o 'r i q n o m a la r i d a v la t b o s h q a ru v i organlarining norm ativ-huquqiy hujjatlaridir. U lar konstitutsiya asosida qabul qilinib, qonunlar, Prezidentning farmonlari ham da hukum at qarorlarini bajarishga qaratilgan.

Davlat hokim iyati mahalliy ijroiya organlarining qarorlari.N orm ativ-huquqiy hujja tlar iyerarxiyasi shuni talab qiladiki,

davlat hokimiyatning quyi vakillik organlari qabul qilgan normativ-

38


huquqiy hujjatlar yuqori turuvchi organlarning normativ-huquqiy hujja tlariga muvofiq kelishi kerak. D avla t hokim iyati ijroiya organlarining normativ-huquqiy hujjatlari esa vakillik organlari ham da yuqori turuvchi ijroiya organlarn ing norm ativ-huquqiy hujjatlariga muvofiq kelishi zarur.

0 ‘zbekistonda huquq manbalari quyidagilardan iborat:- xalqaro huquqning um um e’tirof etgan prinsiplari va normalari

h am d a 0 ‘zbekis ton R espub likas in ing x a lqa ro sh a r tnom ala r i ; qonunlar;

- qonunosti hujjatlari. Xalqaro huquqning um um e’tirof etgan prinsiplari va normalari — xalqaro huquqning asosiy qoidalari bo'lib, ularni xalqaro huquqning barcha subyektlari tan olgan va shu bois b a ja rm as l ik k a yo 'l q o 'y i lm ayd i. U la r ichida davla t suverenitetini hurmat qilish, zo'rlik ishlatmaslik yoki zo'rlik ishlatish bilan tahdid qilmaslik, davlatning hududiy yaxlitligi, chegaralarining buzilmasligi, nizolarni tinch yo 'l bilan hal etish, ichki ishlarga aralashmaslik, xalqlarning teng huquqliligi va o 'z taqdirini o'zi belgilash huquqi, insonning huquq va erkinliklarini hurmat qilish, davlatlar o 'rtasidagi hamkorlik, xalqaro huquq bo'yicha majburiyatlarni vijdonan bajarish kabilar bo'lishi mumkin.

Xalqaro shartnoma — xalqaro huquqning ikki yoki bir necha subyekti qabul qilgan bitim bo 'l ib , huquq va m ajburiya tla rn i belgilovchi, o'zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi hujjatdir. O'zbekiston Respublikasi siyosiy, iqtisodiy, huquq iy va m axsus m asa la la r bo'yicha bir necha ming shartnoma tuzgan. 1995-yilda « 0 ‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to 'g ‘risidagi qonun» qabul qilingan. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, xalqaro shartnomalarning q o id a la r i O 'z b e k is to n q o n u n la r ig a n isb a tan u s tu n l ik k a ega. O'zbekiston Respublikasi qonunlarini quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin: Asosiy qonun — Konstitutsiya; konstitutsiyaviy qonun; Qoraqalpog 'iston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari. Q o n u n la r va boshqa n o rm ativ hu j ja t la r o ras ida O 'zb ek is to n Respublikasining Konstitutsiyasi asosiy o 'r in tutadi. Ushbu hujjat davlat hokimiyatining tashkil etilishini belgilaydi, konstitutsiyaviy tuzum asoslarini, insonlar va fuqarolarning huquq va erkinliklarini mustahkamlaydi. Konstitutsiya amaldagi qonunlar uchun yuridik asosdir. K onsti tu ts iya qo idalari boshqa n o rm ativ h u j ja t la rda rivojlantiriladi va aniqlashtiriladi. Shuni ham aytib o 'tish kerakki, Qoraqalpog 'iston Respublikasi O 'zbekiston Respublikasi tarkibida o 'z konstitu ts iyasiga ega b o 'l ib , uning qo ida la r i O 'zb ek is to n Konstitutsiyasiga zid kelishi mumkin emas.

39


K o n s t i tu ts iy av iy q o n u n la r K o n s t i tu ts iy a g a o 'z g a r t i s h va qo 'sh im chalar kirituvchi qonunlardir . U shbu hujjat uchun Oliy M ajl isda odd iy q o n u n la rg a n isb a tan u larn i qabu l q ilishn ing m urakkabroq tartib-qoidalari belgilangan.

Qonunlar, o 'z navbatida, kodekslashtirilgan va joriy qonunlarga bo'linadi. Kodekslashtirilgan qonunlarga kodekslar kiradi. Kodeks— mantiqiy tizimlashtirish xususiyatiga ega qonun bo'lib, o 'zida ijtimoiy m unosabatlarn ing m a ’lum bir sohasini batafsil tartibga soluvchi norm alarni birlashtiradi. M asalan, Fuqarolik kodeksi. Jinoyat kodeksi, M ehnat kodeksi. Soliq kodeksi. Bojxona kodeksi va hk.

Qoraqalpog'iston Respublikasining qonunlari qonun chiqaruvchi (vakillik) organ tom onidan qabul qilinadi va bunday qonun lar Q oraqalpog 'is ton hududida ijro etilishi shart.

Qonunning vaqt bo'yicha amal qilishiga e ’tibor qaratish lozim.Qonunlar quyidagi hollarda kuchga kiradi:- rasman e’lon qilinganidan o 'n kun o'tgach;- qonunda yoki uni amalga kiritish to 'g 'risida maxsus hujjatda

ko'rsatilgan vaqtdan boshlab.Qonunlar quyidagi hollarda o 'z kuchini yo'qotadi:- qonunning o 'zida ko'rsatilgan m uddat tugagan bo'lsa:- ushbu qonun bekor qilinishi natijasida (ijtimoiy m u n o sa

batlarning shu sohasini tartibga soluvchi yangi qonun qabul qilinishi munosabati bilan). Qonun zamonda amal qiladi. Buning m a ’nosi shuki, qonun orqaga qaytish kuchiga ega.

Umumiy qoidaga ko 'ra , qonunlar orqaga qaytish kuchiga ega em as . O 'z b e k i s to n d a j in o y a t yok i m a 'm u r iy ja v o b g a r l ik n i yengillashtiruvchi qonunlar orqaga qaytish kuchiga ega.

Q o n u n m a k o n d a am a l q i la d i . G a p s h u n d a k i , q o n u n la r m amlakatning barcha hududlarida amal qiladi. Davlat hududiga uning suvereniteti ostida bo 'lgan hudud kiradi. U shbu hududga quruqlik, ichki suvlar va hududiy dengiz havzalari, ushbu hududlar ustidagi havo bo 'sh lig 'i va davlat chegarasi doirasidagi yerosti boyliklari kiradi.

Qoraqalpog 'is ton qonunlari uning hududidagina amal qiladi.Q onun shaxslarga nisbatan amal qiladi.O da tda qonun lar ushbu hududdagi barcha subyektlar, y a ’ni

f u q a r o l a r , y u r id ik sh a x s la r , d a v la t o rg a n la r i , k o r x o n a la r , muassasalar va tashkilotlar uchun majburiydir.

H u q u q n o rm a la r i ta la b la r in in g O 'z b e k is to n R espub likas i fuqaro lari , xorijliklar va fuqaroligi b o 'lm ag an shaxslar uchun

40


m ajburiy lig i h u q u q n in g um um iy p r insip i h isob lanad i . Lekin istisnolar ham mavjud. M asalan, «Harbiy majburiyat va harbiy x izm at t o ' g ‘risida»gi q o n u n n in g ta lab la r i faq a t O 'z b e k is to n fuqaro la r iga tegishlidir. «R eferendum t o ‘g ‘risida»gi qon u n g a binoan referendumda faqat O'zbekiston Respublikasining fuqarolari qatnashishi mumkin.

Bundan tashqari, amaldagi qonunlar va O'zbekistonning xalqaro s h a r tn o m a la r ig a m uvof iq , d ip lo m a t ik dax ls iz lik h u q u q id a n foydalanuvchi xorijiy fuqarolar ham bundan mustasno. Elchilar huquqbuzarlik lar sodir etgan hollarda, ularga n isbatan Jinoyat kodeksi va M a ’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeks amal qilmaydi.

Qonun osti hujjatlari qonunlar asosida qabul qilingan normativ- huquqiy hujjatlardir. Ularga quyidagilar kiradi:

Prezident farmonlari;- hukumat qarorlari;- boshqa ijroiya hokimiyat organlarining hujjatlari;- joylardagi ijroiya organlarning normativ hujjatlari.Ushbu qonun osti hujjatlari tizimida O 'zbekiston Respublikasi

Prezidentining farmonlari alohida o 'r in tutadi, chunki ularni davlat boshlig'i chiqaradi. U shbu farm onlar norm ativ xususiyatga ega bo'lishi mumkin. Prezident farmonlari O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelishi mumkin emas.

O 'zbek is ton Vazirlar M ahkam as in ing qa ro r la r i xo 'ja lik va madaniy qurilishning eng muhim masalalari bo 'yicha qabul qilinadi. Ular odatda umumiy xususiyatga va huquq normalariga ega bo'lib, huquq manbalari hisoblanadi.

Ayrim hollarda ijro etuvchi hokimiyat organlarining hujjatlari ushbu organlar tizimidan tashqarida vujudga keluvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Bunday vakolatlar Moliya vazirligi, Adliya vazirligi, Markaziy bank va boshqa tashkilotlarda, ayniqsa, kattadir.

O 'zbekistonda vazirliklar ham da tashkilotlarning fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor normativ hujjatlarni qayd etish davlat tizimi joriy etilgan. Ushbu vazifa O 'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi zimmasiga yuklatilgan.

ll-§ . Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi

H uquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy m unosabatlar huquqiy m unosabatlar xususiyatiga ega bo'ladi. Ularning vujudga kelishi uchun yuridik fakt-hodisa (masalan, insonning


tug‘ilishi yoki o'lishi, yong'in) yoki harakat (masalan, huquqbuzarlik) mavjud bo iish i lozim.

Huquqiy munosabatlar deganda, uning ishtirokchilari o 'r tasida vujudga keladigan va huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabat tushuniladi. Huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi uchun uchta omil bo'lishi zarur: huquq normalari; subyektiv huquq va majburiyatlar; yuridik fakt. Faqat birgalikdagina ular huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiradi.

Huquqiy m unosabat — uning ishtirokchilari o'rtasidagi haqiqiy yuridik aloqalar bo'lib, ularning o 'zaro huquq va majburiyatlarida namoyon bo'ladi.

H uquq iy m unosaba t , tuzilishiga k o 'r a , obyekt. subyekt va mazmun kabi elementlardan iborat.

H u q u q iy m u n o s a b a t i sh t i ro k c h i la r in in g h a ra k a t i n im aga qara ti lgan bo 'lsa , shu narsa ushbu huquqiy m unosaba tla rn ing obyekti hisoblanadi. Masalan, xaridor sotib olayotgan molini olish huquqiga ega, lekin xarid uchun pul to 'lashga majbur. Sotuvchi esa ushbu m ol uchun haq olish huquq iga va xar idorga oldi-sotdi ta lab la r ig a m os ke lad igan tov a rn i berish m ajb u r iy a t ig a ega. Sotilayotgan va sotib olinayotgan mol-mulk huquqiy munosabatning obyekti hisoblanadi. H uquq va majburiyatning uzviy aloqadorligi juda k o 'p huquqiy munosabatlar uchun xosdir.

H uquq iy m unosab a t la rn in g ishtirokchilari, y a ’ni h uquq va majburiyat egalari ushbu huquqiy m unosabatlarning subyektlari hisoblanadi. Chunonchi, quyidagilar subyektlar bo'lishi mumkin: o 'z a ro m u n o sab a tg a k ir ishgan fuqaro la r ; dav la t o rgan la r i va m unosabatga kirishgan fuqarolar;

- ta shk ilo t la r va m u n o sab a tg a kirishgan fuqaro la r ; o 'z a ro m unosabatga kirishgan tashkilotlar; davlat organlari va m unosabatga kirishgan tashkilo tlar . H uquqiy m u n o sab a t subyektlari, avvalambor, jismoniy va yuridik shaxslardir.

Jism oniy shaxslar — ushbu davlat fuqarolari, boshqa davlat fuqarolari (ajnabiylar) va fuqaroligi yo 'q shaxslar (apatridlar).

Yuridik shaxslar — tashkilotlar, muassasalar, davlat organlari, davlat. fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari.

Huquqiy munosabatlarning mazmunini subyektlarning o 'z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish bo'yicha real harakatlari tashkil etadi. Masalan, oldi-sotdi bo 'yicha huquqiy munosabat mazmunini sotuvchining xaridorga narsani haqiqatan berishi va buning uchun xaridorning sotuvchiga haq to 'lashi tashkil etadi. Ushbu huquqiy munosabatlar mazmuniga o 'zaro d a ’volar qilish va ularni qondirish

42


yuzasidan amalga oshirilgan harakatlar (masalan, buyumning sifati, o 'lchami va to 'lov muddati bo 'yicha d a ’volar) ham kiradi. Shunday qilib, huquqiy munosabatlar subyektlar o'rtasidagi munosabatlarning yuridik shakli bo 'lib, uning yordamida davlat qonun talablariga binoan ijtimoiy m unosabat ishtirokchilari xulq-atvorini m e’yorlab beradi.

Huquqiy m unosabatlarda ishtirok etish uchun subyektlar qator yuridik xususiyatlarga ega bo'lishi lozim. Gap, birinchi navbatda, huquqiy layoqat va muomala layoqati to 'g 'risida bormoqda. H uquq layoqati huquqlarga ega b o 'la olish va yuridik majburiyatlarni zimmaga olish qobiliyatidir. M uom ala layoqati esa o 'z harakatlari asosida huquq larn i am alga oshirish va yuridik m ajburiyatlarni bajarish qobiliyatidir.

Yuridik shaxslarga tegishli bo 'lgan huquqiy layoqat va muomala layoqati bir vaq tda vujudga keladi ham da ushbu shaxslar o 'z faoliyatini boshlagan paytdan boshlab paydo bo'ladi.

J ism oniy shaxslarn ing huquq iy layoqati inson tug 'i lg an d a boshlanib, uning vafotidan so 'ng to'xtaydi. M uom ala layoqati esa yosh va ruhiy salomatlik bilan bog'liq. O 'zbekiston qonunlariga binoan, to 'l iq muomala layoqati fuqaro 18 yoshga to 'lganidan so 'ng boshlanadi. Lekin ushbu qoidadan istisnolar ham mavjud. Masalan, shaxs jinoiy javobgarlikka 16 yoshdan, ayrim jinoyatlar uchun 14 yoshdan to rtilish i m um kin . B oshqa b ir misol: oila kodeksi ayrim hollarda 18 yoshga to 'lmasdan turib nikohdan o'tishga ruxsat beradi. Bunday fuqaro n ikohdan o 'tgan vaqtdan boshlab to 'liq muomala layoqatiga ega bo'ladi.

H a r bir inson huquqiy m unosaba tla rga o 'z in ing qandayd ir siyosiy, m oddiy , m a ’naviy va boshqa ijtimoiy m an faa t la r i va ehtiyojlarini amalda qondirish uchun kirishadi. Ushbu maqsadga subyektiv huquq va majburiyatlar ham da ularni amalga oshirishga qara ti lgan yuridik h a ra k a t la r yo rdam ida erishiladi. Bularning hammasi jismoniy yoki yuridik shaxs kutgan muayyan natijalarga olib keladi.

Yuridik faktlar — o 'ziga xos hayotiy holatlar bo'lib, qonun va huquqiy norm alar ularni yuridik oqibatlarning vujudga kelishi, o'zgarishi yoki bekor qilinishi bilan bog'laydi.

H ar bir yurist amaliy faoliyatining bosh vazifalaridan biri yuridik faktlarni aniqlash yoki tasdiqlashdir. Busiz qonun la rn i to 'g ' r i qo'llash, fuqarolar va tashkilotlarning huquqlarini himoya qilish, nizolarni hal etish, qonunbuzarlik sodir etgan shaxslarni javobgarlikka tortish mumkin emas.


Yuridik faktlarni, insonlarning xohish-irodasiga ko 'ra , hodisalar va harakatlarga bo'lish mumkin.

Hodisalar insonning xohish-irodasiga bog'liq bo 'lm agan holda vujudga keladi. Masalan, tabiiy ofatlar, bolaning tug'ilishi, uning muayyan yoshga yetishi, insonning vafot etishi, muddatning o'tishi va hk. Aytaylik, insonning vafot etishi merosning ochilishini vujudga keltiradi hamda huquqiy layoqatni tugatadi. Mol-mulkning nobud bo'lishi ga olib keladigan, yong'in, suv toshqini — mol-mulk sug'urta qilingan b o 'lsa — su g 'u r ta pulini to ' la sh uchun asos bo 'lad i . H arak a t la r insonning xohish-irodasi asosida vujudga keladigan y u r id ik h u j ja t la rd i r . U la r h u q u q iy n o r m a la r g a am a l q il ish munosabatiga ko 'ra, huquqiy va huquqqa zid harakatlarga bo'linadi.

A m aldagi qonunchilik norm alari asosida vujudga keladigan ham da shu normalar bilan tartibga solinadigan harakatlar huquqiy, huquqqa muvofiq harakatlar deb ataladi.

H uquqqa zid harakatlar — qonun yoki huquqiy norm aga zid bo 'lg an harakatd ir . U la r hu q u q q a xilof xa tti -harakat deb ham ataladi. Ba’zi hollarda qonun harakatsizlikni ham huquqqa zid xatti- h a ra k a t sifatida e ’t i ro f etadi. M asalan , bir kema kap itan in ing h a lo k a tg a uch rag an b o sh q a kem aga y o rd a m berm aslig i yoki yordamga muhtoj odamni uning hayotiga real xavf tug'ilgan paytda yordamsiz qoldirish kabi harakatsizlik hollari huquq normasiga zid bo 'lgan qilmishlar hisoblanadi.

12-§. Huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik

Huquqbuzarlik deganda, jamiyat uchun xavfli bo 'lgan qilmish (harakat yoki harakatsizlik) tushuniladi. Bunday qilmish qonun bilan muhofaza qilinadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishi yoki zarar yetkazish xavfini tug'dirishi mumkin.

H u q u q b u za r l ik n in g asosiy belgilari q u y idag ila rdan ibora t: ijtimoiy xavflilik; h u q u q q a zidlik; ayblilik; jazolanish. Ijtim oiy xa v flilik shu n d an ibora tk i , b u n d a huqu q b u za r l ik jam iya tn ing qadriya tlariga tajovuz qiladi, xususiy va ijtimoiy m anfaa tla rn i poymol etadi. Huquqbuzarlikning zararligi yoki xavfliligi shundan iboratki, u jamiyat hayotining maromiga salbiy ta ’sir etadi.

Huquqqa zidlik — huquqbuzarlikning ikkinchi belgisi. Bu o 'rinda gap qilmish oqibatida qonunning, muayyan huquqiy normaning buzilishi to 'g 'r is ida bormoqda. Boshqacha aytganda, huquqbuzar qonunda yoki huquq normasida belgilab qo'yilgan taqiqni buzadi.

44


Agar bunday taqiq b o ‘lmasa, huquqbuzarlik ham boim aydi. Qonun kengaytirilgan holda yoki analogiya bo'yicha talqin etilishi mumkinemas.

A y b lil ik — h u q u q b u z a r l ik n in g u ch in ch i belgisi. H u q u q normasini yuridik javobgarlikni zimmasiga olishga qodir b o ig a n shaxs buzadi va shaxs bu harakatn i qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida sodir etadi.

Ayb — shaxsning o'zi sodir etgan huquqqa xilof harakatiga va uning zararli oqibatlariga ruhiy munosabati. Qariyb har doim inson oldida huquqqa mos yoki huquqqa zid tarzda harakat qilishni tanlash imkoni b o ia d i . A gar u ikkinchi yo 'ln i tanlasa, hu q u q q a xilof qilmishni aybli tarzda sodir etgan, deb hisoblanadi.

Balog 'at yoshiga yetmaganlar yoki aqli noraso deb topilgan shaxslar sodir etgan qilmish (huquqqa zid b o is a ham) huquqbuzarlik bo im aydi. Baxtsiz hodisa, tasodif natijasida, biron kimsaga aybsiz zarar yetkazish hodisasi ham huquqbuzarlik emas.

Huquqbuzarlikning to'rtinchi belgisi — jazolanish. Bu m a iu m huquqbuzarlik uchun uni sodir etgan shaxsning vakolatli davlat organi tomonidan javobgarlikka tortilishini bildiradi. Bu javobgarlik huquqiy normaning sanksiyasida ifodalanadi.

Ba’zi hollarda shaxs qonunga binoan javobgarlikdan ozod etilishi ham m umkin. Lekin buni ham vakolatli davlat organi amalga oshiradi.

Huquqbuzarliklar qonunchilikning qaysi sohasiga tegishliligiga qarab, bir qancha turlarga bo iinadi. Huquqbuzarlikning quyidagi turlarini keltirish mumkin:

- fuqarolik-huquqiy (majburiyatni bajarmaslik, moddiy zarar yetkazish);

- m a 'muriy (mayda bezorilik, y o i la rd a harakatlanish qoidalarini buzish va hk.); intizomiy (ishga kelmaslik, kech qolish);

- jinoiy, y a ’ni j inoya tla r (odam o id i r i sh , o ‘g ‘rilik, militsiya xodimiga qarshilik k o ‘rsatish va boshqalar). Huquqbuzarlikning turiga q a rab davla t m ajburlov chora lari ham o ‘zgarib turadi. Ularning eng og ir la r i jinoyat sodir etilganda qoilaniladi.

Yuridik javobgarlik, ijtimoiyjavobgarlikning boshqa shakllaridan farqli ravishda, doimo huquq normalariga asoslanadi va davlat majburlov normalari bilan bog iiq bo iad i . Yuridik javobgarlik — huquqbuzarning huquq normalariga asoslangan va huquqbuzarlik faktidan kelib chiqadigan qilmishi uchun javob berish va davlat m a jb u r lo v ch o ra la r i shak lidag i noxush o q ib a t la r ig a ch idash majburiyati hamda shunday oqibatlarga haqiqatan duchor boiishidir.

45


Yuridik javobgarlik belgilari quyidagilardan iborat:- davlat majburlov choralari bilan uzviy aloqadorlik;- fa k tik asos — huquqbuzarlik;- yu r id ik asos — y u rid ik javob g a rlikn in g huquqiy tartibga

solinganligi;- davlat qoralovi bilan bog'liqlik;- huquqbuzar huquqlarmi cheklash bilan bog ‘liq salbiy oqibatlar;- huquqbuzarlikni sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga

n isb a ta n ja z o q o 'l la sh ; h u q u q iy p r in s ip la rg a a so sla n g a n lik (qonuniylik, individuallashtIrish, tabaqalashganlik va boshqalar). Yuridik javobgarlikning asosi huquqbuzarlik, y a ’ni huquq normalarini buzuvchi muayyan harakat yok i harakatsizlikdir.

Huquqbuzarlikning har xil turlari turli xil yuridik javobgarlikka olib keladi. M asa lan , fuqaro lik huquqbuzarl ig i (m ajburiya tn i bajarmaslik) — fuqaroviy-huquqiy javobgarlikka (zararni qoplash, neus toykan i to ' la t ish g a ) , m a ’m uriy h u q u q b u za r l ik (y o 'l la rd a harakatlanish qoidalarini buzganlik) — m a ’muriy javobgarlikka (jarima, transport vositasini boshqarish huquqidan m ahrum etishga) o l ib k e lad i . J in o iy h u q u q b u z a r l ik , y a ’ni j in o y a t esa j in o iy jav o b g ar l ik k a olib keladi (unga n isba tan ozod likdan m ah ru m etishgacha b o ig a n jazo qoMlanishi mumkin).

Y urid ik javobgarlik ikki asosiy shaklda — sud ta rt ib ida va m a ’muriy tartibda amalga oshiriladi. Jinoiy javobgarlikni amalga oshirishning sud tartibi huquqbuzarga nisbatan faqat vakolatli davlat organi nomi bilan sud tomonidan jazo q o ‘llanilishini bildiradi. Ushbu sud ta r t ib i fu q aro v iy -h u q u q iy jav o b g a r l ik uch u n xos, j ino iy javobgarlik uchun esa majburiydir.

Yuridik javobgarlikning ikki turi farqlanadi: jarim a yoki jazo; huquqni tiklovchi javobgarlik. Jarima jazosi m a ’muriy yoki intizomiy xato jinoyatlar uchun qo'llaniladi. Javobgarlikning ushbu turiga xos xususiyat shundan iboratki, u faqat protsessual shaklda amalga oshiriladi h am d a tegishli vako la t la rga ega davla t o rganlari va m ansabdor shaxslarning hujjatlari bilan belgilanadi.


II MA VZU

MA’MURIY HUQUQ ASOSLARI

]-§. Ma ’muriy huquq tushunchasi

M a ’muriy huquq Konstitutsiyaviy, fuqarolik va jinoyat huquqlari bilan bir qatorda — huquqning asosiy tarmoqlariga kiradi.

«M a’muriyat» so'zi lotincha «administratio» so‘zidan olingan bo‘lib, «boshqarish» m a’nosini bildiradi. Shu bois m a’muriy huquq ko'pincha boshqaruv huquqi yoki boshqarishga oid huquq deb ta ’riflanadi.

H uquq ta rm oqlari bir-b ir idan, avvalo, huquqiy boshqaruv predmeti va usuli bilan farq qiladi. M a ’muriy huquqning O'zbekiston Respublikasi huquq tizimining mustaqil tarmog'i sifatidagi ijtimoiy m unosabatlaming asosiy xususiyati shundaki, u davlat boshqaruvi sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni, ya’ni davlat organlarining ijro etish va farmoyish berish faoliyati ja rayonida yuzaga keladigan ijtimoiy m unosaba tla rn i ta r tibga soladi. M a ’muriy huquqning maqsad va vazifalarni to 'la anglab yetish uchun, avvalo, davlat boshqaruvining tarkibi haqida tushunchaga ega bo'lish lozim. Har qanday boshqaruv muayyan munosabatlarni tartibga solib turadi. Jamiyatdagi boshqaruv ijtimoiy boshqaruv deb ataladi. U insonlarni asosiy maqsad yo'lida jipslashtirish, o 'zaro munosabatlarni tartibga solish, butun jamiyatni jipslashtirish uchun qo'llanadi.

Ijtimoiy boshqaruvning asosiy turlaridan biri davlat boshqaru- vidir. U davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan am alga osh ir i lad i. D av la t b o sh q a ru v o rg an la r i fao liya tin ing mazmuni istiqbolni belgilash, rejalashtirish, moliyaviy ta ’minlash, kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo'yish, hisobga olish va nazorat q i l ish d an ib o ra t . Bu d av la t b o s h q a ru v in in g keng ta rq a lg a n vazifalaridan biri bo'lib, barcha davlat organlari ularni o 'z faoliyati davomida qo'llaydilar.

M asalan , p ro k u ra tu ra — nazora t organi. Respublika Bosh Prokurori nafaqat barcha davlat organlari, jam oat birlashmalari, k o rx o n a la r , m u assa sa la r va fu q a ro la rn in g q o n u n la rg a rioya qilishlarini, balki quyi bo 'g 'indagi prokurorlarning faoliyatini ham nazorat qilib turadi. Boshqaruv prokurorning asosiy vazifasi emas.

Davlat boshqaruvi quyidagi xususiyatlarga ega:- tashkilotchilik faoliyatining nuivjiuUigi;

47


- davlat-hokimiyat xususiyatiga ega ekanligi;- boshqaruv fao liva tin i amalga oshirish jarayonida davlatning

ijtimoiy-madaniy, ijtim oiy-siyosiy, iqtisodiy fa o liya t sohalaridagi funksiyalarni bajarilishi;

- vakolat boshqaruv subyektlari tomonidan amalga oshiriladi.Shunday qilib, davlat boshqaruvi ijtimoiy hayotning eng muhim

tarmoqlarini qam rab oladi, bu jarayonda xo‘jalik tashkilotchilik, m adan iy , m a ’rifiy ish la r am alga oshiriladi, m a ’muriy-siyosiy masalalar hal qilinadi.

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, m a ’muriy huquq sohasiga ushbu tarzda t a ’rif bersa bo'ladi. Davlat boshqaruvini tashkil etish tartibi va boshqaruvni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan turli-tuman ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalarni o ‘z ichiga olgan huquqning alohida tarm og‘i m a ’muriv huquq deb ataladi. Masalan, « 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasi t o ‘g ‘risida»gi q o n u n d a ifodalangan та 'muriy huquq norm alari hukum atning shakllanishi va tashkil etilishi tartibini, vakolatlari, qaysi tashkilotga h isobdor ekanligi va m a s’uliyatini, davlatning boshqa organlari bilan o ‘zaro munosabatini belgilab beradi.

M a ’m uriy h u q u q bilan ta r t ib g a so linadigan m u n o sa b a t la r asosan, quyidagilardan iborat:

- ta sh k iliy jih a td a n b iri ikk inch isiga bo ‘ysunadigan davla t organlari ( О ‘zbekiston R espublikasi Vazirlar M ahkam asi bilan vazirliklar, q o ‘mitalar, hokim liklar) o'rtasidagi munosabatlar;

- bir-biriga bo'ysunm aydigan davlat boshqaruv organlari (ikk i vazirlik, ikk i hokim lik va h k .) о ‘rtasidagi munosabatlar;

- davlat boshqaruv organlari va ularga bo ‘ysunadigan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar о ‘rtasidagi munosabatlar;

- davlat boshqaruv organlari va jam oa t birlashmalari (kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, xotin-qizlar, fa xriy la r va yoshlar ta sh k ilo tla r i, ijo d iy u yu sh m a la r va b o sh q a la r) o 'r ta s id a g i munosabatlar;

- davlat boshqaruv organlari va fuqaro lar o 'rtasidagi m unosabatlar.

M a ’muriy huquq predmeti — ijroiya hokimiyat faoliyatini tashkil etish ja rayonida yuzaga keladigan ijtimoiy m unosabatlar yig‘indisidir.

M amlakatim izning tashkiliy qurilish vazifalarini hal qilishda m a ’muriy huquqning ahamiyati katta.

Davlat boshqaruvi tizimini rivojlantirish, davlat apparatining ishini yaxshilash, boshqaruv faoliyatining samaradorligini oshirishga

48


qaratilgan tadbirlarning deyarli barchasi m a’muriy huquq normalari y o rd am id a am alga oshiriladi. Y a ’ni, aynan m a ’m uriy h u q u q normalari boshqaruv organlari, korxona, muassasa va tashkilotlarni tashkil etish, o'zgartirish yoki tugatish qoidalarini belgilab beradi.

M a ’muriy h u quq norm alari shu bilan birga boshqariluvchi obyektlarning faoliyatini, uning davlat boshqaruvi organlari bilan o 'zaro aloqalarini tartibga solib turadi. Ushbu normalar rejalashtirish tartibini, moddiy resurslarni taqsimlashni, ish haqini belgilash bilan bog'liq munosabatlarni ham tartibga soladi.

M a ’muriy huquq nafaqat boshqaruvni, balki boshqariluvchi faoliyatini ham tartibga soladi. Misol uchun, yo‘l harakati qoidalari, jam oat joyida yurish-turish qoidalari, ov qilish, savdo, sanitariya va yong 'indan saqlash qoidalari va hk.

Shunday qilib, m a ’muriy huquq normalari qanday qilmishlar (harakat yoki harakatsizlik) m a ’muriy huquqbuzarlik hisoblanishi, m a ’muriy javobgarlik turlari va usulini, bunday huquqbuzarliklarni ko 'rib chiqish tartibini o 'rnatadi.

M a ’muriy huquq fanining boshqa huquqiy fanlar bilan o 'zaro a loqa la r i , m u n o sa b a t la r ig a kelsak , shun i ay tib o ' t i s h jo izk i, m a ’muriy huquq boshqa huquqiy fanlar bilan chambarchas bog'liq. Xususan, oldingi m avzuda biz davlat (konstitutsiyaviy) huquqi sohasida fikr bildirgan edik. Agar mana shu huquq sohasi misolida m a ’m u r iy h u q u q n in g b o s h q a h u q u q s o h a la r i b i la n o 'z a r o munosabatlari haqida fikr yuritadigan bo'lsak, aytib o 'tish joizki, m a ’muriy huquq davlat (konstitutsiyaviy) huquqi faniga juda yaqin turadi. Lekin shu bilan birga bu ikki fan o 'rtasida o 'zaro farqlar ham m avjud . Ju m la d a n , d a v la t (k o n s t i tu ts iy av iy ) h u q u q id a davlatning ijtimoiy tuzilishi va siyosatining asoslari, davlat bilan shaxs o'rtasidagi o 'zaro munosabatlar, milliy davlat va m a ’muriy- hududiy tuzilish, davlat organlari tizimining asoslari ifodalangan. D a v la t h u q u q i fan in ing p red m e ti m a ’m uriy h u q u q fan in ing predmetiga nisbatan kengdir. Masalan, davlat huquqi barcha davlat organlari uchun umumiy bo 'lgan tashkil etish va faoliyat ko'rsatish tam oy il la r in i belgilab bersa , m a ’m uriy h u q u q n o rm a la r i esa yuqoridagilarga asoslanib, davlat boshqaruvida ularni qo'llashni tartibga soladi. Davlat huquqi fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va majburiyatlarini belgilab beradi. M a ’muriy huquq esa davlat huquqining ko 'pg ina normalarini yanada aniqlashtiradi, fuqarolarning huquqiy m aqom ini asosiy bo 'lm agan boshqa huquq va majburiyatlar bajarilishining boshqaruv mexanizmini belgilab beradi. M asa lan , O 'zb ek is to n R espublikasi K onsti tu ts iyas iga b inoan

49


fuqarolar davlat organlari va mansabdor shaxslarning noqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqiga ega. Ushbu ja rayon davlat (konstitutsiyaviy) huquq nomalari bilan tartibga solinadi. M a ’muriy huquq esa mana shu shikoyatlarni qaysi organga tegishliligini, shikoyatni k o ‘rib chiqish muddati va tartibini hamda boshqa tomonlarini tartibga soladi.

2-§. Ma ’muriy huquq manbalari

M a ’muriy huquq manbalari b o i ib , o ‘zida m a ’muriy huquqiy norm alarni ifoda etgan davlat hokimiyati va davlat boshqaruvi organlarining (ayrim hollarda boshqa davlat organlarining) aktlari h isob lanad i. Bu n o rm a la r q o n u n la rd a , vakillik o rgan la r in ing normativ hujjatlarida, Prezident farmonlarida, Vazirlar M ahkamasi qarorlarida, vazirlik va davlat qo'mitalari, hokimlarning normativ aktlarida namoyon bo iad i .

Boshqa huquq sohalari singari m a ’muriy huquqning ham asosiy manbasi b o i ib 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hisoblanadi. X ususan , K onstitu ts iyaga b inoan davla t boshqaruv i o rganlari tizimiga rahbarlik qiluvchi organ bu — 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasidir. Konstitutsiyaning 89-moddasiga binoan O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti O 'zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokim iyat boshlig 'idir, deb belgilangan. K onstitu tsiyaning 98-moddasida esa, O 'zbekis ton Respublikasi Vazirlar M ahkam asin ing Konstitutsiyaviy huquqiy m aqom i o 'z o 'rnini egallagan. Konstitutsiyaning XXI bobi esa mahalliy davlat hokimiyati asoslariga bag'ishlangan.

O'zbekiston Respublikasining M a ’muriy javobgarlik to'g'risidagi Kodeksi ham m a ’muriy huquq manbalari tizimida alohida o'r inni egallaydi. Z ero , u n d a m a 'm u r iy h u q u q b u z a r l ik tu shunchas i . m a ’muriy javobgarlik tushunchasi va turlari, m a ’muriy norm a- larning harakat qilishi, m a ’muriy ishlarni ko 'r ib chiqishga vakolatli o rg a n la r , u la rn in g fao liya t y o 'n a l ish i va v a k o la t la r i do irasi to 'g 'risidagi qoidalar o 'z o 'rnini topgan.

M a ’muriy huquq manbalariga O'zbekiston Respublikasi Havo Kodeksi, Bojxona Kodeksi, Soliq Kodeksi va boshqa huquqiy normativ aktlarni kiritishimiz mumkin.

M a ’muriy huquq m anbalariga Oliy Majlis tom onidan qabul qilingan qator qonunlami kiritishimiz mumkin. Xususan, O'zbekiston Respublikasining 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan «O'zbekiston

50


Respublikasida mahalliy davlat hokimiyat organlarini qayta tashkil etish t o ‘g ‘ris ida»gi10, 0 ‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 2- sentabrdagi «Mahalliy davlat hokimiyati t o ‘g ‘r is ida»g i" , 0 ‘zbekiston Respublikasining 2002-yil 12-dekabrdagi «Fuqarolarning m u ro ja a t la r i t o ‘g ‘r is id a » g i i;: q o n u n hujja tla ri va boshqa la rn i kiritishimiz mumkin.

M a ’m uriy h u q u q m a n b a la r ig a sh u n in g d ek , 0 ‘zbek is ton Respublikasi Prezidentining, Vazirlar M ahkam asi , vazirliklar, d av la t q o ‘m ita la r i , m ahalliy h o k im iya t o rgan la r i to m o n id a n chiqarilgan aktlar ham m a ’muriy huquqning manbalari qatoriga kiradi.

M a ’muriy huquq tizimi asosan, ikkiga bo iinad i:1) Umumiy qism — davlat boshqaruvining barcha sohalarini

qam rab oluvchi normalarni o ‘z ichiga oladi. M a ’muriy huquqning umumiy qismi tarkibida quyidagi normalar ajralib turadi:

- davlat boshqaruvi xususiya tlar ini belgilovchi hamda davlat boshqaruvi tamoyillarini mustahkamlovchi normalar;

- davlat boshqaruv organlarining huquqiy maqomini, faoliyatining shaklini belgilovchi normalar;

- davlat xizm atini tartibga soluvchi normalar;- boshqariluvchi obyektlarning maqomini belgilovchi normalar;- ja m o a t ta sh k ilo tla r in in g huqu q iy m a q o m i to ‘g ‘risid a g i

normalar;- fuqarolarning huquqiy maqomi to ‘g ‘risidagi normalar;- davla t boshqaruvida ishon tirish va m ajburlash choralari

to ‘g ‘risidagi normalar;- davlat boshqaruvida qonunchilikni ta 'minlash usuli to ‘g ‘risidagi

normalar;2) M ax su s q ism — m a ’lum b ir so h a d a h a r a k a t q iluvchi

normalarni o ‘z ichiga olib quyidagilardan iborat:- rejalashtirish, moliva, bank-kredit, soliq, hisob-kitob sohalaridagi

va tarmoqlararо faoliyatning boshqa sohalaridagi davlat boshqaruvini tartibga soluvchi normalar;

- xa lq xo ‘jaligi, ijtim oiy-m adaniy qurilish va m a 'm uriy-siyosiy fa o l i y a t so h a s id a g i d a v la t b o sh q a ru v in i ta r tib g a so lu v c h i norm alar.

10 O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining A xborotnom asi. 1992,3-son, 146-m.11 O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining A xborotnom asi. 1993,9-son, 320-m.12 O 'zbek iston Respublikasi Oliy M ajlisining A xborotnom asi. 2003, 1-son, 140-m.

51


3-§. M a’muriy-huquqiy normalar va munosabatlar

M a ’m uriy-huquqiy normalar — davlat boshqaruvi sohasida davlat boshqaruvi organlari, davlat xizmatchilari, shuningdek, korxona, muassasa, tashkilotlar, mehnat jamoalari va fuqarolarning qonunchilik bilan ruxsat etilgan yurish-turish chegarasini belgilab beradi.

Lozim tarzdagi xulq-atvor qaysi harakatlarni sodir etish mumkin (ruxsat etiladigan xatti-harakatlar), qaysilaridan o ‘zni tiyish kerak ( taqiqlar) , qaysilarini bajarish za ru r (k o ‘rsa tm alar) ekanligini ko'rsatishni taqozo etadi. Inson xulq-atvoriga boshqaruv t a ’sirini ko 'rsatishning mohiyati ana shunda namoyon bo'ladi.

Bunda m a ’muriy-huquqiy norm alarning muhim xususiyatiga e ’tiborni qaratish kerak. U shbu norm alar , avvalo, ijro etuvchi hokimiyat (davlat boshqaruvi) subyektlariga qaratilgan majburiy xulq-atvor qoidalariga ega.

Shunga q aram ay , u larn ing boshqaruv t a ’siri ostida yuzaga keladigan huquqiy m unosaba tla r har qanday huquqiy m unosa batlarga xos b o ig a n bunday munosabatlar ishtirokchilarining burch va huquqlari mosligi, ularning hokimiyat irodasi qaratilgan shaxslar manfaatlarini ta ’minlashga yo'nalganligi kabi sifatlardan mahrum b o im ayd i. Huquqiy norm a t a ’sirida yuzaga kelgan subyektlarning o ‘zaro huquq va majburiyatlari m a ’muriy-huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaradi.

M a 'muriy-huquqiy munosabatlar va ularning turlari. M a ’muriy- huquq iy m u n o sab a t deganda , m a ’m uriy-huquqiy no rm a bilan tartibga solingan, taraflar m a ’muriy-huquqiy norm alar vositasida o ‘rnatilgan ham da kafolatlangan o ‘zaro majburiyatlar va huquqlar egasi bo 'lib m aydonga chiqadigan boshqaruv sohasidagi ijtimoiy m unosabatlar tushuniladi.

M a ’m u r iy -h u q u q iy m u n o s a b a t la r turli m ezon la r b o 'y ic h a tasniflanadi. Ularga, avvalo, ijro etuvchi hokimiyat organlarining u yoki bu obyektga boshqaruv yoki tartibga solish xususiyatiga ega bo 'lgan t a ’sir ko 'rsatishidan iborat yuridik imkoniyati kiradi.

Yuridik xususiyatga ko 'ra , m a ’muriy-huquqiy m unosabatlar ishtirokchilarining o 'z a ro m unosaba tla r i vertikal va gorizontal huquqiy munosabatlarga ajratiladi.

Vertikal huquqiy m u n o sab a t la r m a ’m uriy-huquqiy boshqaruvning ham da subyekt va obyekt o 'r tasida yuzaga keladigan davlat boshqaruv faoliyati uchun xos bo 'lgan subordinatsiya aloqalarining m ohiyatin i eng k o 'p d a ra ja d a aks e ttiradi. O d a td a hokim iyat

52


m unosaba tla ri deb a ta ladigan m unosaba tla r aynan shu munosabatlardir.

Gorizontal huquqiy munosabatlar deganda, taraflar amalda va yuridik j ihatdan teng huquqli bo 'ladigan munosabatlar tushuniladi. Binobarin, u larda bir tarafn ing boshqa ta ra f uchun bajarilishi majburiy bo 'lgan yuridik hokimiyat ko 'rsatmalari bo'lmaydi.

Ish tirokch ila rn ing ta rk ib iga k o 'r a , huquq iy m u n o sa b a t la r apparat ichkarisidagi va tashqarisidagi munosabatlarga bo'linadi. Birinchi holda mavjud bo'lishi shart bo 'lgan (majburiy) subyekt (m a’muriy hokimiyat egasi. apparat bo 'g 'ini) apparatning boshqa bo'g 'inlari (organlar, xizmatchilar va boshqalar) bilan munosabatga kirishadi. U shbu huquqiy m unosaba tla r ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimini, o rgan la r va x izm atchilarning vakolatlarin i, ularning o 'zaro munosabatlarini appara t ichidagi ishlar shakli va usullarini belgilovchi m a ’muriy-huquqiy norm alarga asoslanadi. Ikkinchi holda, m ajburiy subyekt fuqaro lar , davlatga qarashli bo 'lm agan tashkilotlar, davlat korxonalari va muassasalar bilan hamkorlik qiladi.

Fuqarolar va ijro etuvchi hokim iya t organlari. I jro etuvchi hokimiyat organlari bilan fuqarolar o 'rtasidagi m unosabatlarni alohida guruhga ajratish mumkin.

M a ’muriy huquqda fuqarolarning huquqlarini mustahkamlovchi va ularning boshqaruv organlari bilan m unosabatlarini tartibga soluvchi norm alar yetarlicha katta o 'r in egallaydi. Subyektlarini boshqaruv organlari (m ansabdor shaxslar) va fuqaro lar tashkil e ta d ig a n m u n o s a b a t l a r h u q u q iy vo q e l ik d ag i eng a n ’anav iy m u n o sa b a t la rd i r . H a r q a n d a y fu q a ro o 'z hayo ti m o b ay n id a m a ’muriy, huquqni m uhofaza qiluvchi muassasalar va ularning mansabdor shaxslari bilan, transport va aloqa organlari bilan, soliq organlari, pasport idorasi, bojxona xizmati, ijtimoiy himoya va boshqa idoralarning xodimlari bilan m a ’muriy-huquqiy m unosabatlarga kirishadi.

F u q a r o l a r o ' r t a s id a g i m u n o s a b a t l a r m a ’m u r iy -h u q u q iy m u n o s a b a t la m in g a loh ida guruh in i tashkil qiladi. F u q a ro la r o'rasidagi ko'pgina munosabatlar m a ’muriy-huquqiy normalar bilan tartibga solinganligi uchun m a ’muriy-huquqiy m unosaba tla rga kiradi. Ushbu munosabatlar ko 'proq jam oat tartibi, fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilish sohalarida yuzaga keladi ham da qonunchilik fuqarolarga jam oat joylaridagi o 'zaro munosabatlarini, mustaqil ravishda, boshqarishning huquq va manfaatlariga rioya etgan holda tartibga solish majburiyatini yuklaydi.


Ijro etuvchi hokim iyatning xususiyatlari. Ijro etuvchi hokimiyatning xususiyatlariga quyidagilar kiradi:

1) Ijro etuvchi hokimiyat 0 ‘zbekiston Respublikasi yagona davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati bilan yaqindan aloqada b o ig a n nisbatan mustaqil ta rm og‘i (turi, k o ‘rinishi)dir;

2) Yagona davlat hokimiyatining ko'rinishi b o ig a n ijro etuvchi hokim iyat hozirgi vaqtda ijro etuvchi o rganlar deb nom lanadi, a m a ld a esa d a v la t b o s h q a r u v c h i o r g a n la r i b o ' l g a n d a v la t appara tin ing maxsus bo 'g ' in la r i faoliyatida real xususiyat kasb etadi;

3) ijro etuvchi hokimiyat davlat boshqaruvi organlari tizimida namoyon b o ia d i , ularga respublika hukumati, vazirliklar, davlat q o ‘mitalari va idoralari, mahalliy ijro etuvchi o rganlar, davlat muassasalari va korxonalarining m a ’muriyati kiradi;

4) i j ro e tu v ch i h o k im iy a t z a m o n va m a k o n d a u n iv e rsa l xususiyatga ega, y a ’ni uzluksiz va insonlar faoliyat k o ‘rsatayotgan barcha joylarda amalga oshiriladi. Ijro etuvchi hokimiyat organlari mazmuni b o ‘yicha ijro etuvchi va k o ‘rsatma beruvchi faoliyatni am alga oshiradi. Q o n unga m uvofiq, ular davla t va hokim iyat vakolatlariga, jum ladan , huquqiy hujja tlar chiqarish va ularni amalga oshirish vakolatlariga ega. Um um an olganda, ushbu organlar mustaqil ravishda qonun hujjatlari chiqarish, ularni q o i la sh ham da huquqni muhofaza qilishdan iborat keng doiradagi vakolatlarga egadirlar.

Ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining qonun asosida bo iish i xususiyatiga egaligi ularning huquqiy holatidagi eng muhim jihatdir. Ular o'zlarining barcha shakldagi faoliyatida Konstitutsiya, qonunlarning talablariga q a t ’iy rioya etishlari, ularni bajarishlari va o 'z vakolatlari doirasida boshqalarning bajarishlarini t a ’m inlashga yordam berishlari kerak;

5) i j ro e tu v ch i h o k im iy a t d a v la t x izm a ti o rq a l i a m a lg a o s h i r i la d i . D a v la t x iz m a t i d e g a n d a , f u q a r o l a r n in g d a v la t organlaridagi davla t boshqaruvin i am alga oshirishga qara ti lgan p ro fe s s io n a l fa o l iy a t i tu s h u n i l a d i . I j ro e tu v c h i h o k im iy a t o rg a n la r i m u a y y a n b o ' l i n m a la r (b o ' l im , b o s h q a r m a la r ) d a n tashkil topad i . U la rn in g h a r biri x izm atch ila r egallab tu rg an lavozimlar yig 'indis idan iborat;

6) ijro etuvchi hokimiyatning muhim jihati — uning bevosita qo 'l ostida ulkan resurslar, ya’ni huquqiy, axborot, iqtisodiy, texnikaviy, mafkuraviy, tashkiliy resurslarning mavjudligi yoki uning predmetli xususiyatidir. Ijro etuvchi hokimiyat qo 'lida davlatning amaldagi

54


qudrati jamlangan. U ulkan hududlar. ko 'p lab odamlar, resurslarga tayanadi, xizmatdagi lavozim bo 'y icha ko 'ta r ish la r va ra g 'b a t lantirish vositalaridan foydalanadi. Bundan tashqari, ijro etuvchi hokim iyat organlarin ing bevosita q o 'l ostida Qurolli Kuchlar, chunonchi, armiya, militsiya, milliy xavfsizlik xizmati mavjud.

O 'z b e k is to n R esp u b lika s i V azirlar M a h ka m a si. V a z ir la r M a h k a m a s i , y a ’ni O 'z b e k is to n R esp u b l ik a s i h u k u m a t i ijro etuvchi hok im iya t vako la t la r in i am alga osh irad i, ijro organ la r i tiz im iga b o sh c h i l ik q i lad i va u la rn ig fa o l iy a t ig a r a h b a r l ik q i la d i . S h u n in g d e k , V a z i r la r M a h k a m a s i iq t i s o d iy o tn in g , ijtimoiy va m a 'n av iy sohaning sam arali faoliyatiga rahbarl ikn i , O 'z b e k is to n R esp u b l ik as i q o n u n la r i , Oliy M ajlis q a ro r la r i , O 'zb ek is to n R espublikasi P rez identin ing fa rm on la r i , qa ro r la r i va fa rm o y ish la r i ijrosini t a ’m inlaydi. U n in g h u q u q iy hola ti asoslari , ta rk ib i , shak llan ish ta r t ib la r i O 'z b e k is to n R e s p u b likasin ing K onsti tu ts iyas i (20-bob), O 'z b e k is to n R espub likasi Vazirlar M ah k am as i to 'g 'r is id ag i 2003-yil 29-avgustdagi yangi tah r irdag i q o nun i va b o sh q a no rm ativ -h u q u q iy hujja tla ri bilan belgilangan.

V az ir la r M a h k a m a s in in g raisi K o n s t i tu ts iy a g a m uvofiq , O 'zbekiston Respublikasi hukumatining faoliyatiga rahbarlik qiladi ham da uning o 'z vakolatlarini samarali amalga oshirishi uchun ch o ra la r k o 'ra d i.

H ukum atn i O 'zbekiston Respublikasining Bosh vaziri, Bosh vazirning birinchi o'rinbosari va o'rinbosarlari, vazirlar, O'zbekiston Respublikasi davlat qo'mitalarining raislari, boshqa davlat xo'jalik boshqaruv organlarining rahbarlari tarkibida Respublika Prezidenti shakllantiradi va Oliy Majlis tasdiqlaydi (Vazirlar M ahkam asi to'g 'risidagi qonunning 4-moddasi).

O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirini Prezident parlamentining roziligi bilan tayinlaydi. H ukum atn in g boshqa a ’zolarini ham Prezident tayinlaydi. Bosh vazir Vazirlar M ahkam asining ishini tashkil e tad i, o 'r in b o s a r la r i o ' r t a s id a vaz ir la rn i tasd iq layd i , O'zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig'i bo'yicha xalqaro m unosaba tla rda O 'zbekiston Respublikasi hukum atin ing vakili b o ' l ib x a lq a ro m u n o s a b a t l a r d a s h a r tn o m a la r va b i t im la rn i imzolaydi, davlat va xo'jalik boshqaruvi masalalari bo'yicha qarorlar qabul qiladi, Vazirlar M ahkam asi raisining topshirig 'i bo 'yicha hukum at faoliyatini tashkil qilish va unga rahbarlik qilish bilan bo g 'l iq b o sh q a funks iya la rn i b a ja ra d i (V az ir la r M ah k a m a s i to'g 'risidagi qonunning 15-moddasi).

55


H ukum at a ’zolari boshqa haq to ‘lanadigan lavozimlarni egallay yoki tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullana olmaydilar. H ukum at a ’zo lari ay n an bir v a q td a vakillik o rg an in ing d e p u ta t i b o ' l a olmaydilar.

H ukum at faoliyati amalda jamiyat hayotining barcha tomon- larin i q a m ra b oladi. U n in g fao liya tidag i asosiy y o ‘n a l ish la r ( fu n k s iy a la r i ) K o n s t i tu t s iy a n in g 9 8 -m o d d a s id a be lg ilangan . Hukumat:

- 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqadi va ularning amalga oshirilishini tashkil qiladi;

- Oliy Majlisga 0 ‘zbekiston Respublikasi byudjetining asosiy k o ‘rsatkichlarini va uning bajarilishi haqidagi hisobotni taqdim etadi, byudjetning bajarilishini t a ’minlaydi;

- Oliy Majlisga qonunlarning loyihalarini kiritadi va qonunlaming bajarilishini t a ’minlaydi;

- qonunchilik tashabbusi huquqini amalga oshiradi;- vazirliklar, davlat q o 'm ita la r i h am da boshqa m arkaziy va

m ahalliy ijro etuvchi o rg an la rn in g ham korlig in i t a ’m inlaydi;- v iloyatlar va T oshken t shahri hok im larin ing O 'zbek is ton

Respublikasi qonunlariga zid keluvchi qarorlari va farmoyishlarini bekor qiladi yoki amal qilishini to 'x ta tib qo'yadi;

- zimmasiga Konstitutsiya, qonunlar va Prezident farmonlari bilan yuklatilgan boshqa funksiyalarni bajaradi.

H u k u m a t O 'z b e k is to n R e sp u b l ik a s in in g K o n s t i tu ts iy a s i , qonunlari, Prezident farmonlari, boshqa normativ-huquqiy hujjatlar asosida va ularni bajarish maqsadida O 'zbekiston Respublikasining b u tu n h u d u d id a b a rc h a o rg a n la r , k o rx o n a la r , m u a ssa sa la r , tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun bajarilishi shart bo 'lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.

Prezident hukum at majlisida raislik qilish huquqiga ega.H ukum at Prezident vakolatlari muddati doirasida amal qiladi

h a m d a yangi say langan Oliy M ajlis o ld ida o 'z vako la t la r in i topshiradi.

M arkaziy ijro etuvchi organlar. Ijro etuvchi hokimiyat organlari ta rk ib iga h u k u m a t b ilan bir q a to rd a m axsus vakola tl i dav la t organlari — tarm oq yoki tarm oqlararo funksiyalarni bajaruvchi organlar kiradi. Ularning tuzilishini Respublika Prezidenti belgilaydi.

Hozirgi vaqtda O 'zbekistonda ijro etuvchi hokimiyat markaziy organlarining tashkiliy-huquqiy shakllariga quyidagilar kiradi:

- vazirliklar;

56


- davlat qoinita lari:- qo'mitalar, departamentlar, agentliklar. shuningdek, respublika

vazirliklari, davlat q o ‘mitalari qoshidagi boshqa davlat boshqaruv organlari (umumlashtirilgan holda ular idoralar deb ataladi):

- qo 'm ita , bosh boshqarma, komissiya. agentlik va hukum at ta rk ib ig a k i rm ay d ig an b o sh q a re spub lika d av la t b o sh q a ru v organlari.

Ijro etuvchi hokimiyatning barcha markaziy organlari huku- matga qarashlidir. H ukum at vazirliklar, davlat qo 'mitalari, boshqa markaziy va mahalliy ijro organlarining hamkorligini ta ’minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi viloyatlar va Toshkent shahri hokimlarining O 'zbekiston Respublikasi qonunlariga zid keluvchi qarorlari va farmoyishlarini bekor qiladi yoki to 'x ta tib qo'yadi.

Vazirlar Mahkamasi hukumat tarkibiga kirmaydigan markaziy ijro etuvchi organlarining rahbarlarini lavozimiga tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, shuningdek, vazirlar, davlat qo'mitalarining raislari. huk u m at tarkibiga kirm aydigan m arkaziy ijro etuvchi o rgan la r rahbarla r in ing taqd im nom asiga m uvofiq, respublika idoralarining rahbarlarini va ularning o'rinbosarlarini lavozimiga tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi.

Vazirliklar, davlat qo 'mitalari va markaziy ijro etuvchi organlar faoliyatining huquqiy asosini, respublika qonunlari bilan bir qatorda, Prezident va hukum atn ing normativ-huquqiy hujjatlari, maxsus nizomlar tashkil qiladi.

Ularning har biri to 'g 'r is idagi nizomni Vazirlar M ahkam asi tasdiqlaydi. Hukumat, shuningdek, respublika idoralarining faoliyat sohasi. vakolatlari va javobgarligini belgilaydi.

Ijro etuvchi hokimiyatning markaziy organlari o 'z funksiyalari va vakolatlarining tabiatiga ko 'ra , muayyan xususiyatlarga ega.

Vazirlik — respublikaning markaziy ijro etuvchi organi bo'lib, davlat boshqaruvining tegishli tarmog'i (sohasi)ga rahbarlik qiladi. shuningdek, qonunda belgilangan doirada ta rm oq lara ro rnuvo- fiqlashtirishni amalga oshiradi.

Davlat qo'mitasi — respublikaning markaziy ijro etuvchi organi bo'lib, davlat boshqaruvining tegishli tarmoqlari (sohalari)da yagona davlat siyosatini o 'tkazad i va ushbu m aqsadda qonunga k o 'ra tarmoqlararo muvofiqlashtirishni amalga oshiradi.

Vazir yoki davlat q o 'm ita s in ing raisi o 'z lavozimiga k o 'ra hukumat tarkibiga kiradi, davlat boshqaruvining tegishli tarmoqlari (sohasi)ning sam arali ishlashini t a ’m inlaydi, o 'z la r i rahbarl ik qilayotgan tarm oq (sohasi)ning ahvoli va rivojlanishi, qonunlar

57


h am da Prezident va h u k u m a t hu jja tla r in ing bajarilishi uchun javobgar bo'ladi.

Vazir yoki davlat qo'mitasining raisi huzurida maslahat beruvchi va kengashuvchi organ — vazirlik, davlat qo 'mitasininng hay’ati tashkil etiladi.

Vazirlik yoki davlat qo 'm itas i chiqaradigan qaro r vazirning buyrug'i bilan hamda davlat qo 'mitasining raisi imzolaydigan qaror bilan rasmiylashtiriladi.

Respublikaning hukum at tarkibiga kirmaydigan markaziy ijro e tu v ch i o rg a n i o 'z v a k o la t ig a k iruvch i m a s a la la r b o 'y ic h a tarm oqlararo muvofiqlashtirishni, shuningdek, boshqa maxsus ijro etish va ruxsat berish funksiyalarini amalga oshiradi.

Idora respublika vazirligi yoki davlat qo 'mitasining vakolatlari doirasida mustaqil ravishda maxsus ijro etuvchi ham da nazorat fu n k s iy a la r in i a m a lg a o s h i ra d i , sh u n in g d e k , t a r m o q la r a r o muvofiqlashtirish vazifasini yoxud davlat boshqaruvi tarmoqchasi (sohasi)ga rahbarlik qiladi.

4-§. Ma ’типу majburlov

M a ’m uriy majburlov — m a ’muriy hokimiyatni am alga oshirishdan iborat maxsus vakolatlar berilgan ijro etuvchi organlar (m a n sa b d o r shaxslar)n ing od am la rn i huquq iy k o 'r s a tm a la rn i bajarishga majbur qilish, huquqbuzarlik sodir etilgan taqdirda esa— ularga m a ’m uriy jazo chorasin i k o 'r ish bo 'y ich a tashkiliy, jismoniy va ruhiy t a ’sir ko'rsatishini bildiradi.

M a ’m uriy m ajburlov davla t m ajburlov in ing tu r la r idan biri b o 'l ib , a sosan , d av la t b o sh q a ru v i so has ida huq u q iy ta r t ib n i t a ’minlash va m uhofaza etishning oxirgi chorasi s ifatida qo 'l- lan i lad i , y a ’ni j a z o la s h fu n k s iy a s in i b a ja r a d i . B iroq un in g vaz ifa la ri sh u la r b ilan c h e k lan m ay d i . A yni p a y td a h u q u q n i m u h o fa z a q ilish m a q s a d id a m a ’m uriy m a jb u r lo v c h o ra la r i boshqacha vazifalarni ham bajaradi, y a ’ni nafaqa t (intizomiy va m a ’muriy) huquqbuzarl ik la r uchun jazo sifatida, balki ularning oldini olish va ularni to 'x ta t ib qolish uchun ham qo 'llan ilad i. S h u n d a y qilib , u la r j a m o a t ta r t ib in i va j a m o a t xavfsizligini t a ’minlaydi.

M a ’muriy majburlovga suddan tashqaridagi tartib xos, y a ’ni majburlov (ishni to 'x ta tib qo'yish, g 'ayriqonuniy tarzda olingan narsalarni olib qo'yish, jarima solish va boshqa) choralar tegishli

58


ijro etuvchi organlar (mansabdor shaxslar — ichki ishlar organlari, nazorat-tekshirish organlari, m a ’muriy komissiyalar va boshqalar), ya’ni ushbu choralarni o 'z faoliyatida sudga murojaat etmay turib bevosita qo'llaydigan organlarning vakolatlariga kiritilgan. Biroq O 'zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan hollarda m a ’muriy majburlov choralarining ayrimlarini sudlar (sudyalar) qo'l laydilar. Chunonchi, bu m a ’muriy huquqbuzarlik , masalan, m ayda bezorilik uchun eng qattiq m a ’muriy jazolarni qo 'l lash hollariga taalluqli. M a ’muriy choralar nafaqat alohida shaxslarga, balki tashkilotlarga nisbatan ham qo'llaniladi.

M a’muriy majburlov — ijro etuvchi organ (mansabdor shaxs)ning qonunga asoslangan va undan kelib chiqadigan ham da jam o a t tartibini saqlashga, jam oat xavfsizligini, fuqarolarning huquq va erkinliklarini t a ’minlashga qaratilgan faoliyatdir.

M a ’muriy majburlov choralari xilma-xildir. Ularni, maqsadiga ko 'ra , to 'r t guruhga bo'lish mumkin:

- ma 'muriy oldini olish choralari;- ma ’muriy cheklash choralari;- ma ’muriy tiklash choralari;- ma ’muriy javobgarlik choralari.M a ’muriy oldini olish choralari majburlov tusiga ega bo'lib,

baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar bo'lganda yuz berish ehtimoli bo'lgan huquqbuzarliklaming oldini olish maqsadida qo'llaniladi. Ko'pincha ulardan fuqarolar hayoti va sog'lig'iga nisbatan tug'ilishi mumkin bo 'lgan xavfning oldini olish, jam oat xavfsizligini t a ’minlash uchun foydalaniladi.

M a ’m uriy o ld in i o lish c h o ra la r i h u q u q b u z a r l ik la r sod ir etilishining oldini olish. Bunday choralar xilma-xil bo'lib, ular orasida eng k o 'p tarqalganlari quyidagilardir:

- kontrol va nazorat tekshiruvlari;- ashyolarni ko 'zdan kechirish va shaxsni ko 'r ikdan o'tkazish

(bojxona, ichki ishlar xodimlari amalga oshiradilar);- insonning shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarini tekshirish;- m a ’muriy nazorat;- karantin joriy qilish (epidemiya va epizootiyalar chog'ida);- jam o a t xavfsizligiga tahdid tug'ilganda transport va piyodalar

harakatini to 'xtatish;Shaxslarning tibbiy holatini va umumiy ovqatlanish korxo-

nalarining sanitariya holatini qayd etish;- mulk rekvizitsiyasi (rekviziya — m a ’lum muddatga majburiy

olibqo'yish);

59


- davlat chegarasining muayyan qismini yopib qo'yish va hk.Bu va boshqa choralarni qo'llash qonun hujjatlari bilan qat'iy

tartibga solingan.Ma 'muriy cheklash choralari g 'ayriqonuniy harakatni majburiy

tartibda to ‘xtatish va ularning zararli oqibatlarining oldini olish zarur bo 'lgan hollarda qo'llaniladi. Ular ham xilma-xil bo'lib. ijro etuvchi organlar (mansabdor shaxslar) tomonidan qo'llaniladi.

Ularga quyidagilar kiradi:- qonunga xilof xatti-harakatlarni to'xtatish talabi (masalan, ichki

ishlar organlari xodimlari, fuqarolar va m ansabdor shaxslardan m a ’muriy huquqbuzarliklar sodir etishni to 'xtatishni talab qilishga haqlidirlar);

- huquqbuzarni ushlab keltirish;- qurol ishlatish (masalan. haydovchi odamlarning sog'lig'i va

hayoti uchun haqiqiy xavf tug'dirayotgan bo'lsa. transport vositasini to 'xtatish uchun);

- atrofdagilar uchun xavfli bo 'lgan kasalliklar bilan og'rigan shaxslarni majburiy davolash;

- texnik ho lati be lg ilangan ta lab la rg a ja v o b be rm ayd igan transport vositalaridan foydalanishni taqiqlash;

- korxona va tashkilotlar barcha uchun majburiy u yoki bu qoidalarni buzgan taqdirda ularning faoliyatini to 'xtatish yoxud tugatish va hokazo.

M a 'm uriy-tiklovchi choralar a sh y o la rn ing avvalgi holatin i tiklash. yetkazilgan zararni qoplash m aqsadida qo 'llaniladi. Shu bois ushbu chora larn ing turi va miqdori h uquqbuzar yetkazgan z a ra r xususiyatiga^ va m iqdoriga b og 'l iq . U la rg a quy idag ila r kiradi:

- ruxsat so 'ramay qurilgan binolar va inshootlarni buzib tashlash;- beruxsat egallab olingan turar-joydan ko'chirib yuborish;- tashkilotlardan qonunga xilof tarzda egallagan narsalarni olib

qo'yish;- voyaga yetmagan farzandi yetkazgan zararni uning ota-onasidan

undirish va hokazo.

5-§. Ma ’muriy huquqbuzarlik va javobgarlik

Ma ’muriy javobgarlik choralari vakolatli organ yoki mansabdor shaxsning m a ’m uriy h u q u q b u za r l ik la r sodir e tgan shaxslarga m a ’muriy jazo qo'llashida ifodalanadi.

60


Ma'muriy javobgarlik — javobgarlikning barcha belgilari xos b o ig a n yuridik javobgarlikning maxsus turi.

Ayni paytda qonunda javobgarlikning aynan shu turiga xos b o ig a n alomatlari belgilangan va ulardan ijro etuvchi hokimiyat organlari yelarlicha k o 'p foydalanadilar.

M a’muriy javobgarlik — ijro etuvchi va sud hokimiyatining m axsus vakolatli o rgan la r i va m an sa b d o r shaxslari aybdorga belgilaydigan m a ’muriy jazolar tizimi.

M a ’m u riy j a v o b g a r l ik n i q o i l a s h u c h u n asos v az ifa s in i m a ’m uriy h u q u q b u za r l ik ba ja rad i . M a 'm u r iy h u q u q b u za r l ik deb j a m o a t yoki davla t ta r t ib iga , d av la tn ing yoki shaxsning m u lk ig a , f u q a r o l a r n i n g h u q u q va e r k i n l i k l a r i g a t a jo v u z q i la d ig a n h a m d a so d ir e t i lg an i u c h u n q o n u n d a m a ’m u riy javobgarlik nazarda tutilgan g 'ay r iqonun iy , aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan) ha rak a t yoki harakatsiz likka aytiladi. M a ’m uriy h u q u q b u z a r l ik la r , xuddi j in o y a t la r kabi, j a m iy a t uch u n xavflid ir , u la rd a n faqa t u sh b u x av f da ra jas i bilangina farq qiladi.

M a ’muriy huquqbuzarlik sodir etilgan paytga kelib 16 yoshga to 'lgan shaxslar ma'muriy javobgarlik subyektlari bo'lishi mumkin. M a ’muriy huquqbuzarliklarni sodir etgan 16 yoshdan 18 yoshgacha b o ig a n shaxslarga nisbatan voyaga yetmaganlar ishlari bo'yicha kom issiyalar to 'g 'r is id ag i n izom da n aza rd a tu tilgan cho ra la r qo'llaniladi.

M an sab d o r shaxslar, va 'n i hokimiyat qarorlari chiqarishga vakolati bo 'lgan rahbarlar ham xizmat vazifalarini lozim darajada bajarmaganliklari uchun m a’muriy javobgarlikka tortiladilar. Bunda mansabdor shaxslar nafaqat o'zlarining. balki qo 'l ostidagi ularga bo 'ysunuvchi va tegishli qoidalarni buzgan xodim larning ham harakatlari yoki harakatsizliklari uchun m a ’muriy javobgarlikka tortiladilar.

M a n s a b d o r shaxsla rn ing m a ’m uriy jav o b g a r l ik la r i u larga n i s b a ta n u la r x izm a t b o 'y ic h a b e v o s i ta b o 'y s u n m a y d ig a n o rg an la rn in g m a ’m u r iy -huquq iy cho ra q o 'l la sh in i ang la tad i . M a s a l a n , y o n g ' i n n a z o r a t i o r g a n l a r i y o n g ' i n x av fs iz l ig i qoidalarini buzganligi uchun korxona rahbariga m a ’muriy jarim a soladi.

Ushbu masalaning amaliy ahamiyati shundaki, huquqbuzarliklar uchun m a ’muriy javobgarlik ular o 'z tabiatiga k o 'ra amaldagi qonunlarga muvofiq jinoiy javobgarlikka olib kelmagan taqdirda qo'llaniladi.


M a ’muriy javobgarlikning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:

- m a ’muriy javobgarlikni qonun ham, m a ’muriy huquqbuzrliklar to ‘g ‘risidagi normalar ham belgilaydi. Undan farqli ravishda, jinoiy javobgarlik faqat qonunlar bilan belgilanadi;

- m a 'm uriy javobgarlik uchun — m a’muriy huquqbuzarliklar, jinoiy javobgarliklar uchun esa — jinoyat sodir etilishi asos b o i ib xizmat qiladi;

- m a ’muriy javobgarlikka 16 yoshga to 'lgan aqli raso shaxs tortilishi mumkin, jinoiy javobgarlikka esa 14-16 yoshdan, ayrim jinoyatlar uchun 13 yoshdan ham jazoga totish mumkin. M a ’muriy javobgarlik subyektlari fuqarolar, m ansabdor shaxslar, voyaga yetmaganlar va boshqalar bo'lishi mumkin;

- m a ’muriy huquqbuzarlik uchun m a ’muriy jazo, jinoyat uchun esa jinoiy jazo qoilaniladi;

- m a ’muriy jazoni ijro etuvchi hokimiyatning keng doiradagi vakolatli organlari va m ansabdor shaxslari, fuqarolarning o'zini- o ‘zi boshqarish organlari ham da sudlar (sudyalar) qoilaydilar;

- m a ’muriy jazoni o rganlar va m ansabdor shaxslar o 'zlariga bo'ysunmaydigan huquqbuzarlarga nisbatan qoilaydilar;

- m a ’muriy jazoni q o i l a s h sudlanganlikni va ishdan b o 'sh a - t ishn i ke l t i r ib c h iq a rm a y d i . U s h b u ja z o q o i l a n i l g a n shaxs belgilangan m u d d a t davom ida m a ’m uriy jazoga to rti lgan deb hisoblanadi;

- m a ’muriy javobgarlik choralari m a’muriy huquqbuzarlikka doir ishlarni yuritishni tartibga soluvchi qonunlarga muvofiq qoilaniladi. J inoya t ishlari j inoya t-p ro tsessua l q o nun la rga muvofiq k o 'r ib chiqiladi.

M a ’muriy huquqbuzarlik tushunchasi. M a ’muriy javobgarlikni q o i la sh uchun asos bo'lib m a ’muriy huquqbuzarlik xizmat qiladi. M a ’muriy huquqbuzarlik deganda, q onun hujjatlariga binoan, m a ’m uriy h u q u q b u za r l ik k a tortish naza rda tu tilgan, shaxsga, fuqaro larn ing huquq va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jam oat tartibiga tajovuz qiluvchi, g'ayriqonuniy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan h a rak a t yoki harakatsizlik tushuniladi. M a ’muriy huquqbuzarliklar jinoyatlardan ushbu xavf darajasi bilangina farq qiladi.

M a ’muriy huquqbuzarlikning asosiy belgilari quyidagilardir:- jamiyatga qarshi xususiyat;- g'ayriqonuniyligi;- aybliligi;

62


- qilmishning jazoga loyiqligi.M a ’muriy huquqbuzarlik tarkibini normativ-huquqiy hujjatlar

bilan mustahkamlangan va mavjudligi m a ’muriy javobgarlikka olib kelishi mumkin b o ig a n belgilar (elementlar) mavjud tashkil qiladi.

M a ’muriy huquqbuzarlik tarkibining belgilari (elementlari) quyidagilardan iborat:

- obyekt;- obyektiv tomon;-subyekt;- subyektiv tomon.M a ’muriy huquqbuzarlikning obyektini normalari bilan tartibga

solingan va m a ’muriy huquqbuzarlik choralari bilan m uhofaza etiladigan ijtimoiy munosabatlar tashkil qiladi.

Obyektiv tomon m a ’muriy huquq bilan taqiqlangan harakati yoki harakatsizlikdan iborat.

M a ’muriy huquqbuzarl ikn ing subyektlari s ifatida jismoniy shaxs la r h a m d a m a n s a b d o r shaxs la r tan o linad i. M a ’m uriy javobgarlik to 'g 'r is idag i kodeksida umumiy shaklda m a ’muriy javobgarlikka m a ’muriy huquqbuzarlik sodir etgan paytida 16 yoshga va muomala layoqatiga ega b o ig an shaxslar tortilishi belgilab qo'yilgan.

M a ’muriy huquqbuzarlikning subyektiv tomoni subyektning g'ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlikka va uning oqibatlariga ruhiy m unosabatidan iborat. U qasd yoki ehtiyotsizlik shaklida ifodalanishi mumkin.

M a ’muriy huquqbuzarlik tarkibi mavjud bo'lgandagina uni sodir etgan shaxs m a ’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin.

Bunday yuridik m ezonlar j inoya t va m a ’muriy q o nun la rda belgilangan. Masalan, qonunda qanday hollarda davlat mulkini mayda talon-taroj qilish, m a ’muriy huquqbuzarlik, qanday hollarda esa jinoyat bo'lishi ko'rsatilgan. Muayyan jinoyatlarning subyekti deb 14 yoshga to 'lgan shaxslar tan olinadi, m a ’muriy huquqbuzarlik subyektlari esa faqat 16 yoshga to 'lgan shaxslar bo'lishi mumkin; transport vositalarini boshqaruvchi shaxslarning jabrlanuvchining yengil sh ik a s t la n ish ig a o lib ke lgan y o ' l l a r d a h a r a k a t la n is h qo id a la r in i buzish i — m a 'm u r iy h u q u q b u z a r l ik deb, j a b r l a nuvchining o'limiga yoki og'ir shikastlanishiga olib kelgan ayni o 'sha harakatlar esa — jinoyat deb hisoblanadi.

M a’muriy jazo va uning turlari. M a ’m uriy jazo m a ’muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlik chorasi bo 'lib , quyidagi maqsadlarda qo'llaniladi:

63


- m a ’muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsni qonunga rioya etish va huquq-tartibotni hurm at qilish ruhida tarbiyalash;

- uning yangi huquqbuzarliklar sodir etishining oldini olish;M a ’muriy javobgarlik to 'g 'risidagi kodeksning 23-moddasida

m a'm uriy jazoning quyidagi turlari belgilab qo'yilgan:- jarima;- m a’muriy huquqbuzarlik sodir etish quroli yoki bevosita predmeti

bo 'lgan narsani pul evaziga olib qo'yish;- m a’muriy huquqbuzarlik sodir etish quroli yoki bevosita predmeti

bo 'lgan narsani musodara qilish;- shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositasini

boshqarish huquqi, ov qilish huquqidan) m ahrum etish;- m a ’muriy qamoq.M a ’muriy jazo faqat O 'zbekis ton Respublikasi qonunlarida

belgilanishi mumkin.Jarima — m a'muriy huquqbuzarlik sodir etishda aybdor shaxsga

belgilanadigan va davlat foydasiga olinadigan pul undirish (M JK 25-moddasi). U deyarli barcha m a ’muriy huquqbuzarliklar uchun nazarda tutilgan va keng tarqalgan jazo chorasidir. Fuqarolarga belgilanadigan jarimaning eng k o 'p miqdori O 'zbekiston Respublikas in ing q o n u n la r id a be lg ilangan eng kam ish h a q in in g 5 baravaridan, m ansabdor shaxslarga esa — 10 baravaridan ortiq bo'lishi mumkin emas.

Haqini to 'lash sharti bilan olib qo'yish — m a ’muriy h u quqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo 'lgan ashyoni majburiy tarzda tortib olib, uni keyinchalik sotib yuborish hamda sotishdan tushgan pulni ashyoning sobiq egasiga tortib olingan ashyoni sotish xarajatlarini chegirib tashlangan holda topshirishdan iborat (M JK 26-moddasi).

M usodara qilish — m a ’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli h iso b lan g an bevosita sh u n d ay n arsa b o ' lg a n ashyon i haq in i to 'lam asdan majburiy tarzda davlat mulkiga o 'tkazishdan iborat (M JD K 27-moddasi).

Maxsus huquqdan m ahrum qilish — muayyan shaxsni unga berilgan m axsus h u q u q d a n ( t ran sp o r t vosita larin i boshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan) m ahrum qilish chorasi bo 'lib, tu m a n (sh a h a r ) su d in in g m a ’m uriy ish la r b o 'y ic h a sudyasi tomonidan (uch yilgacha bo 'lgan muddatga) qo'llaniladi. Asosiy tirikchilik manbai ovchilik bo 'lgan shaxslarga nisbatan ov qilish huquqidan mahrum qilish chorasi qoilanilishi mumkin emas (8- modda).

64


M a ’muriy qam oq kamdan-kam hollarda — m a ’muriy huquqbuzarlikning ayrim turlari uchun 3 sutkadan 15 sutkagacha bo'lgan m uddatga qo'llaniladi. Ushbu jazoni tuman (shahar) sudi (sudyasi) qo 'l laydi. M a ’muriy qam oq hom ilador ayollarga, 3 yoshgacha bo 'lgan bolalari bor ayollarga, 14 yoshgacha bo 'lgan bolalarini yakka o 'z i ta rb iy a lay o tg an shaxslarga , 18 yoshga to ' lm a g a n shaxslarga, I va II guruh nogironlariga nisbatan qo'llanilishi mumkin emas.

M a ’muriy jazo haqidagi ish bo'yicha chiqarilgan qaror yuzasidan yuqori turuvchi organ (yuqori turuvchi mansabdor shaxs)ga yoki sudga shikoyat qilinishi mumkin.

M a ’muriy jazo — huquqbuzarlik sodir etilgan kundan boshlab, davom etayotgan huquqbuzarliklar uchun esa — huquqbuzarlik aniqlangan kundan boshlab, 2 oydan kechiktirmay qo'llanilishi mumkin (M JK 36-modda).

Basharti m a ’muriy jazoga tortilgan shaxs shu jazoni o 'ta sh m uddati tugagan k u n d an bosh lab 1 yil m obayn ida m a ’muriy huquqbuzarlik sodir etmagan bo isa , mazkur shaxs m a ’muriy jazoga tortilmagan, deb hisoblanadi (M JK 37-modda).

M a ’muriy jazoni qo 'l lash huquqiga buning uchun vakolatli bo 'lgan bir qa tor organlar va m ansabdor shaxslar ega. Ularning to'liq ro'yxati m a ’muriy javobgarlik to'g 'risidagi kodeksda berilgan. Ularga tuman (shahar) sudining m a ’muriy ishlar bo'yicha sudyalari; xo'jalik sudining sudyalari; m a ’muriy komissiyalar; tuman (shahar) voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug'ullanuvchi komissiyalar; ichki ishlar organlari va boshqa davlat inspeksiyasi organlari (mansabdor shaxslari), soliq, bojxona, davlat sanitariya nazorati organlari kiradi.

Q onunda nazarda tutilgan ayrim maxsus hollarda, masalan, mayda bezorilik, oz miqdorda talon-taroj qilish va boshqalar uchun m a ’muriy jazo qo'llash fuqarolarga haqoratom uz shilqimlik qilish hamda jam oa tartibini va fuqarolarning osoyishtaligini buzuvchi shu kabi boshqa xatti-harakatlarda ifodalangan haqining 3 baravaridan 5 baravarigacha m iqdorda ja r im a solishga yoki 25 sutkagacha muddatga m a ’muriy qam oqqa olishga sabab bo'ladi (M JK 183- modda). Mayda bezorilikka doir ishlar odatda sud tartibida, voyaga yetm aganlarga n isbatan esa mahalliy ijroiya organlari qoshida voyaga yetmaganlar (16 yoshdan 18 yoshgacha bo'lganlar) ishlari bilan shug'ullanuvchi komissiyalarda ko 'r ib chiqiladi.

O 'zgalar mulkini talon-taroj qilish, ushbu talon-taroj qilingan narsa qiymati belgilangan eng kam ish haqining besh baravaridan oshmasa, oz miqdorda talon-taroj qilish hisoblanadi. Mulkchilik


shaklidan q a t ’i nazar, korxona, muassasa, tashkilotlarning mulkini o'g 'irlash, o'zlashtirish, raslrata qilish, mansab lavozimini suiiste’mol qilish yoki firibgarlik yo'li bilan oz miqdorida talon-taroj qilish eng kam ish haqining 1 baravaridan 3 baravarigacha miqdorida jarima solishga sabab b o ia d i (M JK 61-modda).

M a’muriy qonunchilik. M a 'm u r iy qonunch il ikn i o 'rg an ish chog‘ida m a ’muriy huquqbuzarlik larni tartibga soluvchi asosiy normativ hujjat O 'zbekiston Respublikasining 1995-yil 1-aprelda kuchga kirgan M a ’muriy javobgarlik to'g 'risidagi kodeksi ekanligini yodda tutish zarur. Hozirgi vaqtda ushbu kodeks deyarli har yili unga kiritilayotgan qo 'sh im ch a va o 'zga r t ish la r tufayli ancha o'zgardi.

M a ’m uriy ja v o b g a r l ik t o 'g ' r i s id a g i k o d e k sn in g um u m iy qoidalarida m a ’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs h u q u q buzarlik sodir etilgan vaqt va joyda amal qiladigan qonunlar asosida javobgarlikka tortilishi belgilab qo'yilgan.

M a ’muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlikni yumshatuvchi yoki bekor qiluvchi hujjatlar orqaga qaytish kuchiga ega, y a ’ni ular ushbu hujjatlar chiqquncha sodir etilgan huquqbuzarliklarga ham taa l lu q l id ir . M a 'm u r iy h u q u q b u z a r l ik la r uchun ja v o b g a r l ik belgilaydigan va uni kuchaytiradigan hujjatlar esa orqali qaytish kuchiga ega emas.

« M a’muriy huquqbuzarlik» tushunchasi nimani anglatishni aniq b ilish m u h im . « M a ’m u riy h u q u q b u z a r l ik » d e g a n d a , q o n u n hujjatlariga binoan m a ’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga. fuqarolarning huquq va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jam oat tartibiga tajovuz qiluvchi. g 'ayrihuquqiy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi.

M a z k u r k o deksda n a z a rd a tu t i lgan h u q u q b u z a r l ik uchun m a ’muriy javobgarlik ushbu huquqbuzarliklar o 'z tabiatiga ko 'ra , amaldagi qonunlarga muvofiq jinoiy javobgarlikka sabab bo'lmagan taqdirda yuzaga keladi.

Agar m a ’muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxs o 'z harakati yoki harakatsizligining qonunga xilof ekanligini bilgan, uning zararli oqibatlariga ilgaridan ko'zi yetgan va ularni ongli ravishda istagan, ushbu oqibatlarn ing yuzaga kelishi ehtimolligini bilgan bo 'lsa , bunday m a ’muriy huquqbuzarlik qasddan sodir etilgan h u q u q buzarlik deb e ’tirof etiladi

M a ’muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs o 'z harakati yoki harakatsizligi natijasida zararli oqibatlar yuz berishi mumkinligiga


ilgaridan ko'zi yetgan, am m o yengiltaklik bilan ularning oldini olaman, deb umid qilgan yoxud bunday oqibatlar bo ‘lishi mumkinligiga ko'zi yetishi kerak bo'lgani holda ilgaridan ko'zi yetmagan bo'lsa, bunday m a ’muriy huquqbuzarlik ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan, deb hisoblanadi.

M a ’muriy javobgarlikka m a'm uriy huquqbuzarlik sodir etilgan paytda 16 yoshga to 'lgan shaxslar tortiladilar.

T a ’lim oluvchilar, ayniqsa, voyaga yetm aganlarning javobgarligini o'rganishlari kerak.

Mansabdor shaxslarning javobgarligi boshqaruv tartibini, davlat va jam oat tartibini, tabiatni, aholining sog'lig'ini va bajarilishini ta'minlash o'zlarining xizmat burchlariga kiradigan boshqa qoidalarni amalga oshirish sohasida belgilangan normalarga rioya etmaslik bilan bog'liq huquqbuzarliklar sodir etilganda yuzaga keladi.

Qonunga xilof harakat yoki harakatsizlik sodir etilgan vaqtda muomalaga layoqatsiz holatda bo'lgan, y a ’ni o 'z harakatlari uchun ja v o b bera o lm ayd igan yoki su ru n k a l i ruhiy kasa llik , ruhiy faoliyatining vaqtinchalik ishdan chiqishi, aqliy ojizlik yoxud boshqa kasallik oqibatida o 'z haraktlarini idora qila olmaydigan shaxs m a ’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas.

M a ’muriy jazo choralarining mohiyatini o 'rganish va ularning turlarini bilish zarur. Ular quyidagilardan iborat:

- ja r im a ;

- ma ’muriy huquqbuzarlikni .sodir etish yok i bevosita shunday narsa bo'lgan ashyoni haqini to'lash sharti bilan olib qo'yish;

- ma ’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli yo k i bevosita shunday narsa bo 'Igan ashyoni musodara etish;

- muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan ( transport vositani boshqarish. ov qilish huquqidan) mahrum etish;

- ma 'muriy qamoqqa olish.M a ’muriy jazoga tortish xususiyatlari. jazoga tortishning umumiy

qoidalari, m a ’muriy huquqbuzarlik uchun javobgarlikn i og 'irlashtiruvchi holatlar, jazo muddatlarini hisoblash, jazoga tortish muddatlari, shaxs davr o 'tganidan so 'ng m a ’muriy jazo tortilmagan deb hisoblanadigan muddat. yetkazilgan zararni qoplash majburiyatini yuklash kabilarni tushunib olish muhim.

M a ’muriy javobgarlik to 'g 'risidagi kodeksning turli xil m a ’muriy huquqbuzarliklar tavsifi berilgan maxsus qismining mazmuni bilan batafsil tanishgan m a ’qul. Ularga quyidagilar kiradi:

- fu q a ro la rn in g h uquq va erk in lik lariga ta jovuz qiladigan m a ’muriy huquqbuzarliklar;


- aholi sog'lig'ini saqlash sohasidagi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- mulkka tajovuz qiluvchi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- tabiiy m uhitn i m uhofaza qilish va tab ia td an foydalanish

sohasidagi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik ham da elektr energiyasidan

foydalanish sohasidagi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- qishloq xo'jaligida m a ’muriy huquqbuzarliklar, veterinariya,

sanitariya qoidalarini buzish;- transportdagi, y o ‘l xo'jaligi va a loqa sohalaridagi h u q u q

buzarliklar;- fuqarolarning turar-joy huquqlariga taalluqli, kommunal xizmat

va obodonlashtirish sohasidagi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- savdo, tadbirkorlik va moliya sohalardagi m a ’muriy huquq

buzarliklar;- odil sudlovga tajovuz qiluvchi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- jam o a t tartibiga tajovuz qiluvchi m a ’muriy huquqbuzarliklar;- boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi huquq

buzarliklar.M a ’muriy huquqbuzarlik larga doir ishlarni k o ‘rib chiqishga

vakolatli bo 'lgan organlarni bilish lozim.M a ’muriy huquqbuzarlik to 'g 'risidagi ishlarni quyidagi organlar

(mansabdor shaxslar) ko 'r ib chiqadilar:- tum an (shahar) sudining m a ’muriy ishlar bo 'yicha sudyasi,

xo'jalik sudlari;- shaharcha, qishloq va ovul fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish

organlari qoshida m a ’muriy komissiyalar;- voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug'ullanuvchi tuman (shahar)

komissiyalari;- ichki ishlar (militsiya) organlari (mansabdor shaxslari), davlat

inspeksiyasi organlari (mansabdor shaxslari).


I l l MA VZU

FUQAROLIK HUQUQI ASOSLARI

l-§. Fuqarolik huquqi tushunchasi va manbalari

Fuqarolik huquqi 0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, yuridik shaxslari ishtirokidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy hamda tovar- pul munosabatlarini tartibga solib turuvchi normalar yig‘indisidan iborat alohida huquq sohasi b o ‘lib, ularning yuridik tengligi, mulkiy mustaqilligi ham da iroda erkinligiga tayanadi.

Fuqarolik huquqi mulkchilik munosabatlarini, iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining shartnomaviy aloqalarini (oldi-sotdi, pudrat, sug‘urta va hk.), shuningdek, yetkazilgan zararni qoplash bilan bogiiq intellektual mulk, merosga oid munosabatlarni tartibga soladi.

Huquqning har qanday sohasi kabi, fuqarolik huquqining eng muhim normalari 0 ‘zbekistonning Konstitutsiyasida o ‘z ifodasini topgan. Chunonchi, har bir davlatda iqtisodiy munosabatlar negizini moddiy ne’matlarga egalik huquqi tashkil etadi.

0 ‘zbek is ton K on s t i tu ts iy a s id a tad b irk o r l ik h a m d a q o n u n tomonidan taqiqlanmagan boshqa turdagi iqtisodiy faoliyat bilan s h u g ‘u llan ish , d a v la t h o k im iy a t i o rg a n la r i yoki m a n s a b d o r sh a x s la rn in g n o q o n u n iy h a r a k a t l a r i (h a rak a ts iz l ig i) tu fay li yetkazilgan zararning davlat tom onidan qoplanishini talab etish huquqi kabi qoidalar mustahkamlangan.

Fuqarolik huquqi bir qancha huquqiy institutlar (mulk huquqi, m ajburiya t huquqi, shaxsiy nom ulkiy huquq lar , ijod faoliyati natijalariga b o ig a n huquq, meros huquqi)dan iborat tizimni aks ettiradi.

Fuqarolik huquqi bilan tartibga solinadigan munosabatlar uning predmetini tashkil etadi.

Fuqarolik huquqining metodi fuqarolik huquqiy munosabatlarda q a tn a sh u v c h i ta ra f la rn in g tengligi, u sh b u h u q u q sohas idag i normalarning ko'pchiligi dispozitiv ekanligi (ishtirokchilar uchun xulq-atvor turini tanlashning mumkinligi) nizolarni sudda, xo'jalik sudida hal etish orqali tavsiflanadi.

Fuqarolik huquqining manbalari, ularning ahamiyati (yuridik kuchi)ga qarab, quyidagi turlarga boiinad i:


- O 'zbekiston Respublikasining K onstitutsiyasi, O 'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va boshqa qonunlar;

- qonun osti hujjatlar — О ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farm onlari, O 'zbekiston R espublikasi hukumatining qarorlari, vazirlik va tashkilotlarning buyruq va yo ‘riqnomalari;

- ish muomalasi odatlari, mahalliy odat va an 'analar.Shunday bo isa -da , «fuqarolik huquqi manbalari» tushunchasi

«fuqarolik qonunlari» tushunchasidan kengroqdir, zero fuqarolik huquqiga oid m unosabatlar nafaqat qonunlar, balki qonun osti hujja tla ri (m asalan , Prezident fa rm onlari , h u k u m a t qaro r la r i , idoraviy hujjatlar va boshqalar) bilan ham tartibga solinadi.

F u q a ro l ik huqu q ig a oid m u n o sa b a t la rn i ta r t ib g a soluvchi qoidalar sirasiga ish muomalasi a n ’analari kiradi. U lar ishbilarmonlik faoliyatining biror-bir sohasida tarkib topgan ham da keng qo ilan ilad igan b o ‘lib, biroq qonunda nazarda tutilmagan. Ular mazkur munosabatlar ishtirokchilari uchun majburiy bo'lgan qonun- qoidalar hamda shartnomaga zid boim aslig i kerak.

Fuqarolik huquqining eng muhim hujjati 0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (bundan buyon — FK) hisoblanadi.

Amaldagi Fuqarolik kodeksi ikkita (umumiy va maxsus) qismdan iborat.

FK n in g birinchi (um um iy) qismida fuqarolik huquq i bilan tartibga solinadigan ham da boshqa turdagi munosabatlar doirasida alohida ahamiyatga ega b o ig a n asosiy qoidalar o ‘z aksini topgan. U larda fuqarolik qonunlarining asosiy tushuncha va prinsiplari: fuq aro l ik h u q u q la r in i h im o y a lash usullari; fuq aro l ik h uquq i obyektlari; fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holati; mulkchilik huquqi hamda boshqa mulkiy huquqlaming yuzaga kelish asoslari hamda ularni amalga oshirish tartiblari; shartnoma asosidagi h a m d a b o s h q a tu rd a g i m a jb u r iy a t l a r n in g asos iy q o id a la r i belgilangan.

Kodeksning ikkinchi (maxsus) qismi muayyan turdagi sha r tnom alar ham da shartnom adan tashqari majburiyatlar: oldi-sotdi, ijara, pudrat, yuk tashish, qarz va kredit, zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar, mualliflik, ixtirochilik ham da boshqa a lo h id a h u q u q la r , vorislik h uquq i va x a lqa ro xususiy h u q u q normalarini o 'z ichiga oladi.

Fuqaro lik huquqiga oid m unosabatlar , shuningdek, alohida q o n u n la r bilan ham ta r t ibga solinadi. M asa lan , « 0 ‘zbekiston R espub likas ida m ulkchilik t o ‘g ‘risida»gi, «T o v ar bozo rla r ida m o n o p o l is t ik fao l iy a tn i ch ek la sh va r a q o b a t t o ‘g ‘ris ida»gi,


« Is te ’m olch ila rn ing huquq la r in i h im oya qilish to 'g 'r is id a» g i , «O 'zbekiston Respublikasida korxonalar to ‘g'risida»gi, «Garov to'g'risida»gi, «Auditorlik faoliyati to 'g ‘risida»gi, «Mualliflik huquq va turdosh huquqlar to'g'risi»gi, «Lizing to ‘g'risida»gi, «Nodavlat notijorat tashkilotlari to ‘g‘risida»gi va boshqa qonunlar.

2-§. Fuqaroviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari

Fuqarolar — fuqarolik huquqiy munosabatlarining subyektlari. Fuqarolik huquqi mulkiy hamda unga chambarchas bog'liq bo'lgan shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. M azkur m unosabatlarning ishtirokchilari (subyektlari)dan biri fuqaro (jismoniy shaxs) hisoblanadi.

Fuqarolarning fuqarolik huquqiga oid m unosabatlarda ishtirok etishining eng dastlabki sharti ularning huquqiy layoqati, y a ’ni fuqarolik huquqi ham da majburiyatlariga ega bo'lish qobilivati hisoblanadi.

Huquqiy layoqat inson tug'ilishi bilanoq vujudga keladi, biroq, ba 'z i hollarda qonun hali tug 'i lm agan inson huquqlarin i ham himoyalaydi. M asalan , FK ga b inoan , jab rlanuvch in ing o 'lim i m unosabati bilan zararn ing qoplanishini talab qilish huquqiga jabrlanuvchining o 'lim idan so 'ng tug'ilgan farzandi ega bo'lishi mumkin.

Fuqarolik huquqiy layoqati shaxsning o 'limi bilan tugatiladi. Shu b i lan b i rg a , s h a x s d a n u zo q m u d d a t d a v o m id a x a b a r olinmagan ham da uning tirikligi haqida hech qanday m a ’lumotlar bo 'lm agan taqdirda m azkur turdagi noaniqliklarni b a r ta ra f qilish m aq sad id a q o n u n d a n aza rd a tu t i lgan s h a r t la r asosida shaxs bedarak yo 'qo lgan yoki vafot etgan deb e ’lon qilinishi mumkin. Shaxsni vafot e tgan deb e ’lon qilish uning huquq iy layoqati tugatilishiga olib keladi.

F u q a ro o 'z n o m id an h u q u q va m a jb u r iy a t la rn i ba ja rad i , o 'zgan ing nom idan huquq va m ajburiya tla rn i bajarishga yo 'l qo'yilmaydi.

Fuqarolik qonunlariga binoan, fuqaro egalik qilishi mumkin b o ' lg a n h u q u q va m a jb u r iy a t la r m a jm ui fu q a ro l ik huq u q iy layoqatini tashkil etadi.

Fuqarolar yashash joyini tanlash huquqiga egadirlar. Balog'at yoshiga yetmagan, 14 yoshga to 'lmagan shaxslarning turar-joyi ota- onalari yoki qonuniy vakillarining yashash joylari hisoblanadi.

71


Fuqarolar mulk huquqi asosida mol-mulkka egalik qilish, uni meros sifatida olish yoki meros qilib qoldirish, ishbilarmonlik hamda qonunda taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat bilan shug‘ullanish; majburiyatlarda ishtirok etish; yuridik shaxslarni vujudga keltirish; fan, adabiyot va san’at asarlari, tadqiqotlar mualliflari hamda qonun bilan m uhofaza q ilinad igan in tellektual faoliyat na t i ja la r idan foyda lan ish ; m ulk iy h a m d a shaxsiy n o m u lk iy ega b o ' l i s h g a haqlidirlar.

F K d a fuqarolarning fuqarolik huquqiy layoqati m azmunini tashkil etuvchi huquqlarin ing ro 'yxa ti keltirilgan bo 'l ib , u hali nihoyasiga yetkazilmagan. Shu bilan birga, fuqarolarning fuqarolik muomalasi ishtirokchilariga zarar yetkazgan holda o 'z huquqlarini suiiste’mol qilishlariga yo'l qo'yilmaydi.

Q o n u n d a n aza rd a tu ti lgan ho l la rd an tashqari , hech kim ning huquqiy layoqatini cheklashga yo 'l qo 'y ilm aydi. Shaxs fuqarolik h u q u q iy la y o q a t id a n to ' la l ig ic h a m a h ru m qilin ishi m u m k in emas.

Fuqarolik huquqining subyektlari huquqiy layoqatdan tashqari m uom ala layoqatiga ham egadirlar. M uom ala layoqati deganda, fuqaro la rn ing o 'z ha rak a t la r i bilan fuqarolik huquq lar iga ega b o ' l i s h va u la rn i a m a lg a o sh ir ish h u q u q i , o 'z ig a fu q a ro l ik majburiyatlarini olish ham da ularni bajarish qobiliyati tushuniladi. M uom ala layoqati ana shunisi bilan huquqiy layoqatdan ajralib tu rad i . C h u n o n c h i unga k o 'r a , fu q a ro la r o 'z h u q u q va maj- buriya tlar iga boshqa shaxslar, m asalan , o ta -ona la ri orqali ega bo 'ladilar.

Bundan tashqari, fuqarolik m uom ala layoqati nafaqat qonuniy xatti-harakatlar qilish qobiliyatini, balki ular uchun javobgarlikka tortilish sharti (delikt qobiliyati)ni ham vujudga keltiradi. Shu bois, muomala layoqati shaxsning yoshi ham da ruhiy holatiga bog'liq, bo'ladi.

Umumiy qoidaga ko 'ra fuqarolik muomala layoqati to 'laligicha 18 yoshdan bosh lab yuzaga keladi. Shuningdek, 18 yoshgacha turmush ko 'rgan shaxslar ham to 'liq ravishda muomalaga layoqatli deb h isoblanadi. Bu b a ’zi ho lla rda tu rm ush qurish yoshining pasaytirilishidan kelib chiqadi.

F K ga voyaga yetm aganlarning emansipatsiyasi, y a ’ni ularni to 'laligicha muomalaga layoqatli deb hisoblash to 'g 'risidagi norma ham kiritilgan. Bu quyidagi sha r t la r b o 'lg a n taq d ird a am alga oshirilishi mumkin:

1) shaxsning 16 yoshga to'lganligi;

72


2) ikkala o ta-ona yoki qonuniy vakillarning roziligi b o ig a n taqdirda, basharti voyaga yetmagan shaxs mehnat shartnomasi yoki ishbilarmonlik faoliyati bilan shug'ullanayotgan bo'lsa.

M azkur qarorni vasiylik va homiylik organi, ota-ona va qonuniy vakillar norozi b o ig a n taqdirda sud qabul qilishi mumkin.

Boshqa h o lla rda voyaga y e tm ag an la r q ism an m uo m alag a layoqatli deb topiladi. Ular o 'z xatti-harakatlari bilan har qanday emas, balki ba'zi huquq va majburiyatlarga ega b o i ish huquqiga egadirlar, ya’ni ularning muomala layoqati to i iq emas.

Voyaga yetmagan shaxslar yetkazgan zarar uchun ularning ota- onalari yoki homiylari yoxud ularni nazorat qiluvchi o 'quv, tarbiya yoki davolash muassasalari javobgar bo iad ila r .

14 yoshdan 18 yoshgacha bo 'lgan voyaga yetmaganlar delikt qobiliyatiga ega bo iad ila r , ya 'ni ular mustaqil ravishda hamda ota- onalarining roziligi bilan tuzgan barcha bitimlar hamda yetkazilgan zarar bo'yicha mustaqil mulkiy javobgarlikka tortiladilar. Voyaga yetm agan shaxslar oylik m aosh yoki boshqa turdagi mustaqil darom adga ega bo 'lm agan taqdirda o ta-onalar ham da qonuniy vakillar orqali to i iq yoki qisman javobgar bo iad ilar .

Qonunda nazarda tutilgan muayyan shartlarning bo'lganligi bois, t o i iq ham da qisman m uom ala layoqatiga ega b o ig a n shaxslar muomala layoqati yuzasidan cheklanishlari mumkin. Fuqaroning muomalaga layoqatli yoki layoqatsizligi haqidagi tegishli qarorni faqat sud, o 'shanda ham uning oila a ’zolari, vasiylik hamda homiylik organlari, prokuror hamda ruhiy kasalliklar shifoxonasining arizasi asosida chiqarishi mumkin. Muomalaga layoqatsiz shaxsga vasiy va homiy tayinlanadi. Shaxs sog'aygan hollarda sud uni muomalaga layoqatli deb topadi hamda layinlangan vasiylik yoki homiylikni bekor qiladi.

Bundan tashqari, t o i i q m uom ala layoqatiga ega bo 'lm agan fuqarolar toifasi ham mavjud. Bunday shaxslar ruhiy holati natijasida o ‘z harakatlarining ahamiyatini anglab yetmaydilar. Ularni sud muomalaga layoqatsiz deb topadi.

Fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatidagi ishtiroki. Tadbirkorlik faoliyati fu q a ro la r h am da b ir la shm ala rn ing d a ro m a d olishga yo'naltirilgan tashabbuskor mustaqil faoliyati hisoblanadi.

Fuqaro shaxsiy tadbirkor sifatida ro 'yxatdan o 'tgan vaqtdan boshlab, tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqiga ega bo iad i .

Tadbirkorlik faoliyagi bo'yicha taqdim etilgan hujjatlar ulardagi m a ’lumotlar tarkibining qonun talablariga nomuvofiqligi sababli

73


ro 'yxatdan o'tkazilmasligi mumkin. M azkur holat bo'yicha xo'jalik sudiga shikoyat bilan murojaat etishga yo'l qo'yiladi. Shuni nazarda tutish kerakki, alohida turdagi faoliyat bilan shaxsiy tadbirkorlar maxsus ruxsatnoma — litsenziya asosida shug'ullanishlari mumkin.

Tadbirkorlik faoliyati tadbirkorlardan fuqarolik huquqiga oid turli bilimlarni mustaqil ravishda tuzishni nazarda tutganligi hamda tadbirkorning o'zi va uchinchi shaxslardan (ya’ni boshqalardan) tavakkalchilikni talab etganligi bois, tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanayotgan shaxs, shubhasiz, fuqarolik muomala layoqatiga ega bo'lishi shart.

Yuridik shaxslar. Fuqarolik huquqiga oid m unosabatlarn ing ish ti ro k ch i la r i q a to r ig a n a fa q a t a lo h id a fu q a ro la r ( jism oniy shaxslar), balki yuridik shaxslar, ya'ni tashkilot va muassasalar ham kiradi.

Yuridik shaxslar turlicha bo'ladi. Ular Fuqarolik kodeksining b ir in ch i q ism id a s a n a b o ' t i lg a n . Q o n u n y u r id ik sh a x s la rn i quyidagacha t a ’riflaydi: «O 'z mulkida, xo'jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo 'lgan ham da o 'z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o 'z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo 'la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda d a 'v o g a r va javobgar b o 'la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi». Yuridik shaxslar mustaqil balans va smetaga ega bo'lishi kerak. Yuridik shaxslarning huquq, va muomala layoqati, ular ro 'yxatga olingan (tashkil etilgan) vaqtdan boshlanadi hamda u tugatilgan vaqtda nihoyasiga yetadi. Aksincha, fuqaroning huquq, layoqati esa, u tug'ilgan vaqtdan boshlanadi va uning vafoti bilan tugatiladi, muomala layoqati esa, to'laligicha shaxs voyaga yetgandan boshlanadi hamda uning vafoti tufayli tugatiladi.

Y urid ik shaxs sh u n ingdek , j ism o n iy shaxs ham q o n u n d a belgilangan muayyan turdagi faoliyat bilan faqat litsenziya asosida shug'ullanishi mumkin.

Yuridik shaxsning m u om ala layoqati uning o 'z boshqaruv organlari (direktor, boshliq, rais, prezident, kengash, boshqaruv, um um iy majlis) o rqali fuqaro lik m ajbu riya tla r in i olishi bilan belgilanadi. M azkur organlarning harakatlari yuridik shaxsning harakatlari sifatida tan olinadi, zero ular fuqarolik muomalasida to 'laligicha yuridik shaxs manfaatlarini ifodalaydi.

Yuridik shaxs tarkibida alohida vakolatxona va filiallar tashkil etilishi mumkin, biroq, ular mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydi. Ularning rahbarlari yuridik shaxs tomonidan tayinlanadi ham da

74


uning ishonchnomasi asosida faoliyat ko 'rsatadi. Vakolatxona va filiallar ularni tashkil etgan yuridik shaxsning ta ’sis hujjatlarida aks ettirilishi kerak.

Y u r id ik shaxsn ing m anzili d a v la t r o 'y x a t ig a o l ingan joy hisoblanadi. Davlat ro ‘yxati ko'rsatkichlari, shuningdek, firmaning nomi yagona davlat reyestriga kiritiladi.

Yuridik shaxsni davlat ro 'yxatiga olish nafaqat unda huquq, va muomala layoqatining yuzaga kelishi, balki uning faoliyati ustidan moliyaviy (soliqqa oid) nazoratni t a ’minlash uchun ham zarurdir.

Yuridik shaxsni tashkil etish bo'yicha qonunda belgilangan tartib buzilganda yoki uning t a ’sis hujjatlari qonunga nomuvofiqligi sababli, yuridik shaxsni davlat ro 'yxatidan o 'tkazish rad etilishi mumkin. Yuridik shaxsni tashkil etish maqsadga nomuvofiqligi sababli uni ro 'yxatdan o 'tkazmaslikka yo'l qo'yilmaydi.

Y urid ik shaxs fao liyatin i tuga tish uni q ay ta tashk il etish (korxonalarni ajratish ham da ular asosida bir necha yuridik shaxsni tashkil etish, bir necha yuridik shaxsning qo'shilishi) yoxud uzil-kesil tugatish orqali am alga oshiriladi. Q o n u n d a yuridik shaxslarni tugatishning alohida tartibi nazarda tutilgan. Yuridik shaxslarni o'zgartirish va tugatish ixtiyoriy yoki majburiy tarzda (sud qaroriga ko 'ra) amalga oshiriladi.

FK d a yuridik shaxslarning ikkita katta guruhi ajratiladi:- tijoratchi tashkilot — foyda olishni o 'z faoliyatining asosiy

maqsadi qilib olgan tashkilotlar, masalan, xo'jalik shirkatlari va jamoalari, ishlab chiqarish kooperativlari, aksionerlik jamiyatlari, unitar korxonalar va boshqalar;

- tijoratchi tashkilot bo 'lm agan yuridik shaxslar — foyda olishni maqsad qilib olmagan tashkilotlar, masalan, jam oat birlashmalari, ijtimoiy fondlar va mulkdor moliyaviy ta ’minlab turadigan muassasa shaklidagi, shuningdek , q o n u n la rd a n a za rd a tu t i lgan boshqa shakllardagi korxonalar va tashkilotlar.

Tijoratchi bo 'lm agan tashkilot o'zining nizomida belgilangan maqsadlarga mos keladigan doiralarda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishi mumkin.

3-§. Mulk huquqi

M ulk huquqi ayrim shaxslar yoki jam o ag a tegishli m oddiy boyliklarni, shuningdek, mulkchilikka oid iqtisodiy munosabatlarni q o 'r iq la sh va ta r t ib g a solishga q a ra t i lg an huquq iy n o rm a la r

75


yig 'ind is id ir . M ulk h u quq i m o l-m u lk k a cgalik qilish. un d an foydalanish va uni tasarruf etish kabi subyektiv huquqlardan iborat.

F uqaro lik kodeksiga b inoan . mulk huquq in ing subyektlari fuqarolar va yuridik shaxslar hisoblanadi (mazkur subyektlaming mulk huquqiga xususiy mulkchilikning iqtisodiy toifasi kiradi).

Mulkka nisbatan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarni f a rq la sh (a jra t ish ) m a q sa d g a m u v o f iq d ir . B oshqa ashyov iy huquqlarga, masalan. mulkka nisbatan xo'jalik yuritish huquqi yoki mulkka nisbatan operativ boshqarish huquqi taalluqli.

Davlat va munitsipal mulkiga davlat va mahalliy organlarning mol-mulki (shahar. viloyat va hk.), korxona va tashkilotlarningmulki kiradi. M azkur tashkilotlar ularga biriktirilgan mulkka ko 'ra mulk huquqiga ega bo'lmaydi, aksincha. xo'jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqiga ega bo'lib. ularning mazmuni mulk huquqiga yaqindir.

M ulkdor qonunga rioya qilgan ham da boshqa shaxslarning q o n u n b ilan m u h o fa z a q i l in ad ig an h u q u q . va m a n fa a t la r in i buzmagan holda o 'z xohishiga ko 'ra o 'z mulkini boshqarish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bilan bog'liq vakolatlarni amalga oshirishi mumkin.

Barcha subyektlar mulkka bo'lgan huquqining mazmuni odatda bir xildir. Cheklashlar faqat qonun bilan belgilanadi. Chunonchi, qonunda faqat davlat mulki va munitsipal mulkka kiradigan mol- mulk turlari belgilanadi.

Shuni nazarda tutish kerakki. mulkdor nafaqat huquqlarga. balki majburiyatlarga ham ega. Chunonchi. ular quvidagilardan iborat:

- o 'z ig a tegishli m ol-m u lkn i saq lash (m ol-m ulkn i saqlash majburiyati);

- soliqlarni to'lash;- mol-mulkning bexosdan nobud bo'lishi yoki ziyon yetkazilishi

bo'yicha butun mas'uliyatni bo'yniga olish (zararli oqibatlar).M ulk h u quq i buzilgan h o l la rd a fuq aro l ik q o n u n i ba rch a

subyektlar uchun bir xil himoyalanish choralarini nazarda tutadi. Him oyalanish choralari turli- tum an bo 'l ib , m ulkdorn ing qaysi tu rdag i huquq iy vako la t la r i (m o l-m u lkka ega bo 'l ish . undan foydalanish. uni ta sa rru f etish huquqlari) buzilganligidan kelib chiqadi. Masalan. basharti buyum qonunga xilof ravishda kimgadir o 't ib qolgan bo'lsa. u qonuniy tarzda buyumni boshqa shaxsdan talab qilib olishi mumkin (vindikatsion d a ’vo); basharti nobud bo'lgan yoki ziyon yetkazilgan bo'lsa, aybdor shaxsga uning narxini yoki uni ta 'mirlash xarajatlarini qoplash majburiyati yuklatiladi.

76


M ulkdor uning huquqlarini buzish bilan bog'liq har qanday kamchiliklarni, agar ular egalik huquqidan m ahrum etish bilan bog 'liq bo 'lm asa (negator d a ’vo), b a r ta ra f etishni ta lab qilishi mumkin.

4-§. Majburiy at huquqi

Majburivat tushunchasi. M azkur huquqiy m unosabatlarn ing mohiyati muayyan shaxslarni mulkiy maqsadni ko'zlaydigan va shu sababdan shaxsni boshqa shaxsning foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga yoki m a ’lum harakatdan o'zini tiyishga majbur etishdan iborat (masalan, mol-mulkni berish, pul to 'lash , ishni bajarish va hk. ). Bunda boshqa shaxs qarzdordan o 'z majburiyatini bajarishni talab etish huquqiga ega, degan xulosa chiqadi.

Majburiyat ishtirokchilari (tomonlar): qarzdor — boshqa shaxs foydasiga muayyan harakatlar (masalan, pul to 'lash, ishni bajarish kabilar)ni amalga oshirishga m ajbur bo 'lgan taraf; k reditor — y u q o r id a keltir i lgan x a t t i -h a ra k a t la rn i ba ja r ishn i ta lab etish huquqiga ega bo'lgan taraf.

Majburiyatda taraflarning har biri ayni vaqtning o 'zida ham kreditor , ham q a rzd o r bo 'lish i m um kin (m asalan , fuqaron ing buyurtmasiga ko 'ra uy-joy qurish), biroq, shunday majburiyatlar borki, bunda bir ta ra f doim kreditor, ikkinchisi esa qarzdor bo'lib, ularning o'rinlari hech qachon almashmaydi (masalan, biror-bir shaxs boshqasiga qarzga pul bergan hollarda).

M ajburiya tn ing predm etin i m ajburiya t egasi bo 'lg an shaxs (qarzdor)ning qarzni to 'lash bilan bog 'liq muayyan harakatlari tashkil qiladi. Majburiyatlar turli asoslarda yuzaga keladi:

- ishtirokchilar orasida tuzilgan shartnomalar (ijara shartnomasi, pudrat shartnomasi) — eng k o 'p uchraydigan asos;

- amaldagi qonunda nazarda tutilgan hamda nazarda tutilmagan, biroq uning mazmuni hamda umumiy qoidalariga zid bo 'lmagan bir taraflama kelishuvlar orqali;

- m a 'm uriy hujjat — davlat boshqaruvi organlarining individual (normativ) hujjati (masalan, fuqaroga davlat yoki munitsipal uy- joy berish shaklida m ahalliy m a ’m uriyat qaro r in i o rder bilan rasmiylashtirish) orqali;

- intellektual ijodning turli obyektlarini, masalan, san’at asarlari va ishlab chiqarish namunalarini yaratish yoki ulardan foydalanish vaqtida;


- insonlar xohish-irodasiga bog 'liq bo 'lm agan yuridik xatti- harakat natijasida (xazina, topilma va hk.) yoki favqulodda hodisa (yong'in, tabiiy ofat va majburiyatlar quyidagi asoslar bo'yicha ham vujudga kelishi mumkin: shartnom alar (oldi-sotdi, ayirboshlash, hadya , tash ish , p u d ra t va bosh q a la r ) , b ir ta ra f la m a b it im lar (mukofotni oshkora va’da qilish), ma'muriy hujjatlar (binoni ijaraga berish uchun order berish), zarar yetkazish, asossiz boylik orttirish, yuridik va jismoniy shaxslarning boshqa harakatlari , hodisalar (tabiiy ofatlar).

Fuqarolik huquqiga oid shartnoma. Ikki yoki undan ortiq shaxs ( f u q a r o l a r yok i y u r id ik s h a x s la r )n in g f u q a ro l ik h u q u q va majburiyatlarini belgilash, o 'zgartirish yoki bekor qilish, ya’ni mol- mulkni qaytarib berish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko 'rsatish bo'yicha kelishuv shartnom a deb hisoblanadi.

«Shartnoma» tushunchasi bilan birga, «bitim» tushunchasi ham qo'llaniladi. Fuqaro va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va majburiyatlarini belgilash, o'zgartirish yoki tugatishga qaratilgan xatti- harakatlari bitim deyiladi. Bitimlar ikki taraflama yoki ko 'p taraflama (shartnoma), shuningdek, bir taraflama bo'lishi mumkin (masalan, vasiyat). Shunday qilib, «bitim» «shartnomawga qaraganda kengroq tushuncha bo'lib, shartnoma bitimning bir turidir.

Taraflar qonun yoki boshqa huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan ham da nazarda tutilmagan holatlarga k o 'ra shartnom a tuzishlari mumkin. Biroq bunda asosiy shartga rioya qilinishi kerak: shartnoma fuqarolik qonunlarining asosiy qoidalariga zid bo'lmasligi lozim.

S hartnom a ta raflar o 'r ta s id a to 'l iq va aniq m unosaba tla rn i tayinlash, har bir tarafning manfaatlarini hisobga olishga imkon beruvchi muhim yuridik vositadir. Shartnoma fuqarolar ishtirokidagi m unosabatlarda, ayniqsa, ularning tadbirkorlik faoliyati sohasida keng qo'llanadi.

Shartnom a tuzishga majburlashga yo'l qo'yilmaydi. Shartnoma tuz ish q o n u n d a yok i ix tiyoriy q a b u l q i l in g an m a jb u r iy a td a ko'rsatilgan holatlar bundan mustasno.

Tomonlar tuzgan shartnomaning tarkibida qonun hamda boshqa huquqiy hujjatlar bilan nazarda tutilgan turli shartnom alarn ing unsurlari bo'lishi mumkin (aralash shartnoma).

S har tnom ala r og 'zak i yoki yozma shaklda tuzilib, quyidagi turlarga bo'linadi: konsensual va real, haq baravariga va tekinga, asosiy va dastlabki.

Shartnom a, uning barcha m uhim shartlari bo 'y icha taraflar o 'r tasida o 'zaro kelishuvga erishilgan paytdagina to 'liq tuzilgan deb


tan olinadi. Shartnoma predmeti haqidagi shartlar qonun yoki boshqa huquqiy hujjatlarda yoki bu turdagi shartnomalar uchun zaruriy deb belgilangan hollardagina muhim deb tan olinadi. Shartnoma taraflari d a ’vosi bilan kelishuvga kelingan shartlar shular jumlasidandir. Masalan, oldi-sotdi shartnomasi uchun muhim shartlardan biri — narx, ijara shartnomasi uchun esa — muddat hisoblanadi.

F u q a ro l ik h u q u q ig a oid s h a r tn o m a n in g asosiy q o id a la r i quyidagilar hisoblanadi. Umumiy qoidalar bilan birga, fuqarolik qonunlari alohida turdagi shartnomalapra taalluqli normalarni o 'z ichiga oladi. Bunda oldi-sotdi, ijara, yuk tashish, p u d ra t kabi shartnomalarni alohida aytib o'tish zarur.

Ishonchnoma. Fuqarolik huquq, va majburiyatlarini amalga oshirish maqsadida vakillik institutini q o i la sh bir qa tor sabablarga bog iiq . Ba'zi hollarda shaxs (fuqaro yoki yuridik shaxs) qonunda belgilangan cheklashlar (masalan, voyaga yetmaganligi) tufayli u yoki bu xatti-harakatni amalga oshirish huquqiga ega bo im aydi.

Boshqa h o l la rd a u yoki bu x a t t i -h a ra k a t l a rn i sod ir etish imkoniyatining boimasligini ifodalovchi faktik holatlarga bog i iq bo iad i. Masalan, shaxsning kasalligi, uzoq, muddatli xizmat safarida boiganligi va hokazo.

Barcha k o 'rsa t ib o 'tilgan hollarda vakillar m azkur shaxslar manfaatini ko'zlab huquqiy ahamiyatga ega xatti-harakatlarni sodir etish huquqiga qonun (masalan, ota-onalar, homiylar, korxona rahbarlari va hk.), m a ’muriy hujjat (lavozimga tayinlash) yoxud shartnoma yoki ishonchnoma tufayli ega boiadilar .

Shunday qilib, ishonchnoma yozma vako la tnom adan iborat b o i ib , uni bir shaxs boshqa shaxsga uchinchi shaxs oldida vakillik qilish uchun beradi, unda vakilning alohida vakolatlari belgilab qo'yiladi.

Ishonchnoma bir taraflama kelishuv b o i ib , uni amalga oshirish uchun taraflardan birining xohish-irodasi bo iish i yetarlidir. Vakil vakolatlarining mazmuni ham da hajmiga ko 'ra . ishonchnoma uch turga boiinadi: umumiy (m a iu m davr mobaynida turli harakatlarni amalga oshirish mumkinligi nazarda tutiladi); maxsus (m a iu m vaqt ichida bir turdagi bitimlarni amalga oshirish uchun beriladi) hamda birlamchi, ya’ni bitta va aniq, belgilangan harakatni amalga oshirish uchun beriladi.

Umumiy qoidaga asosan, tuzilgan ishonchnoma oddiy yozma shaklda bo iish i nazarda tutiladi. Shu bilan birga, notarial shaklni talab etadigan bitim tuzish uchun ishonchnoma (masalan, ko 'chmas mulkni sotish bo'yicha bitimlar)ni albatta notarius tasdiqlashi shart.


Bu qoida boshqa shaxsga mulkni ishonib topshirish uchun beriladigan ishonchnom alarga ham tegishli bo 'l ib , ular ham FK ga b inoan notarial tartibda tasdiqlanishi kerak.

FKga binoan, alohida shaklda rasmiylashtirilgan shartnomalar notarial tasdiqlangan shartnomaga tenglashtirilishi nazarda tutiladi, Masalan, harbiy xizmatchilarning ishonchnomalarini — harbiy qism komandiri, ozodlikdan mahrum etish joylarida bo'lgan mahkum- la rn in g ish o n ch n o m as in i — m a z k u r m u a ssa sa n in g bosh l ig ' i tasdiqlashi kerak.

Ishonchnomani uni bergan shaxs imzolaydi. Basharti, uni yuridik shaxs beradigan bo'lsa, mazkur tashkilot rahbari yoki ta ’sis hujjatlari bo 'y icha bunday vakolat berilgan shaxs shartnom ani imzolaydi hamda unga mazkur tashkilotning muhri bosiladi.

Davlat va munitsipal mulkka asoslangan, shuningdek, pul hamda boshqa mulkiy q im m atlik larn i olish va berishga m o 'lja llangan ishonchnomalarni mazkur tashkilotning bosh hisobchisi imzolashi kerak.

Ishonchnoma uchun eng muhim shart uning amal qilish muddati h isob lanad i. U uch yildan oshm aslig i kerak . M a z k u r n o rm a im p e ra t iv b o ' l ib , m a z k u r i s h o n c h n o m a n i b e rg a n shaxs uni o'zgartirmasligi kerak. Basharti ishonchnomada m uddat ko 'rsatilmagan bo'lsa, u o 'z kuchini bir yil davomida saqlab qoladi.

T uz ilgan sanasi k o ' r s a t i lm a g a n ish o n c h n o m a n o q o n u n iy hisoblanadi.

Chet elda harakatlarni amalga oshirish uchun berilgan va notarial shak lda rasm iylashtiri lgan ishonchnom a, amal qilish m uddati ko'rsatilmagan taqdirda ham, to bekor qilinguniga qadar amal qiladi. I shonchnom a bergan shaxs xohlagan vaq tda uni bekor qilishi, ishonchnoma berilgan shaxs esa, xohlagan vaqtda undan voz kechishi m umkin. O 'zbekiston Respublikasi F K d a ishonchnom adan voz kechish ho lla r ida vakil h a m d a uchinchi shaxs uchun m a ’lum kafolatlar mavjud. M azkur kafolatlar shundan iboratki, ishonchnomani qaytarib olayotgan shaxs bu haqda manfaatdor vakil hamda uchinchi shaxslarga xabar berishi kerak. Vakilga ishonchnomani darhol qaytarish majburiyati yuklanadi.

5-§. Fuqaroviy-huquqiyjavobgarlik

B asharti fuqaro lik h u q u q va m ajb u r iy a t la r i buzilsa, y a ’ni majburiyatlar bajarmaganligi bois, mol-mulkka va kishi osoyishtaga

80


ziyon yetkazilsa, qonunbuzarga nisbatan fuqarolik huquqida nazarda tutilgan choralar ko'rilishi mumkin.

Fuqaroviy-huquqiy javobgarlik — fuqarolik huquqlarini buzgan shaxslarga majburiy t a ’sir etish chorasi bo'lib, u jabrlanuvchiga yetkazilgan mulkiy zararni qoplash bilan bog'liq, majburiyatdan iborat bo'ladi.

Mazkur majburiyatning ikki turi mavjud:- fuqarolik huquqiga oid u yoki bu shartnomani bajarmaslik yoki

undagi shartlarga rioya etmaslik sababli yuzaga keladi (masalan, t o ' lo v n i k ech ik t i r ish yoki to v a r la rg a haq to ' l a m a s l ik kabi shartnomaviy majburiyat);

- fuqaroning hayoti. sog'liq yoki mol-mulki yoxud davlat mol- mulkiga zarar yetkazish (masalan, yo 'l-transport hodisasi natijasida zarar yetkazish kabi shar tnom adan tashqari majburiyat sababli yuzaga keladiganlar.

Shartnomada ko'rsatilgan majburiyatlarni bajarmaganlik uchun fuqarolik axloqiga oid javobgarlik quyidagilardan iborat:

a) ziyonni qoplash: birinchidan, kreditorning buzilgan huquqi, buzilgan yoki yo 'qotilgan mulkini (bu ham, o 'z navbatida, real ziyonni tashkil etadi) tiklash bo 'y icha xarajatlar; ikkinchidan. basharti huquqlari buzilmagan bo 'lsada, kreditor olishi mumkin bo'lgan daromadni ololmaganlik (qo 'ldan ketgan foyda).

b) neustoyka (aybona, jarim a, penya) — shartnom ada aniq. ko'rsatilgan pul miqdoridan iborat bo'lib, uni qarzdor shartnomani bajarmaganlik yoki oxirigacha bajarmaganlik uchun kreditorga to 'lashi kerak. M azkur qarz q a t ’iy pul summasida yoki foizlarda ifodalanishi mumkin.

Shartnomadan tashqari majburiyatda, masalan, kishining hayoti, sog'ligi yoki mol-mulkiga ziyon yetkazilganda, fuqarolik huquqiga oid javobgarlik yetkazilgan zararni qoplash tarzida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, jabrlanuvchining sog'ligiga zarar yetkazilishi bois, yuzaga kelgan qo'shimcha xarajatlar (davolanish, qarov, to'yimli o v q a t la n is h va b o s h q a la r ) h am q o p la n a d i . B iroq . m a z k u r xarajatlarning so'ralishi qonunga muvofiq ravishda isbotlanishi shart.

J ism oniy va m a ’naviy j a b r k o 'rg a n fuqaro , mulkiy zararni qoplash bilan birga, m a'naviy zararning ham qoplanishini talab qilish huquqiga ega bo'lib, buni sud pul shaklida belgilaydi.

Fuqaroviy-huquqiy majburiyatni tavsiflash bilan bir qatorda uni qo'llashning quyidagi tartibini aytib o'tish kerak. Chunonchi, huquqi buzilgan shaxs sud, xo'jalik sudiga zararning qoplanishi, neustoykani


to 'lash talabi bilan murojaat etishi mumkin. Umumiy d a ’vo muddati uch yilga teng bo'lib, shaxs majburiyatlarining buzilganligini bilgan yoki bilishi kerak bo 'lgan vaqtdan boshlab hisoblanadi.

O'zbekiston Respublikasida fuqarolik munosabatlarini tartibga soluvchi qonun Fuqarolik Kodeksi bo'lib, uning birinchi qismi 1995- yil 29-dekabrda, ikkinchi qismi 1996-yil 29-avgustda qabul qilingan. Fuqarolik Kodeksining ikkala qismi 1997-yil 1-martda kuchga kirdi.

O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi mulkiy va u bilan boshqa nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. M azkur m unosabatlar tomonlarning tengligi, xohish-irodaning daxlsizligi va ishtirokchilarning mulkiy mustaqilligiga asoslangan.

Fuqarolik Kodeksi quyidagi munosabatlarni tartibga soladi:- birinchidan, fuqarolik muomalasi ishtirokehilarining huquqiy

holatini belgilashga oid;- ikkinchidan, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning

vujudga kelish asoslarini amalga oshirish tartibi b o 'yicha;- uchinchidan, intellektual faoliyat natijalariga huquq, belgilash

bo ‘vicha ;- to 'rtin ch idan , sh artn om aviv va shartnom adan tash qari

majburiyatlarni tartibga solish bo'yicha;- beshinchidan, mulkiy va ular bilan bog 'liq, boshqa shaxsiy

nomulkiy munosabatlarni tartibga solish bo ‘vicha va hk.Fuqarolik huquqi m a ’muriy va davlat ishtirokidagi — boshqa

m u n o sa b a t la r , shun ingdek , so liqqa oid va b o sh q a m oliyaviy munosabatlarni tartibga solmaydi,

Fuqarolik munosabatlarning ishtirokchilari — fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat.

Fuqarolik huquqining prinsiplari quyidagilardan iborat:- tartibga solinayotgan munosabatlar ishtirokehilarining o 'zaro

tengligi;- mulkning daxlsizligi;- shartnom a tuzish erkinligi;- har kimning xususiy ishlariga aralashuvning yo'l qo'yilmasligi;- buzilgan huquqlarning tiklanishini ta 'minlash;- buzilgan huquqlarni sud orqali himoyalash.Fuqaro lik m unosabatlari quyidagi yuridik faktlar natijasida

yuzaga keladi:- shartnom a va boshqa davlat organlari kelishuv hujjatlarining

tuzilishi;- sud qarorlarining qabul qilinishi;- mulkka egalik qilish;


- intellektual faoliyat va s a n ’at asarlarining yaratilishi (fan, adabiyot, san’at asarlari va boshqalar);

- boshqa shaxsga zarar yetkazilishi;- asossiz boyish;- inson ixtiyoriga b o g i iq b o im a g a n hodisaning r o ‘y berishi

(masalan, tabiiy ofatlar, bola tugilishi, o i im va boshqalar).Fuqaro o ‘zining buzilgan va d a ’voli huquqlarini sudga murojaat

etish orqali hal qilishi, buzilgan fuqarolik huquqlarini bir qa tor usul va vositalar yordamida himoyalashi mumkin.

Mulkiy munosabatlarda ishtirok etish uchun fuqaro quyidagi xislatlarga ega b o i i s h i kerak, y a ’ni unda huquq iy layoqat va muomala layoqati bo iish i zarur.

Fuqarolik huquqi subyektlariga yuridik shaxslar ham tegishli boiganlig i sababli, ularning xususiyatlari, turlari, huquqiy mavqei bilan tanishish lozim. Fuqarolik huquqi obyektlariga ashyolar, pul, q im m a tb a h o q o g ‘ozlar , m ulk iy h u q u q la r , ish va x izm atla r , tadqiqotlar, ishlab chiqarish loyihalari, fan, adabiyot, san’at asarlari ham da intellektual faoliyatning boshqa natijalari, shuningdek, shaxsiy nomulkiy ham da boshqa moddiy va nomoddiy ne’matlar kiradi.


IV мл vzu

ISTE’MOLCHILARNING HUQUQINI HIMOYA QILISH ASOSLARI

l-§. Iste ’ntolchi tushunchasi

O'zbekiston Respublikasida demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni davom etayotgan hozirgi davrda iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish dolzarb masalalardan biridir. Chunonchi bozor iqtisodiyotga o'tayotgan respublikamizda mulkning turli shakllari vujudga keldi. Bunday holatda is te ’molchilarning huquqlarini himoya qilishga katta e ’tihor berish lozim.

1. O'zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g 'risida»gi Qonuniga muvofiq. iste’molchi deganda tovarlarni sanoat ishlab chiqarish ehtiyoji uchun emas, balki shaxsiy maishiy ehtiyoji uchun sotib oluvchi fuqaro tushuniladi. Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo'yicha qonunchilik yuqori rivojlangan ko 'pg ina m am laka tla rda iste 'molchi deganda sotib olinayotgan tovarning xususiyatlari haqida maxsus bilimlarga ega b o ' lm a g a n sh a x s la r tu s h u n i la d i . A v va lo i s te ’m o lc h i la rn in g huquqlarini himoya qilish uchun ularning huquqiy madaniyatini r ivo jlan t i r ish za ru r . I s te ’m o lc h i la rn in g h u q u q iy m a d a n iy a t i quyidag ila rdan iborat. Birinchidan — iste’m olchilar am aldagi qonunlarni yaxshi bilishlari kerak. Ikkinchidan — iste’molchilar amaldagi qonunlar doirasida harakat qilishlari kerak. Uchinchidan— o 'z la r iga nimani ravo k o 'r sa la r o 'zga la rga ham shuni ravo ko'rishlari kerak. Agarda barcha iste’molchilar yuqorida keltirilgan qoidalarga amal qilsalar jamiyatimizda huquq subyektlari o 'r tasida huquqiy madaniyat yanada rivojlanishi mumkin.

U sh b u m avzun ing m aq sad i ta lab a la rn i is te ’m olch ila rn ing huquqlarini himoya qilish bo 'yicha respublikamizda olib borila- yotgan ishlar bilan tanishtirishdan iborat. Ushbu kursni o 'rganishda talabalar O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, konstituts iyav iy va jo r iy q o n u n la r i . P rez id en t f a rm o n la r i , V az ir la r M ah k am asin in g qaro r la r i va Prezidentimiz I.A. K arim ovning asarlaridan foydalanishlari maqsadga muvofiqdir.

2. Jamiyatning yashash tarzini belgilovchi qonunlarimiz juda k o 'p . U larn ing b a ’zilari ayrim ta rm o q q a xos. m uayyan qismi


barchaga birday daxldor. Lekin jamiyatimizda shunday qonun borki, u jamiyatdagi har bir fuqaro, hech shubhasiz, o 'sha huquqiy hujjat bilan har qadam da to'qnashadi. Bu O'zbekiston Respublikasining « I s te ’m olch ila rn ing huq u q la r in i h im oya qilish t o ‘g ‘risida»gi Q onunidir. C hunki, erkakm i, ayolmi yoxud badavlatm i, kam- bag'almi — kim bo'lmaylik hammamiz iste’molchimiz.

U sh b u q o n u n n in g ishlashi yoki ish lam aslig i faq a t ayrim mutassaddilarga emas, balki asosiy bozor qatnashuvchilari, ya’ni is te ’m olch ilarn ing faolligiga bog 'l iq . I s te ’molchi, sodda qilib a y tg a n d a , y a sh a sh u ch u n h a y o td a g i m o d d iy n e ’m a t la r d a n foydalanuvchi inson. Ana shu insoning iste’molchilik bilan bog'liq holatlardagi huquqlari mazkur qonunda yozib qo'yilgan.

Shu qonunni ishlashi uchun eng asosiy shart nima? Bizningcha, bu huquqiy hujjatni barcha iste’molchilar yaxshi bilib olishida. Axir huquqlarni bilrnay turib uni talab qilib b o ‘lmaydi-ku. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tom onidan 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan, 2002-yil 5-aprelda ayrim o 'zgartish va qo 'sh im chala r kiritilgan bu qonun. ayniqsa, keyingi yillarda xalqimiz hayotini yaxshilashda juda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Hayotni o'zi ushbu qonunning ishlashini ta ’minlovchi mexanizm b o i ish in i taqozo e tm oqda. O 'zbek is ton Respublikasi Vazirlar M ahkam asi tom onidan 2002-yil 28-noyabrdagi «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish tadbirlari t o 'g ‘risida»gi qarori jam o a t nazoratini kuchaytirish, aholining huquqiy va iste’mol madaniyatini oshirishga doir ishlarini faollashtirib yubordi. Shu qaror bilan Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bo'yicha Idoralararo kengash tashkil etildi. Vazirliklar. davlat qo'mitalari va idoralar. respublika iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bo'yicha jam oat tashkilotlari vakillaridan iborat bu k en g ash m a z k u r q o n u n n i a m a lg a o sh ir ish b o ra s id a o 'z a r o hamkorlikni muvofiqlashtiradi.

3. Iste’molchilarning huquqlarini himoya qiluvchi fuqarolik huquqiy m unosabatlar O 'zbekis ton Respublikasining fuqarolik kodeksi; iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish; oziq-ovqat mahsulotlari sifatini va xavfsizligini standartlantirish; mahsulotlar va x iz m a t la rn i s e r t i f ik a t l a s h t i r i s h t o 'g ' r i s i d a g i q o n u n la r , shuningdek, ana shu qonunlarga muvofiq qabul qilingan hujjatlar b ilan ta r t ib g a so linad i . B u n d an ta sh q a r i Q o r a q a lp o g ' i s to n R espub likas ida is te ’m olch ila rn ing h u q uq la r in i h im oya qilish Qoraqalpog 'iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi.

85


Qonun hujjatlari iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to 'g 'risidagi qonunda belgilangan iste’molchilarning huquqlarini cheklab qo'yishi, ularni himoya qilishning kafolatlarini kamaytirishi mumkin emas.

I s te ’m olch ila rn ing huq u q la r in i h im oya qilish to 'g 'r i s id a g i qonunning 3-moddasiga binoan, agar O 'zbekiston Respublikasi ishtirok etgan xalqaro shartnoma yoki bitimda iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to 'g 'risidagi O 'zbekiston Respublikasi q o n u n h u j ja t la r ida n a za rd a tu t i lg an id an b o sh q ach a q o id a la r belgilangan bo'lsa, xalqaro shartnom a bitim qoidalari qo'llaniladi deb ko'rsatilgan.

4. Fuqarolarga savdo xizmati ko 'rsatishning asosiy fuqarolik h uq u q iy shakli c h a k a n a o ld i-so td i sh a r tn o m a s i h iso b lanad i . C h ak an a savdo m unosabatlarida bir tom onda sotuvchi sifatida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fuqaro lar va yuridik sh ax s la r q a tn a sh sa , ikk inch i to m o n d a is te ’m olchi fu q a ro la r qatnashadilar.

C h akana savdo m unosabatlarin i odatdagi oddiy tovar ayirboshlash harakati sifatida baholab bo'lmaydi. Bu o 'rinda shartnoma munosabatlarini bog 'lashdan asosiy maqsad fuqarolarning maishiy ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi. Shar tnom aning oxir-oqibat natijasi savdo xizmati sifati bo 'lib , uning tarkibiga sotilayotgan tovarlaming sifatigina emas, balki yana iste’molchiga tovarlarni sotib o lishda m a ’lum qu lay lik la r yara tish m aqsad idag i qo 'sh im ch a x izm a tla r , sh u n in g d ek , y u qor i d a ra ja d a g i x izm at k o 'r s a t i s h madaniyati ham kiradi.

Yuqorida ta ’kidlanganidek, chakana oldi-sotdi shartnomasida qatnashuvchi taraflar o 'ziga xos maqomga ega. Sotuvchi sifatida — yuridik shaxslar va tadbirkorlik bilan shug'ullanuvchi fuqarolar. Sotib oluvchi y a ’ni iste’molchi sifatida fuqarolar ishtirok etadi. « I s te ’m o lch ila rn ing h u q u q la r in i h im oya qilish t o 'g ‘risida»gi qonunda iste’molchi foyda chiqarib olish bilan bog'liq bo 'lm agan shaxsiy iste’mol yoki xususiy xo'jalikda foydalanish maqsadida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo 'lgan fuqaro deb t a ’rif berilgan. Barcha rivojlangan mamlakatlar— fuqarolik qonunlarida iste’molchilarining alohida o 'z iga xos imtiyozli mavqei m ustahkamlab qo'yilgan bo'lib, bu «iste’molchi har doim haq» degan tamoyilda o 'z ifodasini topgan.

H aq iq a tan ham, har qanday ishlab chiqarish, bozor m unosabatlarining pirovard — maqsadi iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilishi lozim. Iste’molchi bo 'lmasa ishlab chiqarish

86


ham, bozor ham mavjud bo'lmaydi. Boshqa tom ondan olganda, iste’molchining manfaatlari inson manfaatlarining aynan o'zidir. Inson — iste’molchi fuqaro o 'z hayotida ju d a k o 'p va xilma-xil tovarlarga va xizmatlarga muhtoj. Ayni vaqtda u tovarlarning barchasi haqida ularning barcha tafsilotlari bo 'yicha m a’lumotlar va bilimlarga har doim ega emas va zotan bunga zarurat ham yo'q. Binobarin, inson o'zi sotib oladigan tovarlarning xususiyatlari haqida maxsus bilimga ega emas deb tan olinar ekan (bu holat rivojlangan m am lakatlar qonunlarida va ish m uomalasi odatlar ida mustahkamlab qo'yilgan), bu holda zaif tomon — iste’molchi qo'shimcha huq u q la rg a ega bo 'l ish i , so tuvchi z im m asiga esa q o 'sh im ch a majburiyatlar yuklanishidan dalolat beradi.

Bundan tashqari iste’molchi jamoat tashkilotlari, ya’ni — hozirda mavjud O'zbekiston iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish jamiyatlari Federatsiyasi, viloyatlardagi va Toshkent shahridagi Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish jam iyatlari orqali h a rak a t qilishlari m um kin. Federatsiyaning faoliyati is te’m olchilarning savodxonligi va davlatn ing iste’molchilik siyosatini tashviqot qilish bo'yicha yo'nalishlarda amalga oshiriladi.

Iste’molchilar sudga m urojaat qilish huquqiga ega. D a ’volar iste’molchi joylashgan yoki zarar yetkazilgan joyda taqdim etiladi. Iste’molchining sud organlariga taqdim etilgan d a ’vosi muayyan to 'lovdan ozod etiladi.

Iste’molchilarning huquqlari buzilishi tufayli unga yetkazilgan m a’naviy zararni, uni yetkazgan shaxs, basharti u aybdor bo'lsa to ia sh i lozim. M a ’naviy zarar uchun to 'lanadigan haq miqdorini sud belgilaydi. M a ’naviy zarar , mulkiy za ra rd an q a t ’i nazar, qoplanishi lozim. Ko'pincha o 'zaro suhbatda dunyoning rivojlangan m am lak a t la r id a xalq farovonligi, aholi tu rm ush tarzi yuksak darajada ekanligi to 'g 'risida havas bilan gapiramiz. Aslida bunga birinchi navbatda qonun ustuvorligini ta ’minlash, madaniylashgan bozor tizimini joriy etish orqali erishilgan. Shunday ekan, hech kimdan kam bo 'lmagan yurtimizda yuksak darajada rivojlangan m unosabatlar tarkib toptirish o'zimizga bog'liq.

2-§. Iste ’molchi huquqlarini himoya qilishda qonun hujjatlari va xalqaro shartnomalar

1. «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to ‘g'risida»gi Qonunning 5-moddasiga binoan, tovarni ishlab chiqaruvchisi va

87


sotuvchisi o 'z korxonasining nomi, joylashgan manzili, ish tartibi va savdo qoidalari haqida to 'l iq m a ’lumot berishi shart. Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi iste’molchiga o'zi realizatsiya qilayotgan tovar haqida o 'z vaqtida zarur, to 'g 'r i va tushunarli m a ’lumot berishi shart.

Tovar haqidagi ma'lumotlarda quyidagilar ko'rsatilishi kerak:- tovar majhuriy talablarga muvofiq kelishi shart bo ‘Igan normativ

hujjatning nomi:- tovarning asosiy iste mol xususiyatlari;- tovarning o'ziga xos xususiyatlari ro'yxati;- bahosi va sotib olish shartlari;- ayrim turdagi tovarlarning ishlab chiqarilgan sanasi;- ishlab chiqaruvchining kafolat majburiyatlari;- tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari va shartlari;- tovarning yaroqlilik muddati va ushbu muddat о 'tishi oqibat lari;- ishlab chiqaruvchining nomi, mulkchilik shakli, ro 'yxatga olish

va litsenziya guvohnomasining nomeri;- ishlab chiqaruvchining hamda ular iste ’molchidan da ’vo qabul

qilishga vakolat bergan shuningdek. ta ’mirlash ishlarini bajaradigan va texnikaviy xizmat ко 'rsatadigan kor.xonalarning manzillari;

- tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizatsiya qilish usullari hamda qoidalari.

Agar tovar sertifikatlashtirilishi lozim bo'lsa, sertifikatga doir m a ’lumotlar.

Tovar haqida n o to 'g 'r i m a ’lumot berilgan taqdirda yoki bu m a ’lumotlar yetarli darajada to 'liq bo 'lm asa va buning oqibatida iste’molchi zarur iste’mol xossalariga ega bo 'lm agan tovar sotib olishga sabab bo'lsa, iste 'molchi shartnom ani bekor qilishga va o'ziga yetkazilgan zararning talab qilishga haqli.

Sotib olingan tovar undan ko 'z langan m aqsadda foydalana olmaslikka sabab bo'lsa, iste’molchi bunday m a ’lumotlarning ko'pi bilan uch kun ichida berilishini talab qilishga haqli. Agar bu shart ba ja r i lm asa . is te 'm o lch i sh a r tn o m a n i b ek o r qilib, z a ra rn in g qoplanishini talab qilishga haqli.

Iste’molchining tovar haqidagi no to 'g 'r i yoki yetarli darajada to 'liq bo 'lm agan m a ’lumot tufayli yetkazilgan zararni qoplash haqidagi talablari sotib olingan tovarning xossalari va jihatlari haqida iste’molchi maxsus bilimga ega emas degan qoidaga asoslanib qarab chiqiladi.

2. Fuqarolik Kodeksining 433-moddasiga asosan, sotib oluvchiga nafaqat sifatli tovar olish, shu bilan birga, tovarni xuddi shunday, lekin boshqa o 'lcham, boshqa shakl va boshqa rangdagi tovarlar

88


bilan almashlirish huquqi ham beriladi. Agar almashtirilayotgan tovarlarn ing narxlari mos kelmasa, qay ta h isob-kitob qilinadi. Almashtirish tovar sotib olingan joyda yoki sotuvchi m a ’lum qilgan boshqa joylarda, tovarning aynan shu sotuvchidan olinganligini tasdiqlovchi kassa cheki yoki tovar cheki taqdim etilgandan so ‘ng am alga oshiriladi. Q o n u n d a alm ashtir ish m udda ti tovar sotib olingandan keyin 10 kun qilib belgilangan. Bu muddat sotuvchi bilan kelishilgan holda uzaytirilishi mumkin. Almashtirish faqat tovar ishlatilmagan, ko‘rinishini yo‘qotmagan va o ‘z xususiyatlarini saqlab qolgan holdagina amalga oshiriladi. Almashtirish asosan, nooziq- ovqat tovarlariga taalluqli. Chakana savdo majmuasida sotib olingan oziq-ovqat mahsulotlari qayta qabul qilinmaydi va almashtirilmaydi, ularda k o ‘rinmas nuqson yoki toifasiga mos kelmaydigan xususiyat aniqlangan hollar bundan mustasno. Bu holda tovar almashtirilib beriladi yoki sotib oluvchiga uning to 'lagan puli qaytariladi.

So tib o luvch iga sifati tegishli d a ra ja d a b o ' lm a g a n to v a r sotilganda, agar uning kamchiliklari shar tnom a tuzish paytida m a ’lum q ilinm agan b o 'lsa , so tib oluvchi o 'z xohishiga k o 'r a quyidagilarni talab qilish huquqiga ega bo'ladi:

- xuddi shu markadagi (modeldagi, artikuldagi) sifati tegishli darajada bo'lgan tovarga almashtirishni;

- xarid narxini tegishlicha qayta hisoblangan holda boshqa markadagi sifati tegishli darajada bo 'Igan tovarga almashtirishni;

- tovarning kamchiliklarini tekinga bartaraf etishni yok i sotib oluvchi yoxud uchinchi shaxs tovarning kamchiliklarini bartaraf etish uchun qilgan xarajatlarning qoplanishini;

- xarid narxining mutanosib ravishda kamaytirilishini;- ко 'rilgan zarar о ‘m in i qoplangan holda shartnom a bekor

qilinishini;Tovar uchun to 'langan pul summasini sotib oluvchiga qaytarish

vaqtida undan to'liq yoki qisman foydalanilganligi, tovar ko'rinishi yo'qolganligi yoki boshqa shunga o 'xshash holatlar tufayli tovar qiymati qancha pasaygan bo 'lsa ham, shuncha summani ushlab qolishga haqli emas. U shbu qoida sotib oluvchining manfaatlari q o n u n d a qay d a ra jad a h im oya qilinganligidan da lo la t beradi. Tovarn i a lm ash tir ishda uning narxidagi farqni qoplash , xarid narxining pasayishi va sifati tegishli dara jada bo 'lm agan tovarni qaytarish bo 'y icha qilgan xarajatlarni qoplash tartibi 1997-yil 1- m artdan am alga kiritilgan O 'zbekis ton Respublikasi Fuqarolik K odeksin ing 435 -m oddasida belgilab q o 'y i lgan . Y a ’ni, tovar narxini qay tadan hisob-kitob qilishga uning sifati tegishli darajada

89


bo 'lm ag an taqd irdag ina yo 'l qo 'y iladi. Sifati tegishli da ra jada bo 'lgan tovar a lm ashtiri lganda, uning narxi qayta h isob-kitob qilinmaydi.

Sotib oluvchi sifati tegishli darajada bo 'lm agan tovarni sifatli tovarga yoki xuddi shunday, biroq o'lchami, andazasi, navi va boshqa belg ilar i o 'z g a c h a b o ' lg a n sifati tegishli d a ra ja d a g i to va rga almashtirishni talab qilishga haqli. Talablarning turlicha bo'lishiga qarab, Fuqarolik Kodeksining 434-moddasida tegishlicha qoidalar nazarda tutilgan. Xuddi shunday tovar bilan almashtirish yuz bergan taqdirda , sotib oluvchiga yetkazilgan zarar unga sifati tegishli d a ra ja d a b o 'lg a n shunga o 'x sh ash tova rn i berish yo 'l i bilan qoplanadi.

3-§. Iste ’molchining haq-huquqlari

Davlat iste’molchilarining tovar sotib olish va undan foydalanish c h o g ' id a g i h u q u q la r i h a m d a q o n u n b i lan q o ' r i q l a n a d ig a n manfaatlari himoya qilinishini kafolatlaydi.

Iste’molchilarning huquqlarini davlat tomonidan himoya qilinishi q o 'm i ta , vazirlik va bosh q aru v organ la ri , shuningdek , sud lar tomonidan t a ’minlanadi.

Quyidagilar iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun, maxsus vakolat berilgan davlat organlari hisoblanadi:

O 'z b e k i s to n R e s p u b l ik a s i M o n o p o l iy a d a n c h iq a r ish va raqobatni rivojlantirish davlat qo'mitasi; O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asi huzuridagi O 'zbekiston Davlat standartlash, metrologiya va sertifikatsiya markazi; O 'zbekiston Respublikasi S og 'l iqn i saq lash vazirligi; O 'z b e k is to n R espub likas i D av la t arxitektura va qurilish qo'mitasi; O 'zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi; Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to 'g 'r is idagi qonun hujjatlariga rioya etilishini o 'z vakolatlari doirasida nazorat qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi organlari.

Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun mahalliy hokimiyat organlari;

- iste 'molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlari hajarUishini tashkil etadilar;

- iste 'molchilarning huquqlarini himoya qilish vakolati berilgan davlat organlari va is te ’molchilarning jamoat birlashmalari bilan hamkorlik qiladilar;

90


- iste 'molchilaming shikoyatlar, ariialari va taklijlarini ко 'rib chiqadilar;

- isle 'molchilaming huquqlarini himoya qilib sudlarga murojaat etadilar;

- o ' z huquqlari doirasida boshqa vakolatlarni ham am alga oshiradilar.

О 'zhekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirisli davlat qo 'm itasi hamda uning hududiy organlari iste 'molchilaming huquqlarini himoya qilish maqsadida:

- iste ’molchilarining huquqlarini himoya qilish to ‘g ‘risidagi qonun h u jja tlariga rio ya e tilish i ustidan d a v la t n a zo ra tin i am alga oshiradilar;

- iste ’molchilaming huquqlarini himoya qilish to 'g 'risidagi qonun hujjatlarini qo ‘llanish masalalari yuzasidan rasmiv tushuntirishlar beradilar;

- iste ’m olchilam ing huquqlarini buzayotgan kam chiliklarni barta ra f etish to 'g 'risida ishlab chiqaruvchilarga ko'rsatm alar VO 'llaydilar;

- iste ’molchilaming huquqlarini himoya qilib, murojaat etishga haqlidir;

- qonun hujjatlariga asoslanib boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.

4-§. Iste ’molchiga zarar yet kazilgandagijavobgarlik

1996-yil 26-aprelda qabul qilingan 0 ‘zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to ‘g'risida»gi Qonuni b i lan i s te ’m o lch i la rn in g sifatli va xavfsiz, b e x a ta r to v a r la r , xizmatlariga boMgan huquqi kafolatlangan b o iib , tovarlarni iste'mol qilish bilan b o g i iq b o ig a n huquqiy masalalar tartibga solingan.

O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 186-moddasida k o ' r s a t i lg a n j in o y a t sh ax sn in g x o ' ja l ik fao liya ti so h as id ag i manfaatlari, shuningdek, fuqarolarning hayoti va sog'lig'iga qarshi qaratilgan tajovuzlarda ifodalanadi.

Sifatsiz mahsulot chiqarish yoki uni sotish jinoyati tovar bozoriga sifatsiz mahsulot chiqarish, yoki uni sotish natijasida iste’molchining, bu b a d a n g a o ' r t a c h a o g ' i r yoki o g ' i r sh ik a s t ye tkaz il ish ida ifodalanadi.

M ahsulot chiqarish deganda, biror-birm ahsulotni buyurtmachi yoki iste’molchiga topshirish yoki jo 'na t ish tushuniladi. «Sotish»


deganda , tovar la rn i bevosita is te ’m olch ila rga sotish n aza rd a tutiladi.

Tahlil qilinayotgan Jinoyat Kodeksining 186-moddasi bo'yicha javobgarlik sifatsiz mahsulotni tovar bozoriga chiqarish yoki sotish natijasida badanga o 'r tach a og 'ir yoki og 'ir shikast yetkazilgan hollardagina vujudga keladi.

Sifatsiz mahsulot deganda, davlat standarti talablariga, m e’yoriy normalarga javob bermaydigan va sifat sertifikatiga ega bo 'lm agan mahsulotlar tushuniladi. M ahsulotlar har qancha sifatsiz bo'lsa-da, o 'r tach a og 'ir yoki og 'ir tan ja rohati yetkazish xususiyatiga ega b o 'lm a sa , J inoya t K odeksin ing 186-m oddasidag i j in o y a tn in g p red m eti b o ' l a o lm aydi. U n d a u sh b u j in o y a tn i sod ir q ilgan shaxslarga m a ’muriy, intizomiy va boshqacha choralar ko'riladi.

Yana shuni t a ’kidlab o 'tish lozimki, ushbu jinoyatning predmeti deb har qanday oziq-ovqat mahsulotlari nazarda tutilgan. Lekin jinoiy javobgarlik yuzaga kelishining sharti sifatida jinoiy oqibat ko'rsatilgan. Qilmishni bevosita ushbu modda bilan kvalifikatsiya qilish uchun jinoiy oqibat kelib chiqqan bo'lishi shart.

T o v a r b ozo riga sifatsiz m a h su lo tn i ch iq a r ish yoki so tish na tijas ida fuqaro la rn ing S O G 'L I G 'I uchun m azkur m o d d ad a k o 'rsa t i lg an o q iba tla r kelib chiqm asa , j ino iy javobgarl ik ham bo 'lm aydi. Biroq, «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish t o ‘g 'r is ida»g i q o n u n n in g 20 -m oddas iga m uvofiq , to v a r (ish, x izmat)ning tuzilishi, ishlab chiqarilishi tark ibidagi va boshqa nuqsonlari, shuningdek, iste’molchining hayoti. S O G 'L IG 'I yoki mol-mulkining xavfsizligini t a ’min eta o lmaydigan materiallar, uskuna la r , asbob-an jom lar , m oslam alar yoki boshqa vosita lar qo ilan il ish i oqibatida iste’molchining hayotiga, S O G 'L IG 'I yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnom a m unosabatlariga kirishgan, kirishmaganligidan q a t ’i nazar, har qanday iste’molchi tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni tufayli yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilish huquqiga ega.

Iste’molchining hayoti, S O G 'L IG 'I yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, agar u normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat (yaroqlilik) m uddati m obaynida , bunday m udda t belgilanmagan taqdirda esa, tovar ishlab chiqarilgan (ish, xizmat qabul qilingan) paytdan e ’tiboran o 'n yil mobaynida yuzaga kelgan bo'lsa qoplanishi lozim.

Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bartaraf qilib bo'lmaydigan kuch yoki foydalanish, uni saqlash, yoxud tashishning belgilangan


qoidalari is te’molchi tom o n id an buzilishi tufayli za ra r yetka- zilganligini isbotlasa, u javobgarlikdan ozod qilinadi.

Sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish qasddan sodir etiladi, kelib chiqqan oqibatlar (sog 'liqqa zarar yetkazilishi, odam lar o 'limi) borasida esa shaxsning aybi ehtiyotsizlikda ifodalanadi.

T o v a r b ozo r iga s ifa tsiz m a h su lo t c h iq a rg a n shaxs j ino iy javobgarlikka tortiladi.

O 'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 186-moddasi 1- qismiga ko 'ra , tovar bozoriga sifatsiz mahsulot sotish badanga og'ir yoki og 'ir shikast yetkazilishiga sabab bo'lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorida jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxud mol-mulkning musodara qilinib, yoki musodara qilinmay olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.

Ushbu moddaning 2-qismida odamning o'limiga sabab bo'lgan sifatsiz mahsulotni chiqarganlik yoki sotganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan. Unga ko 'ra shaxs mol-mulki musodara qilinib besh yildan o 'n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi deb ko'rsatilgan

Tahlil q il inayotgan m oddan ing 3-qismida sifatsiz m ahsulo t chiqarganlik yoki sotganlik natijasida:

a) odamlar o'limi;b) boshqa og'ir oqibatlarning yuzaga kelganligi uchun javobgarlik

nazarda tutilgan.B oshqacha o g 'i r o q iba tla r deganda, ikki yoki undan ortiq

shaxsning badaniga o 'r tacha og 'ir yoki og 'ir shikast yetkazilishi so g 'l iq q a za ra r yetkazish, o d a m la rn in g yalpi zaharlan ish i va boshqalar tushuniladi. Unga ko 'ra shaxs mol-mulki musodara qilinib o 'n yildan o 'n ikki yilgacha ozod likdan m a h ru m qilish bilan jazolanadi.


V MA VZU

MEHNAT HUQUQI ASOSLARI

l-§. Mehnat huquqi tushunchasi va predmeti

M ehnat huquqi huquqshunoslik tarmoqlari orasida yetakchi o 'r in tutadi. U ijtimoiy m ehnatga oid m unosaba tla rn i tartibga soladigan huquqiy norm alar tizimidan iborat. Bu m unosabatlar mehnat bozoriga amal qilish, mehnatni tashkil etish va uni q o i la sh jarayonida namoyon b o iad i . Zotan, mehnat jismoniy va aqliy kuch- quvvatning sarflanishi emas, balki kishilarning ijtimoiy foydali faoliyatidir.

Ta 'kidlash joizki, mehnat insonning tashqi dunyo predmetlariga ta ’sir o 'tkazish vositasi sifatida har bir kishining faoliyatida namoyon bo iad i . Bu jarayon turli ijtimoiy munosabatlarni qam rab olsa-da, hammasi ham mehnat huquqiga taalluqli bo iaverm aydi. Bu hoi quyidagi omillar bilan izohlanadi:

Birinchidan, mehnat huquqi normalari mehnatning texnologik jarayonini emas, faqat uni mehnat faoliyatida q o i la sh shartlarini, y a ’ni ijtimoiy m ehnatni tar tibga soladi. Shunga k o 'ra , siyosiy- iqtisodiy kategoriya m ehnatning o'zi emas, balki uning ijtimoiy shakli, uni tashkil etilishi yoki aniqroq aytganda, ijtimoiy mehnatda ish tirok etish ja ra y o n id a kishilar o 'r ta s id a vujudga keladigan m unosabatlarda namoyon bo'ladi.

Shu nuqtai nazardan qaraganda, ijtimoiy mehnat kooperatsi- yasidan tashqarida bajarilgan har qanday ish m ehnat huquqiga taalluqli bo im aydi, uning t a ’sir doirasiga kirmaydi.

Ikkinchidan, m ehnat unsurlari turli ijtimoiy munosabatlarda, jumladan, o 'quv yurtlarida mutaxassis tayyorlash, yukni tashish va yetkazish, topshiriq va buyurtma bajarishga oid jarayonlarda ham nam oyon bo'ladi. Bunday hollarda mehnat ijtimoiy munosabatlar bilan bilvosita bog'langani sababli o 'zaro majburiyatlarni bajarish usuli sifatidagina xizmat qiladi. Shuning uchun u mehnat huquqining predmetiga kirmaydi.

M uhim i shundak i, m ehnatga oid ijtimoiy m u n o sa b a t la rd a mehnat chetdan kirgan unsur emas, balki uning asosiy mazmunini tashkil etadi. Ani vaqtda, u ishchi kuchini bevosita ishlab chiqarish qurollari bilan uzviy bog'lovchi vosita hamdir. M ehnat huquqi

94


ijtimoiy munosabatlarni muayyan tarzda tartibga solishi bois, ular kishilarning m ehnat qobiliyatini qo 'l lash ja rayon ida nam oyon bo'ladi. Aniqroq aytganda, mehnatni huquqiy jihatdan boshqarish obyekti moddiylashtirilgan, ya’ni pul yoki tovar holatiga keltirilgan faoliyatida emas, jonli mehnatning o'zida. uning tashkil etilishi va shart-sharoitlarida aks etadi.

Mehnatga oid munosabatlar quyidagi o 'ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi:

1) mehnatga oid munosabatning subyekti — xodim korxona, muassasa, tashkilotning mehnat jamoasi tarkibiga qo'shiladi va o 'z mehnati bilan korxona jamoasi oldidagi vazifani bajarishga kirishadi. Xodimning mehnat jamoasi tarkibiga kirishi uni vaqtincha, mavsum davom ida yoki doimiy m uddatga ishga qabul qilinishida emas, korxonaning shtatiga yoki mehnat jamoasi ro'yxatiga kiritilishi bilan belgilanadi;

2) ijtimoiy mehnat taqsimotiga ko'ra, muayyan mehnat funksiyasini bajarish xodim majburiyatlarining predmetini tashkil etadi. Muhimi shundaki, bu ish bir qancha kishilar faoliyati bilan uyg'unlashgan holda, ya’ni mehnat kooperatsiyasi doirasida bajariladi. Binobarin, u faqat individual-konkret topshiriq emas. Chunki xodimning mehnat funksiyasi muayyan mehnat faoliyatining turiga mos kelishi barobarida, u alohida-alohida ishlab chiqarish operatsiyalari bilan cheklanib qolmaydi va tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan yakunlanmaydi, qisqasi, mehnatga oid munosabatlarni kishilarning mehnat faoliyati jarayonidagi uzviy va uzoq vaqt davomida nam oyon bo 'ladigan aloqalari deya ta'riflash mumkin. Shuning uchun zarur hollarda ishlab chiqarish manfaatlari yoki xodim talab-ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda uning boshqa ishga o'tkazilishiga yo'l qo'yiladi;

3) xodimning va mehnat jamoasi har bir a 'zosining ish faoliyati muayyan tuzum o'rnatilgan sharoitda amalga oshiriladi. Mehnatga oid m unosabatlar subyektlarining mehnatni tashkil etishga doir tartib-intizom, qoida talablariga bo 'ysunishi — m ehnat m u n o sa b a t la rn in g izchilligi va sa m a ra d o r l ig in i belg ilovchi z a ru r omillardan biri.

M ehnatga oid munosabatlar ixtiyoriy xarakterga ega bo'lsa-da, ular bevosita ishlab chiqarish doirasida namoyon bo'ladi va muayyan maqsadni ko 'z lab amalga oshiriladigan ijtimoiy foydali faoliyat sanaladi.

Demak, mehnat munosabatlarini kishilar mehnatining ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish qurol va vositalariga nisbatan qo'llanilishi natijasida ro 'yobga chiqadigan ijtimoiy munosabatlar


deya tavsiflash m um kin . U la r xodim ning ko rxona , m uassasa , tashkilot tarkibiga qo'shilishi, ichki mehnat tartibiga bo 'ysungan holda muayyan m ehnat funksiyasini bajarishi jam oa oldida turgan xo 'ja l ik , iq tisod iy-ij t im oiy va bo sh q a vazifalarni ado etishga ko 'maklashuvida namoyon bo iad i .

Xulosa qilib aytganda, m ehnat huquqining predmetini, ya’ni mehnat shartnomasi bo 'yicha ishlayotgan xodimlar mehnatining ishlab chiqarishda qo'llanilishi tufayli paydo bo 'ladigan ijtimoiy m ehnatga oid m unosaba tla r tashkil etadi. U shbu m unosabatlar mehnat huquqi predmetining yadrosi (o'zagi) hisoblanadi.

2-§. Mehnatga oid munosabatlar

Ijtimoiy voqelikda mehnat huquqining predmetini tashkil etuvchi munosabatlar tizimi mehnatga oid m unosabatlardan tashqari, ular bilan m uayyan tarzda bog 'langan boshqa m unosabatlarn i ham qam rab oladi. Bu munosabatlar mehnat munosabatlaridan ilgariroq, ular bilan bir vaqtda, yoxud bevosita mehnat munosabatlaridan kelib chiqishi mumkin. M azkur m unosabatlar jumlasiga:

1) mehnat sohasida tashkiliy boshqaruvga oid munosabatlarni;2) ishga joylashtirishga oid munosabatlarni;3) k a d r la r tayyorlash va m alakasin i oshirish bilan bog 'l iq

munosabatlarni;4) m ehnat muhofazasi va m ehnat qonunlariga rioya etishni

nazorat qilishga doir munosabatlarni;5) m ehnat nizolarini (yakka va jamoalarga doir) hal etish bilan

bog'liq munosabatlarni kiritish mumkin.Y u q o r id a sanab o 't i lg an m u n o sab a t la rn in g h a r biriga xos

xususiyatlarga qisqacha to 'xtalib o 'tamiz.1) Mehnat sohasida tashkiliy boshqaruvga oid munosabatlarda,

odatda, ish beruvchi bilan mehnat jamoasi, kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari o 'r tasida kelib chiqadigan m unosabatlar aks etadi.

A m a ld a g i q o n u n c h i l ig im iz g a b in o a n , m e h n a t j a m o a la r i m ehnatga oid ijtimoiy m unosaba tla rn ing subyekti hisoblanadi. M e h n a t kodeksin ing 19-m oddasida k o 'rsa t i lg an id ek , m ehnat jamoasining huquq va burchlari, uning vakolatlari, ularni amalga oshirish tartibi va shakllari qonun hamda boshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadi. Bu haqda darslikning tegishli bobida batafsil m a ’lumot beriladi.

96


Keyingi y illarda 0 ‘zbekiston R espublikasi m ehna t qonunchiligida «Xodimlar va ish beruvchilarning vakilligi» deb nomlangan yangi insti tu t ta rk ib topdi. M eh n a t kodeksin ing III bob i shu m asa laga b ag 'ish langan . K odeksn ing 20-m oddasiga m uvofiq, xodimlar va ish beruvchilarning vakillik organlariga mehnatga oid m u n o sa b a t la m in g subyekti sifa tida qara lad i. K odeksn ing 21- moddasiga k o ‘ra, korxonadagi kasaba uyushmasi va uning saylab q o ‘yilgan organi yoki xodimlar tom onidan saylanadigan boshqa organlar mehnat munosabatlarida xodimlarning manfaatlarini ifoda etishda vakil b o iish i va bu manfaatlarni himoya qilishi mumkin. M azkur organni saylash tartibi, uning vakolatlari, m uddati va tarkibini m ehnat jamoasining umumiy yig‘ilishi (konferensiyasi) belgilaydi. Y a’ni vakillik qilish hamda ularning manfaatlarini himoya etishni ishonib topshirishlari mumkin b o ig a n organni xodimlarning o ‘zi belgilaydi.

Ish beruvchin ing vakillik organin i tuzishi, uning faoliyati, maqsadlari va huquqlari M ehnat kodeksining 28-moddasida bayon etilgan.

U nda asosan, korxona, muassasa va tashkilotlarda mehnatning shartlarini joriy etish, jam o a shartnom asi va kelishuvlariga oid m asa la la rn i hal qilish, k o rx o n an i i j t im oiy-iq tisodiy j ih a td a n rivojlantirish, m ehnat nizolari yuzasidan xodimlar manfaatlarini himoyalash, korxona va uning mulkiy manfaatlarini ifoda etish orqali ijtimoiy sheriklikni am alga oshirish, x o ‘ja lik va m ehnatga oid munosabatlar sohasida ish beruvchining huquqlarini himoya qilish ko 'zda tutilgan.

D em ak , tashkiliy b o sh q a ru v g a oid m u n o s a b a t la r m eh n a t huquqin ing asosiy predmeti — ijtimoiy m ehnatga oid m unosabatlarga ko 'm akdosh sifatida xizmat qiladi.

2) Ishga joylashtirishga doir munosabatlar o 'r ta u m u m ta ’lim, litsey, k a s b -h u n a r ko lle jlarin i t a m o m la g a n yosh la rn i , u rush nogironlari va qatnashchilarini, harbiy xizmatni tugatib, iste’foga chiqqanlarni, shuningdek jazoni o 'tab bo 'lgan shaxslarni, mehnat va ishlab chiqarishning qayta tashkil etilishi, korxonalarning bankrot bo'lishi oqibatida ishdan bo'shatilgan kishilarni ham da aholining boshqa toifalarini ishga joylashtirish kabi masalalarni qamrab oladi.

Ayni vaq tda voyaga yetmaganlar ishlari bo 'yicha komissiya, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo'limlari va boshqa davlat idoralari ishga joylashtiruvchi organ hisoblanadi. Shu bilan birga, ayrim ho lla rda m azkur m u n o sab a t la r m a ’muriy huquq n o rm ala r i bilan ta r t ib g a solinishini ham eslatib o ' t i s h lozim.

97


Um uman, aholini ish bilan t a ’minlashga doir munosabatlar mehnat huquqi predmetining ajralmas qismi hisoblanadi. O'z-o'zidan ayonki, ular mehnatga oid ijtimoiy m unosabatlardan ilgariroq nam oyon b o iad i .

3) Ishlab chiqarishda kadrlar tayyorlash va m a la k a s in i o sh ir ishga d o ir m u n o s a b a t la r asosan , x o d im la rn in g o 'q ish i , muayyan kasb yoki mutaxassislikka ega bo'lishi, shuningdek, ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o 'z malakasini oshirishi jarayonida shakllanadi.

Bu kabi ijtimoiy munosabatlarning mazmun-mohiyati mehnat fao liya tida emas, m u ayyan kasb yoki m utaxassis lik b o 'y ich a o 'q itishda mujassamlashgan. Bundan ko 'zlangan asosiy maqsad — ishlab chiqarish jarayonida o'qitish tizimini joriy etish orqali yuqori s a m a ra b i lan ish lash q o b i l iy a t ig a ega m a la k a l i x o d im la rn i t a y y o r la s h d a n ib o ra t . M a z k u r m u n o s a b a t l a r h a m m e h n a t munosabatlari bilan uzviy bog'liqligi sababli, uning ajralmas qismi hisoblanadi. Binobarin, ular mehnat huquqi predmetining tarkibiy qismi hamdir.

M a ’lumki, 1998-yilning 1-mayida «Aholini ish bilan t a ’minlash to 'g 'r is ida»g i O 'zbek is ton R espublikasin ing (yangi tahrirdagi) qonuni qabul qilindi. M azkur qonun ishga joylashtirish tizimini takomillashtirish, fuqarolarning ish bilan t a ’minlanishi, kasb va m ashg'ulot turini tanlashi va ularning qiziqishi, qobiliyati, kasbiy tayyorgarligi ham da m a ’lumotiga muvofiq, m ehnat sohasidagi kafolatlangan huquqlarining ro 'yobga chiqishida muhim ahamiyat kasb etadi.

Q onunda aholini ishga joylashtirish, qayta o'qitish va kasbga yo 'naltir ishning um um davla t tizimini yaratish k o 'z d a tutilgan. M azkur qonunga binoan, Respublika M ehnat va aholini ijtimoiy m u h o fa z a qilish vazirl ig in ing v iloyat, sh a h a r va tu m a n la rd a bo 'l inm alari tashkil etilgan. M ahalliy m ehnat bo 'l inm alarin ing zimmasiga fuqarolarning kasb tayyorgarligi, ixtisosi va shaxsiy istaklariga muvofiq ish bilan ta ’minlashga ko'maklashish, korxona, muassasa va tashkilotlarning kadrlarga bo 'lgan ehtiyoji to 'g 'risida aholini xabardor qilish, ishchi kuchi va mehnat zaxirasidan oqilona foydalanishni nazorat etish kabi vazifalar yuklangan. Ish bilan band bo'lmagan kishilarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasin i oshirishni tashkil etish kabi m asala lar O 'zbek is ton Respublikasi M ehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan 1999-yil 24-aprelda tasdiqlangan nizomda o 'z ifodasini topgan.

98


4) Mehnat muhofazasi va mehnat qonunlariga rioya etishni nazorat qilishga doir munosabatlar.

Bu kabi m unosabatlar am alda vakolatli davlat idoralarining korxonalarda mehnatni muhofaza qilish va mehnat qonunlariga rioya etishni nazorat qilish jarayonida namoyon bo'ladi.

Mehnat kodeksining 223-moddasida belgilanganidek. mehnatni muhofaza qilish holati ustidan davlat nazorati va tekshiruvi tegishli davlat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Unda, shuningdek. mehnatni muhofaza qilish norma va qoidalariga rioya qilish ustidan jamoat tekshiruvi kasaba uyushmasi va xodimlarning boshqa vakillik idoralari tomonidan amalga oshirilishi ko 'zda tutilgan.

Bundan tashqari, nazorat faoliyati maxsus idoralar, xususan. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi qoshidagi Davlat mehnat huquq inspeksiyasi, kasaba uyushmalarning xuddi shunday inspeksiyasi, mehnat texnika inspeksiyasi tomonidan ham amalga oshiriladi. Qolaversa. bunday nazora t ixtisoslashtirilgan davlat idoralari, jumladan, Davlat sanitariya nazorati, Davlat energetika nazorati va boshqa m uassasalar tom onidan am alga oshiriladi. M ehnat qonun lar iga rioya etilishiga doir um um iy nazora t esa prokuratura idoralari zimmasiga yuklanadi (O'zbekiston Respublikasi «Prokuratura to 'g ‘risida»gi 2001-yil 29-avgustdagi qonunining 4-moddasi).

Mehnat muhofazasi va mehnat qonunlariga rioya qilishni nazorat etish faoliyatiga oid munosabatlar ish beruvehilar. ayrim mansabdor shaxslar, mehnatni muhofaza qilish idoralari va korxona xodimlari ham da ularning vakillik organlarin ing huquq va m anfaatlarin i himoya qilish zaruriyati yuzasidan kelib chiqadi.

Aksariyat hollarda, bunday munosabatlar mehnatga oid ijtimoiy m unosabatlar bilan bir vaqtda shakllanadi. Ayrim hollarda ular mehnatga oid ijtimoiy m unosabatlardan ilgariroq namoyon bo'lishi mumkin.

O 'zb ek is to n R espub likas in ing «M eh n a tn i m uhofaza qilish to'g'risida»gi 1993-yil 6-maydagi qonuniga binoan mehnat xavfsizligi talablariga javob bermaydigan, xodimlar salomatligi va hayotiga xavf tu g 'd irad ig an ko rx o n a la r faoliyati yoki ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish, mehnat xavfsizligi qoidalariga muvo- fiqlashtirilgun ga qadar, belgilangan tartibda vakolatli idoralar tomonidan to 'xta tib qo'yilishi kerak.

M e h n a tn i m u h o f a z a q ilish b o ra s id a g i u m u m iy n a z o r a t O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiradi.


5) Mehnat nizolarini hal qilishga doir munosabatlar.Bunday nizolar asosan, mehnatni tashkil qilish, shart-sharoitlarini

belgilash va ishlab chiqarishga tatbiq etish jarayonida yuzaga chiqadi. K o ‘p incha m ehna t nizolari ish beruvchi bilan xodim o 'r ta s id a vujudga kelgan kelishmovchilik o 'z vaqtida hal qilinmagan taqdirda ro 'yobga chiqadi. Am m o mehnat nizolari jam oa shartnomasini qabul qilish yu zas id an h a m kelib ch iq ish i m u m k in . M e h n a tg a oid munosabatning subyekti sifatida, bir tomondan, xodim, ish beruvchi, m ehnat jamoasi, kasaba uyushmasi, xodimlarning boshqa vakillik organlari bo 'lsa, ikkinchi tomondan, mazkur nizolarni ko 'r ib hal etadigan organlar: m ehnat nizolari komissiyalari, sud organlari, ayrim hollarda xo'jalik sudlari namoyon bo'ladi.

Odatda, bu kabi munosabatlar mehnat nizolarini hal qilish tartibi bilan bog 'liq bo'lgani sababli protsessual xarakterga ega bo'ladi.

Y uqo r id a t a ’kidlanganidek, ayrim hollarda m ehnat nizolari xo'jalik sudlarida ham ko'riladi. Chunki ko 'p incha mehnat nizolari xo 'jalik yurituvchi subyektlar, m ansabdor shaxslarining moddiy javobgarligi bilan bog'liq bo'lgani bois, ular xo'jalik nizolarini hal etish jarayonida yuzaga keladi.

Xulosa qilib aytsak, mehnat huquqi predmetini asosan, ikki guruh m unosaba tla rga ajra tish m um kin. Birinchisi — bevosita ishlab ch iq a r ish j a r a y o n id a sh a k l la n a d ig a n m e h n a tg a o id i j t im oiy munosabatlar bo'lib, mehnat huquqi predmetining o'zagini tashkil etadi. Ikkinchisi — mehnatga oid munosabatlarga muayyan tarzda b o g ' l i q b o ' l g a n va y u q o r id a t i lg a o l in g a n b o s h q a tu sd a g i m unosabatlardan iborat.

3-§. Mehnat huquqi manbalari

Yuridik adabiyotda e ’tirof etilishicha, huquq manbai deganda umumiy m a ’noda huquqni ifoda etish shakli tushuniladi. M anba- laming umumiy shakli normativ-huquqiy hujjatdir. Shunday ekan, m ehnat huquqining manbalari — mehnatga oid munosabatlar va ular bilan uzviy ravishda bog'liq bo 'lgan boshqa munosabatlarni tartibga soluvchi turli normativ-huquqiy hujjatlardir.

N orm ativ-huquqiy hujjatlar m uayyan turdagi va mazmundagi ijtimoiy m unosabatlarn i tartibga soladi. M a ’lumki, 2000-yil 14- d e k a b rd a O 'z b e k is to n R esp u b l ik as in in g « N o rm a t iv -h u q u q iy hujjatlar t o ‘g ‘risida»gi qonuni qabul qilingan. M azkur qonunda n o r m a t iv - h u q u q iy h u j j a t l a r tu s h u n c h a s i , tu r la r i va u la rg a

100


q o ‘yiladigan ta lablar belgilab berilgan. Q arorn ing 2-moddasida normativ-huquqiy hujjatlar tushunchasi ta ’rifi bayon etilgan. U nda b e lg i lan g an sh a k ld a q a b u l q i l in g an , u m u m m a jb u r iy d a v la t k o ‘rsa tm ala r i s ifa tida q o n u n hujja tlari no rm ala r in i belgilash, o ‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan rasmiy hujjat normativ- huquqiy hujjat deya t a ’riflangan.

U shbu qonunda ko ‘rsatilishicha, 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy M ajl is i , 0 ‘z b e k is to n R e sp u b l ik a s i P re z id e n t i , 0 ‘z b e k is to n Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, davlat qo 'mitalari va idoralari, mahalliy davlat hokimiyati organlari normativ-huquqiy h u j ja t la rn i qabu l qiluvchi o rg an la r yoki m a n sa b d o r shaxslar hisoblanadi (qonunning 4-moddasi).

N o rm a t iv -h u q u q iy h u j ja t la r d a v la t h o k im iy a t i va d a v la t boshqaruvi organlari tomonidan qabul qilinadi. Normativ-huquqiy hujjatlar, ularni qabul qiladigan organlar mavqei, yuridik kuchi, amal qilish hududi, tatbiq etiladigan shaxslar doirasiga qarab quyidagi turkumlarga bo iinadi:

a) O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;b) O'zbekiston Respublikasi qonunlari;d) O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari;e) О ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari;f ) О ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari;g) vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralarining hujjatlari;h) mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlari.Um um an olganda, ijtimoiy munosabatlarni, jumladan, mehnatga

oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar ikki turga: qonunlar va qonun osti hujjatlarga bo'linadi.

Normativ-huquqiy hujjatlar qonun hujjatlari hisoblanadi va ular 0 ‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari majmuini tashkil qiladi.

0 ‘zbekiston Respublikasin ing K onstitu tsiyasi, 0 ‘zbekiston R esp u b l ik as in in g q o n u n la r i , O 'z b e k is to n R e sp u b l ik as i Oliy Majlisining qarorlari qonunlar hisoblanadi.

O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O 'zbe kiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar, davlat qo 'm ita lari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari, m ahalliy davlat hokimiyati o rganlarin ing qarorlari q onun osti hujjatlar sifatida belgilangan (mazkur qonunning 6-moddasi).

M a ’lumki, normativ-huquqiy hujjatlar tizimida qonunlar asosiy o 'r in egallaydi. Qaror — davlat oliy vakillik organi tomonidan qabul qilinadigan, eng yuqori yuridik kuchga ega bo'lgan normativ-huquqiy


hujjatdir. Shuning uchun mamlakatimizda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustuvorligi so'zsiz tan olinadi. Konstitutsiya (asosiy qonun) qonunlar orasida markaziy o 'r in tutadi.

O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga ega va O'zbekiston Respublikasining butun hududida qo'llaniladi.

O 'zbek is ton R espublikasida qonun la r va boshqa norm ativ- huquqiy hujjatlar Konstitutsiya asosida va uni ijro etish uchun qabul qilinadi hamda uning normalari va tamoyillariga zid kelishi mumkin emas (qonunning 7-moddasi).

Davlat, uning organlari. mansabdor shaxslar, jam oat birlash- m a la r i , fu q a ro la r K o n s t i tu ts iy a va q o n u n la rg a m uvof iq ish ko'radilar.

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov t a ’kidlab o'tganidek, «Jamiyat hayotining mezoni bo 'lgan Konstitutsiyani ehuqur va har tomonlama o 'rganishimiz, uning m a ’nosiga yetib borib, amaliy hayotimizning doimiy qo'llanmasiga aylantirishimiz darkor.. . Konstitutsiyamiz qonun oldida ham m aning tengligini t a ’m inlaydigan, h a r bir insonning o 'z fikrini emin-erkin ifoda qilishida, o 'z haq-huquqlarin i talab etishida, burch va m a s’uli- yatlarini bajarishida bamisoli qalqon bo'lib xizmat qilishi kerak».

O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 12-chaqiriq 11- sess iyasida 1992-yil 8 -d e k a b rd a q a b u l q i l in g an O 'z b e k is to n Respublikasining Konstitutsiyasida milliy davlat va uning m a ’muriy- hududiy tuzilishi, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining lizimi, ichki va tashq i s iyosatn i am alga osh ir ish tam oyilla ri , fuqaro larn ing asosiy huquqlari , erkinliklari, burchlari belgilab berilgan.

Konstitutsiyada t a ’kidlanganidek, O 'zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy tamoyillarga asoslanadi va eng muhimi, inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.

Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi (Konstitutsiyaning 13-moddasi).

O 'zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va jrkinliklarga ega bo'lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib jhiqishi, e ’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan q a t ’i nazar, qonun oldida tengdirlar.

Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo'yiladi ham da ijtimoiy a d o la t tam oyillariga m os kelishi sha r t (K onsti tu ts iyan ing 19- moddasi). Shuningdek, fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo'yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan

102


sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo'yishga hech kim haqli emas (Konstitutsiyaning 19-moddasi).

O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37, 38, 39, 40- moddalari mehnat huquqining asosiy manbalari hisoblanadi.

Konstitutsiyaning 37-moddasida ta'kidlanganidek, «har bir shaxs m ehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqlariga egadir». Unda yana sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o ' ta sh ta rtib idan yoki qo n u n d a ko 'rsa t i lgan boshqa ho llardan tashqari, majburiy mehnat laqiqlanadi, deb ko'rsatilgan.

T a ’kidlash joizki, xalqaro-huquqiy hujjatlarda, jumladan, Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi, inson huquqlari to'g 'risidagi xalqaro bitim va boshqa hujjatlarda ko 'zda tutilgan har bir fuqaro mehnat huquqlari O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o 'z ifodasini topgan. Asosiy qonunimiz m ehnat sohasidagi tenglik, kamsitishlarga yo 'l qo 'ym aslik , Konstitutsiyaga muvofiq fuqarolarning kasb va ish turini erkin tanlash huquqining eng muhim kafolati bo 'lib qoladi.

M a ’lumki, O 'zbek is ton Respublikasi Konstitu ts iyasida har kimning mehnat qilishi majburiy ekani ko'zda tutilmaydi. Mazkur qoidaning kiritilishi fuqarolarni m ehnat qilishga m ajbur etishni taqiqlovchi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to 'g 'r is idagi xalqaro bitimga, shuningdek, Xalqaro Mehnat Tashkilotining 1930-yildagi 29- sonli «Majburiy mehnatni taqiqlash to 'g ‘risida»gi hamda 1957-yildagi 105-sonli «Majburiy mehnatni bekor qilish to ‘g‘risida»gi Konven- siyalariga mos keladi. Konstitutsiyaning 37-moddasida bayon etilgan m ajburiy m ehnatn i taq iq lash haqidagi qo ida bir talay q o nun hujjatlarida ham o 'z aksini topgan. Konstitutsiyaning 38-moddasida m ustahkam langan dam olish huquqidan va m ehnat shartnomasi (kontrakt) asosida mulkchilik va xo'jalik yuritish shaklidan qat’i nazar, korxona, muassasa, tashkilotda ishlayotgan xodim, shuningdek, ayrim kishilar ixtiyorida ishlayotgan shaxslar foydalanadilar. T a ’kidlash zarurki. xodimlar mehnat to 'g 'risidagi qonunlarga binoan, nafaqat haq to'lanadigan mehnat va ijtimoiy ta'tillar, ayni vaqtda ish kuni davomidagi va smenalar orasidagi tanaffuslar, dam olish hamda bayram kunlari dam olish huquqidan foydalanadilar.

M ehnat kodeksida ish vaqtining eng k o 'p muddati, mehnat va ijtimoiy t a ’tilning eng kam muddatining mustahkamlab qo'yilgani fuqarolar dam olish huquqining muhim kafolatidir. Q aror bilan belgilangan bu n o rm a la rg a rioya etish ko rxona , m uassasa va tashkilotlar uchun majburiydir.


T a ’kidlash joizki, ish vaqtining eng k o ‘p muddati va t a ’tillarning eng kam muddatini huquqiy tartibga solish masalasi doimo Xalqaro Mehnat Tashkilotining diqqat markazida boMib kelgan. Masalan, XM Tning 1935-yil 22-iyundagi 47-sonli Konvensiyasida 40 soatlik ish haftasi tamoyili m ustahkamlab qo'yilgan.

M azkur qonunda ta ’kidlanishicha, O'zbekiston Respublikasining qonunlari eng muhim va barqaro r ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi ham da O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan yoki Referendum o 'tkazish orqali qabul qilinadi. O 'zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrdagi 166-11 sonli «qonun loyihalarining u m u m x a lq m u h o k a m a s i t o ‘g ‘r is id a » g i q o n u n ig a m u v o f iq , m a m la k a t im iz d a d a v la t va j a m iy a t h a y o t in in g eng m u h im masalalariga daxldor qonun loyihalari umumxalq muhokamasiga qo 'y iladi. 2001-yil 30-avgustda «O 'zbek is ton Respublikasin ing Referendumi to 'g 'risida» (yangi tahriri) qonuni ham qabul qilingan.

Keyingi yillarda mehnatga oid munosabatlar sohasida ham bir qan ch a m uhim q o n u n la r qabu l qilindi. M asa lan , O 'zb ek is to n Respublikasining 1998-yil 1 -mayda tasdiqlangan «Aholini ish bilan t a ’minlash to ‘g ‘risida»gi (yangi tahrirda) qonunida har bir kishi o 'z in ing m ehnatga bo 'lgan qobiliyatini ta sa rru f etishda m utlaq huquqqa ega ekani t a ’kidlanadi.

Y uqorida t a ’kidlaganidek, ixtiyoriy ravishda ish bilan band bo 'lm aslik fuqaroni m a ’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos bo 'la olmaydi. M azkur qonunda ishni tanlash va ishga joylashishda ko'maklashish, yangi kasb va mutaxassislikka o'rgatish, mahalliy m ehnat organlari orqali malakani oshirish yoki shu tizim yo'llanmasi bilan stipendiya to 'lanadigan boshqa o 'quv yurtlarida malaka oshirish, fuqarolarning yoshi va xususiyatlarini hisobga olib tashkil etiladigan haq to 'lanad igan ja m o a t ishlarida qatnashish uchun muddatli shartnomalar (kontrakt) tuzish imkoniyatini yaratib berish, ishsizlik nafaqasini to 'lash, ishidan m ahrum bo 'lganlarga beriladigan kafolatlar ko 'zda tutilgan.

Keyingi yillarda qabul qilingan qonunlar orasida O'zbekiston Respublikasining 1993-yil 6-maydagi «Mehnatni muhofaza qilish to 'g ‘risida»gi Qonuni alohida o 'r in tutadi. M azkur qonun ishlab ch iq a r ish usu llari , m ulkch il ik sh ak l id an q a t ’i n aza r , m eh n a t muhofazasini tashkil etishning yagona tartibini belgilab beradi. Shu bilan birga, bu qonunning asosiy vazifasi fuqarolarning salomatligi va m ehnatin i m uhofaza qilinishini t a ’m in lashdan ibora t. Ayni chog'da, unda O'zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo 'lmagan shaxslar mehnatini muhofaza qilinish huquqi

104


mustahkamlab qo'yilgan. Bu borada yana O'zbekiston Respublikasining «Davlat sanitariya nazorati to 'g 'risida» 1992-yil 3-iyuldagi Qonuni, O'zbekiston Respublikasining «Fuqarolar sog'lig'ini saqlash to ‘g‘risida» 1996-yil 29-avgustdagi Qonuni, shuningdek, O'zbekiston R e sp u b l ik a s in in g «A holin i sil k a sa l l ig idan m u h o fa z a q ilish to 'g 'risida» 2001-yil 11-maydagi Qonuni va boshqa qator qonun hujjatlari qabul qilingan.

M a ’lumki, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari O 'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Aksariyat hollarda bunday q o n u n hujja ti Oliy M ajlis to m o n id a n qabu l q ilingan qonunlarni amalga kiritish tartibini belgilaydi. Masalan, «Aholini ish bilan t a ’minlash t o ‘g ‘risida»gi O 'zbekiston Respublikasining qonunini amalga kiritish haqida O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998-yil 1-maydagi qarori , « O 'zbek is ton R esp u b likasining M ehnat kodeksini amalga kiritish tartibi to 'g 'r is ida» O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 21-dekabrdagi qarori shular jumlasidandir.

Shu bilan birga, Oliy Majlis ayrim normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash haqida ham qaror qabul qiladi.

Respublika m ehnat qonunchiligi sohasida amaldagi qonunlar orasida O'zbekiston Respublikasining M ehnat kodeksi muhim o'rin tutadi. U mehnat huquqining kodifikatsiyalashtirilgan asosiy manba sifatida m ehnat huquqi sohasining predmeti doirasiga kiruvchi ba rch a ijtimoiy m u n o sa b a t la rn i ta r t ib g a soladi. O 'zb ek is to n Respublikasin ing M ehna t kodeksi 1995-yil 21-dekabrda qabul qilingan bo'lib, 1996-yil 1-apreldan boshlab amalga kiritilgan. Uning 1 -m oddasida t a ’k id lan g an id ek , O 'z b e k is to n R esp u b l ik as id a mehnatga oid munosabatlar mehnat to'g 'risidagi qonun hujjatlari, jam oa kelishuvlari, shuningdek, jam oa shartnomalari va boshqa lokal normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.

M u lk ch i l ik n in g b a rc h a shak lidag i k o rx o n a , m u assasa va tashk ilo tla rda , shuningdek 18 yoshga to 'lgan ayrim fuqaro la r ixtiyorida m ehnat shartnom asi (kontrak t) bo 'y icha ishlayotgan j ism o n iy sh ax s la rn in g m e h n a tg a o id m u n o s a b a t la r i m e h n a t to'g 'risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.

R espublika hukum ati bu tun O 'zbek is ton hudud ida barcha korxona, muassasa, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo 'lgan qarorlar qabul qiladi va farmoyishlar chiqaradi. O 'zbekiston Respublikasi hukumatining

105


qaro r la r i m ehna t huqu q in in g m an b a la r i s ifa tida O 'zb ek is to n Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlari, Prezidentning normativ xarakterdagi farmonlari ijrosini ta ’minlash maqsadida o 'z vakolati doirasida chiqariladi. O 'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ah k a m asining qaro r la r i ijroiya hokim iyat organi hujja tlari sifatida n o rm a t iv -h u q u q iy xususiya tga ega b o 'l ib , q o n u n osti h u jja t hisoblanadi. H u k u m at qarorlari huquq m anbala r in ing yuridik iyerarxiyasida qonunlar va Prezident farmonlaridan keyingi o 'r inda turadi.

O datda , hukum at qarorlari amaldagi qonunlarn i, Prezident farmonlarini rivojlantirish, aniqroq bayon etib berish va ularni so'zsiz amalga oshirish maqsadida qabul qilinadi. Masalan, O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining diniy bayram — qurbon hayitini dam olish kuni deb e ’lon qilish haqida 1991-yil 21-iyundagi 221-sonli Farmonining ijrosi yuzasidan chiqarilgan Vazirlar Mahkamasining «qurbon hayitini nishonlash» to 'g 'r isida 2001-yil 23-fevraldagi 92- sonli qarorini eslatish mumkin.

Vazirliklar, dav la t q o 'm i ta la r i va idora lari o 'z vako la tla ri doirasida buyruq va qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Nizomlar, qoidalar va yo 'r iqnom alar tarzida qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar buyruq hamda qarorlar bilan tasdiqlanadi.

Bu organlarning huquqiy hujjatlari O'zbekiston Respublikasining K ons ti tu ts iyas i va q o n u n la r i , O 'z b e k is to n R espub likas i Oliy Majlisining, O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti Farm onlari va q a ro r la r i , O 'zb ek is to n R espublikasi Vazirlar M ah kam asin ing qarorlari asosida ham da ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Bunday hujjatlarning ta ’sir ko'lami, harakat doirasi, yuridik kuchi, boshqaruv idorasining davlat organlari tizimida tutgan o'rni va uning vakolatlari bilan belgilanadi. Vazirliklar, davlat q o 'm ita la r i va idora larin ing no rm ativ -huquq iy hujja tlari am aldagi qonun lar , P rezident fa rm onlari h am da h u k u m at qa ro r la r iga zid bo 'lish i mumkin emas.

M a ’lum ki, re sp u b l ik am izd a ijt im oiy y o 'n a l ish d a g i b o zo r iqtisodiyotiga o 't ish sharo itida m ehnat haqidagi qonunchilikda yangi huquqiy n o rm a la r paydo bo 'ld i. Jum ladan , O 'zbek is ton Respublikasi M ehnat kodeksining 4-bobi ana shunday norm alar sirasidan bo 'lgan jam o a shartnom asi va kelishuvlariga bag 'ish- lan g an . K o d e k sn in g 2 0 -m o d d a s id a k o 'r s a t i lg a n id e k , j a m o a sh a r tn o m a va kelishuvlari xod im lar bilan ish beruvchilarn ing m ehnatga oid m unosabatlarin i sh a r tn o m a asosida tartibga solish

106


va ularning ijtimoiy-iqtisodiy m anfaatlarin i muvofiqlashtirishni nazarda tulgan holda tuziladi. Tartibga solinadigan m unosabatlar hal qilinishi lozim b o 'lg an m asa la la rn in g xususiyatiga q a ra b jam o a kelishuvlari uch turga bo 'linadi: bosh jam o a kelishuvlari, ta rm oq jam o a kelishuvlari ham da hududiy (mintaqaviy) jam oa k e l i s h u v la r i . J a m o a k e l i s h u v la r i m u z o k a r a l a r d a i s h t i r o k e ta y o tg a n t a r a f l a r n in g k e l ish u v ig a m u v o f iq ikki yok i uch tom onlam a bo 'lishi m umkin. Kelishuvni tuzish vaqtida. uchinchi t a r a f s ifa tida , dav la t ijroiya hok im iya t o rgan i ish tirok etishi m um kin (M K ning 47-moddasi).

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ana shunday jamoa kelishuvlari mehnat huquqining manbai hisoblanadi. Zero, bunday kelishuvlar davlat hokimiyati yoki ijroiya hokimiyat organining normativ- huquqiy hujjati emas. balki xodimlarning vakillik organlari bilan ish beruvchining o'zi yoki vakili o 'r tas ida tuziladigan hujjatdir. Aniqroq qilib avtganda. kelishuv mehnatga oid munosabatlar hamda u la rn in g vak illa ri — sub y ek t la r i o ' r t a s id a tuz ilad i. M e h n a t kodeksining 1-moddasida bu hoi shunday ifodalangan: «O'zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat to 'g 'risidagi qonun hujjatlari, jam oa kelishuvlari. shuningdek jam o a shartnomalari va boshqa lokal normativ-hujjatlar bilan tartibga solinadi». M ehnat kodeksining 52-moddasida bayon etilgan jam oa kelishuv- larining mazmuni mehnat munosabatlarini, shuningdek, xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy masalalariga oid barcha qoidalarni o 'z ichiga qam rab olgan.

T a ’kidlash joizki. lokal normativ-huquqiy hujjatlar ham mehnat h u q u q i m a n b a la r i s i fa t id a m u h im a h a m iy a tg a ega. B ozor iqtisodiyotiga o 't ish davrida jamoa shartnom alari va shu kabi h u j ja t la r , ay n iq sa , d o lz a rb a h a m iy a t k a sb e tad i . Y u q o r id a ta ’kidlanganidek, jamoa shartnomalari korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o 'rtasidagi mehnatga, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid m unosaba tla rn i ta r tibga soluvchi norm ativ -hu jja td ir . M azkur sh a r tn o m a la r y o rd am id a su b y ek t la r o ' r t a s id a m eh n a tg a oid munosabatlar tartibga solib boriladi va ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlar muvofiqlashtiriladi.

L o k a l n o rm a t iv h u j j a t l a r to i fa s ig a k o r x o n a l a r d a q a b u l qilinadigan ichki mehnat tartibi qoidalari (Mehnat kodeksining 174- moddasi), intizom to'g 'risidagi ustav va nizomlar (kodeksning 175- moddasi), xodimlarni m ukofo tlash to 'g 'r is idag i qoidalar, turli yo 'riqnomalar singari hujjatlar kiradi. Bu hujjatlarning amal qilish doirasi faqat bir korxona hududi bilan cheklangan bo'lib. ular qonun


osti hujjatlar qatoriga kirsa-da, am m o amaldagi qonunlarga zid b o ‘lmasligi lozim.

N o rm a tiv -h u q u q iy hujja tn i qabu l q ilgan organ tom o n id an belgilangan m uddat tugaguniga yoki hodisa yuz berguniga qadar hujjatning amal qilishini yangi m uddatga (masalan, boshqa hodisa yuz berguniga qadar uzaytirish to 'g 'r is ida yoki hujjatga muddatsiz tus berish haqida) o ‘zgartirilishi haqida qaror qabul qilinishi mumkin (m azkur qonunning 28-moddasi). N orm ativ-huquqiy hujjatning (uning qismining) amal qilishi quyidagi hollarda tugatiladi:

- normativ-huquqiy hujjat (uning qismi) mo'ljallangan m uddatda tugaganda yoki boshqa bir hodisa yuz berganda;

- normativ-huquqiy hujjat (uning qismi) qonunda belgilangan tartibda konstitutsiyaviy emas deb topilganda;

- normativ-huquqiy hujjat (uning qismi) o 'z kuchini yo 'qotgan deb topilganda;

- normativ-huquqiy hujjat qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda bekor qilinganda.

M a ’lumki, jam o a kelishuvlari vakolatli organlari uni tuzgan xodimlarga va ish beruvchilarga nisbatan muayyan hududda tatbiq etiladi. Ayrim hollarda, u ijroiya hokimiyat organlariga ham tatbiq etiladi. Jam oa kelishuvlari u imzolagan paytdan yoki kelishuvda belgilangan vaq tdan boshlab kuchga kiradi. Uning amal qilish muddati taraflar tomonidan belgilanadi va bu muddat 3 yildan ortib kelmasligi lozim (M Kning 54-moddasi).

Lokal normativ hujjatlar, odatda, bir korxona doirasida amal qiladi. M ehnat kodeksining 41-moddasida t a ’kidlanishicha, jam oa shartnom asi imzolangan vaqtdan e ’tiboran yoki jam o a shartnomasida ko 'rsatilgan kundan boshlab kuchga kiradi ham da taraflar belgilagan m u d d a t davom ida amal qiladi. Belgilangan m udda t tugagach, jam o a shartnom asi yangi shar tnom a tuzilgunga yoki amaldagi shartnom a o'zgartirilgunga yoxud toMdirilgunga qadar amal qiladi.

J a m o a s h a r tn o m a s i ish b e ru v c h ig a va shu k o rx o n a n in g ba rch a xodim lariga , shu ju m la d a n , ja m o a sha r tnom as i kuchga k i rg a n d a n keyin ishga q ab u l q i l ingan shaxsla rga ham ta tb iq etiladi.

K orxona qayta tashkil etilganda jam o a shartnomasi bu davr mobaynida ham, korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilinganda ham, korxona mol-mulkining egasi o 'zgarganda ham 6 oy m obaynida o 'z kuchini saqlab qoladi (M Kning 43-44- m oddalari) . Q aro rga b inoan , ko rxona tugatilayo tganda jam o a


shartnomasi tugatish ishlari bilan b o g i iq b o ‘lgan m uddat davomida o 'z kuchini saqlab qoladi.

0 ‘zbekiston Respublikasining mehnatga oid normativ-huquqiy hujjatlarining tatbiq etilishi lozim bo 'lgan m unosabatlar ham da jismoniy va yuridik shaxslar doirasining aniq belgilab q o ‘yilishi lozim. Shu bois, barcha huquq sohalari kabi mehnat qonunchiligida ham yagonalik va differensiallik tamoyilining ahamiyati beqiyosdir.

Ushbu tamoyilga k o ‘ra, m ehnat sohasidagi huquqiy normalar ikki gu ruhga b o ‘linadi: 1) ba rcha xod im larga n isba tan ta tb iq etiladigan umumiy normalar; 2) ayrim xodimlar toifasiga (ayollar, voyaga yetmagan shaxslar, nogironlar, noqulay mehnat sharoiti va og‘ir ishlarda band bo'lganlar, murakkab va noqulay iqlim sharoitida ishlayotganlar, moliyaviy jihatdan byudjetdan t a ’minlanadiganlar va boshqalar) nisbatan qoilan ilad igan maxsus norm alar .

M e h n a t q o n u n c h i l ig id a n o rm a la rn in g x o d im la r to ifas iga q a r a b d i f f e re n s ia ts iy a q i l in ish i s h u n d a n ib o r a tk i , u m u m iy m aqom ga ega huquqiy n o rm ala r barcha turdagi korxona la rda ishlayotgan xodim larga n isbatan bir xil ta tb iq etiladi. M asalan , M ehnat kodeksining 6-m oddasida m ehnatga oid m unosaba tla r sohasida kam sitishning taqiq lan ish in i n a za rd a tu tuvchi qo ida ba rcha fu q a ro la r m ehnat huquq la r iga ega b o i i s h i va u la rdan fo y d a la n is h d a teng im k o n iy a t la rg a ega ek an i ta sd iq la n g a n . M a z k u r k o d e k s in in g 7 -m o d d a s id a b a y o n e t i lg a n m a jb u r iy m ehnatning taqiqlanishi haqidagi qoida ham shunga yaqqol misol b o ‘la oladi.

M ehnat qonunchilig ida huquqiy no rm ala r differensiatsiyasi ayrim toifadagi xodimlar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish xususiyatlari bilan b o g i iq ekani m a iu m . M ehnat kodeksining 18- moddasida bu xususiyatlar quyidagicha turkumlangan:

- xodim va korxona o ‘rtasidagi mehnat munosabatlari bilan bog'liq xususiyatlar;

- xodim mehnatioing shart-sharoitlariga oid xususiyatlar;- tabiiy iqlim sharoitlariga oid xususiyatlar;- xodim m ehnat qilayotgan joyning alohida huquqiy tartibi bilan

bog i iq xususiyatlar;- boshqa obyektiv omillar bilan belgilangan xususiyatlar.Ish bilan t a ’minlash va ishga joylashtirish.

Q onun fuq a ro la rn in g m ehna t qilish huquq in i kafolatlaydi. Ju m la d a n , O 'z b e k is to n R esp u b l ik a s in in g «A holin i ish b ilan t a ’minlash to ‘g ‘risida»gi qonunining 6-moddasiga binoan, davlat quyidagilarni kafolatlaydi:


- ish bilan ta ’minlash turini. shujumladan turli mehnat tuzumidagi ishni tanlash erkinligini;

- ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va m ehnat shartnom asin i g 'ay r iqonun iy ravishda bekor qilishdan himoyalanishni;

- maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berishni;

- har kimga kasbga va ishga ega bo'lishda, mehnat qilish va ish bilan t a ’minlanish shart-sharoitlarida, m ehnatga haq to 'lashda, x izm at p o g 'o n a s id a n y u q o r i la b b o r ish d a teng im k o n iy a t la r yaratishni;

- yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o'qitishni, mahalliy mehnat organlarida yoki ularning yo'llanmasi bilan boshqa o ‘quv yurtlarida stipendiya to ‘lab malakasini oshirishni;

- boshqa joydagi ishga qabul qilinganda sarf qilingan moddiy x a ra ja t la r uchun q o n u n h u j ja t la r iga m uvofiq k o m pensa ts iya to'lashni;

haq to ian ad ig an jam oat ishlarida qatnashish uchun muddatli m ehnat shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi.

B u la rdan tashqari . O 'zb ek is to n R espub likas in ing M eh n a t kodeksida ish joylarining tugatilishi m unosabali bilan xodimlarga ishga jo y la s h g u n g a q a d a r b e r i la d ig a n im tiyoz va k o m p e n - sa ts iyalar h am d a o i tacha oylik ish haq id an karn b o 'lm ag an , m iqdordan kam bo 'lm ag an ishdan b o ‘shatish nafaqasi t o ‘lanishi nazarda tutilgan.

4-§. Mehnat shartnomasi

O 'zbekiston Respublikasi M ehnat kodeksida ko'rsatilishicha, mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o 'rtasidagi muayyan m utaxassislik , m alaka yoki lavozimga oid ishni ichki m ehnat tartibiga bo 'ysungan holda taraflar kelishuvi, mehnat to 'g 'risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar a so s id a haq evaziga b a ja r ish h aq id ag i ke l ish u v d ir . M e h n a t sh a r tn o m a s i m azm u n -m o h iy a t i j ih a t id a n k o 'p q irra li b o 'l ib , birinchidan, fuqarolarning mehnat qilish hucjuqlarini amalga oshirish shakli; ikkinchidan, mehnatga oid huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaruvchi va muayyan vaqt davomida amal qilishini t a ’minlovchi asos; uchinchidan, mehnat huquqining instituti sifatida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, mehnat shartnomasi fuqarolarni ishga

110


qabul qilish, boshqa ishga o'tkazish hamda ishdan bo'shatishga oid normalar majmuini tashkil etadi.

M ehnat shartnom asi, avvalo, fuqarolar tom onidan ularning K onstitu ts iyada belgilangan m ehnat qilish huquqlarin i amalga oshirishning asosiy shakli hisoblanadi.

«M ehnat shartnomasi»ning tushunchasi muhim ahamiyatga ega b o i ib , u shartnomaning asosiy belgilarini o 'z ichiga qam rab oladi.

Shun i a lo h id a ta 'k id la s h loz im ki, bu tu s h u n c h a m e h n a t shartnomasiga yaqin bo 'lgan boshqa turdosh fuqarolik-huquqiy s h a r tn o m a la r id a n farq in i a j r a t ib olish im k o n iy a t in i berad i. D a rh a q iq a t , m a z k u r sh a r tn o m a la rn in g a m a ld a q o ' l la n i l ish i fuqarolarning mehnat faoliyati bilan uzviy b o g l iq bo'lgani sababli uni tuzgan xodimlarga nisbatan mehnat haqidagi qonunlar tatbiq etiladi.

Shunday qilib, mehnat shartnomasi, birinchidan, xodim hamda ish beruvchining erki va m aqsadini ifoda etuvchi kelishuvdir; ikkinchidan, kelishuvga muvofiq, xodim qandaydir bir ishni bir marta bajarish majburiyatini emas. balki muayyan mutaxassislik. malaka yoki lavozim bo'yicha biror-bir ishni, aniqroq aytganda. muayyan m ehnat vazifasini bajarish majburiyatini oladi; uchinchidan, kelishuvga muvofiq, xodim m a ’lum m ehnat vazifasini muayyan korxona, muassasa, tashkilotda bajarish majburiyatini oladi.

M ehna t funksiyasi esa m uayyan m ehnat jam oasi ta rk ib ida bajariladi.

Mehnat jamoasining har bir ishtirokchisi korxona, muassasa, tashkilotning shaxsiy tarkibiga kiritiladi va ichki m ehnat tartibi qoidalariga bo'ysunadi.

T o 'r t inch idan , m ehnat shartnom asi uzluksiz davom etuvchi huquqiy m un o sab a t sifatida ham m uhim aham iyat kasb etadi ( sh a r tn o m a m uayyan m u d d a tg a tuzilgan ho lla r ham b u n d a n mustasno emas);

Beshinchidan, m ehnat shartnom asiga muvofiq, ish beruvchi xodim ga m ehnat qon u n la r id a , ja m o a sh a r tnom as ida , m ehnat shartnomasida nazarda tutilgan ish haqini to 'lab turish va mehnat sharoitini t a ’m inlab berish m ajburiyatin i o 'z zimmasiga oladi. M e h n a t sh a r tn o m a s in in g bu belgilari uni fu q a ro l ik -h u q u q iy shartnomalardan, jumladan. pudrat, topshiriq, mualliflik va boshqa shartnomalardan farqlash imkoniyatini beradi. Masalan;

a) pud ra t shartnom asi (O 'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 631 -moddasi).


P u d ra t shar tnom asiga k o ‘ra, b ir t a r a f (pudra tch i) ikkinchi tarafning (buyurtmachi) topshirig‘iga binoan, m a ’lum bir ishni ish beruvchining yoki o'zining materiallaridan butun m as’uliyatni o ‘z z immasiga olib bajarish m ajburiya tin i oladi, buyurtm ach i esa b a ja r i lg a n ishni q a b u l q il ish va b u n in g u c h u n h a q to ' l a s h majburiyatini oladi. Bunda shartnomaning obyekti sifatida pudratchi mehnatining natijasi nam oyon bo'ladi;

b) topshiriq shartnomasi (O 'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 817-moddasi). Unga asosan, bir ta ra f (vakil) ikkinchi ta ra f (topshiriq beruvchi) tomonidan yuklatilgan m a ’lum yuridik harakatlarni uning nomidan va hisobidan bajarish majburiyatini oladi.

Agar topshiriq bajarilgani uchun qonun yoki shartnom ada haq to 'lash nazarda tutilgan bo'lsa, topshiriq beruvchi ishonchli vakilga haq to'lashi lozim (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 818-moddasi).

Topshiriq shartnomasining predmetini vakil tom onidan amalga o sh ir i lad igan m u ayyan yurid ik h a ra k a t la r , chunonch i, uning tomonidan tuzilgan qonun hujjatlariga zid bo 'lm agan turli bitimlar (shartnomalar) tashkil etadi;

d) mualliflik shartnomasi (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik k o d ek s in in g 1037-m oddasi) . M a z k u r sh a r tn o m a m ua ll ifn ing intellektual faoliyati natijalarini yaratish va ulardan foydalanish to 'g 'risidagi shartnomadir.

M u h im i sh u n d a k i , f u q a ro l ik -h u q u q iy s h a r tn o m a la r in in g predmetini m a ’lum ishning natijasi, y a ’ni individual aniq m ehnat topshirig 'in ing bajarilishi tashkil etadi. Ayni vaqtda, bularning ham m asi ijro etuvchining k o rxonada o 'rn a t i lg an ichki m ehnat tartibi qoidalariga itoat e tm agan holda bajariladi. Shu j iha tdan qaraganda, m ehnat shartnomasi butunlay o 'zgacha m azm un kasb etadi.

M ehnat shartnomasining fuqarolik-huquqiy shartnom alardan farqlab olish m urakkab bo 'lgan hollarda uning quyidagi belgilari asos qilib olinishi mumkin:

Birinchidan, xodim m ehnat shartnomasiga muvofiq, qandaydir ishni bir m arta bajarish majburiyatini emas, balki muayyan ixtisos, m alaka yoki lavozimga oid ishni, ya’ni aniq belgilangan m ehnat vazifasini bajarish majburiyatini oladi (agarda m ehnat shartnomasida bir necha kasbni bajarish to 'g 'r is ida kelishilgan bo'lsa, u ikkita yoki undan ko 'p roq vazifalarni bajarishni o 'z zimmasiga olishi mumkin).


Mehnat shartnomasining bu sharti xodimning korxona, muassasa. tashkilotning mehnat jamoasi tarkibiga, muayyan muddatga bo'lsa- da, rasmiy jihatdan korxonaga qabul qilinganidan, m ehnat jamoasi ta rk ibi ro 'yxa tiga kiritilganidan q a t ’i nazar , m azkur jam o ag a qo'shilganini anglatuvchi hamda boshqa shartnomalardan farqini bildiruvchi asosiy belgisi hisoblanadi.

M e h n a t s h a r tn o m a s ig a m u v o f iq , x o d im m e h n a t t a r t ib i qoidalariga bo 'ysungan holda muayyan ixtisos, malaka, lavozim b o ‘yicha ishni bajarish majburiyatini oladi. M ehnat intizomiga bo'ysunish esa faqat mehnatga oid huquqiy munosabatlarga xosdir.

Ikkinchidan, mehnat shartnomasiga muvofiq, xodim belgilangan mehnat normasini bajarish, ya’ni belgilangan ish vaqti davomida ishlash, o'rnatilgan ishlab chiqarish normasini bajarish majburiyatini oladi. K orxonada o 'rna t i lgan ichki m ehnat tartib i qo idalariga bo 'ysungan holda muayyan ixtisos, malaka, lavozimga oid ishni bajarishi uning shu korxonaning xodimi sifatida, y a ’ni m ehnat shartnomasi asosida ishlashini bildiradi.

Uchinchidan, xodimning mehnat shartnomasi yuzasidan kelib chiqadigan majburiyatlari q a t ’iy belgilab qo'yilgani sababli uning bajarilishi boshqa shaxsga topshirilishi aslo mumkin emas.

M eh n a t shartnom asin ing taraflari M ehna t kodeksining 72- moddasida ko'rsatilgan.

Quyidagilar mehnat shartnomasining taraflari hisoblanadi:- xodim — 16 yoshga to 'lgan O 'zbekiston Respublikasi fuqarosi,

shuningdek, xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo 'lm agan shaxslar (boshqa hollarda, ota-onasidan birining yoki uning o 'rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi bilan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda — 15 yoshdan, um um ta’lim maktablari, litsey, kasb-hunar kollejlarining 14 yoshga to 'lgan o'quvchilari ham o 'q ishdan bo 'sh vaqtlarida ishlash uchun ishga qabul qilinishi mumkin);

- ish beruvchi — korxona, jumladan, uning rahbarlari timsolida, korxonaning alohida tarkibiy bo'linmalari, mulkdorning o'zi ayni vaq tda bir vaq tda r a h b a r b o 'lg an xususiy korxona la r ; q onun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda 18 yoshga to 'lgan ayrim shaxslar.

Umumiy qonunchilikda 16 yoshga to 'lgan shaxslarning ishga qabul qilinishi belgilangan. Demak, fuqaro la rda m ehnatga oid huquqiy layoqat ular 16 yoshga to 'lgandan boshlab vujudga keladi. Fuqarolarda huquqiy layoqat va muomala layoqati vujudga kelishi masalasida ham mehnat huquqi fuqarolik huquqidan farq qiladi. Chunonchi, Fuqarolik huquqida huquqiy layoqat bilan muomala


layoqatining paydo bo'lish davri o 'r tasida vaqt nuqtai nazaridan m a ’lum tafovut bo'lsa, mehnat huquqida bu ikki kategoriya bir-biri bilan uzviy bog'liq holda va bir paytda vujudga keladi. Chunki har qanday jonli mehnat har bir individiumning shaxsiy erkiga bog'liq faoliyatdir. Shuning uchun ham m ehnat majburiyatlari vakillar orqali amalga oshirilishi mumkin emas. Fuqarolik huquqida esa, aksincha, bunga yo'l qo'yiladi. Masalan, topshiriq shartnomasini olib ko'raylik. Bu shartnomaga binoan, vakillar topshiriq beruvchi nomidan va uning hisobiga harakat qilish burchini olgani sababli o 'z ig a be r i lgan v a k o la t d o i ra s id a b a ja rg a n b a rc h a q o n u n iy harakatlari topshiriq beruvchi uchun bevosita huquq va majburiyatlarini vujudga keltiradi.

Q onunga binoan, yuridik shaxs huquqiga ega bo 'lgan korxona, muassasa va tashkilotlar mehnat shartnomasining ikkinchi tarafi hisoblanadi.

Ba’zi hollarda yuridik shaxs huquqiga ega bo 'lm agan , lekin mustaqil ravishda ishga qabul qilish huquqi berilgan, o'zi uchun ajratilgan ish haqi fondi, bankda alohida hisob raqami bo 'lgan va m us taq i l b a lan sd a tu ruvch i k o rx ^ i ia la rn in g a loh ida ta rk ib iy bo'linmalari ham m ehnat shartnomasining iarafi sifatida namoyon b o 'lad i; am aldagi qonunch il ikda bunday ko rx o n a la r bilan bir qa to rda , xodimlarga haq to 'lash sharti bilan shartnom a tuzgan jam oa t va kooperativ tashkilotlari ham mehnat shartnomasining tarafi bo'lishi belgilab qo'yilgan.

M a ’lumki, fuqarolar faqat o 'z ehtiyoji uchun boshqa shaxslarning mehnatidan foydalanishi mumkin. Masalan, uy xizmatkori. enaga, haydovchi, m ash in is tka la r bilan m ehna t shar tnom asi tuzilishi mumkin. Bu hoi amaldagi qonunchilikda o 'r indoshlik bo 'yicha ishlash to 'g 'r is ida mehnat shartnomasi tuzilishiga yo'l qo'yilishidan dalolatdir.

M ehnat shartnom asining mazmuni. T a ra f la rn in g m e h n a t huquqlari va m ajburiyatlari yig'indisi m ehnat shartnom asining mazmunini tashkil etiladi. M ehnat shartnomasi quyidagi ikki shart asosida tuzilishi mumkin: 1) asosiy shartlar, y a ’ni bularsiz mehnat shartnomasini tuzilgan deb hisoblash mumkin emas: 2) qo'shimcha (ixtiyoriy) shartlar, y a ’ni bular haqida kelishish majburiy emas.

M ehnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi bo'yicha, shuningdek m ehnat to 'g 'r is idagi q onun la r va boshqa norm ativ hujja tlar bilan belgilanadi. Asosiy shartlar m ehnat shartnomasi taraflarining kelishuvi bilan belgilanadi.

Quyidagilar mehnat shartnomasining shartlari hisoblanadi:


- ish joyi, y a ’ni xodim ishga qabu l q il inayo tgan ko rxona , muassasa, tashkilotning (uning tarkibiy bo'linmasi) nomi;

- xodimning mehnat vazifasi mazmuni, lavozim yo'riqnomasi, m a lak a m a ’lu m o tn o m as i va b o sh q a n o rm a tiv hu j ja t la r bilan belgilanadigan muayyan mutaxassislik, malaka yoxud lavozimga oid ish (rahbarlar, mutaxassislar va xizmatchilarning va boshqa toifa xod im larn ing yagona t a ’r if-m alaka m a ’lum otnom asi , m alaka m a ’lumotnomalariga muvofiq);

- ishning boshlanish kuni — qonun hujjatlariga muvofiq tuzilgan mehnat shartnomasi imzolangan paytdan boshlab kuchga kiradi, ishning boshlanish sanasi qayd etilmagan taqdirda, xodim shartnoma imzolangan kundan keyingi ish kunidan (smenadan) kechikmay, ishga tushishi lozim.

5-§. Mehnat haqi miqdori va boshqa shartlar

M ehnat haqi miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan kam bo ‘lmasligi, uning eng k o ‘p miqdori esa chegaralanishi mumkin emas;

Q onun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda, ayrim mehnat shartnom alarin i tuzishda zaru r shartlar ro 'yxati kengaytirilishi mumkin. Masalan, muddatli mehnat shartnomasini tuzishda ishning nafaqat boshlanish sanasi, balki uning tamom bo iish sanasi ham qayd etiladi. Xodimni muayyan ishni bajarish vaqtiga moijallab ishga qabul qilishda u bajarishi lozim b o ‘lgan ish aniq k o ‘rsatilishi zarur. 0 ‘rindoshlar bilan mehnat shartnomasini tuzishda qonun hujjatlari bilan nazarda tutilgan eng k o ‘p muddat doirasida bajarilishi lozim b o ‘lgan kundalik ishning aniq m uddati belgilanadi. Shunisi ham m uhim ki, m ehnat shar tnom asin i tuzish pay tida xodim larn ing qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan mehnat huquqlari va kafolatlari darajasi pasaytirilishi mumkin emas.

Y uqorida t a ’kidlanganidek , ta ra f la rn ing kelishuviga k o 'ra , m eh n a t sh a r tn o m a s id a q o 's h im c h a sh a r t la r n a za rd a tutilishi m um kin . U la r ta ra f la rn in g m a jb u r iy a t la r in i an iq lash , u larni to id ir ish , xodimga qo 'sh im cha imtiyoz va afzalliklar berilishni nazarda tutishi mumkin.

Qo'shimcha shartlarga quyidagilar kiritilishi mumkin:- xodimga mehnat sharoitlari belgilangan holda Y A T M M va

M M d a naza rda tu ti lgan q o 'sh im ch a m eh n a t m ajburiya tlarin i yuklash;


- bir necha kasbda ishlash tartibi va shartlari ko'rsatilgan holda mehnat shartnomasining mustaqil sharti sifatida bir necha kasbda (lavozimda) ishlash;

- xodim sinov muddati bilan ishga qabul qilinayotgan taqdirda, sinovning aniq muddati belgilanishi (qachondan-qachongacha);

- xod im yuqori m alakas i uchun, ag a r bu am aldag i q o n u n h u j ja t la r ida , ja m o a sh a r tn o m a s id a (ba rcha da ra jad ag i ja m o a kelishuvlarida) yoki korxona, tashkilot, muassasada amal qiluvchi boshqa norm ativ hujja tlarda nazarda tutilgan hollarda, m urak- k a b ro q ishlarni ba jarish bilan b o g i i q b o 'lg a n m eh n a tg a haq to 'lashning (tarif stavkalari, m ansab maoshlari, qo 'shim cha haqlar, ustamalar, m ukofotlar va boshqa tarzdagi taqdirlash) yuqoriroq miqdorini yakka tartibda belgilash;

- xodim uchun belgilangan ish vaqti tuzumi (to'liqsiz ish kuni, to'liqsiz ish haftasi, qisqartirilgan ish vaqti, soatbay ish, ish kunining boshlanishi va tam om bo'lishi va boshqalar);

- qo 'shimcha haq to 'lanadigan va haq to 'lanmaydigan dam olish kunlari, t a ’tillar berish;

- ijtimoiy-maishiy tusdagi shartlar (bolalar bog 'chasida o 'r in ajratish, sana to r iy -ku ro r tda davolanish uchun y o 'l lanm a bilan ta ’minlanish, transport xizmati, markazlashtirilgan tartibda oziq- ovqat mahsulotlari bilan t a ’minlash, uy-joy berish va boshqalar);

- m uddatli m ehnat shartnom asi q o nun hujja tlarida nazarda tutilgan hollarda m uddatidan oldin bekor qilinganda neustoyka to 'lash.

Q onun hujjatlari, jam o a shartnomasi, m ehnatga haq to 'lash to 'g 'risidagi nizom va boshqa lokal tarzdagi normativ hujjatlarga nisbatan xodimning ahvolini yomonlashtiradigan m ehnat shartnomasi shartlari haqiqiy emas deb hisoblanadi.

Ju m lad an , m ehna t sh a r tn o m asi tuz ishda quyidagi sha r t la r belgilanishi mumkin emas:

Qonun yo'l qo'yadigan hollardan tashqari mehnat shartnomasini bekor qilishning qo 'shim cha shartlarini kiritish;

Qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan intizomiy jazo choralarini belgilash;

- sinov muddatini M ehnat kodeksida ko 'zda tutilgan eng yuqori m uddatdan ortiqcha belgilash;

- o 'r indoshlik asosida ishlashga qo 'shim cha cheklashlar joriy qilish;

Q o n u n d a n aza rd a tu t i lgan idan or t iqcha ish vaqti m u d d a t i belgilash;


- xodimlar uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan hollarda moddiy javobgarlik joriy etish (O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M a h k a m a s in in g 1997-yil 11-m aydagi 133-sonli q a ro r i b ilan tasdiqlangan «Yozma holdagi mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzish yuzasidan tavsiyalar». Qarorlar to'plami, 1997-yil, 3-son, 11-modda). Tijorat sirlarini oshkor qilmaslik ham shular jumlasidandir.

6-§. Mehnat shartnomasini tuzish

Ilgari t a ’kidlanganidek, mehnat shartnomasini tuzish paytida x o d im la rn in g q o n u n la r va b o sh q a n o rm a t iv h u j ja t la r b ilan belgilangan mehnat huquqlari va kafolatlar darajasi pasaytirilishi mumkin emas.

M ehnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi.M eh n a t sh a r tnom asin ing shakli O 'zb ek is to n R espublikasi

hukum ati tom onidan 1997-yil 11-martdagi 133-son qarori bilan tasdiqlangan Namunaviy mehnat shartnomasini hisobga olgan holda ish lab ch iq i lg a n . M a z k u r h u j j a td a y o zm a h o ld a g i m e h n a t shartnomasini tuzish yuzasidan tavsiyalar tasdiqlangan.

M azkur tavsiya va mehnat shartnomasining namunaviy shakli mulkchilikning barcha shakllaridagi korxona, muassasa, tashkilotlarga, ya’ni ish beruvchilar va xodimlarga mehnat shartnomalarini tuzishda amaliy yordam berish maqsadida ishlab chiqilgan.

M ehnat shartnomasi bir xil kuchga ega bo 'lgan kamida ikki nusxada tuziladi va har bir tarafga saqlash uchun topshiriladi.

Mehnat shartnomasida taraflarning manzillari ko'rsatiladi.Mehnat shartnomasi xodim va ishga qabul qilish huquqiga ega

bo 'lgan mansabdor shaxsning imzosi bilan mustahkamlanib, uning tasdiqlangan m uddati ko 'rsatiladi. Bunday tasdiqlash imzoning haqiqiy va vakolatli ekanini ko'rsatadi.

M ehnat shartnomasi sanasi ko 'rsatilgan holda imzolar bilan tasdiqlanadi. Korxona, muassasa, tashkilot ishga qabul qilish huquqi berilgan mansabdor shaxsning imzosi gerbli muhr bilan tasdiqlanadi (gerb li m u h r b o ' lm a g a n t a q d i r d a , im zo n in g haq iq iy l ig i va vakolatliligi boshqa muhr bilan tasdiqlanadi).

M azkur tavsiyalarda ko'rsatilganidek, xodimning talabiga ko'ra, mehnat shartnomasi u biladigan tilda tuziladi va davlat tilida tuzilgan shartnoma bilan bil xil kuchga ega bo'ladi.

Xodim bilan tuzilgan m ehnat shartnomasi ishga qabul qilish to 'g 'r isida buyruq chiqarish uchun asos hisoblanadi.


Buyruq tuzilgan mehnat shartnomasi mazmuniga zid bo'lmasligi kerak.

M ehna t shar tnom asin ing m uddati M ehna t kodeksining 75- m o d d a s id a k o 'r s a t i lg a n . U n g a k o ' r a , m e h n a t s h a r tn o m a s i : nomuayyan, y a ’ni amal qilish muddati ko 'rsatilmagan muddatga; besh yildan ortiq b o im a g a n m uddatga; muayyan ishni bajarish vaqtiga mo'ljallab tuziladi.

A g a r m e h n a t s h a r tn o m a s id a u n in g am al q il ish m u d d a t i k o ' r s a t i lm a g a n b o ' l s a , b u n d a y h o ld a m e h n a t s h a r tn o m a s i nomuayyan m uddatga tuzilgan hisoblanadi.

Nom uayyan m uddatga tuzilgan mehnat shartnomasi xodimning roziligisiz muayyan muddatga mo'l jallab qayta tuzilishi mumkin emas.

Muhimi shundaki, M ehnat kodeksining 76-moddasida muddatli mehnat shartnomasi tuzishga yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan holatlar alohida ta ’kidlab o'tilgan.

Muddatli mehnat shartnomasi bajarilajak ishning xususiyatlari, uni bajarish shartlari yoki xodimning manfaatlarini hisobga olib, nomuayyan muddatga m oija llangan mehnat shartnomalarini tuzish mumkin bo 'lmagan hollarda, korxona rahbari, uning o'rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo'lmagan taqdirda , m azkur vazifani bajaruvchi xodim bilan, shuningdek qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda tuziladi.

Qonunga binoan, ishga qabul qilishga 16 yoshdan yo'l qo'yiladi.15 yoshga to 'lgan shaxslar ota-onasidan birining yoki ular o 'rnini bosuvchi shaxsning yozma ravishdagi roziligi bilan ishga qabul qilinishi mumkin.

Y o s h la rn i m e h n a tg a ta y y o r la sh m a q s a d id a u m u m t a ’lim maktablari, litsey, kasb-hunarkollejlariningo'quvchilarini 14 yoshga to 'lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o 'rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sog'lig'iga va kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan va t a ’lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o 'q ishdan bo 'sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qubul qilishga yo'l qo'yiladi.

18 yoshga to 'lm agan shaxslarni ishga qabul qilish Kodeksning 241-m oddasida nazarda tutilgan ta lab larga rioya etilgan holda amalga oshiriladi.

Kodeksning 78-moddasiga binoan, ishga qabul qilishni g'ayriqonuniy ravishda rad etishga yo'l qo'yilmaydi. Ishga qabul qilishni g 'ayriqonuniy ravishda rad etish deb quyidagilar hisoblanadi:

- ushbu kodeksning 6-moddasi talablarini buzish;


- ish beruvchi tomonidan taklif qilingan shaxslarni ishga qabul qilmaslik;

- ish beruvchi qonunga muvofiq mehnat shartnomasi tuzishi shart bo 'lgan shaxslarni, masalan, belgilangan kvota bo 'y icha ishga yuborilgan nogironlarni, 18 yoshga to 'lmagan shaxslarni, homilador ayollarni va 3 yoshga to 'lmagan bolalari bo'lgan ayollarni, xususan ularning homiladorligi yoki bolasi borligi vajidan ishga qabul qilmaslik.

Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollar.Ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda, xodimning talabi bilan

ish beruvchi 3 kun muddat ichida rad etishning sababini asoslab, yozma javob berishi shart. Bu javob ishga qabul qilish huquqiga ega bo 'lgan m ansabdor shaxs tom onidan imzolangan bo'lishi lozim. Ishga kiruvchining bunday asoslangan javobni berish haqidagi talabini qondirishni rad etish xodimni ishga qabul qilish g'ayriqonuniy ravishda rad etilgani ustidan shikoyat qilishiga to 's iq bo'lmaydi.

Kodeksning 79-moddasiga muvofiq. qarindosh-urug'larning bir davlat korxonasida birga xizmat qilishlari cheklangan.

Bu qoidaning mazmuni shundan iboratki. o 'zaro yaqin qarindosh yoki quda-anda bo'lgan shaxslarning (ota-onalar, aka-ukalar, opa- singillar, o 'g 'il va qizlar. er-xotinlar, shuningdek er-xotinlarning ota- onalari, aka-ukalari, opa-singillari va bolalari), basharti ulardan biri ikkinchisiga bevosita bo'ysunib yoki uning nazorati ostida xizmat qiladigan bo 'lsa , ularning bir davlat korxonasida birga xizmat qilishlari taqiqlanadi.

Ishga qabul qilish vaqtida ishga k irayotgan shaxs quyidagi hujjatlarni ish beruvchiga taqdim etishi lozim:

- pasport yoki uning o 'rn in i bosadigan boshqa hujjatni, 16 yoshgacha bo 'lgan shaxslar esa tug'ilgani to'g 'risidagi guvohnoma va turar-joydan ma'lumotnomani;

- harbiy xizmatga majburlar yoki harbiy xizmatga chaqiriluvchi shaxslar tegishli harbiy bileti yoxud harbiy hisobda turgani haqidagi guvohnomani;

Qonun hujjatlariga muvofiq, maxsus m a ’lumotga yoki maxsus tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi m um kin bo 'lgan ishga kirayotgan shaxs oliy va o 'r ta maxsus o 'quv yurtini tamomlagani to 'g 'r is id ag i d ip lom ni yoxud m azk u r ishni ba ja r ish huquq in i beradigan guvohnomani yoki boshqa tegishli hujjatni. Masalan, O'zbekiston Respublikasi «Fuqarolar sog'lig'ini saqlash to 'g 'risida» 1996-yil 26-avgustdagi qonunga muvofiq, tibbiyot ham da farma-

119


tsevtika faoliyati bilan shug'ullanish uchun fuqarodan oliy yoki o ‘rta maxsus o ‘quv yurtini tamomlagani t o ‘g‘risida diplom talab qilinadi.

M e h n a t k o d e k s in in g 81 -m o d d as ig a b in o a n , ish beruvch i korxonada besh kundan ortiq ishlagan barcha xodimlarga mehnat daftarchasi tutishi shart (o 'rindoshlik asosida ishlovchilar bundan mustasno).

M ehna t da f ta rchas i xodim ning m ehnat stajini tasdiqlovchi asosiy hu jja t b o 'l ib . mulkchilik va xo 'ja lik yuritish shak lidan q a t ’i nazar, ko rxona , m uassasa va ta shk ilo t la rda besh k u n d an o r t iq i sh la g a n , shu j u m la d a n , m u a y y a n m u d d a tg a y o l lan - g a n l a r g a , s h u n i n g d e k d a v l a t i j t im o iy s u g 'u r t a q i l in i s h i k o ‘zlangan taq d ird a . sh ta t la r jad v a l id an tashqari xodim larga ham yuritiladi.

Ish beruvchi har bir xodim uchun mehnat daftarchasi ochishi, zarurat b o ‘lganda, masalan, ish davrini ish stajiga kiritish uchun xodimni ish davri to ‘g ‘risida m a ’lumotnoma berishi shart.

M ehnat daftarchasi 0 ‘zbekiston Respublikasining davlat tilida, Qoraqalpog 'iston Respublikasida esa qoraqalpoq yoki 0 ‘zbekiston R espublikasi dav la t tilida ish beruvchi tom o n id an xodim ning ishtirokida to ‘ldiriladi.

Mehnat daftarchasiga quyidagi m a ’lumotlar kiritiladi.Xodim to ‘g ‘risida: familiyasi, ismi va otasining ismi, tug‘ilgan

sanasi, m a ’lumoti, kasbi, mutaxassisligi va lavozimi.Ish to ‘g‘risida: ishga qabul qilish, boshqa doimiy ishga o'tkazish

(jamoa shartnomasida ko ’rsatilgan hollarda ishlab chiqarish zarurati bilan vaqtincha boshqa ishga o ‘tkazish bundan mustasno), mehnat shartnomasi bekor qilingani haqida.

Shuningdek, xodimning iltimosiga ko ‘ra, mehnat daftarchasiga o ‘rindoshlik asosida ishlagani va vaqtincha boshqa ishga o ‘tkazilgan davrlari haqidagi yozuvlar ham kiritiladi. M ehnat shartnomasini b e k o r qilish asos la r i (sab ab la r i ) m e h n a t d a f ta rc h as id a qayd etilmaydi.

Mehnat daftarchasiga ishga qabul qilinishi, boshqa doimiy ishga o ‘tkazilishi kabi barcha turdagi yozuvlar ish beruvchi tomonidan b uy ruq berilgan idan s o ‘ng kiritiladi va bu yozuv buyruqn ing mazmuniga mos bo'lishi shart.

Belgilangan tartibda yagona t a ’rif-malaka m a ’lumotnomasida va x izm at m an sab la r in in g yagona ro 'y x a t i yoxud lavozim lar jadvalida ro ‘y bergan o ‘zgarishlar yoki q o ‘shimchalar to ‘g ‘risidagi m a ’lumotlar xodimlar e ’tiboriga yetkazilib. so‘ng ularning mehnat

120


daftarchalariga ish beruvchining buyrug i asosida tegishli o'zgartirish yoki qo'shim chalar kiritiladi.

Bordiyu, xodimga ishlab turgan davrida yangi malaka darajasi berilgan b o ‘lsa, bu haq d a belgilangan ta r t ib d a tegishli yozuv kiritilishi sha r t . X od im ikkinchi va u n d a n keyingi kasb la rn i o ‘rgangan taqd irda , bu to ‘g ‘rida m ehnat daftarchas iga ushbu kasblarning malaka darajalari ko'rsatilib, qayd qilinadi.

Xodim yangi o ‘rgangan kasbi b o ‘yicha ish bajargan taqdirda, mehnat daftarchasiga bu to ‘g ‘rida tegishli yozuv kiritiladi.

M eh n a t da f ta rchas ida m ehna t sha r tnom asi beko r b o ‘lgani to 'g 'risidagi yozuv amaldagi qonun talablariga mos b o ‘lishi, mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari (sabablari) to ‘g ‘risida yozuv kiritilmasligi shart.

Xodim bilan ish beruvchi o ‘rtasidagi mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimning mazkur tashkilotda ishlagan davrida mehnat daftarchasiga ishi to ‘g‘risidagi m a ’lumot (yozuvlar) korxona rahbari yoki uning tomonidan maxsus vakolat berilgan shaxsning imzosi va korxona yoki xodimlar b o ‘limining muhri bilan tasdiqlanadi.

M ehnat shartnomasi bekor qilingan kuni xodimga uning mehnat daftarchasi va mehnat shartnomasining bekor qilinishi haqidagi buyruqning nusxasi berilishi shart. Q arorda ish beruvchining aybi bilan m ehnat daftarchasini berish kechiktirilgan hollarda, butun kechiktirilgan davr uchun xodimga o ‘rtacha oylik ish haqi to ‘lanishi belgilab qo'yilgan.

Yuqorida t a ’kidlanganidek, ishga qabul qilish ish beruvchining buyrug'i bilan rasmiylashtiriladi. Buyruq chiqarish uchun xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi asos b o iad i .

K orxona rahbarini, uning o'r inbosarlari, bosh buxgalterni ishga qabul qilish korxona mulki egasining huquqi b o ‘lib, bu huquqni u bevosita , shun ingdek , o ‘zi vakil q ilgan o rg a n la r o rqa li yoki k o rx o n a n i b o s h q a r i s h h u q u q i b e r i lg a n k o r x o n a k e n g a sh i , boshqaruvi, boshqa organlar orqali amalga oshiradi.

K orxona rahbari m ulkdor unga bergan vakolatlar doirasida xodimlar bilan mehnat shartnomalari tuzadi.

Ishga qabul qilish haqidagi buyruq tuzilgan m ehnat shartnomasining mazmuniga t o i iq muvofiq ravishda chiqarilishi kerak.

Buyruq xodimga m a ’lum qilinib, tilxat olinadi.Ishga qabul qilish huquq iga ega b o ‘lgan m a n sa b d o r shaxs

tom o n id an yoki uning ijozati bilan xodim ga ishlashga ruxsat e t i lgan b o ‘lsa, ishga q a b u l q il ish teg ish li ra v ish d a rasm iy - la sh t i r i lg a n yok i r a s m iy la s h t i r i lm a g a n id a n q a t ’i n a z a r , ish

121


boshlangan kundan e ' t ib o ran m ehnat shartnom asi tuzilgan deb hisoblanadi.

Q onun hujjatlariga muvofiq tuzilgan m ehnat shartnomasi u imzolangan vaqtdan boshlab kuchga kiradi. Xodim shartnomada belgilab qo 'y ilgan kundan boshlab o 'zining m ehnat vazifalarini bajarishga kirishmog'i kerak.

Agar mehnat shartnom asida ishning boshlanish kuni haqida shartlashilmagan bo'lsa, xodim mehnat shartnomasi imzolangan ish kunining (smenaning) ertasidan kechikmay ishga tushmog'i lozim.

Xodim o 'z iga yuklatilgan m ehnat vazifalari bilan o ld indan tanishtirilishi shart (Mehnat kodeksining 178-moddasi).

M eh n a t sha r tnom asi das t labk i sinov belgilash sharti bilan tuzilishi mumkin. Bunday sinov m uddati — xodimning topshi- rilayotgan ishga layoqatini tekshirib ko 'r ish ham da uning mazkur sh a r tn o m a d a sh a r t la sh i lg an ishni d av o m e ttir ish i m aq sad g a m uvofiq lig i (yoki n o m uvof iq lig i) h a q id a b ir q a ro rg a kelish m aqsadida belgilanadi.

D a s t la b k i s inovn i o ' t a s h h a q id a m e h n a t s h a r tn o m a s id a shar t lash ilgan bo 'l ish i lozim. Bunday sha r t la sh u v b o 'lm a g a n ta q d ird a , xodim das t lab k i s inovsiz ishga q ab u l q i l ingan deb hisoblanadi.

Ayrim toifa xodimlar, jum ladan, homilador ayollar, uch yoshga to 'lm agan bolasi bor ayollar, korxona uchun belgilangan kvota h iso b id an ishga yu b o r i lg an shaxsla r ishga q ab u l q i l inganda , shuningdek , olti oygacha m u d d a tg a ishga qabu l qilish haq ida xodimlar bilan m ehnat shartnom asi tuzilganda, dastlabki sinov belgilanmaydi.

Dastlabki sinov muddati uch oydan oshib ketishi mumkin emas.V a q t in c h a m e h n a tg a qobil iya ts iz l ik dav ri va xod im uzrli

sabablarga k o 'r a ishda bo 'lm agan boshqa davr dastlabki sinov muddatiga kiritilmaydi.

Dastlabki sinov davrida xodimlarga m ehnat qonunchiligi va korxonada o 'rnatilgan m ehnat shartlari to 'liq tatbiq etiladi. Bu davr mehnat stajiga kiritiladi. Dastlabki sinov muddati tugagunga qadar, h a r b ir t a r a f ik k in ch i t a r a fn i 3 k u n o ld in y o z m a ra v ish d a ogohlantirib, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir. Taraflar kelishuvi bilan ogohlantirish muddati qisqartirilishi ham mumkin.

Ogohlantirish muddati tugagunga qadar, taraflardan birortasi m e h n a t sh a r tn o m a s in i b ek o r q ilishni ta la b q i lm ag an b o 'l s a , shartnom aning amal qilishi davom etadi va bundan keyin u faqat umumiy asoslarda bekor qilinishi mumkin.

122


Mehnat shartnomasining turlari. A m aldagi m ehna t qonunchiligida mehnat shartnomasining bir qancha turlarining muddati, m azm unin ing o 'z iga xosligi, shakli va uni tuzish tartib iga oid jihatlariga k o ‘ra tavsiflanadi.

Mehnat shartnomasi muddatlariga ko 'ra ikki turga bo'linadi:a) nomuayyan muddatga tuziladigan shartnomalar;b) m uayyan m u d d a tg a tuziladigan, y a ’ni besh yilga q a d a r

m u d d a tg a , sh u n in g d e k , m u a y y a n ishni b a ja r ish m u d d a t ig a m o i ja l la b tuziladigan shartnom alar . Bu yerda shuni t a ’kidlash lozimki, shartnomaning keyingi turi ishning tugallanish muddatini aniq belgilash imkoniyati b o im a g a n hollarda tuziladi. Shuning uchun ham ishning tugallanish m uddati mazkur shartnom aning muddati b o i ib hisoblanadi.

Shuningdek. mehnat shartnomasining quyidagi turlarini ham farqlash mumkin:

- o 'rindoshlik bo'yicha ishlar haqidagi mehnat shartnomasi;- konkurs asosida ishga qabul qilishda tuziladigan m ehnat

shartnomasi:- korxona rahbari bilan tuziladigan mehnat shartnomasi;- kasanachilar (uy xodimlari)- uy xizmatkorlari.

7-§. Ish vaqti tushunchasi va uning turlari

Xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud m ehnat shartnomasi shartlariga muvofiq, o 'z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo'lgan vaqt ish vaqti hisoblanadi.

Demak, ish vaqti:1) qonun bilan yoxud unga muvofiq ravishda bir kun, bir hafta

va boshqa kalendar davrga belgilagan, xodimning korxonada ishlashi lozim bo'lgan soatlar soni (masalan, kuniga 7-8 soat, haftasiga 40 soat);

2) kalendar vaqtning bir qismi (muayyan kunlar va soatlar). Bu vaqt ichida xodim o 'z ish joyida bo'lib, topshirilgan ishni belgilangan grafik yoxud tartibga muvofiq yoki ulardan tashqari (ish vaqtidan keyin, dam olish kunlari ishlash) vaqtda bajarishi lozim;

3) haqiqatda ishlangan vaqt. Bu vaqt ichida xodim mavjud grafik yoki tar tibga muvofiq ravishda, shuningdek , ish beruvchining buyrug 'i yoki ruxsati bo 'lgan taqdirda mavjud grafik, tartibdan tashqari o 'z ish joyida haqiqatda ham bo'lib, mehnat vazifalarini


bajaradi. M ehnat qonunchiligiga ko 'ra , haqiqatda ish bajarilmagan davrlar (masalan, bekor turib qolingan vaqt, haq t o ‘lanadigan tanaffuslar) ham ish vaqtiga q o ‘shiladi.

E n d i , ish v a q t in in g q o n u n c h i l ik d a k o 'r s a t i l g a n n o rm a l , qisqartirilgan va to ‘liqsiz ish kunlari turlarining har biriga qisqacha to ‘xtalib o'tamiz.

Norm al ish vaqti — bu qonun bilan yoki qonun asosida belgilab q o ‘yilgan m uddat mobaynidagi kunlik ish vaqti, ish haftasidan iborat. Bundan or t iqcha ishlangan vaqt, oda tda , ish vaq tidan tashqari bajarilgan ishlar hisoblanadi. Norm al ish vaqtini to'liqsiz ish vaqtidan farqlamoq lozim, chunki to i iqs iz ish vaqti muddati xodim bilan ish beruvchi o'rtasidagi kelishuvga muvofiq belgilanadi va shu toifa xodimlarning ish vaqti normasiga nisbatan qisqaroq b o iad i . M ehnat kodeksining 115-moddasida korxona, muassasa va ta shk ilo t la rda ishlayotgan xodim larn ing norm al ish haftasi 40 soatdan ortiq boimasligi ko'rsatilgan. Bu qoida barcha xodimlarga taalluqli b o i ib , butun ish vaqti tuzumi, shu jumladan, ish vaqtini j a m la b h iso b la sh u c h u n m a jb u r iy h i s o b la n a d i . Q a r o r l a r d a qisqartirilgan ish vaqti muddati nazarda tutilgan hollarda, normal ish vaqti muddati haftasiga 40 soatdan kamroq, masalan haftasiga 36, 35, 30 va 24 soat bo iish i mumkin.

B u n d an ta sh q a r i , am aldag i q o n u n c h i l ik d a olti kun lik ish haftasida ish kunining muddati 7 soatdan, 5 kunlik ish haftasida esa 8 soatdan ortib ketmasligi belgilab qo'yilgan. Ish vaqtini jamlab hisobga olish joriy etilgan korxonalarda Kodeksning 123-moddasida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq ish vaqtining (smenasining) muddati 12 soatdan ortib ketmasligi lozim.

Ish vaqtining qisqartirilgan m uddati deganda, xodimlarning mehnatini m uhofaza qilish, ishni o ‘qish bilan birga q o ‘shib olib borish uchun qulay sharoitlar yaratib berish, yoshlar va mehnat qobiliyati pasaygan shaxslarni ular s o g i ig ‘iga zarar yetkazmagan holda, mehnatga ja lb etish maqsadida normal 40 soatlik ish haftasi o ‘rniga qonunlarda k o ‘zda tutilgan qisqartirilgan ish vaqti muddati tushuniladi. Binobarin, bunday ish vaqti bevosita qonunlarda ko ‘zda tutilgan hollar va norm a asosidagina belgilanadi.

M ehnat kodeksining 116-moddasida ta ’kidlab o ‘tilganidek, ayrim toifa xodimlar uchun ularning yoshi, sog‘lig‘i, m ehnat sharoitlari, m ehnat vazifalarining o ‘ziga xos xususiyatlari va o ‘zga holatlarni inobatga olib, mehnat t o ‘g ‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujja tla r , shuningdek, m ehna t shar tnom asi shartla riga b inoan m eh n a tg a t o ‘lan ad ig an haq n i k a m a y t i rm a sd a n ish vaq tin ing

124


qisqartirilgan m uddati belgilanadi. K o ‘rinib turganidek, bunday ho llarda m ehnatga t o ‘lanadigan ish haqi m iqdorin ing kamay- tirilishiga aslo yo‘1 q o ‘yilmaydi.

Ish v a q t in in g q is q a r t i r i lg a n m u d d a t i q u y id a g i la r u ch u n belgilanadi:

- 18 yoshga to ‘Imagart xodimlarga (242-modda);- I va II guruh nogironlari ho jgan xodimlar (220-moddaning

uchinchi qismi;- noqulay m ehnat sh a ro itla r id a g i ish larda band bo 'lgan

xodimlarga (1 1 7-modda);- alohida tusdagi ishlarda band bo'lgan xodimlar (118-modda);- 3 yoshga to'lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy

jihatdan ta 'minlanadigan muassasa va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar (MKning 228'-moddasi).

M Kning 242-moddasida 18 yoshga to im a g a n shaxslar uchun qisqartirilgan ish vaqti muddati belgilangan. Unga ko 'ra , 16 yoshdan 18 yoshgacha bo 'lgan xodimlarga haftasiga 36 soatdan, 15 yoshdan 16 yoshgacha bo 'lgan xodimlar uchun esa haftasiga 24 soatdan oshm aydigan , t a ’til davrida ish layotgan yoki o 'q ish d an b o 'sh vaqtlarida m ehnat qilayotgan 14 yoshdan 16 yoshgacha bo 'lgan o 'q u v c h i la r uchun ham ana sh u n d ay q isqa r t ir i lgan ish vaqti belgilangan (M K ning 242-moddasi). M uhim i, q onun bo 'y icha haftasiga 24 va 36 soatlik ish vaqti ular qayerda ishlashidan yoki ishlab chiqarish t a ’limini qayerda o 'tayotganlaridan q a t ’i nazar belgilanadi. Bunda kunlik ish muddati olti kunlik ish haftasida 4 va 6 soatdan, besh kunlik ish haftasida esa 5 va 7 soatdan oshmasligi kerak.

Mehnat kodeksining 220-moddasida I va II guruh nogironlari uchun ish vaqtining haftasiga 36 soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati nazarda tutilgan.

Mehnat qonunchiligida noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo 'lgan xodim lar uchun ham ish vaqtining qisqartirilgan m uddatini belgilash ko 'zda tutilgan. Respublika m ehnat q o nunchilig ida m e h n a t j a r a y o n id a s o g 'l ig ' ig a fizikaviy, k im yoviy , biologik va ishlab ch iqarishning boshqa zararli omillari t a ’sir e tad igan xo d im la r uchun ish vaq tin ing haf tas iga 36 so a td an oshmaydigan qisqartirilgan m uddati belgilangan (M K ning 117- moddasi).

To'liqsiz ish vaqti sharti bilan ishlash xodimning yillik asosiy mehnat ta ’tili muddatini, mehnat stajini hisoblashda ham da boshqa mehnat huquqlarini biron-bir tarzda cheklash uchun asos bo'lmaydi.

125


Bunday hollarda, xodimning ishlagan vaqtiga yoki ishlab chiqargan mahsulotiga m utanosib ravishda haq to 'lanishi shart.

Ish vaqti tuzumi. Ish vaqti tuzumi deganda, ish vaqtining sutka yoki boshqa kalendar m uddat mobaynida, shuningdek kundalik ishning, ishdagi tan a ffu sn in g bosh lan ish , tuga llan ish vaqtin i tushuniladi. Bundan tashqari, ish vaqti tuzumi tushunchasi ish haftasining boshlanish va tugallanish vaqtini ham qam rab oladi.

Ish haftasining turi: ikki kun dam olinadigan besh kunlik ish haftasi yoki bir kun dam olinadigan olti kunlik ish haftasi va ish vaqti tuzumi (kundalik ish vaqtining, smenaning muddati, ishning boshlanish va tugallanish vaqti, ishdagi tanaffuslar vaqti, sutka davomidagi smenalar soni, ish kunlari hamda dam olish kunlarining navbat bilan almashinishi, xodimlarning smenadan smenaga o'tish tartibi) korxonada ichki m ehnat tartibi qoidalari, boshqa lokal norm ativ hujja tlar asosida belgilanadi. Bu hujjatlar bo 'lm agan taqdirda, ish beruvchi bilan xodimning kelishuvi asosida belgilanadi. Ish smenasi, birinchidan, sutkaning muayyan qismida xodimlarning almashinish grafigiga muvofiqlashtirilgan ish, masalan, kunduzgi, kechki, tungi ish smenasi; ikkinchidan, kundalik ishning soatlar hisobidagi muddatdir. Ish smenasi ish vaqti tuzumi yoki xodimlarning smenalar almashinish grafigi bilan belgilanadi. Mazkur grafik xodim larning vakillik organi bilan kelishilgan va m a ’lum toifa xodimlar uchun belgilangan ish vaqti muddatiga rioya qilingan holda ish beruvchi tomonidan tasdiqlanadi. Shu m a ’noda «ish smenasi» tushunchasi bir smenali ishga nisbatan ham qo'llash mumkin.

Ish smenasini ish kunidan farqlash kerak. Ish kuni m uddati bevosita qonun la r bilan belgilanadi. Ish smenasining m uayyan m uddatlari esa ko 'rsatilmagan, lekin u xodimlarning bir qancha to ifas iga n is b a ta n va m u a y y a n m e h n a t s h a ro i t la r ig a q a r a b chegaralangan soatdan oshmasligi darkor.

Smenali ish ko rxona yoki uning ayrim tarkibiy bo 'l im alari mehnat jamoasining ishlab chiqarish jarayoni muddatini hisobga olgan holda, bir sutkada bir smenadan ortiq mo'ljallab tashkil etilgan

Ish smenasi jarayonida ish vaqti tuzumi smenalar grafigi bilan belgilanadi va u qonunlarda ko 'zda tutilgan normativlarga muvofiq bo'lishi lozim.

Ish haftasi deganda, birinchidan, kalendar haftadagi ish vaqti muddatining qonun bilan belgilangan normasi tushuniladi. M ehnat kodeksining 115-moddasiga muvofiq, bu vaqt 40 soatdan oshmasligi kerak. Xodimlarning bir qancha toifasi uchun yuqorida t a ’kidlan-

126


ganidek, qisqartirilgan ish haftasi belgilangan. Ikkinchidan, kalendar hafta davomida ish va dam olish kunlari soni bilan ifodalanadigan ish vaqti tuzumi (masalan, ikki kun dam olinadigan besh kunlik ish haftasi, bir kun dam olinadigan olti kunlik ish haftasi). Qarorga binoan, xodimni surunkasiga ikki smena mobaynida ishga ja lb etish taqiqlanadi.

Q onunga binoan bayram (ishlanmaydigan) kunlari arafasida kundalik ish (smena) muddati barcha xodimlar uchun kamida bir soatga qisqartiriladi (MKning 121-moddasi).

Ishlab chiqarish sharoitlariga k o 'r a zarur bo 'lgan hollarda, shuningdek bir kun dam olinadigan olti kunlik ish haftasi sharoitida smcnali ish tashkil etilgan joylarda tungi ish muddati kunduzgi ish muddatiga tenglashtiriladi.

Xodimlar tungi vaqtdagi ishga ja lb etilganda m ehnat q onunchiligida belgilangan cheklashlarga to 'liq rioya etilishi lozim (bu haqda darslikning tegishli boblaridagi izohlarga qaralsin). Amaldagi qonunchilikda ish vaqtini hisobga olishning quyidagi ikki tartibi ko 'zda tutilgan: ish vaqtini kunlar bo'yicha va jamlab hisobga olish tartibi.

Dam olish vaqti tushunchasi va turlari. M a ’lumki, fuqarolarning eng muhim huquqlaridan biri — dam olish huquqi O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 38-moddasida m ustahkam lab qo'yilgan. Bu huquq xodimlar uchun 40 soatdan oshmaydigan ish haftasi, b ir q a to r kasb la r va ishlab ch iqarish soha la r i uchun qisqartirilgan ish kuni. tungi paytlarda qisqartirilgan ish vaqti belgilanishi, har yili haq to 'lanadigan ta ’tillar va har haftada dam olish kunlari berilish ham da dam olish uchun boshqa madaniy- maishiy sharoitlar yaratib berish bilan t a ’minlanadi.

Dam olish vaqti mavzusi M Kning VIII bobida bayon etilgan. Dam olish vaqtiga oid huquqiy n o rm a la r M ehna t kodeksi va ko rx o n an in g ja m o a sh a r tn o m as id a (37-m odda) aniq belgilab qo'yilgan.

M ehnat qonunchiligiga ko 'ra , dam olish vaqti xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo 'lgan va bundan o 'z ixtiyoriga ko 'ra foydalanishi mumkin b o ig a n vaqt hisoblanadi. Dam olish vaqti ish kuni davomidagi tanaffuslar, ish kuni (smena) oralig'idagi dam olish vaqti, haftalik uzluksiz dam olish. bayram kunlari, t a ’tillar kabi turlarga boiinadi.

M ehnat kodeksining 127-moddasiga muvofiq, xodimlarga dam olish va ovqatlanish uchun ish kuni (smena) davomida tanaffus beriladi va bu tanaffus ish vaqtiga kirmaydi.


Tanaffus, odatda, ish boshlangandan keyin uzog'i bilan to ‘rt soatdan keyin beriladi. Tanaffus muddati va uni berish vaqti ichki mehnat tartibi qoidalarida, smena grafiklarida yoki xodim bilan ish beruvchi o 'rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi.

Ishlab ch iqarish sharo itiga k o 'r a , tanaffus berish m um kin b o im a g a n ishlarda ish beruvchi tomonidan xodimlarga ovqatlanib olish uchun ish vaqti davomida 30 daqiqa m uddat bilan belgilanadi. Bunday ishlar ro'yxati, ovqatlanish tartibi va joyi ichki mehnat tartibi qoidalarida belgilab qo'yiladi. M ehnat to ‘g ‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda ish kuni (smena) davomida beriladigan boshqa tanaffuslar ham belgilab qo'yilishi mumkin.

Barcha xodimlarga dam olish kunlari (har haftalik uzluksiz dam olish) beriladi.

Besh kunlik ish haftasi sharoitida xodimlarga haftada ikki kun dam olish kuni, olti kunlik ish haftasida esa bir dam olish kuni beriladi.

Y akshanba umumiy dam olish kuni hisoblanadi. Besh kunlik ish haftasida ikkinchi dam olish kuni muassasa, tashkilotning ichki mehnat tartibi qoidalari bilan belgilanadi. Odatda, ikki dam olish kuni ketma-ket beriladi. Smenalar bo 'y icha ishlaydigan bo 'l in - m a la rd a (u chas tka la rda) dam olish kunlarin i berish sm enalar grafigiga muvofiq belgilanadi (N am unaviy ichki m ehnat tartibi qoidalarining 4.8-bandi).

Ayrim xodim larni dam olish kunlari ishga ja lb qilishga ish b e ru v c h in in g fa rm o y ish i b o 'y i c h a a lo h id a h o l l a r d a j a m o a shartnomasida belgilangan asoslar va tartibda yo'l qo'yiladi. Agar korxonada ja m o a shartnom asi tuzilmagan bo 'lsa , ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo 'mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishgan holda tegishli asoslar va ta rtib belgilangan bo'lishi kerak.

Xodimlarni dam olish kunlari ishga ja lb qilish taqiqlanadi. Shu bilan birga, ayrim toifa xodimlarni (nogironlar, ayollar, voyaga yetm agan shaxslar) ishga ja lb qilish qonunchilikda belgilangan cheklashlarga rioya etgan holda amalga oshiriladi.

Bundan tashqari, M Kning 157-moddasida ta ’kidlanganidek, dam olish kunlari bajarilgan ish uchun kamida ikki hissa miqdorda haq to 'lanadi.

Amaldagi qonunchilikka binoan, bayram kunlari shonli voqealar yoki a n ’anaviy sanalarga bag'ishlanadigan kunlar bo'lib, umumiy qoidaga binoan, shu kunlari korxona, muassasa va tashkilotlarda ish bajarilmaydi.

128


Yuqorida aytilganidek, bayram (ishlanmaydigan) kunlari ishlash man etiladi. Xodimlarni ish beruvchining farmoyishi bilan ana shu kunlari ishga jalb etishga alohida hollarda qonunda nazarda tutilgan asoslar bo'yicha va tartibda yo‘1 qo'yiladi.

B ayram (ish lanm aydigan) kun lar i ba ja r i lgan ish lar uchun kompensatsiya va haq to 'lash Kodeksning 157-moddasiga muvofiq amalga oshiriladi.

Та ’tillar. M K ning 133-moddasida muvofiq, barcha xodimlarga, shu jumladan, o 'rindoshlik bo'yicha ishlayotgan xodimlarga ham dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi (lavozimi) va ish haqi saqlagan holda yillik mehnat t a ’tillari beriladi.

Q onunda yillik asosiy t a ’tilning m uddati kam ida 15 kun ish kunidan iborat etib belgilangan.

Ayrim toifadagi xodimlarga ularning yoshi, sog'lig'ini hisobga olib, yillik uzaytirilgan ta ’tillar beriladi. Chunonchi:

18 yoshga to 'Imagan shaxslarga — 30 kalenciar kun; ishlayotgan I va II guruh nogironlariga — 30 kalenciar kun. Shun ingdek , q o n u n hu jja t la r iga m uvofiq , ayrim to ifadagi

xodimlar uchun ularning mehnat vazifalarining o'ziga xos jihatlari va xususiyatlari h am da boshqa hola tla rn i e ’t iborga olib yillik uzaytirilgan t a ’tillar belgilangan. Masalan, O 'zbekiston Respublikasining «Prokuratura to 'g 'risida» (yangi tahrirda) 2001-yil 29- avgustdagi qonuniga muvofiq, prokuratura organlari xodimlariga muddati 30 kalendar kundan iborat yillik ta ’til beriladi.

M a ’lumki, mehnat qonunchiligida ayrim toifa xodimlar uchun qo 'sh im cha t a ’tillar berish nazarda tutilgan va tegishli qonun hujjatlarida kafolatlangan.

M Kning 136-moddasiga muvofiq, yillik qo 'shimcha ta ’tillar: mehnat sharoiti noqulay va o'ziga xos bo 'lgan ishlarda band

bo 'lgan xodimlarga (137-modda);o g ' i r va n o qu lay tabiiy-iq lim sha ro i t id a ish b a ja ray o tg an

xodimlarga (138-modda);mehnat to 'g'risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda,

m ehna t sha r tnom asin ing sha r t la r id a n aza rd a tu ti lgan boshqa hollarda beriladi.

Mehnat kodeksining 137-moddasida mehnat sharoiti noqulay va o'ziga xos bo'lgan ishlarda band bo 'lgan xodimlarga qo'shimcha ta ’til berish ko 'zda tutilgan. Bunday qo'shimcha t a ’til, odatda, ish jarayonida sog'lig'iga fizikaviy, kimyoviy, biologik va boshqa ishlab chiqarish omillari zararli t a ’sir etadigan xodimlarga noqulay mehnat sharoitida ishlagani uchun beriladi.

129


K o rx o n a la rd a q o 's h im c h a l a ’til olish h u q u q in i beruvch i ishlar. kasb la r va lavoz im lar ro 'y x a t i , t a ’ti l la rn ing m u d d a t i , u larn i berish ta r t ib i va sha r t la r i ta rm o q kelishuvlari , ja m o a sh a r tn o m a la r id a belgilab qo 'y ilad i. A gar b unday sh a r tn o m a la r t u z i l m a g a n b o ' l s a , k a s a b a u y u s h m a s i q o 'm i t a s i y o x u d xod im larn ing boshqa vakillik organi bilan kelishgan holda ish beruvchi tom o n id an belgilanadi. Bu hujja tla r , o 'z navba tida , O 'zbek is ton Respublikasi M ehnat va aholini ijtimoiy m uhofaza qilish vazirligi h am d a S og 'l iqn i saq lash vazirligi to m o n id a n tasd iq langan m ehnat sharo itla r in i baho lash uslubiyati asosida belgilanadi. M ehnat va aholini ijtimoiy m uhofaza qilish vazirligi t o m o n i d a n S o g ' l i q n i s a q l a s h v a z i r l ig i b i la n b i r g a l i k d a ta sd iq la n ib , m e h n a t s h a ro i t la r in i b a h o la s h va ish jo y la r in i a t t e s t a t s iy a d a n o ' tk a / . i s h u s lu b iy a t i , u s lu b iy a tg a m u v o f iq , belg ilangan qo 'sh im ch a yillik t a ’tillar m udda ti ja m o a kelishuvlari va sha r tnom asiga kiritiladi.

Qoidaga ko 'ra . yillik asosiy ta 'til birinchi ish yili uchun olti oy ishlagandan keyin beriladi.

Ish yili mehnat shartnomasiga binoan ish belgilangan kundan e ’tiboran hisoblanadi. T a ’lil quyidagi xodimlarga ularning xohishi bo'yicha olti oy o 'tm asdan oldin beriladi:

- ayollarga — Iwniilaclorlik va tug 'ish la 'tili oldidan yoki keyin;- birinchi va ikkinchi gunth nogironlariga;- 18 yoshga to'lnuigan shaxslarga;- m uddatli harbiy xizm atdan zaxiraga ho 'shatilgan va ishga

joylashgan harbiy xizmatchilarga;- о 'rindoshlik asosida ish/ayotganlarga — asosiy ish joyidagi ta ’til

bilan bir vaqt da, о 'rindoshlik asosiilagi ishlagan vaqtiga mutanosib ravishda haq to'lagan holda;

- ishlab chiqarishdan ajralmagan holda umumiy ta 'lim maktob- larida, litsey, kasb-hunar koUejlarida, oliy va о 'rta maxsus о 'quv yurtlarida, malaka oshirish, kadrlarni tayyorlash va qayta tayvorlash institution' va kurslarida о ‘qiyotganlarga, agar ular о ‘zlarining yillik t a ’tillarini imtihonlar, sinovlar (zachetlar) topshirish, diplom, kurs, laboratoriya va boshqa о 'quv ishlar ini bajarish vaqtiga to'g'rilab olishni xohlasalar;

- texnologivadagi, melinat va ishlab cliiqarishni tashkil etishdagi о 'zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ishlar xususiyati о 'zgarishiga olib kelgan ishlar liajmining qisqargani yoki korxonaning tugatilgani munosabati bilan ishdan ozod etilgan xodimlarga (100-moddaning 2-qismi l-bandi).

130


T a ’til har yili, shu t a ’til berilayotgan ish yili tugagunga qadar berilishi shart.

Ishlab chiqarish tusiga taalluqli sabablarga k o 'ra joriy yilda ta ’tilni to ‘liq berish imkoni b o im a g a n alohida hollarda, xodimning roziligi bilan ta ’tilning 12 ish kunidan ortiq bo 'lgan qismi keyingi ish yiliga ko'chirilishi mumkin va o 'sha yili xodim undan albatta foydalanmog'i lozim.

O 'n sak k iz yoshga to ' lm a g a n x o d im la rg a yillik t a ’tilni, shuningdek, qo'shimcha ta 'tilni bermaslik man etiladi.

Yillik asosiy t a ’til ikkinchi va undan keyingi ish yillari uchun t a ’tillar jadvaliga muvofiq ish yilining istalgan vaqtida beriladi.

T a ’til berish vaqti haqida xodim ta ’til boshlanishidan kamida 15 kun oldin xabardor qilinishi kerak.

Ayrim toifa xodimlarga ta'til ularning xohishiga ko 'ra, yozgi yoki u lar uch u n qu lay b o 'lg a n b o sh q a v a q td a berilishi m um kin . Jumladan:

- 14 yoshga to 'lmagan bitta yoki undan ortiq bolani (16 yoshga to 'lmagan nogiron bolani) tarbiyalayotgan yolg'iz ota, yolg'iz onaga (beva e rk ak la r , beva ayollar , n ik o h d an a jra shgan la r , yolg 'iz o n a la rg a ) va m u d d a t l i h a rb iy x iz m a tn i o ' t a y o t g a n h a rb iy xizmatchilarning xotinlariga;

- 1 va II guruh nogironlariga;- 1941 — 1945-yillardagi urush qatnashchilari va imtiyozlari

bo'yicha ularga tenglashtirilgan shaxslarga;- o 'n sakkiz yoshga to 'lmagan shaxslarga;- ta ’lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda

o'qiyotganlarga (250-modda);- ja m o a sha r tnom as i kelishuvida naza rda tu t i lgan boshqa

hollarda.Intizomiy javobgarlik. Yuridik javobgarlikning boshqa turlari

bilan bir qatorda mehnat huquqida intizomiy va moddiy javobgarlik xosdir . O 'z m e h n a t b u rc h la r in i q o n u n g a m u v o f iq rav ish d a bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmagani uchun aybdor bo'lgan xodimga t a ’sir ko 'rsatish vositasi sifatida mehnat qonunchiligida intizomiy javobgarlik belgilangan. Intizomiy javobgarlikka tortish uchun xodim tomonidan sodir qilingan intizomga xilof nojo'ya xatti- harakat asos bo'ladi.

In tizom ga xilof no jo 'ya h a rak a t — xodim ning o 'z m ehnat vaziflarini jinoiy javobgarlikka tortilishiga sabab bo 'lm aydigan darajada qonunga nomuvofiq ravishda o 'z aybi bilan bajarmaslik yoki nobop bajarilishini anglatadi. Xodimning nomuvofiq xatti-


h a rak a t i , o d a td a , un ing zim m asiga m eh n a t sh a r tn o m asi yoki korxonadagi ichki m ehnat tartibini belgilovchi norm ativ ak tlar (masalan, ichki mehnat tartibi qoidalari, texnika xavfsizligi qoidalari, m a n s a b g a oid y o ‘r iq n o m a la r , n iz o m la r va b o sh q a la r ) b ilan yuklangan mehnat vazifalarini buzishida ifodalanadi. Intizomga xilof no jo ‘ya xatti-harakat xodimning o 'z aybi bilan, ya’ni qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli qilgan harakatidir (harakatsizligidir). Xodimga bog'liq bo 'lm agan sabablar bilan (malakasi yoki mehnat layoqati yetarli emasligi, tegishli ish sharoiti t a ’minlanmaganligi va boshqa sabablar) mehnat vazifasini bajarmaslik yoki nobop bajarish mehnat intizomini buzish deb qaralishi m um kin emas. In tizom ga xilof nojo 'ya xatti-harakati uchun xodim, odatda, ish beruvchi tomonidan intizomiy javobgarlikka tortiladi. Bunday xatti-harakat sodir qilish intizomiy jazo berishga yoki boshqa t a ’sir choralarini qo'llashga sabab bo'ladi; agarda korxona, muassasa, tashkilotga moddiy zarar yetkazilgan bo'lsa, xodim mehnat huquqi normalari bo'yicha moddiy javobgarlikka tortiladi. Shu bilan birga, zarar yetkazilishiga sabab bo 'lgan haraka ti (harakatsizligi) uchun xodim intizomiy jazoga tortilishi yoki tortilmasligidan q a t ’i nazar, zarar undirib olinadi.

Q onunchilikda intizomiy javobgarlikning ikki turi: umumiy intizomiy javobgarlik va m axsus intizomiy javobgarl ik k o 'z d a tu ti lgan . U m um iy in tizom iy jav o b g a r l ik ichki m eh n a t ta r tib i qoidalari bilan belgilangan bo 'lsa, maxsus intizomiy javobgarlik intizom to'g 'risidagi ustav va nizomlar, alohida qoida va qonunlar bilan belgilangan.

Maxsus intizomiy javobgarlik o'zi tatbiq etiladigan shaxslarning doirasi ham da ixtiyoriga intizomga chaqiruvchi vakolat berilgan sh a x s la r va o rg a n la rn in g um um iy d o ira s i , q o 's h im c h a ja z o chorasining mavjudligi, shuningdek, berilgan jazo ustidan shikoyat qilish tartibi jihatidan umumiy intizomiy javobgarlikdan farq qiladi.

Intizomiy javobgarlikning barcha turlari quyidagi belgilar bilan ajralib turadi: xodimga faqat qonunlarda va intizom ustavlarida, nizomlarda ko'rsatilgan jazolarni berish mumkin; mehnat intizomi buzilgan h a r bir holat uchun faqat b itta intizomiy jazo chorasi qo'llaniladi; jazo berishda sodir etilgan nojo 'ya harakatning og'ir- yengilligi, u sodir etilgan vaziyat, xodimning oldingi ishi va xulq- atvori e ’tiborga olinishi kerak; intizomiy jazo bevosita nojo 'ya xatti- harakat sodir qilingani m a ’lum bo 'lgandan keyin qo'llaniladi.

Quyidagilar asossiz ravishda intizomiy jazo berilishiga qarshi huquq iy kafo la tla rd ir : m ehna t intizomini buzuvchidan yozma ravishda bayonot talab qilinishi; buyruq haqida xodimni xabardor

132


qilish va bu haqda tilxat olish, berilgan jazo ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish huquqi; umumiy intizomiy javobgarlikka tortilganda m ehnat nizolari komissiyasiga, sudga, maxsus intizomiy javobgarlikka tortilganda esa b o ‘ysunish tartibida yuqori organlarga shikoyat qilish mumkin.

Intizomiy javobgarlik ichki mehnat tartibi qoidalariga binoan korxona, muassasa va tashkilotlar xodimlarining aksariyat qismiga tatbiq etiladi. Maxsus intizomiy javobgarlik belgilangan xodimlar toifasi b u n d an m ustasnodir. U m um iy intizomiy javobgarl ikda m e h n a t in tizom ini buzgan lik uch u n ja z o ch o ra la r i , u la rn ing qo llan ish tartibi, ular ustidan shikoyat qilish va jazoni olib tashlash ta r t ib i M e h n a t k o d ek s id a (« M e h n a t in tizom i» bobi) h a m d a Namunaviy ichki m ehnat tartibi qoidalarida belgilangan. Intizomiy jazo ishga qabul qilish huquqi berilgan shaxslar (organ) tomonidan beriladi.

M ehna t kodeksining 181-moddasiga muvofiq, ish beruvchi mehnat intizomini buzgani uchun xodimga quyidagi intizomiy jazo choralarini q o ‘llashga haqli:

1) hayfsan;2) o ‘rtacha oylik ish haqining 30%idan ortiq bo im ag an miqdorda

jarima. Ichki mehnat tartibi qoidalarida o ‘rtacha oylik ish haqining 50%idan ortiq b o im a g a n m iq d o rd a ja r im a solish hollari ham nazarda tutilishi mumkin. Xodimning ish haqidan jarimani ushlab qolish Kodeksning 164-moddasi talablariga rioya qilgan holda ish beruvchi tomonida amalga oshiriladi;

3) Mehnat shartnomasini bekor qilish (100-moddaning 2-qismi 3,4-bandlari). M uhim i shundaki, q o n u n d a naza rda tu ti lm agan intizomiy jazo choralarining qo llan ish i q a t ’iyan taqiqlanadi.

Intizomiy jazo qo llan ish idan oldin xodimdan yozma ravishda tushuntirish xati talab qilinishi lozim. Xodimning tushuntirish xati berishdan bosh tortishi uning ilgari sodir qilgan n o jo 'y a xatti- harakati uchun jazo qo lla shga to 'siq b o l a olmaydi.

M a ’lumki, am alda m oddiy zara r xodim tom onidan , shuningdek, ish beruvchi tom o n id an yetkaziladi. Shu bois, z a ra r kim tom on idan yetkazilganiga qarab , m oddiy zararn ing ikki turi: ish beruvchiga yetkazilgan zarar uchun xodim ning m oddiy javobgarligi h am da ishlab chiqarishda xodim ning so g i ig ' ig a shikast yetkazilgani uchun, shuningdek, xodim ni m ehnat qilish imko- n iy a t id a n m a h r u m e tg a n i ( g 'a y r iq o n u n iy ra v i s h d a i s h d a n b o 's h a tg a n l ik ) u ch u n ish b e ru v ch in in g m o d d iy ja v o b g a r l ig i farqlanadi.

133


Moddiy javobgarlikning bu ikki turi yuridik javobgarlikning turlari sifatida qoplanishi lozim bo 'lgan zararning miqdori, uni undirish tartibi j iha tidan bir-biridan farq qiladi. E ’tiborli jihati shundaki, har ikki javobgarlik turi bilan bog 'liq m unosaba tla r boshqa-boshqa norm ativ ak tla r bilan tartibga solinadi. A m m o bunday javobgarlikning shartlari xodim uchun ham, ish beruvchi uchun ham umumiy asosga ega, ya'ni bir-biridan farq qilmaydi.

M ehnat qonunchilig ida moddiy javobgarlikn ing asoslari va shartlari q a t ’iy belgilab qo'yilgan.

Qonunga muvofiq, bir vaqtda quyidagi shartlar mavjud bo'lsa, mehnat shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi kelib chiqishi mumkin:

1) haqiqatda ham zarar yetkazilgan bo 'Isa;2 ) zarar qonunga nom uvofiq h araka ti y o k i h a ra k a tsizlig i

natijasida yetkazilgan bo 'Isa;3 ) xodim ning bunday h a ra k a ti y o k i h a ra k a ts iz lig i bilan

yetkazilgan zarar o'rtasidagi uzviy bog'lanish bo'lsa;4) zarar yetkazislula xodimning aybi bo'lsa.Agar bu to'rtta shartdan birortasi ham mavjud bo'lmasa. moddiy

javobgarlikni belgilash mumkin emas.M elinatni m uhofaza qilish tushunchasi va uning aham iyati.

M ehnat muhofazasi insonning mehnat faoliyati, sog'lig'i va hayotiga bevosita daxldor tushuncha sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. M azkur tushuncha mohiyati jihatidan keng ham da tor m a ’noda anglanmog'i lozim.

Keng m a ’noda u m ehnat faoliyati ja rayonida inson hayoti va s o g ' l ig ' in in g xavfsiz lig in i t a ’m in la sh g a q a ra t i lg a n h u q u q iy , ijtimoiy, iqtisodiy, sanitariya-g ig iyena, davo lash-prof i lak tika , reabilitatsiya kabi tadbirlar tizimidan iborat. Mehnat muhofazasiga nisbatan bunday yondashuv xavfsiz va sog 'lom m ehnat sharoitini t a ’minlashga qarati lgan va shu bilan birga, huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy-texnikaviy, tibbiy va boshqa tadbirlarni o 'z tarkibiga qam rab olgan. Yuqoridagi mulohazalardan anglashiladiki, xavfsiz va sog 'lom m ehnat sharoitini t a ’minlash uchun m ehnat m uho- fazasining faqat keng m a ’nodagi tushunchasiga tayanm oq lozim. Ilmiy adabiyotda to 'g 'r i t a ’kidlanganidek, agarda uning birorta tarkibiy qismi (huquqiy, tibbiy, iqtisodiy yoki texnikaviy) yetarli b o ' lm a s a , u m u m a n m e h n a t m u h o fa z a s in i to ' l iq t a ’m in lash amrimahol. Shu bois, m ehnat muhofazasiga oid masalalar maxsus fan sifatida turli oliy va o 'r t a maxsus o 'q u v yurtlarida o'qitilishi bejiz emas.

134


M ehnat muhofazasi mehnat huquqining instituti sifatida tor m a ’noda xodimning ishlab chiqarishdagi mehnat faoliyati jarayonida hayoti va sog'lig'i uchun xavfsiz va sog'lom mehnat sharoitini yaratib berishga xizmat qiluvchi huquqiy normalar yig'indisi tushuniladi. Bundan tashqari, u:

1) mehnatkashlarning mehnat muhofazasiga oid huquqlarini ta ’minlaydi;

2) mulkning barcha shaklidagi korxonalarda xodimlar bilan ish beruvchi о 'rtasidcigi mehnat m uhofazasiga oid m unosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning yagona tartibini belgilab beradi;

3) xodim lar uchun s a g '/от va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta ’minlashga huquqiy zamin yaratadi.

Mehnat nizolari tushunchasi va uning klassifikatsivasi. Mehnat n izo lari d eganda ish beruvchi b ilan xodim o 'r ta s id a m ehnat to 'g ' r i s id a g i q o n u n la r va bo sh q a n o rm a tiv hu j ja t la r , ja m o a shartnomasi ham da mehnatga oid boshqa shartnomalarni qo'llash, shun ingdek , yangi m eh n a t sha r t la r in i belgilash yoki m avjud shartla rin i o 'zga r t ir ish m asalalari yuzasidan kelib ch iqadigan kelishmovchiliklar tushuniladi.

M ehnat nizolari predmetiga qarab ikki guruhga ajratiladi:1) m ehnat huquq i no rm alar in ing m uayyan ijtimoiy m uno-

sabatlarga tatbiq etilishi bilan bog'liq nizolar (masalan, xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilish, boshqa ishga o'tkazish, asosiy ish vaqtida bajarilgan ish uchun haq to 'lashga doir nizolar;

2) q onun la r yoki norm ativ-huquqiy hu jja tlar bilan tartibga solinmagan yangi mehnat shartlarini o 'rnatish bilan bog'liq nizolar (masalan, mahsulot ishlab chiqarish normasini qay tadan ko 'r ib chiqish, jam oa shartnomasi, kelishuvini tuzish bilan bog'liq nizolar).

M ehnat nizolari mazmuniga ko 'ra ikki turga: d a ’voli va d a ’vosiz nizolarga bo'linadi. D a ’voli nizolarning predmetini xodimlarning m e h n a t h u q u q la r in i tan olish yoki uni t ik lash tashk il e tadi. X odim ning bunday m ehnat huquq i avvalboshdan q onun yoki boshqa normativ-huquqiy huj jatlar, shuningdek, jam oa shartnomasi yoki kelishuv va m ehnat shartnomasi bilan belgilangan bo'ladi. Bunday hollarda xodim o 'z mehnat huquqlarini yoki qonun bilan qo 'riqlanadigan qonuniy manfaatlarini qayta tiklashni talab etadi (masalan, mehnat shartnomasi g'ayriqonuniy ravishda bekor qilingan xodimni qayta ishga tiklash yoki foydalanilmagan mehnat ta ’tillari uchun kompensatsiya to 'lash va hk.).

D a ’vosiz m ehnat nizolari ish beruvchi bilan korxonadagi kasaba uyushma qo 'm itasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari

135


o ‘r ta s id a m e h n a t sh a r t la r in i o 'r n a t i s h yoki o 'z g a r t i r i sh kabi m asalalarda nam oyon bo 'lad i. O datda , bu tu rkum dagi nizolar tegishli qonunlar yoki boshqa ayrim normativ-huquqiy hujjatlar bilan hal etilmagan m asalalar yuzasidan kelib chiqadi. Bunday v a q td a n izo bev o s i ta k o r x o n a d a ish be ru v ch i b i lan k a s a b a uyushm asi o 'r ta s id a kelishish yo 'li bilan hal etiladi (m asalan , ko rxonada yangi ishlab chiqarish norm asini belgilash haqidagi nizolar). U shbu nizolarning predmeti m uayyan xodimga tegishli bo 'lm aslig i, balki k o rx o n a xodim larin ing barchasiga taalluqli bo 'lishi mumkin.

M ehnat nizolari subyektiga qarab quyidagilarga bo'linadi:1) yakka tartibdagi nizolar;2) jamoalarga doir nizolar;M ehnat nizolari o 'z obyektiga ko 'ra , mulkiy xarakterdagi va

mulkiy xarakterga ega bo 'lm agan nizolar deb ataladi.T a ’kidlash joizki, mehnat nizolari turli sabablar oqibatida kelib

chiqadi. Jum ladan, nizoning yuzaga kelishida quyidagilar sabab bo'ladi:

1) ayrim mansabdor shaxslar, shuningdek, b a ’zi xodimlar ongida saqlanib kelayotgan o 'tm ish qoldiqlari;

2) ayrim m ansabdor shaxslarning, shuningdek, b a ’zi xodim- laming m ehnat qonunchiligini bilmasligi;

3) k o rx o n a la rd a ta sh k i l iy -x o 'ja l ik va ta rb iy av iy ish la rd a uchraydigan kam chilik lar (masalan, xodim lar m ehnat sharoiti, ularning oila a ’zolariga madaniy-maishiy xizmat ko 'rsatish bilan bog 'liq nizolar);

4) tashkiliy-texnikaviy xarak te rdag i kam chilik lar (masalan, korxonada mehnatning to 'g 'r i tashkil etilmagani, ilmiy j iha tdan asoslangan m ahsu lo t ishlab chiqarish norm asin ing yo 'q lig i va hokazolar);

5) ayrim huquqiy norm alarning bozor iqtisodiyoti sharoitida tobora taraqqiy etib borayotgan ishlab chiqarish shakllaridan orqada qolishi (m asalan , k o rx o n a d a yangi texnologiya jo r iy qilinishi natijasida paydo b o 'lg an yangi kasb, t a ’r if-m alaka m a ’lumotnomasida ko 'rsatilmagan malakaga oid tavsifnomalar yo'qligi va hokazolar);

6) mehnat bozorini tashkil qilish borasidagi kam chiliklar.Q onunchilikda o 'rna ti lgan m ehnat nizolarini k o 'r ish tartibi

d e m o k ra t ik tam o y il la rg a a sos lanad i. F u q a ro la rn in g m e h n a t huquqlarini har tom onlam a himoya qilishni nazarda tutgan mazkur tamoyillar quyidagilarda namoyon bo'ladi:

136


- mehnat nizolarini ko'ruvchi organlarga erkin ravishda murojaat qilish imkoniyati yaratilgani;

- nizolarning tez va to 'liq hal etilishi;- nizoni hal etishda keng mehnatkashlar ommasining ishtirok

etishi;- nizolarning ochiq tartibda ko'rilishi;- nizolarning kollegial hal etilishi;- nizolarni hal etishda ularning har tomonlama tekshirilishi.Qonunchilikda mehnat nizolarining taalluqliligi muhim ahamiyat

kasb etadi.Taalluqlilik — bu tegishli organlarning muayyan turdagi mehnat

nizolarini ko 'rish vakolatiga ega bo'lishini anglatadi. Taalluqlilik mehnat nizolarining subyektlari, mazmuni va uning turlari bo'yicha belgilanadi. Aniqroq aytsak, har bir organ o 'z vakolatiga taalluqli bo 'lgan nizolarnigina ko 'r ib hal etadi. Shu bois, mehnat nizolari yuzasidan kelib chiqqan d a ’volar bo'yicha uning taalluqliligiga qarab tegishli organga murojaat qilinadi.

Y akka mehnat nizolari — ish beruvchi va xodim o'rtasida mehnat to 'g 'r is idag i qon u n la r va boshqa norm ativ hujjatlarni, m ehnat shar tnom asida nazarda tutilgan m ehnat shartlarini qo 'l lanishi yuzasidan kelib chiqqan kelishmovchiliklarni qam rab oladi. Bunday hollarda nizoning xodim m anfaatin i ifoda etuvchi tarafi bo 'l ib xodimlarning vakillik organi ishtirok etishi mumkin.

Xodim mehnat nizosini hal qilish uchun, o 'z xohishiga ko 'ra , m ehnat nizolari komissiyasiga yoki bevosita sudga murojaat etishga haqlidir.

M ehnat nizolarini mehnat nizolari komissiyasida ko'rish tartibi. Jam oa shartnomasida, agar u tuzilmagan bo'lsa, ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo 'm itas i yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o'rtasidagi kelishuvda mehnat nizolari komissiyasini tuzish nazarda tutilishi mumkin.

M ehnat nizolari komissiyasi ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo 'm itas i yoki xodimlarning boshqa vakillik organi tom onidan tenglik asosida tuziladi.

Komissiyaga kasaba uyushmasi qo 'm itasi yoki xodimlarning b o sh q a vakillik organ i to m o n id a n a jra t i lg an a ’zo la r tegishli organning qarori bilan, ish beruvchining vakili esa uning buyrug'i bilan tasdiqlanadi.

M e h n a t n izo lari kom issiyasin ing h a r b ir m ajlis ida raislik vazifasini ish beruvchi, kasaba uyushmasi qo'mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining vakillari navbatm a-navbat bajaradi.

137


Qoidaga k o 'ra bir majlisning o 'zida raislik va kotiblik vazifasini bir tarafning vakillari bajarishi mumkin emas.

Komissiyaning har bir majlisida taraflar tom onidan keyingi majlisning raisi va kotibi tayinlanib, ularga majlisni tayyorlash va chaqirish vazifasi yuklatiladi.

M ehnat nizolari komissiyasining miqdoriy tarkibi va vakolat m udda ti ja m o a sh a r tnom asida , aga r u tuz ilm agan b o 'lsa , ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo'mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining o 'zaro kelishuviga binoan belgilanadi.

Basharti xodim m ustaq il rav ishda yoki k asab a uyushm asi q o ‘mitasi yoxud xodimlarning boshqa vakillik organi ishtirokida ish beruvchi b ilan bevosita olib b o rg a n m u z o k a ra la r id a m avjud kelishmovchilikni hal eta olmagan bo'lsa, nizo mehnat komissiyasida ko 'r ib chiqiladi. M ehnat nizolarini k o 'r ib chiqishning o 'zgacha tartibi bundan mustasno.

M ehnat nizolari komissiyasi ariza berilgan kundan e ’tiboran 10 kun muddat ichida mehnat nizosini ko 'r ib chiqishi shart. Nizo ariza bergan xodimning ishtirokida ko'riladi. Xodimning yozma arizasi bo 'lgandagina nizo uning ishtirokisiz ko 'r ib chiqilishi mumkin. Basharti xodim uzrsiz sabab bilan komissiya majlisiga kelmasa, mazkur arizani ko 'rib chiqishni kun tartibidan olib tashlash haqida qaror qabul qilinishi mumkin, bu esa xodimni takroran ariza bilan m u ro ja a t etish h u q u q id a n m a h ru m qilm aydi. X od im k asab a uyushmasi qo 'm itas i yoki xodimlarning boshqa vakillik organi mehnat nizosi ko 'r ib chiqilishida ishtirok etish uchun advokat taklif qilish huquqiga ega.

M ehnat nizolari komissiyasi majlisga guvohlarni chaqirtirish, mutaxassislarni taklif qilish, ish beruvchidan zarur hisob-kitoblar va hujjatlar taqdim etishni talab qilish huquqiga ega.

H ar bir majlisda ish beruvchining va kasaba uyushmasi qo'mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining teng miqdordagi a ’zolari ishtirok etishlari kerak.

M ehnat nizolari komissiyasining majlisida bayonnoma yuritiladi.M ehnat nizolari komissiyasining qarori ish beruvchi va kasaba

uyushmasi qo 'mitasi yoxud xodimlar boshqa vakillik organining vakillari o 'r tasida kelishuvga binoan qabul qilinadi.

Komissiyaning qarori dalillar bilan isbotlanib, m ehnat to 'g 'r i- sidagi qonun lar va boshqa norm ativ hujjatlarga, m ehnat shar tnomasiga asoslangan bo'lishi kerak.

Komissiyaning pul undirish talabiga oid qarorida xodimga tegishli mablag' aniq ko'rsatilishi lozim.

138


Q aror majlis raisi va kotibi tomonidan imzolanadi.U majburiy kuchga ega b o i ib , biron-bir tarzda tasdiqlanmaydi.Komissiya qarorin ing nusxasi qa ro r qabul qilingan kundan

e ’tibo ran uch kun ichida xodim ga, ish beruvchiga va k asaba uyushmasi qo'mitasi yoxud xodimlarning boshqa vakillik organiga topshiriladi.

Q onunda m ehnat nizolari komissiyasining qarorin i bajarish ta 'minlangan.

Muayyan qaror ustidan shikoyat qilish uchun belgilangan o 'n kunlik m u d d a t o ' tg a n d a n keyin uch kun ichida ish beruvchi tomonidan bajarilishi kerak.

Basharti ish beruvchi belgilangan m udda t ichida komissiya qarorini bajarmasa, mehnat nizolari komissiyasi tomonidan xodimga ijro varaqasi kuchiga ega bo'lgan guvohnoma beriladi. Agar xodim yoki ish beruvchi belgilangan m uddat ichida tum an (shahar) sudiga mehnat nizosini hal etish to 'g 'risidagi ariza bilan m urojaat etsa, guvohnoma berilmaydi.

M ehnat nizolari komissiyasi bergan va olinganidan keyin ko 'pi bilan uch oy ichida tuman (shahar) sudiga taqdim etilgan guvohnoma asosida sud ijrochisi m ehnat nizolari komissiyasining qarorin i majburiy tarzda ijro ettiradi.

M azkur qonunga muvofiq, m ehnat nizolari komissiyasining qarorlari ijro etilishi shart bo 'lgan sud hujjatlari qatorida sanaladi. M ehnat nizolari komissiyasi o 'z qaro rla r i asosida beriladigan guvohnoma ham ijro hujjati hisoblanadi.

Xodim belgilangan uch oylik muddatni uzrli sabablarga ko 'ra o 'tkazib yuborgan taqdirda, guvohnomani bergan mehnat nizolari komissiyasi muddatni tiklashi mumkin.


VI MA VZU

OILA HUQUQI ASOSLARI

l-§. Oila huquqi tushunchasi va predmeti

Oila yuridik tushuncha sifatida shunchaki odamlarning o 'zaro er-xotin yoki qarindoshlik rishtalari bilan mustahkamlangan guruhi emas, balki qonunda belgilangan huquq va majburiyatlarga ega bo 'lgan shaxslar guruhidir. Binobarin, oila a ’zolari o 'r tas idag i m unosabatlar oila huquqi normalari bilan belgilangan bo'lib, ular oilaviy-huquqiy munosabatlar deb ataladi.

Oilaviy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy qonuniy hujjatlar quyidagilardir: O 'zb ek is to n R espublikasin ing Konstitu ts iyasi, Fuqarolik kodeksi, Oila kodeksi va oilaviy munosabatlarni tartibga soluvchi boshqa normativ hujjatlar. O 'zbekiston Respublikasining yangi Oila kodeksi 1998-yil 30-aprelda qabul qilingan.

Oila huquqi sohasidagi xalqaro shartnom alar va xalqaro huquq normalari ham oila qonunchiligining m anbai bo 'lib hisoblanadi.

Fuqarolarning O'zbekiston Respublikasining oila qonunchiligida nazarda tutilgan huquqlari, erkinliklari, m anfaatlari va albatta , majburiyatlari tarkibiga quyidagilar kiradi:

- er-xotinning (shaxsiy va mulkiy) huquqlari va majburiyatlari;- ota-onaning (shaxsiy va mulkiy) huquqlari va majburiyatlari;- nikoh tuzishga teng huquqlar;- voyaga yetmagan bolalarning (shaxsiy va mulkiy) huquq va

majburiyatlari;- ota-onalar va bolalar, er-xotin va sobiq er-xotin, qarindoshlar va

boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari;- nikohning tugatilish asoslari ( OK 37-m.);- er-xotinning umumiy mol-mulkka egalik qilish, foydalanish, va

uni tasarruf etish huquqlari;- nikoh shartnom asin i tuzishda er-xotinning huquqlari va

majburiyatlari;- farzandlikka olish tartibi;- bolaning huquqi va manfaatini himoya qilish bo'yicha ota-

onaning huquq va majburiyatlari;- ota-onaning bolani tarbiyalash hamda unga ta ’lim berishga doir

huquq va majburiyatlari;


- ota-onalik huquqidan mahrum qilish asoslari va tartibi ( OK 79, 80-m.);

- vasiylik va homiylikka murojaat etish huquqi.Y u q o r id a s a n a b o 't i lg a n oila h u q u q la r i , m a n fa a t la r i va

majburiyatlari shular bilan cheklanmaydi.Ota-onalik huquqidan m ahrum qilish instituti oilaviy-huquqiy

m unosabatlarda alohida o ‘rin tutadi.Shunday qilib, oilaviy huquqiy munosabatlar deganda, fuqarolar

o 'r tas ida b o ia d ig a n va oilaviy huquqiy norm alar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar tushuniladi.

H a r q a n d a y b o sh q a m u n o s a b a t la rd a b o ‘lganidek, oilaviy huquqiy munosabatlarda quyidagi uch element mavjud:

- subyekt;- subyektiv huquq va majburiyatlar.Oilaviy huquqiy munosabatlarning subyekti bo ‘lib, er-xotin, ota-

ona, bolalar, vasiylar va homiylar, boshqa qarindosh-urugiar hamda oila qonunchiligi sohasida u yoki bu munosabatlarni hal etishda ishtirok etuvchi yuridik shaxslar, fuqarolar uyushmasi, muassasalar, organlar, ijtimoiy birlashmalar hisoblanadi.

Oila a ’zolariga yoki oilaning sobiq a ’zolariga tegishli, qonun bilan himoya qilinadigan axloqiy va moddiy qadriyatlar yuzasidan oila huquqi subyektlari qabul qiladigan harakat va qarorlar oilaviy- huquqiy munosabatlarning obyektlari bo'lishi mumkin.

Bir-birlariga nisbatan yuzaga kelgan muam m olarni hal qilish jarayonida oilaviy-huquqiy m unosabatlarn ing subyektlariga ega bo 'lgan huquq va majburiyatlarning yig'indisi huquqiy subyekt- lardir.

Nikoh — erkak bilan ayolning teng huquqli, erkin va ixtiyoriy ittifoqi bo'lib, u fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FHDYO) organlarida tuziladi va oila tuzish maqsadiga xizmat qiladi.

N ikoh tuzish — shunchaki rasmiyatchilik emas. D avlatning nikohni qayd etishi yuridik faktdir. Aynan ro 'yxatga olingan (qayd etilgan) nikoh yuridik nikoh deb hisoblanadi va faqat ugina er- xotinlik huquqlari va majburiyatlarini yuzaga keltiradi, ro 'yxatsiz (qaydsiz) n ikoh haqiqiy emas. Diniy rasm -rusum larga b inoan tuzilgan nikoh huquqiy ahamiyatga ega emas.

Erkak va ayolning haqiqatda birga yashashi («fuqarolik nikohi» deyiladi) natijasida ular o 'r tas ida huquqiy m unosabatlar yuzaga kelmaydi, ular bir-birlarining oldida yuridik huquq va majburiyatga ega bo'lmaydilar (masalan, birga yashovchi (ayol) o 'zi bilan birga yashovchi (erkak)dan ta ’minot olishga haqli bo'lmaydi).

141


N ikoh tuzish nikohlanuvchilarning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlariga ariza berganlaridan keyin bir oy m uddat o ‘tgach, shaxsan ularning ishtirokida amalga oshiriladi. Uzrli sabablar b o ig a n d a fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish orqali bir oy o ‘tgunga qadar nikoh tuzishga ruxsat berilishi mumkin. N ikoh yoshi respublikamizda erkaklar uchun 18 yosh, ayollar uchun 17 yosh etib belgilangan. Tegishli tuman, shahar hokimligi nikoh yoshini ko ‘pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin. Shu bilan b o g i iq quyidagi holatga e ’tiborni qaratish lozim, y a ’ni er-xotinlar 18 va 17 yoshdan emas, balki nikoh tuzilgan vaqtdan boshlab to i iq huquqiy layoqatga ega hisoblanadi.

N ikoh tuzish natijasida vujudga kelgan m uomala layoqati 18 yoshga to ig u n c h a nikoh tuzilgan taqd irda ham t o i i q hajm da tasdiqlanadi.

N ikoh tuzishni xohlovchilarning yoshi qonunda cheklanmaydi. Ba’zida voyaga yetmaganlarning xohishi bo'lsa ham, nikohni tuzib bo'lmaydi. Quyidagi hollarda nikoh tuzilmaydi:

- loaqal bittasi ro 'yxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar o 'r ta s id a (faqat F H D Y O organ la r ida ro 'yxa tga olingan nikoh nazarda tutiladi. H aq iqa tda birga yashash e ’tiborga olinmaydi. N ikoh tuzishga sud qarori bilan ajratilgan va haqiqiy emas deb topilgan nikohlar to 'siq bo'lolmaydi);

- loaqal bit tasi ru h iy a t buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli sud tom onidan m uom alaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o 'r ta s id a , spirtli ichim lik lar yoki n a rk o t ik m o d d a la r is te ’m ol qilish b ilan b o g i i q h o la t la rd a fu q a ro n in g m u o m ala layoqati cheklanishi nikoh tuzishga monelik qilish uchun asos bo 'la o lmaydi);

- nasl-nasab shajarasi bo 'yicha to 'g 'r i tutashgan qarindoshlar o 'r ta s id a , tu g 'i s h g an va o 'g a y a k a -u k a la r bilan opa-sing illar o 'r tasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o 'rtasida.

N ik o h lan u v ch i shaxsla rn i tibbiy k o 'r ik d a n n ikoh lanuvch i shaxslarning roziligi bilan davlat sog'liqni saqlash tizimi muassasalari o 'tkazadi.

Nikohlanuvchi shaxsni ko 'r ikdan o 'tkazish natijalari shifokor siri hisoblanadi va u nikohlanuvchi shaxsga faqat ko 'r ikdan o 'tgan shaxsning roziligi bilan bildirilishi mumkin. Basharti nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti taqchilligi virusi (OITS infeksiyasi) borligini boshqasidan yashirgan bo'lsa, ushbu shaxs nikohni haqiqiy emas deb topishni talab qilib sudga

142


murojaat etishga haqli bo'ladi. Yuqoridagi kasalliklarga chalingan holatlar nikoh tuzishga monelik qiladi.

Bundan tashqari, er-xotin yoki ulardan biri oila qurish maqsadini ko'zlamay tuzgan soxta nikohlari ham haqiqiy emas deb topiladi (OK 49-m).

Nikohni faqat sud haqiqiy emas deb topishi mumkin.Nikohning haqiqiy emas deb topilishi shu n ikohda yoki uni

haqiqiy emas deb topilgan kundan boshlab 300 kun ichida tug'ilgan bolalar huquqiga t a ’sir qilmaydi. Bunday bolalar haqiqiy nikohda tug'ilgan bolalardek huquqqa ega bo'ladilar.

Turli hayotiy sabablarga ko 'ra b a ’zi nikohlar buziladi, er-xotinlik munosabatlari to 'xtaydi (sud tomonidan e ’lon qilingan er-xotindan birining o'limi tufayli nikohning tugatilishi).

Er-xotin hayotligida nikoh faqat ajratish yo'li bilan buzilishi mumkin. Ajratishni sud yoki F H D Y O organlari rasmiy tartibda a m a lg a o sh i ra d i . X o t in n in g h o m ila d o r l ig i v a q t id a va bo la tug 'i lg an id an keyin bir yil m o b ay n id a er-xotinning roziligisiz nikohdan ajratish to 'g 'risida ish qo'zg'atilishi mumkin emas.

Er-xotin lar F H D Y O organ la r idan nikoh tugatilishi haqida guvohnoma olmagunlaricha yangi nikoh tuzishga haqlari bo'lmaydi.

Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyati. O 'zbekis ton Respublikasining Oila kodeksiga binoan, er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari qonuniy va shartnomaviy tartibda amalga oshiriladi.

O 'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida shunday deyilgan: «Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari, ...agar qonun yoki nikoh shartnom asida boshqacha hoi k o 'r s a tilmagan bo'lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi» (23-modda).

Oila kodeksida shartnomaning bu turi batafsil tartibga solingan. U nda «nikoh shartnom asi» tushunchasi, uni tuzish shartlari va tartib i , m azm uni va ro 'y x a tg a olish m exanizmi, sh a r tn o m an i o'zgartirish va bekor qilish, uni to 'la yoki qisman haqiqiy emas deb topish kabilar belgilangan.

Q o n u n g a b in o an , n ik o h lan u v ch i sh ax s la rn in g yoki er va xotinn ing n ik o h d a b o 'lg a n dav rida h am d a er-xotin n iko h d an ajratilgan taqd irda ularning mulkiy huquq va majburiyatlarini belgilovchi kelishuv nikoh shartnom asi deb hisoblanadi. E r va xotinning shaxsiy huquq va majburiyatlari nikoh shartnomasining predmeti b o 'la olmaydi. M asalan, shartnom ada bir-birini sevish majburiyatini mustahkamlash mumkin emas.

143


Nikoh shartnomasi nikoh F H D Y O o rg a n la r id a r o 'y x a tg a olinganidan keyin, shuningdek, nikoh davrida ham faqat er va xotin o 'r tasida tuzilishi mumkin (nikoh davlat ro 'yxatiga olingunga qadar tuzilgan nikoh shartnomasi nikoh davlat ro 'yxatiga olingan kundan boshlab kuchga kiradi). N ikoh shartnomasi yozma shaklda tuziladi va notarial tartibda tasdiqlanishi lozim. Er-xotin nikoh shartnomasiga ko 'ra , birgalikdagi umumiy mulkning qonunda belgilangan tartibini o 'zgartirishi m umkin. N ikoh shartnom asi er-xotinning kelishuvi bilan istalgan vaqtda o'zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin (shartnomani bajarishdan bir tom onlam a bosh tortishga y o ' l qo 'y i lm ay d i) . N ik o h tuga til ish i p ay t id an bo sh lab n ik o h shartnomasining amal qilishi ham tugaydi (nikoh shartnomasida n ik o h t u g a t i l g a n d a n key in g i d a v r u c h u n n a z a r d a tu t i lg a n m ajburiya tla r b u n d an m ustasno). Q onunga b inoan, sud nikoh shartnomasini to 'la yoki qisman haqiqiy emas deb topishi mumkin.

B undan tashqari , q o n u n nikoh sh a r tnom asida er-xotinning b irgalikda yashash huquq lar i , o 'z a ro t a ’m inot kab i h u q u q va majburiyatlari belgilanishiga yo 'l qo'yadi.

E r-x o t in la r o 'z a r o b o sh q a xil s h a r tn o m a la r tuzishga ham haqlidirlar (masalan, hadya etish, oldi-sotdi).

O 'z a r o m o d d iy t a ’m in o t e r -x o t in la r b i r -b ir la r in i m o d d iy t a ’minlashga majbur ekanliklarini anglatadi. Agar bunday yordam berishdan bosh tortilsa yoki shartnomaviy kelishuv bo 'lmasa, xotin (er) a l im e n t o lish u c h u n su d g a m u r o j a a t q il ish h u q u q id a n foydalanishi mumkin.

Bunday talab bilan sudga murojaat etish huquqiga homilador xotin yoki mehnatga layoqatsiz va muhtoj er (xotin) ega bo'ladi.

M uhtoj va mehnatga layoqatsiz er (xotin)ning xotin (er)idan t a ’m in o t o lish h u q u q i q o n u n d a be lg i lan g an h o l la rd a n ik o h tugatilganidan keyin ham tugatilmaydi. Er (xotin)ni t a ’minlash uchun und ir i lad igan a l im en tn ing m iqdori h a r do im pul bilan to 'lanadigan q a t ’iy sum m ada belgilanadi.

Er va xotinning umumiy mol-mulkini bo'lish hollarida, agar er va xotin o 'rtasidagi nikoh shartnomasida boshqacha hoi nazarda tutilmagan bo'lsa, er va xotinning ulushlari teng hisoblanadi. Sud voyaga ye tm agan b o la la r m anfaa tla r in i va (yoki) e r-xo tindan birining e ’tiborga loyiq manfaatini hisobga olib, er va xotinning umumiy mol-mulkidagi ulushlar tengligi prinsipidan chekinishga haqlidir. U mumiy mol-mulkni bo 'lishda sud er va xotinning har biriga m ulkn ing qaysi qismi berilishi lozimligini aniqlaydi. Er (xotin)ga unga qarashli ulushdan aniq qiymatga ega bo 'lgan mol-

144


mulk beriladigan hollarda, xotin (er)ga tegishli pul yoki o ‘zga kompensatsiya belgilanishi mumkin.

N ikohdan ajralgan er va xotinning umumiy mol-mulkni b o ‘lish t o ‘g ‘ris idag i ta la b la r ig a n is b a ta n uch yillik d a ’vo m u d d a t i qoilaniladi. Er va xotinning har birining shaxsiy mulkiga quyidagilar kiritiladi:

- er va xotinning nikohga qadar о ‘ziga tegishli ho ‘Igan mol-mulki;- har birining nikoh davomida hadya, meros tariqasida yoki boshqa

bepul bitimlar asosida olgan mol-mulki;- yakka tartibda foydalaniladigan buyumlar (kiyim -kechak,

poyabza l, kosm etika va h k .), qim m atbaho buyum lar va zeb- ziynatlardan tashqari;

- er-xotin o'rtasida tuzilgan shartnoma asosida nikoh davomida olingan va er-xotinga tegishli bo 'Igan mulk.

Er-xotinning umumiy mol-mulkini b o ‘lish er-xotindan birining ta lab iga k o ‘ra, u la r n ik o h d a b o 'lg a n d a v rd a ham , n ik o h d an ajralishgandan keyin ham, shuningdek, kreditor er va xotindan birining umumiy mol-mulkdagi ulushiga undiruvni qaratish uchun umumiy mol-mulkni b o l ish talabi bilan arz qilgan hollarda amalga oshirilishi mumkin.

Er-xotinn ing b irgalikda ortt i rgan m ulkini b o l i s h haqidagi d a ’volar nikohni tugatish to ‘g ‘risidagi d a ’volar bilan bir vaqtda yoki nikoh F H D Y O organlarida tugatilganidan keyin taqdim etilishi mumkin.

Ota-ona va bolalarning huquq va majburiyatlari. O ta-ona va bolalarning o ‘zaro munosabatlari oilada alohida o ‘rin tutadi. Bular shaxsiy (nomulkiy) va mulkiy huquq va majburiyatlardir.

Shaxsiy huquqlar borasida bola ism, ota ismi va familiya olish huquqiga egadir.

Bolaga ism — ota-onan ing kelishuviga b inoan, o ta ismi — otasining ismiga k o 'ra beriladi.

Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgilanadi.Agar bola o ‘zaro nikohda b o im a g a n shaxslardan tu g ilgan va

otalik qonuniy ta r t ib d a belgilanm agan b o i s a , o talik ixtiyoriy ravishda sud tomonidan belgilanadi (bolaning ota-onasi birgalikda yoki faqat otasining o ‘zi F H D Y O organlariga ariza bilan murojaat qilsa). 0 ‘zaro nikohda b o im a g a n ota-onadan tug'ilgan bola ota- on as i q o n u n iy n ik o h d a b o ‘lgan b o la la rn ik i k ab i h u q u q va majburiyatlarga ega.

Qonun otalik (onalik)ni d a ’vo qilishga ham y o l q o ‘yadi, lekin bu faqat sud tartibida bo iish i mumkin.

145


O 'zaro nikohda bo 'lm agan ota-onadan bola tug'ilgan taqdirda, bola ota-onasining birgalikdagi yoki olasining shaxsiy arizasiga ko 'ra , otalik sud tartibida belgilanishi mumkin.

Bola 18 yoshga to 'lmagan (voyaga yetmagan) shaxsdir. U nafaqat shaxsiy, balki mulkiy huquqqa ham ega, unga hadya etilgan yoki meros qilib berilgan, buyumlarga egalik qilish huquqiga, o 'z ota- onasidan ta ’minot olish huquqiga egadir, am m o bola ota-onasining mulkiga egalik qilish huquqiga ega emas va o 'z navbatida, ota-ona ham bolaning mulkiga egalik qilishga haqli emas.

O ta-ona va bolalarning alohida-alohida mulki bo'lishi va birga yashab turganda ular bir-birlarining roziligi bilan bunday mulkka egalik qilishlari va undan foydalanishlari mumkin.

O ta -o n a voyaga ye tm agan fa rzan d lar in in g qonun iy vakili hisoblanadi, chunki ular o 'z huquq va majburiyatlarini mustaqil himoya qila olmaydilar.

Ota-ona nafaqat teng huquqlidir, balki bolalarni moddiy jihatdan t a ’minlash, jismonan, ruhan va axloqan sog'lom qilib tarbiyalash, ularni mustaqil hayotga tayyorlash borasida bir xil majburiyatga ham egadirlar. O ta-onaning huquqi bolaning manfaatiga xizmat qilishi kerak. Bola o 'z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega.

Afsuski, b a ’zida o ta -ona la r o 'z m ajburiyatlarin i bajarishdan bosh tortad ilar , o ta -ona huquqini suiiste’mol qiladilar, bola lar bilan shafqatsiz m u n o sab a td a bo 'lad ila r , ularni tahqirlaydilar, surunkali ichkilikboz yoki giyohvand bo 'ladilar. Bunday hollarda o ta -ona la r sud qaroriga, asosan, o ta-onalik huquq idan m ahrum etiladilar.

Ota-ona huquqidan mahrum qilishga doir ishlar prokuror hamda vasiylik va homiylik organi ishtirokida ko 'r ib chiqiladi.

Sud ota-onalik huquqidan m ahrum qilish to'g 'risidagi ishlarni ko 'r ib chiqishda bolaning t a ’minoti uchun ota-onalik huquqidan m ahrum qilingan ota-onadan (ularning biridan) aliment undirish masalasini hal qiladi.

Ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-ona qaysi bolaga nisbatan ota-onalik huquqidan m ahrum qilingan bo'lsa, shu bolaga nisbatan bo 'lgan qarindoshlik faktiga asoslangan barcha huquqlardan, shu jumladan, undan t a ’minot olish, shuningdek, bolaning fu q a ro la r uchun q o n u n hu jja tla rida belgilangan im tiyozlar va nafaqalar olish huquqidan mahrum bo'ladi. Ota-onalik huquqidan m ahrum qilish ota-onani o 'z bolasini t a ’minlash majburiyatidan ozod qilmaydi.

146


Qonun ota-onalik huquqini liklashga ham y o i qo'yadi, lekin bu faqat sud tartibida amalga oshiriladi.

Sud bolaning manfaatlarini hisobga olgan holda ota-onani ota- onalik huquqidan mahrum qilmay turib bolani ota-onadan (ularning biridan) olish to 'g 'r is ida hal qiluv qarori chiqarishi (ota-onalik huquqini cheklashi) mumkin. Ota-ona huquqining cheklanishi ota- onani bolani shaxsan tarbiyalash huquqidan mahrum qiladi, lekin ota-onani bolani moddiy j ihatdan t a ’minlash majburiyatidan ozod qilmaydi.

O ta-ona ham da bolalar mulkiy huquq va majburiyatlarining mazmuni shundan iboratki, ota-ona voyaga yetmagan hamda voyaga yetgan-u, lekin mehnatga layoqatsiz va muhtoj bolalarni t a ’minlashga m ajburd ir la r . O ta -ona voyaga yetm agan o 'z bolalarini ta ’minlash to ‘g‘risida kelishuv tuzishga haqlidirlar. Aliment to ia sh haqidagi kelishuv aliment to 'lashga majbur shaxs bilan aliment oluvchi shaxs o ' r t a s id a yozm a sh ak ld a va n o ta r ia l ta r t ib d a tasdiqlanib tuziladi.

Bunda aliment to 'la sh tartibi va shakli to m o n la r o 'r ta s id a kelishilgan holda belgilanadi. Biroq alimentning miqdori aliment sud tartibida undirilganda bolalar olishi mumkin bo 'lgan miqdordan kam bo'lmasligi kerak.

M eh n a tg a layoqatli voyaga yetgan bolalar, o 'z navba tida , mehnatga layoqatsiz va yordamga muhtoj ota-onalarini t a ’minlashga majburdirlar. Agar voyaga yetgan bolalar o 'z ota-onasiga ixtiyoriy ravishda moddiy yordam berishdan bo'yin tovlasalar, ota- ona sudga o 'z t a ’minotlari uchun bolalardan aliment undirib berish uchun murojaat qilishga haqlidirlar. Alimentlarni sud q a t ’iy pul summasida belgilaydi. Qonun alimentlarning indeksatsiya qilinishini nazarda tutadi.

O ta -o n a q a ra m o g 'id a n m a h ru m b o ' lg a n b o la la rn i dav la t a lo h id a h im oyaga oladi. Q o n u n d a b u n d ay b o la la rn i tegishli m u assasa la rga tarb iya lash uchun joy lash tir ish ta rtib i m axsus belgilab qo 'yilgan bo 'lib , ularga oilaga tarbiyalash uchun berish (farzandlikka olish) homiylikka olish yoki mehribonlik uylariga berish kabilar kiradi.

Farzandlikka olish — yuridik harakat. Chunki ota-ona bilan farzand o'rtasida qanday huquqiy munosabatlar bo'lsa, farzandlikka oluvchilar va farzandlikka olinayotganlar o 'r tasida ham shunday m unosabatlar o 'rnatiladi. Farzandlikka olin-gan bolalar barcha shaxsiy va m ulk iy h u q u q la rd a fa rzan d l ik k a o luvch in ing o 'z bolalariga tenglashtiriladi.

147


Farzandlikka olishga faqat voyaga yetmagan bolalarga nisbatan va ularning manfaatidan kelib chiqqan holda yo‘l qo'yiladi.

Qonun farzandlikka olinayotgan bolaning salomatligi holatiga qarab farzandlikka olish imkoniyatini cheklashni nazarda tutmaydi.

Agar ota-ona farzandlikka oluvchilar, bolaning kasalligi haqida ogohlantirilgan b o ‘lsa, lekin, shunga qaramay, ular aynan shu bolani farzanddikka olamiz deb turib olsalar, bunday holda farzandlikka olishga ruxsat beriladi.

Farzandlikka olishda bola va farzandlikka oluvchi (farzandlikka oluvchining qarindoshlari) o 'r tasidagi m unosabatlar homiylikka o ‘xshab m a ’lum m u d d a tg a emas, balki b ir um rga o ‘rnatiladi. Farzandlikka olish faqat sud tartibida bekor qilinishi yoki haqiqiy emas deb topilishi mumkin.

F a r z a n d l ik k a o l ish — o ' t a j id d iy va ix t iy o r iy h u q u q iy h a rak a t . U faqat fa rzand likka o luvchining iltimosiga b inoan , y o z m a a r iz a b e r ish y o ‘li b i lan a m a lg a o sh i r i la d i . A r iz a g a tavsifnom a, qisqa tarjim ai hoi, sog 'l ig 'i haq id a m a ’lu m o tn o m a h a m d a vasiy lik va h o m iy lik o rg a n la r i ta la b q i lg an b o s h q a h u jja t la r ilova qilinadi.

Farzandlikka olishdan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlar tum an (shahar) hokimi farzandlikka olish haqida qaror chiqargan kundan paydo bo'ladi.

Bolani bir vaqtning o 'zida ikki shaxs farzandlikka olishi mumkin. B undan tashqari, bir shaxs va er-xotin ham farzandlikka olishi mumkin.

Q o n u n d a o 'z a ro n ikohda b o 'lm ag an ikki shaxsning bolani farzandlikka olishi taqiqlanmaydi.

Quyidagilar farzandlikka oluvchi bo'lolmaydilar:- voyaga yetmagan fuqarolar;- ota-onalik huquqidan m ahrum qilingan yoki ota-onalik huquqi

cheklanganlar;- qonun bilan belgilangan tartibda (sud qarori bilan) muomalaga

layoqatsiz yoki muom ala layoqati cheklangan deb topilganlar;- asab kasalliklari yoki narkologiya muassasalarida ro 'yxatda

turuvchilar;O 'zbek is ton Respublikasi Oila kodeksi 169-moddasining 1-

qismida ko'rsatilgan asoslar bo'yicha farzandlikka olganligi bekor qilingan sobiq farzandlikka oluvchilar;

- qasddan sodir etgan jinoyatlari uchun ilgari hukm qilinganlar.F a rz a n d l ik k a olish uchun o ta -o n a l ik h u q u q id a n m a h ru m

bo'lm agan bola ota-onasining roziligi kerak.

148


Vasiylar hom iylig ida b o ‘lgan va o ta -onas i y o ‘q bo la la rn i f a rz a n d d ik k a olish uch u n vas iyn ing roziligi yozm a sh ak ld a ifodalangan bo'lishi, davlat bolalar muassasalarining tarbiyasi va ta ’minotdagi bolalarning farzandlikka olish uchun shu muassasa m a ’muriyatining roziligi bilan amalga oshiriladi.

Agar bola 10 yoshga to 'lgan bo'lsa, farzanddikka olish uchun bolaning roziligi talab qilinadi. Farzandlikka olish uchun bolaning roziligini vasiylik va homiylik organi aniqlaydi.

Farzand likka oluvchilar farzandlikka o linayotgan bolaning tug'ilishi qayd etilgan b daftarga uning ota-onasi deb yozilishi kerak.

Farzandlikka oluvchi bolaning familiyasi, otasining ismi va ismini o'zgartirish uchun, agar u 10 yoshga to 'lgan bo'lsa, bolaning roziligi talab qilinadi.

Farzandlikka olish, albatta, farzandlikka olish qarori chiqqan joydagi F H D Y O organlaridan ro 'yxatga o'tkazilishi shart.

F a rz a n d l ik k a o l in g a n la r va u la rn in g o ta -o n a s i (o ta -o n a tomonidan qarindoshlari) bir-birlariga nisbatan shaxsiy va mulkiy huquqlarini y o 'qo tad ila r ham da o 'za ro m ajburiyatlardan ozod bo'ladilar.

Farzandlikka olinish vaqtida boquvchisini yo'qotganlik uchun pensiya yoki nafaqa olish huquqiga ega bo'lgan voyaga yetmaganlar farzandlikka olingan taqdirda ham ana shu huquqni saqlab qoladilar.

Farzandlikka olishni sir saqlash qonun bilan himoya qilinadi.Vasiylik va homiylik o ta -onasin ing q a ra m o g 'id a n m ah ru m

bo'lgan bolalarga ta ’minot berish, ularni tarbiyalash va ta ’lim berish, shuningdek, bunday bolalarning shaxsiy ham da mulkiy huquq va m ajburiya tlarin i h im oya qilish uchun belgilanadi. Vasiylik 14 yoshgacha bo 'lgan bolalarga belgilanadi. Homiylik 14 yoshdan 18 yoshgacha bo 'lgan voyaga yetmaganlarga nisbatan belgilanadi. Vasiylik va homiylik organlari joylardagi o 'zini-o 'zi boshqarish organlaridir.

Vasiylik va homiylik vasiy yoki homiy tayinlanishga muhtoj bo 'lgan shaxs yashayotgan joyda, agar shaxsning muayyan yashash joyi bo 'lmasa, vasiy yoki homiy yashayotgan joyda belgilanadi.

Vasiy va homiy tayinlanishidan m an faa td o r shaxslar sudga murojaat qilishlari mumkin.

Quyidagi shaxslar vasiy va homiy etib tayinlanishlari mumkin emas:

- voyaga yetmagan fuqarolar;- voyaga yetgan, ammo qonunda belgilangan tartibda muoma-

laga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilganlar;


- ota-onalik huquqidan mahrum qilinganlar yoki ushbu huquqlari cheklanganlar;

- qasddan sodir etgan jinoyatlar i uchun ilgari jazoga hukm qilinganlar.

F u q a ro la r u la rn ing roziligi b ilang ina vasiy va hom iy etib tayinlanishi mumkin.

V as iyga (h o m iy g a ) b o la n in g t a ’m in o t i u ch u n h a r o y d a 0 ‘zbekiston Respublikasining hukumati belgilagan miqdorda pul to i a b turiladi.

Vasiy va homiylar o 'z qaramog'idagi voyaga yetmagan shaxslar bilan birga yashashi shart. A gar tarbiyasiga ham da huquq va manfaatlarining himoya qilinishiga salbiy t a ’sir qilmasa, vasiylik va homiylik organining roziligi bilan 16 yoshga to 'lgan homiylikdagi bolaning alohida yashashiga yo'l qo'yiladi.

Vasiylik va homiylik, farzandlikka olishdan farqli ravishda, quyidagi muddatlarga tayinlanadi:

- vasiylik va homiylikdagi shaxs voyaga yetguncha;- vasiylik va homiylikdagi shaxs nikohga kirguncha;- sudning fuqaroning muomalaga layoqatini cheklash haqidagi

hal qiluvchi qarori bekor qilinguncha;- voyaga yetmagan shaxs to 'la muomalaga layoqatli deb e ’lon

qilinguncha;- voyaga yetmagan shaxslar ota-onasi tarbiyasiga qaytarilganda.Vasiy va homiylarning vasiylik yoki homiylikdagi shaxslarning

mol-mulkni boshqarish, ularga tegishli mol-mulkini boshqalarga o'tkazish, vasiylik va homiylikdagi shaxslarga tegishli pul va boshqa qimmatli buyumlarni saqlash bilan b o g i iq boshqa harakatlarni bajarish tartibi va shartlari, shuningdek, vasiylik va homiylikdagi shaxslarning mol-mulkini boshqarish va saqlash bo'yicha hisobot berish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Q o n u n d a o ta -o n a q a r a m o g ' id a n m a h ru m b o ' lg a n bo lan i tarbiyalash uchun uni tutingan oilaga berish ham nazarda tutiladi. Bu vasiylik va homiylik organlari bilan tutingan ota-ona o'rtasidagi o 'zaro tuzilgan kelishuv asosida amalga oshiriladi. Voyaga yetmagan bola tutingan oilaga kelishuvda belgilangan muddatga tarbiyalash uchun beriladi.

Tutingan ota-ona tarbiyalashga olingan bolaga nisbatan vasiy (homiy) kabi huquq va majburiyatlarga egadirlar. Tutingan ota- onani vasiylik va homiylik organlari tanlaydi. Oilaga tarbiyaga olingan bolaning t a ’minoti uchun O 'zbekiston Respublikasining hukum ati belgilagan m iqdorda har oyda nafaqa to 'lab turiladi.

150


Bundan tashqari, qonunda tutingan ota-ona mehnat haqining miqdori belgilanadi hamda bunday oilaga muayyan imtiyozlar beriladi. Uzrli sabablar (kasalligi, oilaviy yoki mulkiy mavqeining o 'zgarishi) mavjud bo 'lsa , bolalarni tarb iyaga olish t o ‘g ‘risidagi kelishuv muddatidan ilgari bekor qilinishi mumkin.

Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo 'lmagan shaxslar o 'rtasidagi oilaviy munosabatlar.

O 'zbekiston fuqarolarining chet el fuqarolari bilan nikohlari O 'zbekistonda umumiy asoslarda tuziladi. Buning uchun O'zbekiston Respublikasi bilan fuqarolik, oilaviy va jinoiy ishlar bo'yicha huquqiy yordam berish kelishuviga imzo chekkan mamlakatlarning fuqarolari nikoh tuzishga huquqiy layoqati borligini tasdiqlovchi hujjatni (albatta, bu hujjatni o 'sha chet el davlatining tegishli organi bergan bo'lishi kerak) taqdim etishlari kerak.

O'zbekiston fuqarolari va O 'zbekiston hududidan tashqarida yashovchilar o 'r ta s id ag i n ikoh O 'zb ek is to n R espub likas in ing d ip lom atik v ak o la tx o n a la r id a yoki konsullik m uassasa la r ida tuziladi.

O 'zbek is ton fuqarolari bilan chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo 'lm agan shaxslar o 'r tas idag i ham da O 'zbekis ton hududidagi chet el fuqaro lari o 'r tas idag i n ikoh O 'zbek is ton Respublikasi q o n u n c h i l ig ig a a so sa n tu g a t i l a d i . O 'z b e k i s to n h u d u d id a n tashqarida tugatilgan nikoh nikohni tugatish haqidagi qarorni qabu l qiluvchi o rgan la rn ing vako la ti tegishli chet dav la tn ing qonunchiligiga rioya etilgan holda rasmiylashtirilgan bo 'lsagina haqiqiy deb tan olinadi.

Er-xotinning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquq va m ajburiyatlari, o ta-ona va bolaning huquq va majburiyatlari, voyaga y e tm a g a n b o la la r va o i lan in g b o sh q a a ’z o la r in in g a l im en t majburiyatlari. ular birgalikda yashayotgan davlat hududida amalda bo 'lgan qonunlarda belgilanadi.

Bola tug'ilishiga ko 'ra qaysi davlatning fuqarosi bo'lsa, o 'sha davlatning qonunlari otalikni belgilaydi. Farzandlikka olish hamda farzandlikka olishni bekor qilish farzandlikka olinayotgan bola fuqarosi bo 'lgan davlatning qonunlariga binoan amalga oshiriladi.

Xorijiy davlat oila huquqining normalari O 'zbekiston Respublikasining huquq tizimi asoslariga zid keluvchi ho lla rda q o 'l- lanilmaydi. Bu ho llarda O 'zbek is ton Respublikasin ing qonun hujjatlari qoilaniladi.

Oila qonunchiligining asosiy vazifasi oila, onalik, otalik va bolalikni himoya qilishdir.


Oila huquqin ing norm alari oilani m ustahkam lashga, o ‘zaro m uhabbat tuyg‘ulariga asoslangan oilaviy munosabatlarni qurish, ishonch va o 'zaro hurmat, hamdardlik, hamkorlik va oila oldida uning har bir a ’zosining m as’ulligini oshirishiga yo'naltirilgan.

O ila q o n u n c h i l ig i b i ro n -b i r sh ax sn in g o ila m a s a la la r ig a o 'zboshimchalik bilan aralashishiga yo ‘l qo 'ym aydi ham da oila a ’zolari o 'z huquqlarini to'sqinliksiz amalga oshirishini va ularning himoya qilinishini t a ’minlaydi.

Oilaviy m unosabatlarn i tartibga solish quyidagi prinsiplarga asoslanadi:

- davlatning faqat FH D Y O organlarida tuzilgan nikohni tan olishi;- erkak va ayol nikoh ittifoqining ixtiyoriyligi;- er va xotinning oilada teng huquqliligi;- oilaviy muammolarning o 'zaro rozilik asosida hal etilishi;- bolalarni oilada tarbiyalashning ustunligi;- bolalarning kamol topishi va farovonligi haqida ota-ona va

davlatning g 'am xo 'rlik qilishi;- oilaning voyaga yetmagan va m ehnatga layoqatsiz a ’zolari

huquq va manfaatlarining himoya qilinishini t a ’minlash;- nikoh tuzayotganda va oilaviy m unosabatlarda ijtimoiy, irqiy,

m ill iy , til va d in iy m a n s u b l ik b e lg i la r ig a q a r a b f u q a r o l a r huquqlarining har qanday shakldagi cheklanishini m an etish;

- fuqarolarning oiladagi huquqini faqat qonunda nazarda tutilgan va normadan chiqib ketmagan holda hamda oilaning boshqa a ’zolari va boshqa fuqarolarning qonuniy huquqlari va manfaatlari, axloqi, sog'lig'ini himoya qilish maqsadidagina cheklash.

Oila qonunchiligi quyidagi munosabatlarni tartibga soladi:- nikoh tuzish tartibi va sharti;- nikohni tugatish va uni haqiqiy emas deb topish;- oila a ’zolari o 'rtasidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy m unosa

batlarni er-xotin, o ta-ona va bolalar, farzandlikka oluvchilar va farzandlikka olinganlar o 'rtasida);

- qarindosh-urug' va boshqa shaxslar o'rtasida;- o ta -o n a q a ra m o g 'id a n m a h ru m b o 'lg a n bo la larn i o ilada

tarbiyalash tartibi va shakllarini belgilash.O 'zb ek is to n K onstitu ts iyas in ing 63, 64, 65 va 66-m oddalari

o i lav iy m u n o s a b a t l a r n i t a r t ib g a so lish x u s u s iy a t la r in i aks e tt iradi.

O 'z b e k is to n R esp u b l ik as in in g 1998-yili 30 -apre lda q ab u l q il ingan Oila kodeksi h u q u q n in g bu sohasidagi asosiy hujja t hisoblanadi.

152


Nikoh — ayol va erkakning erkin, teng huquqli ittifoqi. Bunda ular nikoh yoshiga yetgan bo'lishi va boshqa nikohda boimasligi kerak. Bundan tashqari, nikoh qonun belgilagan shart va tartibga rioya qilgan holda va albatta, oila tuzish maqsadida tuzilgan bo'lishi kerak.

Nikohning haqiqiy emasligi shartlarini hamda nikohning haqiqiy emas deb topilganligini tan olishning huquqiy oqibatlarini aniqlash muhimdir. Nikohni haqiqiy emas deb topishning asosiy shartlaridan biri uning soxtaligi, ya’ni, nikoh oila qurish maqsadisiz ro 'yxatdan o'tkazilganligidir.

N ikoh tugatilishining quyidagi sabablari mavjud: er-xotindan birining vafoti yoki sudning ulardan birini vafot etgan deb e ’lon qilishi; er-xotindan biri yoki har ikkalasining arizasiga muvofiq nikohdan ajratish yo'li bilan, shuningdek, sud muomalaga layoqatsiz deb topgan er yoki xotinning vasiysi bergan arizaga muvofiq.

N ikohni tugatishning ikki tartibi belgilangan: sud orqali va FH D Y O organlari orqali.

Oilaviy munosabatlarda er va xotin tengdirlar. Ular kasb, yashash joy in i t a n la sh d a erk in h u q u q q a egad ir la r , b o la la rn i tu g 'ish , tarbiyalash, t a ’lim berish va oilaning boshqa m uammolarini hal etadilar. E r-xo tinn ing nikoh davrida o r t t i rgan mulki u larning umumiy mulki hisoblanadi. Umumiy mulkka egalik qilish, undan foydalan ish va uni boshqarish o 'z a ro rozilik asosida am alga oshiriladi.

So 'nggi yillarda n ikohlanuvchi shaxslarning nikoh shartnomalarini tuzishga b o g i iq masalalar umumiy qiziqish uyg 'otmoqda.


VII MA VZU

EKOLOGIYA HUQUQI ASOSLARI

l-§. Ekologiya huquq ining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan о ‘mi

X X asrda yuzaga kelgan fan-texnika taraqqiyoti natijasida yaratilgan yangi texnika vositalari, ishlab chiqarish obyektlari o ‘z navbatida tabiatga bo'lgan ta ’sirini oshishi misli kutilmagan ekologik salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

S hun ing uchun ekologik m u n o sab a t la rn i ta r t ibga solishga qaratilgan ijtimoiy-huquqiy chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi.

U s h b u h o la t e k o lo g ik -h u q u q iy m u n o s a b a t l a r d o ira s i va darajasini o 'rganuvchi ekologiya huquqi fanining paydo bo'lishi va rivojlanishiga zaruriyat yaratdi.

E ko logiya h u quq i — tab ia t bilan jam iya t o 'r ta s id a paydo bo 'lad igan ijtimoiy m unosabatlarni huquqiy tom ondan tartibga solishni o 'rganuvchi fandir.

Ekologiya huquqi bugungi kunda O'zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimida o 'z o 'm i va salohiyatiga ega bo'lgan alohida yo'nalish va xususiyatlarga ega bo 'lgan huquq sohasi hisoblanadi.

Shuni a lohida t a ’kidlash kerakki, har bir huquq sohasining mohiyati tartibga solinayotgan ijtimoiy m unosabatlar doirasi va darajasiga bog'liq bo'ladi. Shu jumladan, ekologiya huquqi huquq tiz im ining sohasi s ifa tida ta r t ib g a so layo tgan ijtimoiy m unosaba tlarn ing kengligi, murakkablig i, xilma-xilligi va o 'z iga xos xususiyatlari bilan boshqa huquq sohalaridan ajralib tu rad i13.

Hammamizga m a’lumki, davlat va huquq nazariyasiga asosan, huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o 'rn i va ishtiroki darajasi doirasi nuqtai nazaridan mustaqil va kompleks (majmualashgan yoki keng qamrovli, keng tarmoqli) huquq sohalariga bo'l inishi m umkin. M ustaqil huquq sohalari ijtimoiy m unosaba tla rn i asosan. o 'z in ing kuchi, im koniyatlari dara jas ida ta r t ibga soladi. M asalan , m a 'm u riy huquq , j inoya t huquqi, fuqarolik huquqi, mehnat huquqi va boshqalar.

" X o lm o 'm inov J.T . «Ekologiya va qonun» . — Т.: «A dolat», 2000.

154


Keng qam rovli (kompleks) aham iya tga ega bo 'lg an huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa huquq sohalarining huquqiy qoida-talablari va tamoyillardan foydalanadi.

E k o lo g iy a h u q u q i h am ta b ia t - ja m iy a t t iz im id ag i g loba l ahamiyatga ega bo 'lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda birinchi navbatda ekologik umummajburiy ahamiyatga ega bo 'lgan tamoyil, usul va qoida-talablardan foydalanadi, ikkinchidan, ushbu m urakkab ekologik m uam m olarn i hal qilish, ularning huquqiy tartibotini ta 'm inlashda o 'zaro bog'liq bo'lgan huquqning boshqa soha la r in ing kuch va im kon iy a t la r id an foyda lanad i. C hunk i, ekologiya huquqi hal qilishga qaratilgan ekologik m uam m o va vazifalarning ko 'lami kengligi, m urakkab va ahamiyatliligi sababli faqatgina jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, m a ’naviy- madaniyjabhalarida mavjud bo'lgan barcha vosita chora-tadbirlarni sa fa rbar qilish orqali ekologik m unosaba tla rn i ta r tibga solish mumkin.

S hun in g uchun ham eko log ik m u a m m o la rn i hal q il ishga qara ti lgan ijtimoiy m unosaba tla rn i ta r t ibga solishda ekologik tamoyil, qoida va talablar bilan bir qatorda boshqa huquq sohalari ya’ni, m a ’muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va xo'jalik-huquqiy vosita va qoida-talablaridan foydalanadi.

Demak, ekologiya huquqi — tabiat va jam iyat tizimida paydo bo ladigan ekologik-huquqiy m unosabatlarni tartibga solishga qaratilgan keng qamrovli va ко ‘p tarmoqli huquq sohalaridan biri bo 'lib hisoblanadi.

Shuni ta ’kidlash joizki, har bir fan yoki huquq sohasi yoki ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o 'rn i va tartibga so l in a y o tg a n m u n o s a b a t la rn in g k o ' la m ig a k o ' r a o 'z ig a xos xususiyatlariga ega bo'ladi.

Shu jumladan, ekologiya huquqi ham birinchi navbatda huquq tizimining alohida sohasi sifatida boshqa huquq sohalari bilan chambarchas bog'liq bo'lib, huquqning umum e’tirof etilgan tamoyil, shakl va qoidalardan foydalanib, rivojlanib bormoqda. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi tartibga solayotgan ijtimoiy munosabatlar tabiat qonuniyatlari, tabiiy resurslar, ekologik tizim va komponentlarga ta ’sir etish ya’ni holatining yomonlashishi, miqdorining kamayishi, muvozanatning buzilishi, turlaming yo'qolib ketishi va hokazolar kabi jarayonlarda paydo bo'ladi. Hammamizga m aium ki, inson tabiat mahsuli, uning bir qismi, tabiat qonuniyatlari doirasida shakllangan, rivojlanayapti va taraqqiy etib boradi. Bir so'z bilan aytganda «Tabiat- jamiyat» tizimida tabiat beqiyos darajada ustun huquqqa, ko'lamga va

155


salohiyatga egadir. Shuning uchun ham jamiyat o 'z taraqqiyotiga erishmoqchi bo'lsa, a lbatta tabiatning muqaddas, ustuvor qonuniyatlarini anglashi, e’tirof etishi, o 'z xatti-harakatlarini moslashtirishi va eng muhimi o 'z ehtiyojlarini qondirish bilan bog 'liq haraka t yo'nalishlari tabiatning holatiga bog'lab rivojlantirishi lozim bo'ladi. Ko'rib turibmizki, ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda tabiiy qonuniyatlaming ustuvorligi o 'z navbatida ekologiya huquqining boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi, ajralib turuvchi xususiyatlari mavjudligini taqozo etadi. Ushbu xususiyatlar birinchidan, ekologik munosabatlarni tartibga solishda tabiat qonuniyatlarini ustunligini ta ’minlash; ikkinchidan, jamiyat hayotida shakllangan ekologik umum majburiy tamoyil, qoida-talablaming ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishda qo'llash; uchinchidan, ekologik munosabatlarni tartibga solish mexanizmida konstitutsiyaviy, m a’muriy, mehnat, jinoiy, fuqarolik, xo'jalik-huquqiy chora-tadbirlaridan foydalanish va to'rtinchidan, ekologik muammolami hal qilishda jamiyat hayotida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va m a ’naviy-madaniy jabhalarini chora-tadbirlarini keng safarbar qilish bilan belgilanadi. Ekologiya huquqi murakkab ta ’limot tizimiga ega bo'lib, tabiat qonuniyatlari va jamiyat qonunlarining o'zaro moslashishi, muvofiqlashishi natijasida shakllanadi, rivojlanadi va taraqqiy etadi. Shuning uchun ham tabiatda bo'ladigan o'zgarishlar, voqea-hodisalar bilan bog'liq nazariy ta ’limot va bilimlar o 'z navbatida jamiyatning tabiat sir-asrorlari, ilmini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Chunki, tabiiy bilimlarni o'rganish o 'z navbatida jamiyatning tabiat bilan bo'ladigan o'zaro munosabatlarini uyg'unlashtiradi, har bir davlat ekologik siyosati yo'nalishlarini oqilona belgilashga xizmat qiladi.

Biz ekologiya huquqi fanini chuqurroq o 'rganm oqchi bo'lsak, avvalam bor, «Ekologiya fani» haqidagi um um iy tushuncha va yo'nalishlarini yetarli anglashimiz kerak bo'ladi.

Ekologiya — m u ra k k a b tizimga ega bo 'lgan , tirik organizmlarning yashash sharoiti va shu organizmlarning o'zlari yashab turgan muhit bilan o 'zaro m urakkab munosabatlarini o 'rganuvchi fandir.

1866-yilda nemis b iologi o 'z ilmiy a sa r id a b irinch i b o 'l ib « E k o lo g iy a» a ta m a s in i fa n g a k ir i t ib , un in g m a ’nosin i tir ik organizmlarning o 'zaro va ularning yashash muhiti bilan bog'liqligini o 'rganuvchi t a ’limot sifatida ifodalaydi14.

14 H ayitboyev E .R . Ekologiya huquqi. O 'q u v q o 'llan m a. — Т.: O 'z M U . 2001. 7-b.

156


Ekologiya atam asi yunoncha «oikos» — turar-joy, yashash muhiti, uy, — «logos» — ta ’limot, degan m a’noni bildiradi. Bir so'z bilan aytganda, ekologiya biz yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir.

Demak, ekologiya huquqi fani global ahamiyatdagi ekologiya fanining tarkibiy qismlaridan biri bo ‘lib hisoblanadi. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi fani «Tabiat-jamiyat tizimi»da turli shak l va y o 'n a l i s h la rd a pay d o b o ‘lad igan o 'z a r o t a ’sir larn i b a rq a ro r la sh t i r i sh , h a ra k a t y o 'n a l ish la r in i an iq lash , ja m iy a t a ’zo larin ing ta b ia td a n foyda lan ish bilan bog 'l iq ehtiyojlarini qondirish m e’yorlarini o 'rnatish, tabiat qonunlari darajasida a trof tabiiy muhitni muhofaza qilish talablarini belgilash kabi m as’uliyatli vazifalarni o 'zida mujassam etgan.

2-§. Ekologiyahuquqiningasosiy y o ‘nalishlari va predmeti

Tabiat va jamiyat o 'r tasidagi o 'za ro t a ’sirlar natijasida turli ijtimoiy m u n o sa b a t la r paydo b o 'lad i . U sh b u sohada ijtimoiy munosabatlarni biz ijtimoiy-ekologik munosabatlar deb ataymiz.

Shuni alohida ta ’kidlash kerakki. ijtimoiy-ekologik munosabatlar shakli, mazmuni j ihatdan turli-tuman bo'lib, ushbu munosabatlarni ta r t ibga solishda ham keng qam rov li ch o ra - ta d b ir la r am alga oshirilishini taqozo etadi.

Ijtimoiy-ekologik munosabatlarni yo'nalishlarini ilmiy jihatdan asoslangan holda oqilona aniqlash o 'z navbatida, ushbu m unosabatlarni tartibga solish huquqiy mexanizmni ixchamlashtiradi va amalga oshirishga yordam beradi.

Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta quyidagi asosiy yo'nalishlarda paydo bo'ladi:

1. A tro f tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog'liq ekologik- huquqiy munosabatlar;

2. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog'liq ekologik- huquqiy munosabatlar;

3. Aholiniekologik xavfsizligini ta ’minlashga qaratilgan ekologik- huquqiv munosabatlar.

U sh b u e k o lo g ik -h u q u q iy m u n o s a b a t l a r y o 'n a l ish la r i o 'z mazmun-mohiyatiga ko 'ra bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, jam iya tn ing tab ia t bilan o 'z a ro t a ’sirlar tizimida tu tgan o 'rn i

157


muammolarni hal qilishda qoilaniladigan chora-tadbirlari, uslublari va o ‘ziga xos xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.

Atrof tabiy muhitni muhofaza qilish — jam iyatda yer, yerosti boyliklari, suv, o 'rmon, hayvonot va o'simlik dunyosi hamda atmosfera havosini muhofaza qilish, tabiiy hosilalar va ekologik komplekslarni saqlash, qay ta tiklash, a tro f-m uhitn ing biologik xilma-xilligini ta ’minlash bilan bog iiq qoida-talab, chora-tadbirlarning yigindisi hisoblanadi. Ayniqsa, XX asrda tabiiy muhitni muhofaza qilish yo'nalishiga katta e ’tibor berilib, har bir davlatda turli dastur, rejalar va qonunchilik hujjatlari qabul qilingandir.

A t ro f tabiiy m uhitn i m uhofaza qilish bilan b o g i i q chora- tadbirlarni amalga oshirishga qaratilgan qonunchilik hujjatlari, q o id a - t a l a b l a r i m u h o fa z a a h a m iy a t id a g i i j t im o iy -e k o lo g ik munosabatlarini tartibga soladi.

Tabiiy re surs la rdan oq ilona fovdalan ish deganda . jam iya t a ’zolarining o 'z ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiatning foydali qismlarini o'zlashtirishishi tushuniladi.

Tabiy resurslardan oqilona foydalanish — jam iyatning turli ehtiyojlarin i qond ir ish m aq sad id a yer, yerosti boyliklari, suv resurslari, a tm osfera havosi, o 's im lik va hayvono t dunyosida foydalanishga qaratilgan ilmiy jiha tdan davlat dastur va rejalari. qonunchilik hujjatlari qoida-talablari yig'indisidan iboratdir.

E k o lo g ik xav fs iz l ikn i t a ’m in la sh b i lan b o g ' l iq h u q u q iy munosabatlar tizimi — atrof tabiiy barqarorligi, aholining sog'lig'iga xavfli t a ’sir etuvchi omillarni kamaytirish, oldini olish, cheklash va b a r ta ra f etishga qaratilgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy- m a ’rifiy sohadagi quyidagi chora-tadbirlarni o 'z ichiga oladi:

- ekologik xavfli hudud, ekologiya ofati mintaqalarini aniqlash;- ekologiya ekspertizasini joriy etish;- ekologik xavfli va zararli ishlab chiqarish obyektlarini pasport-

lashtirish;- xavfli va zararli ishlab chiqarish turlari faoliyat iga ruxsatnomalar

berish;- tabiiy ofat, sel, toshqin va texnogen avariyalarni aniqlash, oldini

olish;- aholining ekologik-huquqiv madaniyatini oshirish;- aholining san itariya -g ig iyen a sharoitlarin i yaxsh ilash va

boshqalar.Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, yuqorida tavsiflangan ekologik-

huquqiy munosabatlar davlat ekologik siyosatining asosiy yo'nalish- larni tashkil etadi.

158


M a ’lumki, har bir fan shu jumladan, huquq sohasi o'ziga tegishli ijtimoiy munosabatlar tizimini o 'rganish va tartibga solish nazariy- amaliy qoida-talablar tizimiga ega b o i ib , ushbu fanning predmetini tashkil etadi.

Ekologiya huquqi huquq tizimining alohida sohasi sifatida ijtimoiy-huquqiy munosabatlar yo'nalishlarini o 'rganish va tartibga solishni qam rab oluvchi o 'z predmetiga egadir.

E k o lo g iy a h u q u q in in g p re d m e t i — a t r o f tab iiy m u h i tn i m u h o faza qilish, tabiiy re su rs la rd an o q i lo n a foyda lan ish va aho lin ing ekologik xavfsizligini t a ’m in lash ja ra y o n id a paydo bo 'lad igan ijtimoiy m unosaba tla rn i huquqiy to m ondan tartibga solishdan iboratdir.

3-§. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi

H ar bir fan sohasi, shu jumladan, ekologiya huquqi fani ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida o 'z yo'nalishlari, ya’ni tamoyillarga ega bo'lib, o 'z navbatida har bir fan sohasining maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi.

Ekologiya huquqining tamoyillari — tabiat-jam iyat tizimidagi о ‘zaro munosabatlar yo ‘nalishi, chegaralarini belgilab berishda ekologik-hitquqiv mexanizmining barqarorligini kafolatlashda va qonunchilik qoida-talablarning ekologik munosabatlarini tartibga solish tartibini belgilashda muhim ahamivatga egadir.

Tabiat va jamiyat o 'rtasidagi o 'zaro munosabatlar juda xilma- xil va m u rak k ab bo 'lganligi uchun ham ekologiya huquqin ing tamoyillarini quyidagi tizimga bo'lishimiz mumkin:

- davlat va huquqning umumiy tamoyillari;- a tro f tabiiy muhitni muhofaza qilishga oid tamoyillari;- tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan tamoyillar. Ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida ekologik

munosabatlarni tartibga solishda davlat va huquqning quyidagi tamoyillaridan foydalanadi:

- qonuniylik;- ijtimoiy adolat;- oshkoralik;- ishontirish va majburlov choralarining hamkorligi;- shaxslarning huquq va burchlarining birligi va boshqalar. A trof tabiiy muhit barqarorligini ta ’minlash va tabiatni muhofaza

qilishning asosiy tamoyillari quyidagilarni o 'z ichiga oladi:

159


- biosfera va ekologiya tizimlari barqarorligi hozirgi va kelgusi avlodning genetik fondini saqlash;

- a tro f tabiiy muhitni muhofaza qilishda tabiat qonuniyatlari ustuvorligini tan olish;

- fuqarolarning hayot uchun qulay tabiiy muhitga ega b o l ish huquqini t a ’minlash;

- jam iyatning ekologik, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini uyg'unlashtirish;

- tabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, mintaqaviy va xalqaro uyg‘unlashtirish;

- tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlarining tabiiy resurslardan foydalanish tadbirlaridan ustuvorligini tan olish;

- tabiatni muhofaza qilish faoliyatini rag'batlantirish;- tabiiy resurslar holatini tiklash majburiyligi;- ekologiya ekspertizasini o 'tkazishning majburiyligi;- ekologik qonunchilik qo ida la rn i buzganlik uchun javob-

garlikning qo'llanilishi va boshqalar.Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy

munosabatlar quyidagi tamoyillar doirasida tartibga solinadi:- tabiiy resurs la rdan faqat ilmiy asoslangan ho lda oq ilona

foydalanishning zarurligi;- tab ia tn i m u h o faza qilish va tabiiy re su rs la rd an oq ilona

foydalanish faoliyatini rag'batlantirish;- yer, yerosti boyliklari, o'simlik va hayvonot dunyosidan maxsus

foydalanganlik uchun haq to 'lash va umumiy asosda foydalanganlik uchun haq to'lamaslik;

- yerlardan belgilangan toifalar doirasida maqsadli foydalanish;- qishloq xo‘jaligiga m o ‘ljallangan yerlarning ustuvorligi;- tabiiy resurslar kadastrini yuritish majburiyligi va boshqalar.Tabiat va jamiyat o 'rtasidagi o 'za ro munosabatlar, davlat va

ekologik funksiyasi ushbu tamoyillar asosida va doirasida amalga oshirilib, a t ro f tabiiy muhit barqarorligini t a ’minlash, aholining ekologik xavfsizligini t a ’minlash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga xizmat qiladi.

Eko log iya h u quq i o 'z p redm eti , yo 'n a l ish la r i , m aq sad va vazifalariga ega bo'lgani kabi o 'z usullariga ham ega bo'lib, ushbu usullar tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar holatiga ta ’sir etish orqali katta ahamiyatga egadir.

Hozirgi paytda ekologik munosabatlar qatnashayotgan jismoniy va yuridik shaxslar xatti-harakatlarini to 'g 'r i yo'naltirish uchun turli usullar qo'llanilib, ularning ko 'lami ortib bormoqda.

160


Ekologik-huquqiy munosabatlar tizimida quyidagi usullardan foydalaniladi:

/ . Ekologizcitsiyalash tirish.2. Ma 'muriy-huquqiy.3. Fuqaroviy-huquqiy.Ekologizatsiyalashtirish usuli bugungi kunda jamiyat hayotining

siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, m a ’naviy-ma’rifiyjabhalariga tobora kirib borib, tabiat qonuniyatlarining ustuvorligini t a ’minlash, tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlarining ishlab chiqarish jarayoniga qoilanilishi sog‘lom ekologik muhitga erishish zaruriyatini oldimizga q o ‘ymoqda. Ushbu usul shaxs, davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarini ekologik qoida-talablar asosida olib borilishini taqozo etadi.

M a ’m u r iy -h u q u q iy usul — d a v la t va h u q u q n in g m u h im usullaridan biri b o i ib , davlatning majburlov chora-tadbirlarining qoilanilishida namoyon b o iad i .

Ekologiya huquqida m a ’muriy-huquqiy usul keng qo'llaniladi. Bu a tro f tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini t a ’minlovchi qoida- ta lab larn ing belgilanishi, barcha yuridik va j ism oniy shaxslari tomonidan amal qilinishining majburiyligi, ekologik qoida-talablarni buzganlik uchun javobgarlik chora-tadbirlarini o 'z ichiga oladi.

Fuqaroviy-huquqiy usul ekologiya huquqida tobora rivojlanib borayotgan usul sifatida bevosita ekologik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi, mulkning daxlsizligi, moddiy rag 'batlantirish, tabiatni m uhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanishda iqtisodiy chora-tadbirlarn ing qo 'llanilish ida nam oyon bo'ladi.

Eko log iya h u quq i — tab ia t- jam iy a t tiz im idagi m u ra k k a b munosabatlarni tartibga soladi, shuning uchun ham turli tushun- chalar, institutlar, toifalar keng qo'llanib, ekologik-huquqiy qoida- talablarni qoilanilishi va mazmunini ochib berishga xizmat qiladi.

Ekologiya huquqining tizimi — ekologik munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyati va mazmuniga ko 'ra asosiy institut, toifa va nazariy-huquqiy masalalarning m a ’lum tartibda joylashishidir.

Biz m urakkab ekologik-huquqiy munosabatlar yo'nalishlarini tahlil qilish va o 'rganishni yengillashtirish maqsadida ekologiya huquqi tizimini ikki qismga, ya’ni, umumiy va maxsus qismga bo'lib o 'rganamiz.

Ekologiya huquqining umumiy qismi:- tabiat va jamiyat o'rtasidagi o 'zaro bog'liqligi;

161


- ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va tizimi;- tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi;- ekologiya sohasida davlat boshqaruvi;- ekologiya nazorati va ekologiya ekspertizasining huquqiy holati;- ekologiya huqu q in in g um um iy qismi qonunch il ikn i b u z

ganlik uchun javobgarlik kabi mavzularni o 'z ichiga olib, tabiatni m u h o fa z a q i lish va u la r d a n f o y d a la n is h n in g i lm iy -n aza r iy jihatlari, huquqiy asoslari, ekologik-huquqiy mexanizmi va uning e le m e n t la r in in g u m u m iy e k o lo g ik -h u q u q iy q o id a la r in i b e lg ilaydi.

Maxsus qismi esa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish bilan bog'liq quyidagi:

- yerlami muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati;- suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning

huquqiy holati;- yerosti boyliklarining huquqiy holati;- o'simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy

holati;- hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning

huquqiy holati;- atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati;- alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati;- xalq xo'jaligi sohalari va aholi punktlarida a tro f tabiiy muhitni

huquqiy muhofaza qilish;- a t r o f tabiiy m uhitn i x a lqa ro -huquq iy m uhofaza qilish kabi

h a r b ir tab ia t o b y ek tin ing huquq iy ho la t in i q a m ra b o luvchi maxsus aham iya tdag i eko log ik -huquq iy qo ida la rn i o 'z ichiga oladi.

Ekologiya huquqi manhalarining tushunchasi, xususiyatlari va tizimi.

H ar bir fan, huquq sohasi o 'z manbalariga ega bo'lib, ushbu manbalar asosida rivojlanadi.

Tabiat bilan jamiyat o 'rtasidagi o 'zaro munosabatlarni tartibga solishda yo rdam berad igan , q a tn ash ad ig an huquq iy hu jja t la r ekologiya huquqining manbasi sifatida qaralishi mumkin.

Ekologiya huquqining m anbalari m e’yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi.

Shuni alohida ta ’kidlash joizki, har qanday huquqiy hujjat manba bo'lib xizmat qilmaydi.

Ekologiya huquqining manbasi sifatida qaralayotgan huquqiy hujjat quyidagi talablarga javob berishi kerak:

162


1. Vakolatli davlat organlari tomonidan qabul qilinganligi.2. Belgilangan doirada majburiy ahamiyat kasb etishi.3. Ekologik qoida-talablarni belgilashi.4. Rasmiy shakl, tuzilish, amal qilish m uddatlari va boshqa

atributlarga ega bo'lishi, hokazo.Ekologiya huquqining manbalari deganda a tro f tabiiy muhitni

muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini t a ’minlash bilan bog 'l iq ijtimoiy m u n o sabatlarni tartibga solishga xizmat qiladigan qonunchilik hujjatlari tushuniladi.

Ekologik m unosaba tla rn i tar tibga soluvchi konstitutsiyaviy q o id a la r , O 'z b e k is to n R e sp u b l ik as i q o n u n la r i , O 'z b e k is to n R espublikasi Prezidenti, Vazir lar M a h k am as in in g fa rm o n va qarorlari, M axsus vakolatli davlat boshqaruv organlari ham da m ahalliy dav la t h o k im iya t o rg a n la r in in g m e ’yoriy hu jja t la r i yig'indisi ekologik qonunchilik hujjatlari tizimini tashkil etadi.

E ko log iya h u q u q in in g m a n b a la r i keng q am rov li ijtimoiy m unosaba tla rn i ta rtb iga solishi uchun ham ularni quyidagicha tasniflash mumkin:

- yuridik kuchi bo 'y icha m an b a la r qon u n la r va q o nun osti m e’yoriy hujjatlarga bo'linadi.

E k o lo g ik m u n o s a b a t la rn i ta r t ib g a solin ish i y o 'n a l ish la r i bo'yicha:

- tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi;- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish qonunchiligi;- aholining ekologik xavfsiziligini t a ’minlash qonunchiligi.Munosabatlarni tartibga solish predmeti bo'yicha:- umumiy va maxsus ekologik qonunchilik hujjatlari;- huquqiy tartibga solish holati bo 'yicha moddiy va protsessual

ahamiyatidagi qonunchilik hujjatlari;- qonunch ilik hu jja tla r in ing tizimi b o 'y ich a oddiy, kodifi-

katsiyalashgan va manbalar.Qonunchilik hujjatlarining qo'llanilish doirasi bo'yicha:- hududiy-mintaqaviy;- respublika miqyosida;- xalqaro miqyosidagi m anbalar va hokazo.Tabiat-jamiyat tizimida o 'zaro munosabatlarni tartibga solishda

bir tom ondan qonun, farmon, qaror, nizom kabi m e’yoriy hujjatlar, ikkinchi tomondan, ushbu qonun hujjatlarini qo'llanilishiga yordam berish va davomiyligini ta ’minlashda ekologik normativ, standart


va y o 'r iq n o m a la r kabi m inglab m e ’yoriy-texnik aham iyatdagi hujjatlar qo 'llaniladi15.

E ko log iya h u q u q in in g m a n b a la r i b o sh q a h u q u q soha la r i manbalari bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ijtimoiy munosabatlarni t a r t ib g a solish tam o y i l la r i , u su lla r i , q o id a la r in i q o ' l l a s h d a umumiylikka egadir.

Ekologik qonunchilik hujjatlari m urakkab tizimga ega bo'lib, o 'z mazmun-mohiyatiga k o 'ra biz ularni o 'rganish oson bo'lishi uchun uchta asosiy qismga bo'lamiz:

- ekologiya huquqining konstitutsiyaviy asoslari;- ekologiya sohasidagi O 'zbekiston Respublikasining qonunlari

tizimi;- ekologiya sohasidagi qonun osti m e’yoriy hujjatlar tizimi.

4-§. Tabiatni muhofaza qilish prinsiplari (qoidalari)

Tabiat va jamiyat o 'rtasidagi m unosabat shakllari va konsepsi- yalaridan kelib chiqadigan ham da ekologik qonunlarni maqsadi va m ohiyatin i belgilab beradigan uchinchi q ad am — kishilarning jamiyatdagi ekologik munosabatlarida amal qilishi kerak bo 'lgan asosiy prinsiplari yoki qoidalari. Bu prinsiplar tabiat qonuniyatlariga asoslangan bo'lib ular quydagilardan iboratdir:

1. Tabiiy hodisa va jarayonlar ko'pqirralikdir. Shuning uchun ham ular har tom onlam a obyektiv baholanishi kerak. Bu degan so'z ha r bir tabiiy hodisa yoki obyektga xalq xo 'ja ligining sohaviy zaruriyatiga qarab yondashish kerak. Lekin bu sohaviy yondashuv avvalambor, ekologik tizimlarni saqlab qolish va ularni qayta tiklash nuqtai nazaridan amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo'ladi.

O 'r ta Osiyo sharoitida o 'rm o n — qurilish yoki kimyoviy xom ashyo m anbai emas, balki ekologik tizim yoki landshaftlarni bir m e’yorda ushlab turuvchi element sifatida qaralishi kerak. Chunki bu m in ta q a d a b o r y o 'g ' i um u m iy m a y d o n n in g b ir fo iz idan o sh m a y d ig a n s iyrak d a ra x tz o r va b u ta z o r la r suv va tu p ro q m u h o fazas id a «yashil q a lqon» , iqlimni m o 'ta d i l la sh t i ra d ig a n komponent, aholini madaniy dam olishini t a ’minlaydigan obyekt sifatida qarashni taqozo etadi16.

15 H ayitboyev E .R . Ekologiya huquqi. O 'q u v q o ila n m a . — Т.: O 'zM U , 2001, 10-b.16 I.A .K arim ov . «O 'zbek iston X XI asr b o ‘sag‘asida». — Т.: «O 'zbekiston». 1997.

164


Suv fondidagi daryolar 0 ‘rta Osiyo sharoitida sug‘orish yoki rekratsiya m anbai emas, avvalam bor, ichimlik suvi va aholini maishiy xizmati uchun m o ‘ljallanishi kerak. Chunki issiq iqlimli arid (quruq) sharoitda suv aholi uchun hayot manbaidir. Sibir, Uzoq Sharq kabi sovuq yoki nam iqlimli mintaqalar uchun daryolar avvalambor, ah o l in i t r a n s p o r t x izm atin i b a ja ru v c h i va a rz o n en e rg e t ik a manbaidir. Daryolar insonlarning hayoti uchun bilvosita qishloq xo‘jaligi, metallurgiya, tog‘-kon sanoati, kimyo kabi suvni k o ‘p talab qiluvchi xalq xo‘jaligi tarmoqlari uchun xizmat qiladi. Asosiysi tabiat komponentlari turli chiqitlar yoki axlatlar tashlaydigan tabiiy obyekt bo'lib qolmasligi kerak.

X u lo sa q i l ib a y tg a n d a , tab i iy h o d isa va j a r a y o n la r n in g ko 'pqirralik prinsipi xalq xo'jaligi sohalarida ulardan foydalanishni inkor etmaydi, lekin foydalanishda ekologik tizimlarni saqlab qolish yoki tiklash nuqtai nazardan ustuvor (prioritet) sohalarni belgilashni taqozo qiladi.

2. T ab ia tn i m uhofaza qilish va tabiiy re su rs la rdan oqilona foydalanish m intaqaviydir , y a ’ni m ahalliy sharo itla rn i inoba tga o lg an h o ld a ek o lo g ik t a d b i r la rn i o l ib b o r ish k e ra k . M a m - lakatim iz iqtisodiy rivojin ing tayanch i b o 'lg a n tab ia t boylik- la r id a n f o y d a la n i s h va u la rn i m u h o f a z a q i l ish u la r n i h a r tom o n lam a (iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, m adan iy ) baho lashn i , i s t iq b o l l i y o 'n a l i s h l a r in i a n iq la s h n i , m a h a l l iy va e k o lo g ik s h a ro i t la r in i in o b a tg a o lgan h o ld a a m a lg a o sh ir ish n i ta la b q i lad i . C h u n k i O 'z b e k i s to n R e s p u b l ik a s id a (u m u m a n Y er k u r ra s id a ) tab iiy o b y e k t la rn in g son va sifa t k o 'r s a tk ic h la r i m ay d o n va m a k o n bo 'y icha bir tekisda joy lashm agan . Biron- bir m in taq ad a m a ’lum bir tabiiy obyekt yoki resursning mo'lligi ik k in c h i b ir m in t a q a d a u n in g y e t ish m a s l ig in i q o p la b b e ra o lm a y d i yok i b i ro n -b i r m in t a q a d a e k o lo g ik xavfs iz m u h i t sharo iti ikkinchi b ir m in taq an in g ekologik inqirozini b a r ta r a f etishga asos b o ' l a olmaydi.

3. Tabiiy hodisalar va ja ray o n la r o 'z a ro uzviy bog 'langandir . Birinchi ekologik m in taqav iy prinsipn i davom i sifa tida shuni aytish kerakki, tab ia tn ing m a ’lum bir obyektini m uhofazalash yoki uni buzish qolgan tabiiy obyektlarga o 'z ijobiy yoki salbiy t a ’sirini a lb a t ta o ' tk a z a d i , y a ’ni «zan jir reaks iyas i» usu lida ishlaydi.

T ab ia tda daryo va ko 'l la rn i m uhofazalash o 'z -o 'z id an undagi baliqlarni va suvo 't lar in i m uhofazalashga olib keladi. O 'rm o n - larni asrash avvalam bor, u lardagi hayvonot dunyosini saqlashga,

165


s o ‘ngra a tm osfe ra havosin ing va suv larn ing tozaligini ush lab turishga, tup roqn ing unum dorlik xususiyatlarini saqlab qolishga imkon beradi. Aksincha, tuproq unumdorligini y o ‘qotish, o ‘simlik d u n y o s in i s iy ra k la sh u v ig a va s o ‘n g ra , u la rd a y ash o v ch i va o z iq la n u v c h i h a y v o n o t d u n y o s in i k a m a y ish ig a yok i q ir i l ib ketishiga olib keladi. Ekologik tizim bir obyekt m uhofazasin i ikkinchisi orqali am alga oshirish qonuniyatin i shakllantiradi.

4. «Zanjir reaksiyasi» qonuniyatining davomi, lekin uchinchi tabiat prinsipiga qarama-qarshi b o ig a n qoida — biron-bir tabiiy obyekt muhofazasi ikkinchi bir tabiiy obyektning zarari bo iish i ham mumkinligi. Masalan, Afrika q i t’asidagi milliy b o g ia rd a tashkil etilgan q o ‘riqxonalarda fillar sonining ko 'payib ketishi u yerdagi o 's im lik dunyosin i s iy rak lashuv iga va tu p ro q u n um dorlig in i pasayishiga olib kelmoqda. Shuning uchun ham m a ’lum bir obyekt muhofazasiga qaratilgan ekologik tadbirni qolgan tabiiy obyektlar imkoniyatlariga monand ravishda va ilmiy asoslangan tarzda amalga oshirishni taqozo qiladi.

5. Yuqorida zikr etilgan to 'r t ekologik prinsip bizlardan tabiat muhofazasiga kompleks yondashuv talab etadi. Tabiatni muhofaza q ilish va shu b i lan b ir q a t o r d a tab iiy r e s u rs la rd a n o q i lo n a foydalanishni biron-bir soha yoki yo‘nalish b o ‘yicha to ‘liq amalga oshirib bo im aydi, balki kompleks sohalararo boshqaruv va nazorat asosida am alga oshiriladi. 0 ‘zbekis ton R espublikasi T ab ia tn i m uhofaza qilish Davlat q o ‘mitasining faoliyati xuddi shu komp- lekslilik prinsipiga asoslangandir.

U m u m a n o lg an d a , tab ia tn i m u h o fa z a qilish b ir q a ra g a n d a tab iiy re su rs la rd an fo y d a lan ish g a q a ra m a -q a rsh i y o ‘nalishga o ‘xshaydi. Lekin ekologik tizimdagi k a t ta yoki kichik d o iradagi m o d d a va energiya a lm ashuv i h am tab iiy o b y e k t la rn in g biri ikkinchisiga t a ’sir etishi, y a ’ni foydalan ish i va m uhofaza qilishi a s o s id a b o ' l a d i . H e c h qaysi b ir t i r ik m a v ju d o t (h a y v o n o t dunyosi, o ‘simliklar, insonlar) a t ro f - ta b ia td an foyda lanm asdan tu r ib h a y o t kech ira o lm aydi. M a ’lum b ir eko log ik m e ’yordag i bu h a ra k a t la r ekologik tizimlarni ush lab turuvchi zaruriy hodisa va j a r a y o n la r tu rk u m ig a k irad i. B u n d an b ir v aq tn in g o ‘zida tab ia tn i m u h o fa z a q ilish va fo y d a lan ish p r insip i kelib ch iqadi.

Shunday qilib, jam iya tn ing tab ia tga n isbatan y o ‘naltirilgan harakatlari ekologik prinsiplarga uyg‘un va chuqur ilmiy asoslangan bo'lishi lozim.

166


5-§. 0 ‘zbekistonning ekologik siyosati

Yer kurrasida yuzaga kelayotgan ekologik nobop muhitning chuqurlashuvida ozmi-ko'pmi O'zbekiston Respublikasining ishtiroki bor. Istiqomat qilayotgan 25 mln.dan ziyod aholining yarmidan ko 'p rog 'i ekologik xavfsiz bo 'lm agan muhitda istiqomat qilmoqda. Orol dengizi va uning atrofida ro 'y bergan ekologik inqiroz holati Sovet davrining noekologik agrar va iqtisodiy siyosatining natijasidir. Shuning uchun ham davlatimiz, shaxsan Prezident I.A.Karimov, ekologik masalalarni iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy islohotlar bilan uyg'unlashtirgan holda olib borishni lozim deb topm oqdalar17.

XX asr oxiriga kelib O 'zbekistonda quyidagi taktik va strategik yo'nalishlar ishlab chiqilgan: «2005-yilgacha bo'lgan davrda tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanishning Davlat dasturi», «O'zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanishning ekologik t a ’minlashning milliy h a ra k a t la r rejasi», « O 'zb ek is to n R esp u b l ik as id a a tro f-m u h it gigiyenasi bo 'y icha milliy haraka tla r dasturi», «Biologik xilma- xillikni saq lab qolish b o 'y ic h a milliy s tra teg iya va reja». Bu hujjatlarda davlatimizning jamiyat va tabiat o 'rtasidagi m unosab a t l a r sh ak l i h o z irg i k u n d a va k e la ja k d a q a n d a y b o ' l i s h i , O 'zbek is tonn ing ekologik konsepsiyasi, m aqsadi va prinsiplari be lg ilab b e r i lg an . E k o lo g ik m a q s a d va v a z i fa la rn i a m a lg a oshirishning taktik va strategik harakatlar dasturi va yo'nalishlari ko 'rsatib o'tilgan.

O'zbekiston Respublikasi ekologik siyosatining asosiy maqsadi— kishilarning hayotiy zarur bo 'lgan ekologik xavfsiz muhitini ta ’minlash uchun tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ya’ni tabiat bilan jamiyat o'rtasidagi iqtisodiy- ekologik m unosabat shaklini qo'llash.

Biz bilamizki, mustaqillik davrigacha O'zbekiston hududi Chor Rossiyasining so 'ngra , Sovet Ittifoqining xom ashyo yetishtirib beradigan chekka o'lkasi bo 'lib hisoblangan. Shuning uchun ham tabiiy va mineral xom ashyo zaxiralaridan maksimal holda ekstensiv usulda foydalanilgan, ya’ni iqtisodiy munosabat shaklida bo'lgan. Bunday totalitar tuzumdagi munosabat shaklidan birdaniga ekologik munosabat shakliga, jamiyatda na iqtisodiy, na huquqiy, na ijtimoiy-

17 1.A .Karim ov. «O 'zbekiston XXI asrga intilmoqda». — Т.: «O 'zbekiston». 1999.

167


madaniy asosi yaratilmay turib o ‘tishni, hattoki nazariy j ihatdan ham amalga oshirib bo'lmaydi. O 'zbekiston Respublikasi tanlagan yo'li tabiat va jamiyat o 'rtasidagi munosabatlarni iqtisodiy-ekologik shakli, y a ’ni bosqichm a-bosqich ekologik m u n o sab a t shakliga o 'tishga asos bo 'lm og 'i darkor.

29-avgust 1997-yilda q ab u l q ilingan O 'z b e k is to n R e s p u b likasining «Milliy xavfsizlik Konsepsiyasi to 'g ‘risida»gi Qonunida m am lakatim izning ekologik konsepsiyasi berilgan bo 'l ib , unda quyidagilarga e ’tibor qaratilgan:

- shaxsning hayotiy zarur ehtiyoji bo ‘Igan sog ‘lig ‘ini muhofaza qilish va insonlarning turmushi uchun optim al holatdagi ekologik sharoitlarni yaratib berish;

- ja m iy a tn in g h a y o tiy za ru r e h tiy o ji bo 'lg a n o ila n i har tomonlama q o ‘llab-quvvatlash, m o'tadil ekologik vaziyatni tashkil etish, aholining sog j ig ini ta ’minlash, jism oniy baquvvat avlodni shakllantirish;

- dav la tn in g h a y o tiy zaru r e litiy o jla r i bo 'lgan barq a ro r rivojlanish, mintaqaviy iqtisodiy holatni mo'tadillashtirish, sog'lom hayot tarzini shakllantirish.

Shunday qilib, O'zbekiston uchun yagona bo 'lgan shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy zarur ehtiyojlaridan biri - ekologik xavfsiz muhit milliy xavfsizlikning ajralmas bir bo'lagidir. Respublikamiz ekologik siyosatining asosiy maqsadini bajarmoq uchun organik r ivo jlan ish b ilan b ir q a to r d a m u h o fa z a qilish va r ivo jlan ish konsepsiyasini qo 'llashni m a ’qul deb topgan. Bu degan so 'z shaxs, jam iyat va davlatn ing ekologik talablarini m in taqa la r bo 'y icha iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish talablariga moslashtirish kerak.

I.A.Karimovning «O'zbekiston XXI asr bo'sag 'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida ham da «2005-yilgacha bo 'lgan davrda tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanishning D avlat dasturi»da yuqorida aytilgan maqsad va konsepsiyalarni amalga oshirishning asosiy chora-tadbirlari belgilangan:

- ekologik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish. Xalq xo'jalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaharli kimyoviy m oddalarn i qo 'llash ustidan qattiq nazorat o 'rnatish. Atmosfera havosi va suvlarni insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy t a ’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to 'xtatish;

- qishloq xo'jalik ekinlarini, eng aw alo , g 'o 'zani sug'orishda suvni te jaydigan texno logiyalarn i keng jo r iy etish. K o l lek to r-zovur

168


suvlarini daryolar va suv omborlariga tashlashni tartibga solish va oqava suvlarni chiqarib yuborishni batam om to 'xtatish zarur;

- sanoat korxonalarida atmosfera havosiga, suv havzalariga va tuproqqa ifloslantiruvchi hamda zararli moddalami tashlaganlik uchun solinadigan maxsus soliqdan keng foydalangan holda m as’uliyatni oshirish darkor. Ularda zamonaviy, samarali tozalash qurilmalari tizimini joriy etish kerak. Boshlang‘ich xom ashyodan tayyor, pirovard mahsulot olganga qadar kompleks foydalanishga imkon beradigan yangi, zamonaviy, ekologik jihatdan samarali uskunalami o‘matish lozim;

- qayta tiklanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqarishning tabiiy ravishda kengayishini t a ’minlagan ham da qayta tiklanmaydigan zaxira larn i q a t ’iy m ezon asosida is te ’mol qilgan ho lda tabiiy zaxiralarning ham m a turlaridan oqilona foydalanish darkor;

- foydali qazilmalardan oqilona foydalanish kerak. Boshlang‘ich xom ashyodan to i iq foydalanishni ta ’minlash darkor va uning uchun eskirgan uskunalarni almashtirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ayrim sexlar, uchastkalar va korxonalarni rekonstruksiya qilish asosida foydali qazilmalarni sanoat usulida yanada to i iq va oqilona qazib olish m uhim vazifadir. Atrof-muhitni muhofaza qilish uchun t o g ‘-k o n s a n o a t in in g c h iq in d i la r in i o ‘z la sh t i r i sh n i y a n a d a kengaytirish ham da buzilgan yerlarni qayta yaroqli holga keltirish (rekultivatsiya qilish) muhim ahamiyatga ega;

- keng maydonlardagi tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samarali va kompleks foydalanishni ta ’minlaydigan darajada aniq maqsadli, ilmiy asoslangan tarzda o'zgartirish (daryolar oqimini tartibga solish ham da suvlarni bir havzadan ikkinchisiga tashlash, yerning suv-fizik xususiyatlarini yaxshilash, suv chiqarish tadbirlarini va shunga o ‘xshash tadbirlarni amalga oshirish) lozim;

- jonli tab ia tn ing xilma-xilligini saqlash, tabiiy genofondni m adaniy ekinlar va hayvonlarn ing yangi turlarini ko 'pay tir ish hisobiga boshlang'ich baza sifatida saqlab qolish kerak;

- qurilish va obodonlashtirishni rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimini joriy etish y o i i bilan shaharlarda va aholi punktlarda ekologik xavfsiz muhitni tarkib toptirish;

- jahon jamoatchiligi e ’tiborini m intaqaning ekologik muam- molariga qaratish lozim. Orol muammosi bugungi kunda chinakam keng k o i a m l i , b u tu n sayyoram izga d ax ld o r m u am m o b o i i b qolganligini, uning ta ’siri hozirning o ‘zidayoq biologik muvozanatni buzayotganligini, bepoyon h u d u d la rd a aholin ing genofondiga halokatli t a ’sir ko ‘rsatayotganligini nazarda tutish lozim;


- xalqaro tuzilm alarning zaxiralari, im koniyatlar i va inves- tisiyalarini ana shu muammolarni hal qilishga ja lb etish — birinchi darajali vazifadir18.

Ekologik xavfsizlikni t a ’minlash va yuqorida aytib o ‘tilgan mo'ljallangan tadbirlami amalga oshirish uchun «Tabiatni muhofaza qilishning Milliy Dasturi»da quyidagi prinsiplarga amal qilish tavsiya etilgan:

- davlat ekologik islohotlaming yoiboshlovchisi bo'lmog'i darkor;- ekologik xarajatlarni moliyalash va uning yangi sxemalarini

ja lb qilish;- makroiqtisodiy va sohaviy ekologik siyosatni takomillashtirish;- qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni ekologiyalashtirish;- a t ro f tabiiy m uhit sifatini yaxshilash maqsadini q o ‘yish va

standartlashtirish;- ishlab chiqarishning ekologik talablarini chuqurlashtirish va hk.O 'zbekiston Respublikasining yuqorida aytib o 'tilgan ekologik

siyosatini amalga oshiruvchi tabiat va jamiyat o'rtasidagi munosabat shakli, tabiat qonuniyatlariga jam iyat qonunlarini moslashtirish, ekologik chora-tadbirlar va asosiy tanlangan tamoyillarning hayotga ta tb iq qilish mexanizmi ishlab chiqilsa va am aliyo tda ular o 'z ta tb ig 'in i topsa, so'zsiz, bizning mam lakatim iz yaqin kelajakda ekologik m unosabat shakliga o 't ib olishi mumkin. Bunday siyosat shaxsning, jamiyatning va davlatning hayotiy zarur bo 'lgan milliy xavfsizligini t a ’minlashda katta omil bo 'lib xizmat qilishiga hech shubha yo'q.

6-§. Ekologiya nazoratining tushunchasi, maqsadi, vazifasi va usullari

Ekologiya nazora t i — davla t ekologik siyosatining m uhim tarkibiy qismi sifatida tabiat-jamiyat tizimidagi ekologik munosabatlarning barqarorligini t a ’minlashda muhim ahamiyatga egadir.

H am m am izga m a ’lumki, ekologik-huquqiy m unosaba tla rn i tartibga solish ja rayonida ekologiya nazorati muhim vazifalarni amalga oshiradi19.

18 I.A .K arim ov. «O 'zbek iston X X I asr bo 'sag 'as id a» . — Т.: «O 'zbekiston», 1997.19 M irzayev T. «O 'zbek istonda ekologik m uam m olar va p rokurorlik nazorati» . —

Т.: Q ato rto l-K am olo t, 1999.


Ekologiya nazorati — atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni ta ’minlash qoida-talablarini barcha vazirlik. davlat qo 'm italari va idoralari, korxonalar, tashkilotlar, muassasa, mansabdor va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishini tekshirish, tabiiy muhit holatini o 'rganish va kuzatish. chora-tadbirlarni q o ‘llash bilan bog iiq siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va m a'naviy-m a’rifiy chora-tadbirlar yig'indisini o ‘z ichiga oladi.

Ekologiya nazo ra tin ing asosiy m aqsadi a t ro f tabiiy m uhit barqarorligini saqlashdan iborat b o i ib , davlat organlari va jam oat tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirgan holda olib borilishini taqozo etadi.

Hozirgi va ke lajak avlodga b a rq a ro r a t r o f tabiiy m uhitn i t a ’m in la sh m a q s a d id a O 'z b e k i s to n R e sp u b l ik a s i « T a b ia tn i muhofaza qilish to'g 'risida»gi qonunining 29-moddasiga asosan, ekologiya n a z o ra t in in g asosiy vazifa lari s ifa tida q uy idag ila r belgilangan:

- a t ro f tabiiy m uhit holatini ham da xo'jalik yuritish va boshqa faoliyat ta 's ir i o stida unda b o 'la d ig a n o 'zga r ish la rn i kuzatib borish;

- a trof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof tabiiy muhitni sog'lomlashtirish, tabiatni muhofaza qilishga doir qonun lar talablari va a t ro f tabiiy muhit sifatining norm ativ la r iga rioya etish borasidagi d a s tu r la r h am d a ayrim tadbirlar bajaralishini tekshirish.

Ekologiya nazorati jarayonida quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:

- a trof tabiiy muhitda bo'ladigan o'zgarishlarni kuzatish, axborot jamlanmasini shakllantirish;

- atro f tabiiy muhit holatiga antropogen t a ’sirlarni o'rganish;- ishlab chiqarish va xo 'ja lik yuritish ja ray o n in in g barcha

jabhalarida ekologik qonunchilik qoida-talablariga rioya etilishini tekshirish;

- ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatini amalga oshirayotgan yurid ik va j ism on iy shaxsla rn ing tab ia tn i m u h o faza qilishga qara ti lgan profilaktik chora- tadb ir larn ing am alga oshirilishini tekshirish;

- tabiiy resurslardan foydalanish bo'yicha ruxsatnomalar berish;- ekologik qoida-talablarni buzgan yuridik va jismoniy shaxslarni

aniqlash, ogohlantirish, javobgarlikka tortish;


- aholi orasida ekologik qonunchilik qoida-talablarni targ 'ib va tashviqot qilish va b o s h q a la r " .

Demak, ekologiya nazorati bilan b o g i iq m urakkab faoliyatini olib borishda ekologiya nazorati subyektlari tomonidan quyidagi asosiy tashkiliy-huquqiy usullar qoilaniladi:

- kuzatish — a tro f tabiiy m uhitda b o ia d ig a n o 'zgarishlarni o 'rganish va m a ’lumotlarni to 'plash;

- umumlashtirish — a tro f tabiiy muhit holatiga zararli va xavfli t a ’sirlarni aniqlash, tahlil qilish asosida m a ’lumotlarni tasniflash.

- baholash — antropogen faoliyat ishlarining zararli, xavfli va noqonuniyligini aniqlash.

- ruxsatnoma berish — yuridik va jismoniy shaxslarga yer, suv, o 's im lik va hayvono t dunyosi, yerosti boyliklari va a tm osfera havosidan foydalanish uchun litsenziya berish;

- ogohlantirish, cheklash va to 'x ta tish — ekologik xavfli va zararli xo'jalik va boshqa faoliyatni cheklash, vaqtincha to 'x tatib qo'yish va bekor qilish;

- javobgarlikka tortish — ekologik qoida-ta lablarni buzgan, yu r id ik va j ism o n iy sh ax s la rg a n isb a ta n m a ’m u r iy -h u q u q iy javobgarlik choralarini qo ilash .

Ekologiya nazorati ekologik-huquqiy mexanizmning m uhim tarkibiy qismi sifatida a tro f tabiiy muhit barqarorligini t a ’minlashga xizmat qiladi.

7-§. Ekologiya nazoratining tizimi

O'zbekis ton Respublikasi «Tabiatni m uhofaza qilish to 'g 'r i - sida»gi qonunning 29-moddasiga asosan, ekologiya nazorati tizimi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:

- a tro f tabiiy muhit holatini kuzatib borish davlat xizmati;- davlat ekologiya nazorati;- idoraviv ekologiya nazorati;- ishlab chiqarish ekologiya nazorati;- jamoatchilik ekologiya nazorati.Davlat ekologiya nazorati — a tro f tabiiy muhitni m uhofaza

qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini t a ’minlash qoida-talablarini barcha vazirlik, davlat

ло O 'zR n in g «T abiatn i m uhofaza qilish to 'g 'risidag i qonun». — Т.: «A dolat», 1998, 7-son

172


q o ‘mitalari. idoralar, yuridik shaxslar, m ansabdor shaxslar va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishi yuzasidan maxsus vakolatli organlarning tekshirish va choralarni k o ‘rish bilan bogMiq faoliyatini o ‘z ichiga oladi.

O'zbekiston Respublikasi«Tabiatnimuhofazaqilish to ‘g‘risida»gi qonunning 31 -moddasida:

«Tabiatni muhofaza qilish sohasida»gi davlat nazorati, davlat hokimiyali va boshqaruv idoralari, maxsus vakolatli davlat tabiatni muhofaza qilish idoralari tomonidan amalga oshiriladi.

Quyidagilar:- О ‘zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish davlat

qo ‘mitasi;- О ‘zbekiston Respublikasi Sag 'liqni saqlash vazirligi;- O'zbekiston Respulikasining yer resurslari davlat qo'mitasi;- O'zbekiston Respublikasining Ichki ishlar vazirligi;- O 'zbekiston Respublikasining sanoat va konchilik nazorati

agentligi maxsus vakolatli davlat organlari hisoblanadi.0 ‘zbek is ton R espub likasi tab ia tn i m uhofaza qilish davla t

q o ‘mitasi tabiatni muhofaza qilish. tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash sohasida davlat nazoratini ham da tarmoqlararo boshqaruvni amalga oshi.ruvchi, idoralardan ustun turuvchi va muvofiqlashtiruvchi maxsus vakolatli organ b o ‘lib, o ‘z faoliyatini amalga oshirishjarayonida 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga b o ‘ysunadi va hisobot beradi.

0 ‘zbekiston Respublikasi T a b ia tn i m uhofaza qilish davlat q o ‘mitasi o ‘z vakolatlari doirasida q abul qiladigan qarorlari me’yoriy ah am iy a tg a ega b o ‘lib barcha vaz ir l ik , d av la t q o ‘m ita lari va idoralari, yuridik shaxslar, m ansabdor shaxs va fuqarolar ijro etishlari shart.

Demak, Ekologiya nazorati mu.rakkab tizimdan iborat bo'lib, ekologik qonunchilik hujjatlarining bajarilishi ekologik xavfsizlikni t a ’minlshga xizmat qiladi.

8-§. Ekologik ekspertizasinin ” tushunchasi, maqsadi, tamoyillari va usullari

Ekologik ekspertiza — ekologik-h uquqiy mexanizmning tarkibiy qismi sifatida a tro f tabiiy muhitnin.'g barqarorligini saqlash, tabiiy boyliklardan unumli va samarali foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini t a ’minlashda muhim a hamiyatga egadir.


Amaldagi qonunchilik hujjatlariga asosan, ekologik ekspertiza deganda rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan x o ‘jalik va boshqa xil faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini belgilash ham da ekologik ekspertiza obyektini ro ‘yobga chiqarish mumkinligini aniqlash tushuniladi.

E k o lo g ik ek sp e r t iz a n in g h u q u q iy h o la t i k o n s t i tu ts iy a v iy qoidalarda, 0 ‘zbekiston Respublikasi «Tabiatni m uhofaza qilish t o ‘g 'risida»gi, «Ekologik ekspertiza t o ‘g ‘risida»gi qonun la rda , O 'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi S og iiqn i saqlash vazirligining ekologik ekspertizani o 'tkaz ish tartibi to ‘g ‘risidagi m e’yoriy hujjatlarida belgilangan21.

O 'zbekiston Respublikasi «Ekologik ekspertiza t o ‘g‘risida»gi q onu n n in g 3-m oddasiga asosan , ekologik ekspertiza quyidagi maqsadlarda o'tkaziladi:

- m o'ljallanayotgan xo'ja lik va boshqa x il fao liya tn i amalga oshirish to'g'risida qaror qabul qilmishidan oldingi hosqichlarda bunday faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini aniqlash;

- rejalashtirilayotgan yo k i am alga oshirilayotgan xo'jalik va boshqa xilfaoliyat a tro f tabiiy muhif holatiga va fuqarolar sog 'lig ‘iga salbiy ta 'sir ко 'rsatishi mumkin bo 'Isa, bunday faoliyatning ekologik xavflilik darajasini aniqlash;

- a tro f tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo'yicha nazarda tutilayotgan tudbirlarning yetarliligi va asosliligini aniqlash': .

Ekologik ekspertizaning eng asosiy vazifasi a tro f tabiiy muhit va aholining hayoti va sog‘lig‘iga xavfli va zararli ishlab chiqarish va xo‘jalik obyektlarining t a ’sirlarini oldini olish, bartaraf etish bilan bog ‘liq preventiv chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir.

Ekologik ekspertiza m uhim va m urakkab faoliyat turi sifatida quyidagi umumiy va o ‘ziga xos lamoyillar asosida amalga oshiriladi:

-qonuniylik;- ekologik ekspertizaning mustaqilligi;- oshkoraligi;- ilmiy-texnikaviy asosliligi;- ekologik xavfsizlik talablarini hisobga olishning majburiyligi;

21 H ayitboyev E .R . Ekologiya huquqi. O 'q u v q o 'llanm a. — Т.: 0 ‘zM U , 2001, 28-b. - «E kolog ik ekspertiza to 'g 'r is id a g i» O 'z R q onun i «X alq so 'z i» gazetasi, 2000,

7-iyun soni

174


- h a r q a n d a y re ja la sh t i r i la y o tg an x o ‘ja l ik va b o sh q a xil faoliyatning ehtimol tutilgan ekologik xavflilik prezumpsiyasi;

- x o ‘jalik va boshqa xil faoliyatning a tro f tabiiy m uhitga va aholining sog‘lig‘iga t a ’sirini baholashning keng k o ‘lamli va keng qamrovliligi;

- ekologik ekspertizani o ‘tkazishda jamoatchilikning qatnashishi va boshqalar.

Ekspertiza natijalari t o ‘g ‘ri, odilona b o i ish i uchun biologik, kimyoviy, fizikaviy, texnologik, demografik, agro-ekologik, iqtisodiy va boshqa jabhalardagi bilimlarni jamlagan holda keng qamrovli ijodiy mehnat mahsuli boiish i va tekshirilayotgan obyektga nisbatan real, obyektiv baho berilishi kerak.

E k o lo g ik ek sp e r t iza j a r a y o n id a tu r l i sh ak ld ag i quy idag i usullardan foydalangan holda k o ‘zda tutilgan maqsadga erishiladi:

- m a ’lumotlar to ‘plash — ekspertizadan o 'tayotgan muayyan obyektga tegishli bo 'lgan barcha axborot, m a ’lumotlarni yig‘ish va to'plash;

- um um lash tir ish — obyekt haqidagi t o ‘p langan iqtisodiy, texnologik, ekologik, gidrologik kimyoviy va boshqa m a ’lumotlarni o ‘z yo'nalishlari b o ‘yicha m a ’lum tizimga keltirish;

- tah li l q ilish — u m u m la sh g a n m a ’lu m o t la r b a n k in i o ‘z y o 'n a l i s h i va x u s u s i y a t l a r i b o ‘y ic h a a l o h i d a o ‘r g a n i s h , tasniflash;

- baholash — ekspertiza o ‘tkazilayotgan obyekt yo'nalishlari, b o ‘limlari, tashkil etuvchi q ism lari b o ‘yicha xavfli va zararli darajasini aniqlash;

- xulosa berish — ekspertiza o ‘tkazilayotgan obyektning ekologik jihatdan zararli yoki zararsiz, xavfli yoki xavfsiz, ekologik qoida- talablarga mos keladi yoki ushbu qoidalarga zid ekanligi haqida yakuniy, adolatli, obyektiv xulosaga kelish.

Ekologik ekspertiza tizimi,Ekologik ekspertiza keng qamrovli va muhim ahamiyatga ega

b o ‘lgan jarayon b o i ib , uni amalga oshirish yo'nalishlari, tartibi, q o ‘l lanilayotgan usullari, berilayotgan xulosaning m ohiyatiga asosan, m urakkab tizimni tashkil etadi.

Tabiat-jamiyat tizimida ekologik ekspertizaning bir necha turlari ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy ekspertiza, siyosiy-huquqiy ekspertiza, ilmiy- texnikaviy ekspertiza, sanitariya-ekologiya ekspertizasi, jamoatchilik ekologiya ekspertizalari q o ‘llanilishi mumkin.

A m aldagi qonunchilik hujja tla rida ekologik ekspertizaning ixcham tizimi e ’tirof etiladi.

175


0 ‘zbekiston Respublikasi «Ekologik ekspertiza to ‘g ‘risida»gi qonunning 4-moddasida ekologik ekspertizaning quyidagi tizimi belgilangan: «Ekolog ik ekspertiza dav la t va j a m o a t ekologik ekspertizasi, shuningdek, ekologik audit tarzida amalga oshiriladi».

Shuni a loh ida t a ’kidlab o ‘tish kerakki, ekologik ekspertiza tizimining poydevorini davlat ekologiya ekspertizasi tashkil etadi.

Davlat ekologik ekspertizasini 0 ‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat q o ‘mitasi olib boradi.

E ko log ik ek sp er t iza t iz im ida eko log ik a u d i t h am m u h im ahamiyatga ega hisoblanadi.

Ekologik audit— ekologik auditorlar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va shartlarda o ‘tkaziladigan, atrof tabiiy muhit holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan, ishlab turgan korxonalar va boshqa obyektlami mustaqil ekologik ekspertiza qilishdir.

Ekologik audit davlat ekologik ekspertizasidan farqli ravishda xo'jalik va ishlab chiqarish obyekti mulkdorining qaroriga binoan o ‘tkaziladi.

Ekologik ekspertiza — muhim va m urakkab jarayon b o ‘lib, a tro f tabiiy muhitni barqarorligini saqlash, tabiatdan samarali foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta ’minlashga qaratilgan tashkiliy- huquqiy chora-tadbirlardan iboratdir.

9-§. Ekologik qonun hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik tushunchasi, mohiyati va turlari

E ko log iyaga d o ir q o n u n ch i l ik n i b u zgan lik uch u n yurid ik javobgarlik o ‘zining asosiy m aqsadi va tamoyillari bilan boshqa qonunchilikn i buzganlik uchun ja v o b g a r l ik d an farq qilmaydi, am m o m a ’lum bir o ‘ziga xos xususiya tla rga ham ega. U sh b u xususiyatlar o 'simlik va hayvonot dunyosiga yetkazilgan zararni undirish va ekologik qonun hujjatlarini buzganlik uchun maxsus jazo chora lari , y a ’ni tabiiy re surs la rdan foydalan ish huquq in i cheklash, to 'x ta t ib turish va undan m a h ru m qilish choralarin i qo 'l lashdan iboratdir.

Ekologik qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik quyidagi m a q sa d la rg a ega: tab iiy o b y e k t la rd a n fo y d a lan ish va u la rn i m u h o faza qilish qo ida la r in i buzgan shaxsla rga n isb a tan jazo choralarini qo i la sh ; a t ro f tabiiy m uhitga va inson salomatligiga yetkazilgan zararni qoplash; yangi ekologik huquqbuzarlikni sodir etishdan ogohlantirish.

176


Ekologik huquqbuzarliklar obyekti — tabiiy resurslar. atrof tabiiy muhit, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni m uhofaza etish b o ‘yicha belg ilangan ta r t ib la r h isob lanad i . E ko log ik hu q u q - buzarliklarning subyekti esa uni sodir etuvchi yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar.

Ekologik huquqbuzarlikning obyektiv tomoni xatti-harakatning noqonuniyligi, ekologik zararni yetkazish yoki yetkazish xavfi tug‘ilishi ham da ekologik munosabatlarning boshqa subyektlarini huquq va manfaatlari buzilishi, ushbu xatti-harakat bilan vujudga kelgan yoki vujudga kelishi m um kin b o ‘lgan oqibat o ‘rtasidagi sababiy bog'lanish bilan ifodalanadi.

E k o lo g ik h u q u q b u z a r l ik n in g su b y ek t iv to m o n i d e g a n d a huquqbuzarn ing aybi tushunilishi lozim. H uquqbuzarn ing aybi q asd d an yoki ehtiyotsizlik na tijas ida yuzaga kelishi m um kin. Ekologik huquqbuzarlik qasddan sodir etilayotganida huquqbuzar taqiq langan qoidani yoki bajarishi lozim b o ‘lgan m ajburiyatni atayin buzadi yoxud bajarmaydi va bunda u o ‘z xatti-harakatlari natijasida zararli oqibatlarni kelib chiqishini biladi ham da ongli ravishda unga yo ‘l q o ‘yadi. M asalan , yerlarni o ‘zboshimchalik bilan egallab olish, ruxsatsiz ov qilish yoki daraxtlarni kesish va boshqalar.

Ekologik huquqbuzarlik o ‘zining xavflilik darajasiga qa rab jinoiy, m a ’muriy, fuqarolik (mulkiy) huquqbuzarlik hamda intizomiy xatti-harakat tarzida bo'lishi mumkin. Ekologik huquqbuzarliklar uchun tegishlicha intizomiy, moddiy, m a ’muriy, jinoiy, fuqarolik huquqiy (mulkiy) javobgarlik qoilaniladi.

10-§. Ekologik huquqbuzarliklar uchun т а’muriy javobgarlik

Ekologik huquqbuzarliklar uchun m a’muriy javobgarlik eng k o ‘p q o ‘l lan ilad igan jav o b g a r l ik tu r id ir . M a ’m uriy ja v o b g a r l ik k a tortishga m a ’muriy huquqbuzarlik asos b o iad i . Qonun hujjatlarida m a ’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g ‘ayrihuquqiy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik oq iba tida) sod ir etilgan h a ra k a t yoki haraka ts iz l ik m a ’m uriy huquqbuzarlik deyiladi.

E k o lo g ik h u q u q b u z a r l ik la r u ch u n m a ’m uriy ja v o b g a r l ik 0 ‘zbekiston Respublikasining M a ’muriy javobgarlik to ‘g ‘risidagi

177


kodeksida nazarda tutilgan. M a’muriy javobgarlik choralari ushbu huquqbuzarlik uchun jino iy jav o b g arlik k a to rtish sabab lari boim aganida, qoilaniladi23.

Ekologik huquqbuzarlik lar uchun quyidagi m a’muriy jazo choralari qoilaniladi:

- jarim a. Uni q o ila sh n in g asosiy tam oyillari O 'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to ‘g‘risidagi kodeksning 25- m oddasida belgilangan. Jarim ani q o ila sh oqibatida m a’muriy huquqbuzarlik sodir etishda aybdor shaxsdan davlat hisobiga pul undiriladi. Ekologik huquqbuzarliklar uchun belgilangan jarimaning m iqdori 0 ‘zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to ‘g‘risidagi kodeksining 60, 65-96, 125, 139, 162, 174, 198, 212, 214-moddalarida belgilangan;

- m a’muriy huquqbuzarlik sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday narsa b o ig an ashyoni m usodara qilish jazosi tum an (shahar) sudin ing m a ’m uriy ish lar b o ‘yicha sudyasi tomonidan qoilan ilad i (O 'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to ‘g‘risidagi kodeksining 27-moddasi). 0 ‘zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to ‘g‘risidagi kodeksining 90-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq ov qilish qoidalari qo 'pol ravishda buzilgan taqdirda ov qilish qurollari, ushbu Kodeksning 94-moddasiga muvofiq esa noyob yoki yo‘q b o iib ketish xavfida turgan hayvonlarni yo‘q qilib yuborish yoxud ushbu m oddada ko ‘zda tutilgan boshqa huquqbuzarliklarni sodir etgan taqdirda shu huquqbuzarlik larn i sodir etish quroli b o ig a n ashyolarni m usodara qilish mumkin. M a’muriy huquqbuzarlik oqibatida tabiiy obyektlar o 'zlashtirib olinsa (yer egallanib olinsa, daraxt kesilsa, hayvonlar ov qilib oidirilsa), ular davlatga qaytarib beriladi va bu m usodara hisoblanmaydi. F aqat huquqbuzarning mulki b o ig an huquqbuzarlikni sodir etish quroli yoki ashyosi musodara qilinishi mumkin;

- maxsus huquqdan mahrum etish. 0 ‘zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to ‘g‘risidagi kodeksini 28-moddasi va 90- moddasi ikkinchi qismiga muvofiq, ov qilish qoidalarini qo ‘pol ravishda buzgan hollarda ov qilish huquqidan o ‘n besh kundan uch yil muddatgacha mahrum etilishi mumkin;

- m a’muriy qamoqqa olish uch sutkadan o ‘n besh sutkagacha muddatga qoilaniladi. M a’muriy qamoqqa olish chorasini homilador

O 'zR M JK ga shartlar. — Т.: «A dolat», 2000.

178


ayollarga, uch yoshgacha bolasi b o ‘lgan ayollarga, o ‘n to 'r t yoshgacha b o igan bolasini yakka o'zi tarbiyalayotgan shaxslarga, o 'n sakkiz yoshga to im agan shaxslarga, I va II guruh nogironlariga nisbatan qoilanilishi mumkin emas (O'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to 'g 'ris idag i kodeksining 29-moddasi). Ekologik huquqbuzarlik uchun m a’muriy qamoqqa olish O'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksining 60-moddasida nazarda tutilgan.

ll-§ . Ekologik jinoyatlar uchun javobgarlik

O 'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 2-moddasiga muvofiq, mazkur Kodeksning maqsadlaridan biri tabiiy muhitni jinoiy tajovuzlardan qo'riqlash hisoblanadi. Ushbu Kodeksning 193- 204, va 2291-m oddala rida ekologik jin o y a tla r uchun jino iy javobgarliklar belgilangan.

O 'zb ek is to n R espublikasi J in o y at kodeksin ing 193-196- moddalarida atrof-muhitni muhofaza qilish talablarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. Ushbu jinoyatlar tarkiblari umumiy ekologik ta lab larn i buzish oq ibatida vujudga keladi. U shbu jinoyatlar barcha tabiiy resurslarni muhofaza qilish bilan bog'liqdir. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining ekologik jinoyatlar bilan bog'liq bo'lgan mazkur moddalari tabiiy resurslarning huquqiy holatini buzganlik uchun jinoiy javobgarlikni belgilaydi24.

O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida belgilangan ekologik jinoyatlar tarkibi ekologik huquqbuzarlik natijasida og'ir oqibatlaming vujudga kelishi bilan bog'liqdir. Bularga insonning o'limi, odamlaming ommaviy ravishda kasallanishi, hayvonlarning qirilib ketishi, ko 'p yoki ancha miqdorda zarar yetkazilishi va boshqa og'ir oqibatlar kiradi. Mazkur moddalarda ko'rsatilgan boshqacha og'ir oqibatlar har bir alohida holda ekologik huquqbuzarlikning og'irligini inobatga olgan holda huquqni qo'llovchi organlar tomonidan belgilanishi lozim.

Ekologik jinoyatlar uchun Kodeks eng kam ish haqining yuz baravarigacha jarim a, uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish, olti oygacha qamoq, besh yilgacha ozodlikdan mahrum etish. mol-mulkini musodara etish kabi jazo choralarini nazarda tutadi.

24 0 ‘zR JK g a sharhlar. — Т.: «A dolat», 1997.

179


0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 17-moddasiga muvofiq ekologik jinoyatla r uchun 16 yoshga toMgan, ushbu Kodeksning 193-196-moddalarida ko'rsatilgan jinoyatlar uchun esa 18 yoshga to igan jismoniy shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladilar25.

O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 193-moddasida ekologiya xavfsizligiga oid norma va talablarni buzganlik uchun javobgarlik k o ‘zda tutilgan. Ushbu jinoyat sanoat, energetika, transport, qishloq xo‘jaligi va boshqa obyektlarni loyihalashtirish, joylashtirish, qurish va ishga tushirib foydalanishda belgilangan ekologik normalarni buzishdan iborat. Ekologik xavfsizlik qoidalari 0 ‘zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunini 41-moddasida, tabiiy resurslar to ‘g‘risidagi qonunlarning tegishli moddalarida hamda qonun osti aktlarida o ‘z aksini topgan. Ushbu normalarning mohiyati shundan iboratki. obyektlarni qurish, loyihalashtirish, joylashtirish, ishga tushirish faqat tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlari ko‘zda tutilgan holdagina amalga oshirilishi mumkin. Har bir turdagi obyektlar uchun aniq ekologik xavfsizlik talabi qurilish me’yorlari va qoidalarida, alohida obyekt uchun esa, uni qurish loyihalarida o ‘z aksini topadi. Jinoyat kodeksining 193- m oddasida ko‘zda tutilgan jinoyatning obyekti bo‘lib, ekologik xavfsizlikni t a ’m inlashga qaratilgan qo idalar kiradi. M azkur jinoyatning subyekti esa faqat m ansabdor shaxslar hisoblanadi. Ulaming qatoriga loyihani tasdiqlovchi, m a’lum bir ishlarga ruxsat beruvchi, yuqorida ko'rsatilgan obyektlarni qabul qilib oluvchi yoki ekologik xavfsizlik talablarining bajarilishini tashkil etuvchi yoxud nazorat qiluvchi mansabdor shaxslar kiradilar. Jinoyatning subyektiv tomoni b o iib ehtiyotsizlik aybi hisoblanadi. Jinoyatning obyektiv tomoni mazkur mansabdor shaxslaming aybli harakati (ishga tushirish bo'yicha ruxsat berish, loyiha talablarini buzib, uni amalga oshirish va hk.) yoki harakatsizligi (tozalash uskunalarini ta ’mirlamaslik, ulardan foydalanmaslik va hk.) kabilarda ifodalanadi.

A trof tabiiy muhitni ifloslanganligi to ‘g‘risidagi m a’lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib ko‘rsatish uchun jinoiy javobgarlik 0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 194-moddasida belgilangan. «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunning 28- moddasiga muvofiq shunday m a’lumotlami taqdim etish atrof tabiiy muhitning holati, tabiiy resurslardan foydalanish ustidan kuzatuv, maxsus vakolat berilgan organlar, shuningdek, faoliyati atrof tabiiy

:5 O 'zR n in g JK . — Т.: «A dolat» , 2001.

180


muhitning holatini yomonlashtiradigan yoki yomonlashtirishi mumkin boigan korxonalar, tashkilotlar va muassasalar tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu kuzatuv maiumotlari, Vazirlar Mahkamasi belgjlagan tartibda, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo ‘mitasiga va boshqa organlarga berilishi shart. Bundan tashqari, «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunning*38-moddasiga muvofiq korxona, muassasa va tashkilotlar falokat haqida va uni b arta raf etish yuzasidan ko'rilayotgan chora-tadbirlar to‘g‘risida mahalliy davlat hokimiyati va tabiatni muhofaza qilish organlariga darhol xabar berishlari shart. «Atmosfera havosini muhofaza qilish to 'g ‘risida»gi Qonunning 24- moddasida korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning atmosfera havosini m uhofaza qilish sohasidagi m ajburiyatlari qato rida chiqariladigan chiqindilar hamda fizikaviy omillaming hisobini yuritish va belgilangan tartibda statistika hisobotini taqdim etish hamda korxonalar va transport kommunikatsiyalari ta’sir doirasida boigan atrof-muhitga hamda aholining salomatligiga zararli ta’sir ko'rsatilishini baholash ko'zda tutilgan26. Mazkur jinoyat maxsus vakolatga ega boigan mansabdor shaxs, ya’ni atrof tabiiy muhitning ifloslanganligi to‘g‘risida maium otlami yig‘adigan yoki yig‘ish ustidan nazorat olib boradigan hamda tegishli organlarga taqdim etish bo‘yicha mas’ul shaxs tomonidan sodir etiladi. Ushbu moddada mazkur m aium otlar turlari aniq qilib berilgan. Bular qatoriga ekologik halokatlar yoki atrof- muhitni radiatsion, kimyoviy va bakteriologik ifloslanishi yoxud aholi salomatligining holatiga doir m aium otlar kiradi. Mazkur jinoyatning tarkibi faqat a tro f tabiiy muhitning ifloslanganligi to ‘g‘risidagi m aium otlarni yashirish yoki buzib ko‘rsatish oqibatida aholining ommaviy kasallanishi, hayvonlaming qirilib ketishi yoki boshqa og ir oqibatlami kelib chiqishiga sabab boigan taqdirda vujudga keladi. M azkur jinoyat faqat qasddan sodir etilishi mumkin. Obyektiv tomondan harakat yoki harakatsizlik orqali sodir etiladi.

Y uqorida ko 'rsatilib o 'tilganidek, ekologiya sohasidagi har qanday huquqbuzarlik va jinoyatlarga qarshi normativ hujjatlari respublikamizdagi tabiatdan foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalarini buzuvchilarga qarshi q a t’iy choralar ko'rilishi mumkinligidan dalolat beradi.

* «A tm osfera havosini m uhofaza qilish to ‘g"risida»gi O ’zR qonuni. 1997, 15-son


VIII MA VZU

JINOYAT HUQUQI ASOSLARI

l-§. Jinoyat huquqi tushunchasi, predmeti, usuli, vazifatari va prinsiplari

Jinoyat huquqi mamlakatimiz huquq tizimining bir tarmog‘i boiib, u — qonun bilan qo‘riqlanadigan munosabatlarga tajovuz qiluvchi qilmishlarning ijtimoiy xavfli va jinoyat ekanligini aniqlovchi, uni sodir etganlik uchun jazo turi va miqdorini belgilovchi, jazo choralari tayinlash shartlari, jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilishni belgilovchi huquqiy normalar majmuidan iborat.

Jinoyat huquqining predmetini jinoyat sodir etilganida (shuningdek, jinoyat sodir etishga tayyorgarlik ko'rilganida va jinoyat sodir etishga suiqasd qilinganida ham) vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, m a’lum bir jinoyat sodir etilganligi holati, uni sodir etgan shaxsni tavsiflovchi xususiyatlari, sodir etilgan qilmishni jinoyat kodeksining qaysi moddasi bilan javobgarlikka tortish va jazo tayinlash masalasini hal qiluvchi munosabatlar jinoyat huquqining predmetini tashkil etadi. Bunday ijtimoiy m unosabatlarning subyektlari, bir tom ondan, jinoyat sodir qilgan shaxs bo'lsa, ikkinchi tomondan, odil sudlovni amalga oshiruvchi organlar orqali davlatdir-7.

Jinoyat ijtimoiy xavfliligi eng yuqori huquqbuzarlik boiganligi uchun ham uni sodir etganlik uchun yuridik javobgarlikning og‘ir turi qoMlaniladi va bu shaxslarni jinoyat sodir qilishdan tiyib turishda muhim o ‘rin tutadi.

O 'zb ek is to n R espu blikasi P reziden ti I .A .K a rim o v ta 'k id - laganlaridek: «Qonun ustuvorligini ta ’minlash, shaxs, oila, jam iyat va davlatning huquq va m anfaatlari muhofazasini kuehaytirish, aholini huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish fuqarolarni qonunga bo ‘ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash — bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va fuqarolik jam iyati qurislming nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi»:s. Ushbu maqsadni amalga oshirishda

r Jinoya t huquqi. U m um iy qism . D arslik . — Т.: «A dolat» , 1998. 7-b.51 Karimov. 1.A.Adolat qonun ustuvorligida. «Xalq so'zi» gazetasi, 2001, 30-avgust

182


jinoyat qonunchiligi ham muhim o'rin tutadi va uning vazifalarida о ‘z aksini topgan.

Jinoyat huquqining vazifalari O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 2-moddasida belgilangan vazifalardan kelib chiqib, shaxsni, un ing huquq va e rk in lik la rin i, jam iy a t va d av la t m anfaa tla rin i, m ulkni, tabiiy m uhitn i, tinchlikn i, insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan qo'riqlash, shuningdek, jinoyatlarning oldini olish, fuqarolarni respublika K onstitutsiyasi va qonunlariga rioya qilish ruhida tarbiyalashdan iboratdir24.

Har bir huquq tarmoqlarining prinsiplari bo'lgani kabi jinoyat huquqining ham jin o y at huquqi no rm alarida m ustahkam lab qo'yilgan, uning umumiy mazmunini belgilovchi prinsiplari mavjud bo'lib, ushbu prinsiplar Jinoyat kodeksining 3-10-moddalarida o 'z aksini topgan. Jinoyat huquqi prinsiplari: qonuniylik; fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi; demokratizm; insonparvarlik; odillik; ayb uchun javobgarlik; javobgarlikning muqarrarligi.

Qonuniylik prinsipi. Qonuniylik deganda, sodir etilgan qilmishni jinoyat ekanligini aniqlaydigan, u uchun javobgarlik va jazo belgilaydigan, qanday qilmishlar jinoyat hisoblanishini belgilaydigan normalar faqat jinoyat kodeksi normalari ekanligi, boshqa biror- bir qonunlar yoki me’yoriy hujjatlar qilmish uchun jinoiy jazo tayinlay olmasligi tushuniladi. Faqat jinoyat kodeksiga muvofiq ravishda surishtiruv va dastlabki tergov organlari shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish, sud esa shaxsni jinoyat sodir etishda aybli deb topishi va unga nisbatan jinoiy jazo tayinlashi mumkin.

Fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi prinsipi O'zbekiston R espublikasi K onstitu tsiyasin ing barcha fuqaro larn ing teng huquqligini kafolatlagan 18-moddasi mazmunidan kelib chiqadi. Y a’ni, jinoyat sodir etgan shaxs, oddiy fuqaro yoki mansabdor shaxs ekanligidan q a t’i nazar jinoyat sodir etganida qonun oldida bir xilda javobgar bo'ladilar.

D em okratizm prinsipi jinoyat sodir qilgan shaxslarni javobgarlikka tortish va jazo tayinlash, ularni axloqan tuzatishda jamoatchilik, fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari, jam oat tashkilotlarining ishtirokini ko'zda tutadi.

Insonparvarlik prinsipi. Jinoyat kodeksida ko'zda tutilgan jazo va boshqa huquqiy ta ’sir choralari jinoyat sodir qilgan shaxslarga

л O 'z b e k is to n R espub likasi J in o y a t kodeksi. — Т.: O 'z b e k s ito n R espublikasi A dliya vazirlig i. 2004.


jismoniy azob berish yoki uning qadr-qimmatini kamsitish maqsadini ko‘zlamaydi hamda jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan u axloqan tuzalishi va yangi jinoyat sodir etishining oldini olish uchun zarur, yetarli boiadigan jazo tayinlanishini yoki boshqa huquqiy ta ’sir chorasi qoilanilishini ifodalaydi. Shaxsga nisbatan jazo qoilashdan ko'zlangan maqsadga Jinoyat kodeksi maxsus qismi moddalarida k o 'z d a tu tilgan yengilroq chora larn i q o ila s h o rqali erishib boim agandagina og‘irroq jazo choralari tayinlanishi mumkin. M asa lan . J in o y a t kodeksin ing o 'g 'r i l ik uchun jav o b g arlik belgilangan 169-moddasi birinchi qismida jazo turlari sifatida eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima, ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari, olti oygacha qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish ko'rsatilgan. Bu yerda o ‘g‘rilik sodir qilgan shaxsni jarim a to ia ttirish bilan axloqan tuzatish mumkin emas deb top ilgan taq d ird ag in a unga n isbatan qam oq yoki ozodlikdan mahrum qilish kabi og'irroq jazo qoilanishi mumkin.

Odillik prinsipi. Ushbu prinsip jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan odil, adolatli va asosli jazo chorasi tayinlanishini ko‘zda tutadi. Jinoyat sodir etishda aybi isbotlangan shaxsga nisbatan q o i- laniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta ’sir chorasi sodir etilgan jinoyatning og'ir-yengilligiga, aybning va shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga muvofiq boiishi kerak. Ushbu prinsip jinoyatga yarasha jazo qoilashni ta ’minlashga xizmat qiladi.

Ayb uchun javobgarlik prinsipi shaxsning aybi qonunda belgilangan tartibda isbotlangandan keyingina javobgar boiishini ko‘zda tutib, aybdorligi qonunda belgilanmagan tartibda isbotlanmagan shaxslarga nisbatan jazo choralari tayinlashni istisno qiladi.

Javobgarlikning muqarrarligi prinsipi jinoyat huquqida muhim tarbiyaviy funksiyani bajaradi. Jinoyat sodir qilgan har bir shaxs javobgarlikka tortilishi shaxslarni jinoyat sodir qilishdan tiyib turadi. Jino iy jav o b g arlik d an va jazo d an ozod qilish esa qonu n d a ko'rsatilgan hollarda va tartibda amalga oshiriladi. Masalan, Jinoyat kodeksining 68-m oddasida belgilangan am nistiya akti asosida javobgarlikdan ozod qilish.

2-§. Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Jinoyat — sodir etilishi jinoyat kodeksida jazo qoilash tahdidi bilan taq iq langan aybli ijtimoiy xavfli qilmish (haraka t yoki harakatsizlik).

184


Jinoyat tushunchasini aniqlash uchun ijtimoiy xavfli qilmish tushunchasini aniqlab olish zarur. Ijtimoiy xavfli qilmish deganda, Jinoyat kodeksi bilan qo'riqlanadigan obyektlarga zarar keltiradigan yoki shunday zarar keltirish real xavfini keltirib chiqaradigan qilmish tushuniladi. Jinoyat kodeksi bilan qo 'riq lanad igan obyektlar deganda, shaxs, uning huquqlari, jamiyat va davlat manfaatlari, mulk, tabiiy m uhit, tinchlik, insoniyat xavfsizligi tushuniladi. Masalan, biror-bir shaxsni urib, unga tan jarohati yetkazish inson sog'ligiga qarshi jinoyat hisoblanadi.

O 'z navbatida ijtimoiy xavfli qilmishlar harakat yoki harakatsizlik bilan sodir etiladi. Harakat deganda shaxsning jinoiy niyatga erishishi uchun qiladigan harakatlari tushuniladi. Masalan, o'g'rilik qilish uchun, turar-joyga yashirincha kirish, buyumlarni, pul yoki boshqa narsalarni olish. Harakatsizlik deganda esa, shaxs bajarishi zarur va shart bo'lgan vazifalarni bajarmasligi tushuniladi. Masalan, vrachning uzrli sabablarsiz bemor shaxsga yordam ko'rsatmasligi jin o y a t h isob lan ib , J inoyat kodeksining 116-m oddasi bilan javobgarlikka tortilishiga sabab bo'ladi.

Jinoyat qonunida jinoyatning to 'rtta belgisi ajratilgan:- ijtimoiy xavflilik;- g'ayriqonuniylik;- ayblilik;- jazoga loyiqlilik.I jtim o iy x a v flilik degan da , sod ir e tilgan qilm ish boshqa

shaxslarga, jamiyat va davlat manfaatlariga jiddiy xavf tug'dirishi ko'zda tutiladi. Ijtimoiy xavflilik yuqori bo'lmasa, qilmish uchun jinoiy javobgarlik emas, balki m a’muriy javobgarlik qo'llaniladi. M asalan, avtom obil haydovchisi yo 'lda belgilangandan k o 'ra tezlikni oshirsa m a’muriy jazoga tortiladi, bordiyu haydovchi yo'lda qoidaga rioya qilmasdan harakat qilsa va buning natijasida boshqa shaxslarga jarohat yetkazilsa yoki ularning o'limiga sabab bo'lsa jinoiy javobgar bo'ladi.

G 'ayriqonuniylik deganda, biror-bir qilmish jinoyat hisoblanishi uchun u Jinoyat kodeksida jinoyat sifatida belgilab qo'yilgan bo'lishi tushuniladi. Agar qilmish biror-bir shaxsga nisbatan zarar keltirsa ham, ammo Jinoyat kodeksida jinoyat sifatida ko'rsatilmagan bo'lsa, jinoiy javobgarlik kelib chiqmaydi. Masalan, sobiq Sovet Ittifoqi davrida amalda bo'lgan jinoyat kodeksida buyumlarni olib-sotish chayqovchilik jinoyati hisoblanar va jinoiy javobgarlikka sabab b o ia r edi. Hozirda olib-sotish jinoyat kodeksida jinoyat sifatida ko'rsatilmagan.

185


A vblilik deganda , qilmishni sodir etilishida uni sodir etgan shaxsning aybi bo'lishi taqozo etiladi. Agar shaxs aybsiz holda ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazsa ham Jinoyat kodeksining 24-moddasiga muvofiq aybsiz holda zarar yetkazgan hisoblanadi va javobgarlikka tortilmaydi.

Qilmishningjazoga sazovorligi deganda, Jinoyat kodeksida ushbu qilmish uchun jazo nazarda tutilgan bo‘lishi kerakligi tushuniladi. Ana shu to ‘rtta belgi birgalikda mavjud boiganida qilmish jinoyat deb hisoblanadi.

0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 15-moddasida o 'z xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga k o ia jinoyatlar to 'r t toifaga bo‘lingan:

- ijtimoiy xavfi katta boim agan jinoyatlar;- uncha og'ir boim agan jinoyatlar;- o g ir jinoyatlar;- o ‘ta o g ir jinoyatlar.Jinoyatlarni bunday turlarga bo iishda jinoyatlarning qasddan

yoki ehtiyotsizlikdan sodir qilinganligi va jinoyat uchun tayin- lanadigan jazoning muddatlari asos qilib olingan.

Ijtimoiy xavfi katta boim agan jinoyatlarga qasddan sodir etilib. uch yildan ko 'p boim agan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko'zda tutilgan jinoyatlar hamda ehtiyotsizlikdan sodir etilib, besh yildan ko 'p boim agan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko'zda tutilgan jinoyatlar kiradi.

Uncha o g ir bo im agan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, uch yildan ko 'p ammo besh yildan ko 'p boim agan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko'zda tutilgan jinoyatlar va ehtiyotsizlikdan sodir etilib, besh yildan ko 'p muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko'zda tutilgan jinoyatlar kiradi.

O g'ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, besh yildan ortiq lekin o 'n yildan ko 'p boim agan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko'zda tutilgan jinoyatlar kiradi.

O 'ta og'ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, o'n yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi ko'zda tutilgan jinoyatlar kiradi.

Jinoyatchilik — kishilik jamiyatida mavjud bo'ladigan o'zining qonuniyatlariga, sifat va miqdor tavsifiga ega bo'lgan, jamiyat va kishilar uchun salbiy oqibatlar keltirib chiqaradigan va uning ustidan davlat va jamiyatning maxsus nazorat choralari o 'rnatishni talab qiladigan salbiy ijtimoiy, huquqiy hodisadir10.

111 Kriminologiya. Darslik. M.Usmonaliyev, YE.Karaketov. — Т.: «Yangi asr avlodi», 2001. 36-b .”

186


Boshqacha qilib aytganda, jinoyatchilik deganda m a’lum bir davrda, m a’lum bir hududda sodir etilgan jinoyatlar yig‘indisi tushuniladi. Jinoyatlarni um um lashtirib, jinoyatchilikni salbiy ijtimoiy hodisa sifatida o'rganish, jinoyatlarni keltirib chiqargan sabablrani o‘rganish va ular asosida jinoyatchilikka qarshi kurash choralarini ishlab chiqishga yordam beradi.

JIN O Y A T Q O N U N I

Jinoyat huquqining yagona m anbai O 'zbek iston R espublikasining 1994-yil 22-sen tabrdaqabul qilingan va 1995-yil 1-aprelda amalga kiritilgan Jinoyat kodeksi hisoblanadi.

Jinoyat kodeksi O'zbekiston Respublikasining barcha jinoyat qonunlari majmuidan iborat bo'lib, unda ichki umumiyligi va o'zaro aloqadorligi bilan ajralib turadigan, jinoyat huquqining prinsiplari va umumiy qoidalarini belgilab beradigan hamda qaysi ijtimoiy xavfli qilmish jinoyat deb hisoblanishi, ushbu jinoyatlarni sodir etishda aybdor bo'lgan shaxslarga qaysi jazo turi va boshqa jinoiy-huquqiy ta ’sir chorasi qo'llanilishi mumkinligi belgilab qo'yilgan.

Jinoyat kodeksi ikki qismga umumiy va maxsus qismlarga bo'linadi. Umumiy qismda jinoyat qonunchiligining vazifalari, uning amalda bo'lish doirasi, prinsiplari, javobgarlik va jazoning umumiy asoslari ifodalangan bo'lib, u:

- «umumiy qoidalar»;- «javobgarlik asoslari»;- «qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar»;- «jazo va uni tayinlash»;- «javobgarlikdan va jazodan ozod qilish»;- «voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari»;- «tibbiy yo'sindagi m ajburlov choralari» deb nomlangan 7

bo'limdan tashkil topgan.Umumiy qism 1-97-moddalarni o 'z ichiga qamrab oladi.

Maxsus qismda esa muayyan jinoyatlar va ular uchun javobgarlik ko'zda tutilgan. Jinoyat kodeksining Maxsus qismi 8 bo'lim dan iborat:

- shaxsga qarshi jinoyatlar (1-7-bob 97-149-moddalar);- tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar (8-9-bob 150-163-

moddalar);- iq tiso d iy o t sohasidag i jin o y a tla r (10-13-bob 164-192-

moddalar);

187


- ekologiya sohasidagi jinoyatlar (14-bob 193-204-moddalar);- hokimiyat, boshqaruv va jam oat birlashmalari organlarining

faoliyat tartibiga qarshi jinoyatlar (15-16-bob 205-241-moddalar);-jam oat xavfsizligi va jam oat tartibiga qarshi jinoyatlar (17-20-

bob 242-278-moddalar);- harbiy xizmatni o 'tash tartibiga qarshi jinoyatlar (21-24-bob

279-302-moddalar);- atamalarning huquqiy ma'nosi.M axsus qism norm ala ri jin o y a tla rn in g obyektiga q arab

b o iim la rg a ajratilib joylashtirilgan. M asalan, qasddan odam o id irish jinoyati «Shaxsga qarshi jinoyatlar» boiim iga joylashtirilgan bo‘lsa, o 'g ‘rilik jinoyati «Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar» boiim iga joylashtirilgan.

Jinoyat kodeksi maxsus qismi m oddalari tuzilishiga k o ‘ra d isp o z its iy a va sanksiya q ism la rid an ib o ra t. D isp o zitsiy a qism ida m a’lum bir jinoyatla r va ushbu jinoyatlarn ing ta ’rifi berilad i. M asalan , J in o y a t kodeksin ing 179-m oddasi Soxta tad b irk o rlik deb n om lan ib , un ing d isp o z its iy asid a «soxta tadb irkorlik , y a ’ni «nizom ida k o 'rsa tilgan faoliyatni am alga oshirish m aqsadin i k o ‘zlam asdan ssudalar, k red itla r olish, fo y d an i (d a ro m a d n i) so liq la rd a n ozod q ilish (so liq la rn i kam aytirish) yoki boshqacha mulkiy m anfaat ko 'rish m aqsadida korxonalar va boshqa tadbirkorlik tashkilotlari tuzish» deb ta ’rif berilgan.

Sanksiya esa sodir etilgan jinoyat uchun jazo choralarin i belgilaydi. Sanksiyada ko 'rsatilganjazolarqanchalik og‘irb o ‘lsa, ushbu jinoyatning ijtimoiy xavfliligi shunchalik og‘ir hisoblanadi. Jin o y a t kodeksi M axsus qism m oddalari sanksiyalari k o ‘p hollarda bir jinoyat uchun bir necha turdagi jazolarni qo 'llashni k o ‘zda tu tadi, bu sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligi, keltirilgan zararning m iqdori, jinoyat sodir qilgan shaxsning xususiyatlari, jinoyatni sodir etish sharoitlariga to ‘g‘ri baho berish va adolatli jazo tayinlash imkonini yaratadi. M asalan, Jinoyat kodeksining 232-moddasida ko ‘rsatilgan sud qarorini bajarmaslik jinoyati uchun jazo choralari sifatida eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha m iqdorda jarim a yoki besh yilgacha muayyan huquqdan m ahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki uch yilgacha ozodlikdan m ahrum qilish jazo choralari belgilangan.

188


JIN O IY JAVO BG ARLIK VA U N IN G A SO SL A R I

Yuridik javobgarlikning eng og‘ir turi bo igan jinoiy javobgarlik jinoyat qonuni norm alari bilan qo'riqlanadigan ijtimoiy rnuno- sabatlarga zarar yetkazgan yoki zarar yetkazish xavfi bo 'lgan tajovuzlar qilinganida vujudga kelib, jinoiy javobgarlik jinoyat sodir etishning huquqiy oqibatidir. 0 ‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 16-moddasida jinoyat uchun javobgarlik va uning asoslari belgilangan b o iib , unga ko 'ra jinoyat uchun javobgarlik- jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxsga nisbatan sud tomonidan hukm qilish, jazo yoki boshqa huquqiy ta ’sir chorasi qoilanilishida ifodalanadigan jinoyat sodir etishning huquqiy oqibatidir. Jinoiy javobgarlikn ing asosi b o 'lib sodir etilgan qilm ishda jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjudligi hisoblanadi.

Jinoiy javobgarlik bir qancha huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaradi:

-jinoyatni sodir etish, avvalo, shaxsnijinoiy javohgarlikka tortishni taqozo etib, shaxsga jinoyat qonuni normalarini tatbiq etish orqali jin o iy juvobgarlikn i qo ‘Hash yo k i javobgarlikdan ozod qilishni qo'llanishiga olib keladi;

- jinoiy javobgarlik jinoyat qonuni normalarini qo ‘Hash oqibatidir;- jin o iy ja vo b g a rlik jin o y a t sodir etgan shaxsga n isbatan

qo'llaniladigan davlat majburlov chorasidir;- jinoiy javobgarlik faqat jinoyat sodir etgan shaxs bilan davlat

o'rtasida vujudga keladigan jinoyat huquqiy munosabatdir.

A Y BSIZLIK P R E Z U M P SIY A SI

Aybsizlik prezumpsiyasi (lotincha praesumptio — ehtimol) — shaxsning huquqlarini himoya qilishni ta ’minlaydi va asoslanmagan ayblov hamda hukmni istisno qiladi.

0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko 'rib chiqilib, uning aybi aniqlan- maguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o'zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta ’minlab beriladi», deyilgan.

Aybsizlik prezumpsiyasi — voqelikka to ‘g‘ri bo'lgan huquqiy holat bo'lib, unga asosan, aybdor shaxsni jinoyat sodir etishdagi

189


aybini, qachonki sudning ayblov hukmi chiqarilgan b o iib , aynan shu shaxs aybdor deb hisoblansa va uning aybi jinoyat ishi bo'yicha yig'ilgan isbot-dalillar bilan tasdiqlanib, prosess ishtirokchilarida ushbu shaxsni asoslangan va adolatli ravishda javobgarlikka tortilganligi va jazolanganligi to 'g 'risida ishonch hosil qilinganda tasdiqlash mumkin bo‘ladi.

Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipidan quyidagi talablar kelib chiqadi, ya’ni surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud: a) o ‘zining zimmasiga yuklatilgan va shaxsni aybini isbotlash bilan bog iiq majburiyatni ayblanuvchining zimmasiga yuklatishga haqli emaslar, bundan tashqari, ayblanuvchi o 'zining aybsizligini isbotlashga majburemas, lekin aybsizligining mavjudligi to 'g 'risida xabar berish huquqiga ega; b) ayblanuvchining aybi tasdiqlanmasa, demak, uning aybsizligi tasdiqlangan deb tan olinishi lozim; d) agar shubhani bartaraf etish imkoni bo im asa ayblanuvchining foydasiga talqin qilinishi kerak.

Aybsizlik prezumpsiyasi ayblanuvchining aybini aniq, shubhasiz va to ‘liq aniqlanganligini talab qiladi va agar bu talab bajarilmagan, ayblanuvchining aybi aniq, shubhasiz va to iiq isbot-dalillar bilan asoslanmagan bo'lsa, bu shaxsni aybdor sifatida sud hukmi bo'yicha aybdor deb hisoblash ushbu shaxsning huquq va m anfaatlarini adolatsizlik yo'li bilan cheklash demakdir. Bunday hukm huquqiy kuchga ega boim asligi aniq.

Jinoyatning tarkibiy elementlari (obyekti, subyekti, obyektiv tomoni va subyektiv tomoni). Jinoyat tarkibi — jinoyat qonuni bilan belgilangan hamda muayyan ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat sifatida ifodalaydigan obyektiv va subyektiv belgilar yig‘indisidir. « J in o y a t ta rk ib i» tu sh u n ch as in i j in o y a t h u q u q id a jin o y a t tarkibining elementlari deb nom lanadigan to 'r t guruh alom atlar yig‘indisi tashkil qiladi. B ular jin o y a t obyekti, jin o y a tn in g obyektiv tom oni, jinoyatn ing subyekti, jinoyatning subyektiv tom onidir.

Jinoyat obyekti — jinoyat qonuni bilan qo 'riq lanadigan va jinoyat sodir etish natijasida zarar yetkaziladigan yoki yetkazish xavfi ostiga qo'yiladigan ijtimoiy munosabatlardir. Masalan, qasddan badanga shikast yetkazish jin o y atla rid a jinoyatn ing obyekti shaxsning sogiigi hisoblanadi. Jinoyat obyekti bilan birgalikda jinoyat predmeti ham mavjud b o iib , jinoyat predmeti deganda jinoyat obyektining ijtimoiy xavfli harakat tufayli bevosita tajovuzga uchraydigan elementi tushuniladi. M asalan, o 'g 'rilik jinoyatida jinoyatning obyekti shaxsning mulki, shu mulkka b o igan huquqi

190


bo'lsa, predmeti bevosita o 'g'rilangan narsa, buyum, pul boiishi mumkin.

Jinoyal obyekti uch turga bo iinad i: umumiy obyekt, maxsus obyekt, bevosita obyekt. Umumiy obyekt deganda jinoyat qonuni bilan qo 'riqlanadigan barcha ijtimoiy m unosabatlar, ya’ni shaxs, uning hayoti, huquq va erkinliklari, jam iyat va davlat m anfaatlari, mulk, tabiiy muhit, tinchlik va xavfsizlik. Maxsus obyekt deganda bir-biriga o 'xshash m a’lum bir turdagi ijtimoiy m unosabatlar tushuniladi. M asalan, shaxsga qarshi jinoyatla rn ing obyekti b o 'lib , shaxsning hayo ti, sog 'lig i, sh a ’ni va q ad r q im m ati hisoblanadi. Bevosita obyekt bevosita jinoyat qanday ijtimoiy m unosabatga tajovuz qilganligini ko 'rsatadi. M asalan, tuhm at jinoyatida bevosita obyekt shaxsning sh a’ni va qadr-qim m ati hisoblanadi.

Jinoyatning obyektiv tomoni — jinoyatn ing qanday sodir qilinganligini k o 'rsa tad i. M asalan, o 'g 'r ilik birovlar m ulkini yashirin ravishda olish bo'lsa, bosqinchilik hujum qilib, hayot yoki sog'lik uchun xavli bo'lgan zo'rlik ishlatib egallab olinadi. Jinoyat obyektiv tomondan harakat yoki harakasizlik bilan sodir qilinishi m umkin. Jinoyatning obyektiv tom oni ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik), jinoyat sodir etish natijasida kelib chiqqan ijtimoiy xavfli oqibat, ijtimoiy xavfli qilmish bilan jinoiy o q ib a t o 'r ta s id a g i sab ab iy b o g 'la n ish n i o 'z ichiga o lad i. Shuningdek, jinoyat sodir etilgan joy, vaqt, uni sodir etish usuli, vositalari va qurollar kiradi.

Jinoyat suyekti deganda jinoyatni sodir qilgan shaxs tushuniladi. Ammo hammavaqt ham jinoyatni sodir etgan shaxs jinoyat subyekti bo 'la olmaydi. Shaxs jinoyat subyekti hisoblanishi uchun jinoyat qonunida m a’lum bir shartlar belgilangan bo'lib, unga ko 'ra faqat qonunda belgilangan yoshga yetgan aqli raso, ya’ni, o 'z harakatlari uchun javob bera oladigan va ularni boshqara oladigan jismoniy shaxs subyekt bo'lishi mumkin.

Jinoyat kodeksi 17-moddasiga ko 'ra 16 yoshga to'lgan, aqli raso jismoniy shaxs jinoyat uchun javobgar bo'lishi mumkin. 16 yosh umumiy subyekt yoshi bo'lib. ayrim hollarda subyekt yoshi sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligiga va jinoyatning xususiyatlariga ko 'ra turlicha belgilanishi mumkin. Jinoyat kodeksining 17-moddasida subyekt yoshi 16, 13, 14, 18 yosh qilib belgilangan. Shaxs 13 yoshdan boshlab aybni og 'irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o'ldirganlik uchun (97-modda ikkinchi qismi), shuningdek, 14 yoshdan boshlab JK 17-moddasining 3-qismida


nazarda tutilgan ayrim jinoyatlar uchun (masalan, qasddan odam o'ldirish, bosqinchilik, tovlamachilik, o'g'rilik) jinoiyjavobgarlikka tortilishi belgilangan. 18 yoshdan jinoiy javobgarlikka tortilish esa odatda mansabdorlik jinoyatlari, harbiy xizmatni o 'tash tartibiga qarshi jinoyatlar uchun qoilan ilad i. Jinoyat subyekt yoshining bunday belgilanishi uni sodir qilgan shaxs xususiyatlari, sodir qilingan jinoyatning og 'ir yoki yengilligi, shuningdek, jinoyatning o'ziga xos belgilari bilan ifodalanadi. Masalan, 13 yoshga to ‘lgan shaxs aybni og'irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o 'ldir- ganligi uchun jinoiyjavobgar bo'lsa, o 'g 'rilik qilganligi uchun jinoiy javobgar bo'lm aydi, chunki o 'g 'rilik uchun jinoyat subyekti yoshi 14 yosh qilib belgilangan.

Jinoyatning subyektiv tomoni — shaxsning o 'zi sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmish va jinoiy oqibatga nisbatan ruhiy munosabatini, ya’ni, jinoyatni bilib, tushunib yoki ehtiyotsizlikdan sodir qilganligini ifodalaydi. Jinoyatning subyektiv tomonini aniqlash aybdorning o 'z i sodir etgan ijtim oiy xavfli qilm ishini, uning oqibatlarini qanchalik tushunganligini va ularning yuz berishi uchun qilgan harakatlarini aniqlaydi va shu asosda jinoyatning qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir qilinganligi aniqlanadi, boshqacha aytganda, ayb aniqlanadi. Aybning shakli jinoyat huquqida ikkiga bo'linadi: qasd, ehtiyotsizlik (Jinoyat kodeksining 2 1-22-moddalari).

Agar shaxs o 'zi sodir etgan qilmishining ijtimoiy xavfliligini anglagan, uning qanday oqibatlarga olib kelishini bilgan va shunday qilmishni sodir etishni xohlab sodir qilgan bo'lsa qasddan qilingan jinoyat hisoblanadi. Masalan, Jinoyat kodeksining 267-moddasida ko'rsatilgan transport vositasini olib qochish jinoyati. Bunda aybdor transport vositasini olib qochish jinoyat ekanligini, uni qanday oqibatlarga olib kelishini biladi va shunday oqibat kelib chiqishini istagan holda harakat qiladi.

Agar shaxs o'z-o'ziga ishonish yoki beparvolik orqasida jinoyat sodir qilsa ehtiyotsizlikdan jinoyat sodir qilingan hisoblanadi. Y a’ni aybdor shaxs o 'z harakatlariga ortiqcha baho beradi, o 'z harakatlari qanday oqibatlarga olib kelishiga ko'zi yetsa-da, ehtiyotkorlik choralariga rioya qilmaydi, bunday oqibatlar kelib chiqmaydi deb o'ylaydi, o'ziga ortiqcha ishonadi yoki beparvolik qiladi. Masalan, Jinoyat kodeksining 266-moddasida ko'rsatilgan transport vositalari harakati yoki ulardan foydalanish xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatida transport vositasini haydovchi shaxs belgilangan tezlik qoidalariga rioya qilm asdan tezlikni oshirib ketishi natijasida piyodalarni urib yuborishi. Bunda haydovchi tezlikni oshirsada,

192


piyodalarni urib yubormasligiga, o'z vaqtida transport vositasini to 'xtata olishiga asossiz ishonadi.

Jinoyatlarni qasddan yoki ehtiyotsizlikdan qilinganligini aniqlash, aybdorlarga jazo tayinlashda muhim ahamiyatga ega. Qasddan qilingan jinoyatla r uchun og 'irroq jazo choralari q o ilan ilsa , ehtiyotsizlikdan qilingan jinoyatlar uchun yengilroq jazo choralari qoilaniladi.

Jinoyatning subyektiv tomoniga uning motivi va maqsadi ham kiradi.

TA M O M B O ‘LM AG AN JIN O Y ATLAR

Ham m avaqt ham jinoyatla r oxiriga yetkazilm aydi, b a ’zan jinoyatlar uni sodir etmoqchi bo igan shaxsning xohishi bilan oxiriga yetkazilmasdan to'xtatilishi yoki unga bogiiq boim agan holatlarga ko'ra oxirigacha yetkazilmasdan qolishi mumkin. Shuningdek. ba’zi bir jinoyatlar uning oqibatlari kelib chiqmasdan tamom boigan jinoyat deb hisoblanishi mumkin. Ana shunday holatlarga to ‘g‘ri baho berish uchun jinoyat qonunida tamom bo im agan jinoyat lushunchasi belgilangan. O'zbekiston Respublikasi jinoyat huquqida qasddan sodir qilingan jinoyatlarning uchta bosqichi beliglangan:

- jinoyatga tayyorgarlik ko'rish;- jinoyatga suiqasd qilish;- tamom ho ‘Igan jinoyatlar.Shaxsning qasddan qilinadigan jinoyatni sodir etish yoki yashirish

uchun shart-sharoit yaratuvchi qilmishi o'ziga bogiiq boim agan holatlarga ko’ra sodir etilishi boshlangunga qadar to‘xtatilgan boisa. bunday qilmish jinoyatga tayyorgarlik ko iish deb topiladi. Masalan. qasddan odam o id irish uchun jinoyat sodir etish qurollari va vositalarini tayyorlash, sheriklar topish. Bunda jinoyat sodir qilish hali boshlanmasdan fosh qilingan boiishi kerak.

Qasddan sodir etiladigan jinoyat boshlanib, shaxsga bogiiq boim agan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo isa , jinoyat sodir etishga suiqasd deb topiladi. Masalan, o 'g i i o 'g 'rilik qilish uchun birovning uyiga kirdi. ammo uy egasi borligini ko'rib. qochib ketishi. Bu yerda o'g'rilik uy egasi bo'lmaganida sodir etilishi mumkin edi.

Jinoyatga tayyorgarlik ko'rish yoki unga suiqasd qilish tamom bo'lgan jinoyat uchun qonunning qaysi moddasida javobgarlik belgilangan bo'lsa, o 'sha moddasi bo'yicha javobgarlikka sabab

193


boiadi. Masalan, o ‘g‘rilik qilmoqchi bo'lgan shaxs uy egasi borligi uchun o 'g 'r ilik n i am alga osh ira o lm agan b o 'lsad a , J inoyat kodeksining o'g 'rilik uchun javobgarlik belgilangan 169-moddasi bilan javobgar bo'ladi.

Jinoyat kodeksi maxsus qismida ko 'rsatilgan jinoyatlarning tarkibi barcha elementlari yuz bergan vaqt jinoyat tamomlangan vaqt deb topiladi. Bu holat jinoyat uchun javobgarlikni belgilovchi m oddaga b o g 'liq b o 'la d i. Q asddan b adanga o g 'ir sh ik ast yetkazganlik uchun javobgarlik belgilangan Jinoyat kodeksining 104- moddasida badanga og'ir shikast yetkazilgan vaqt jinoyat tamom bo'lgan vaqt deb hisoblanadi.

Jinoyatlarni tamom bo'lgan yoki tamom bo'lmagan jinoyatlarga bo'lish, jinoyat sodir qilishdan ixtiyoriy qaytish masalasini ham o'rganishni taqozo qiladi. Agar shaxs jinoyatga tayyorgarlik ko'rish harakatlarini oxiriga yetkazishi mumkinligini anglagan holda uni o 'z ixtiyori bilan to'xtatsa yoki jinoiy oqibat kelib chiqishini anglagan holda bunday oqibat kelib chiqishini oldini olsa, jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish hisoblanadi va javobgarlikka tortilmaydi. Ammo jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytgan shaxs harakatlarida boshqa bir jinoyat tarkibi bo'lsa o 'sha jinoyati uchun javobgar bo'ladi. Masalan, shaxs qasddan odam o'ldirish uchun noqonuniy ravishda o 'qo tar qurol sotib oldi. ammo odam o'ldirish fikridan o'z ixtiyori bilan qaytdi. Bunda u qasddan odam o'ldirish jinoyati uchun javobgar bo'lmaydi, ammo noqonuniy o 'qo tar qurol sotib olganligi uchun javobgar bo'ladi.

Jinoyatda ishtirokchilik. Jinoyat qonunchiligining asosiy vazifasi insonni, uning huquq va erkinliklarini, jam iyat va davlatning huquqlari va qonuniy rnanfaatlarini jinoiy tajovuzlardan himoya qilish, jinoyatlarn ing oldini olishdir. U shbu vazifaga erishish yoilaridan birijinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta ’minlash orqali sodir qilingan jinoiy qilmishlarni huquqiy baholash va odilona jazo tayinlashdir. Jinoyatlar bir kishi tomonidan sodir qilinganida uning javobgarlig in i aniq lash n isbatan unchalik qiyinchilik tug'dirmaydi, shuningdek, yakka shaxs tomonidan sodir qilingan jinoyatlarn ing ijtimoiy xavfliligi ham kam roq bo 'lad i. Lekin, jinoyatlar bir necha shaxslar tomonidan oldindan kelishgan holda sodir etilsa, uning ijtimoiy xavfliligi ham, jinoyatni sodir etish ko'lami ham, kelib chiqadigan oqibatlarning darajasi ham yuqori bo'ladi.

Shu sababli ham jinoyat huquqi nazariyasida ishtirokchilikda jinoyat sodir qilish doimo diqqat markazdagi masala bo'lib kelgan. Am aldagi O 'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 27-

194


moddasida «ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir etishda birgalashib qatnashishi ishtirokchilik deb topiladi» deb ko'rsatilgan.

M azkur norma mazmunidan kelib chiqadigan bo'lsak, ishtirokchilik faqat qasddan qilinadigan jinoyatlarda bo 'ladi, ehtiyotsizlikdan qilinadigan jinoyatlarda ishtirokchilik tarkibi mavjud bo'lmaydi. Qonun chiqaruvchi ishtirokchilik masalasini belgilashda obyektiv va subyektiv omillardan kelib chiqqan. Ishtirokchilikning obyektiv belgisiga ikki yoki undan ortiq shaxslarning birgalikda jinoyatni sodir etishi kirsa, subyektiv belgiga ishtirokchilarning bir- birlari bilan kelishganligi, o 'r tada vazifalarning taqsimlanganligi kiradi.

Ikki yoki undan ortiq shaxslarning jinoyatda birgalashib harakat qilishi va jinoiy oqibat ularning birgalikdagi harakati natijasi bo'lishi ishtirokchilikning asosiy obyektiv belgisidir. Bunda jinoyatning ishtirokchilari oldindan kelishib oladi va qonun bilan qo'riqlanadigan obyektlarga birgalashib tajovuz qilinadi. Jinoyatni sodir etishda barcha ishtirokchilar bajaruvchi sifatida harakat qilganlarida ham ularning harakatlari o'rtasida o 'zaro bog'liqlik mavjud bo'ladi. Aga.r bir necha shaxslar ilgaridan o 'zaro kelishmagan holda bir vaqtda bir m anbadan mulkni talon-taroj qilsalar ishtirokchilik ma vjud bo'lm aydi ham da ularning qilmishi mustaqil jinoyatlar sifatida kvalifikatsiya qilinadi.

O 'zbek iston R espublikasi JK ning 28-m oddasida jinoyat ishtirokchilarining to 'rt turi ko'rsatilgan: bajaruvchi, tashkilotchi, dalolatchi va yordamchi. H ar birining jinoyatda ishtirok etish darajasi va xususiyatidan iborat obyektiv mezon ularni ajratish uchun asos qilib olingan.

Jinoyatni bevosita yoki qism an sodir etgan yoxud jinoyat kodeksiga muvofiq javobgarlikka tortilishi mumkin bo'lm agan shaxslardan yoki boshqa vositalardan foydalanib jinoyat sodir etgan shaxs bajaruvchi deyiladi. Bajaruvchilar ikki turga bo'linadi: 1) bevosita jinoyatni sodir etgan, 2) javobgarlikka tortilishi mumkin bo'lmagan shaxslardan yoki vositalardan foydalanib jinoiy niyatini amalga oshirgan shaxs. Agar jinoyatning obyektiv tomonini bir necha kishilar bajarsa, ularning barchasi bajaruvchilar bo'ladi.

Jinoyatga tayyorgarlik ko'rilishiga yoki jinoyat sodir etilishiga rah b a rlik q ilgan shaxs ta sh k ilo tc h i dey ilad i. T ash k ilo tch i ishtirokchilikning eng xavfli ko 'rin ishi bo 'lib , k o 'p hollarda u jinoyatni sodir etishda bevosita qatnashmaganligi sababli uni ushlash, aybini isbotlash va javobgarlikka tortish qiyin bo'ladi. Tashkilotchi


jinoyat rejasini ishlab chiqadi, boshqa ishtirokchilarni tanlaydi, ular orasida vazifalarni taqsimlaydi.

Jinoyat sodir etilishiga qiziqtiruvchi shaxs dalolatchi deyiladi.Dalolatchi jinoyat sodir etilishida bevosita qatnashmaydi, balki

jinoyat ishtirokchilarini bevosita jinoyatga chorlaydi, dadillik beradi va shaxsda jinoyat sodir etishga istak paydo qiladi. Dalolatchilikning xavfliligi shundaki. aynan uning h arak a tla ri tufayli boshqa ish tirokch ila r jin o y atn i sodir qilishadi. O byektiv tom ondan dalolatchilik qo'rqitish, ishontirish, majburlash, aldash, va’da qilish kabi shakllarda boiishi mumkin.

D alolatchilik og 'zaki ravishda, telefonda, xat orqali yoki boshqacha tarzda amalga oshirilishi mumkin. Dalolat jinoyat sodir qilingunga qadar yoki jinoyatni sodir qilish vaqtida boiishi mumkin. Jinoiyjavobgarlikka tortilishi mumkin boim agan shaxslarni jinoyat sodir qilishga dalolat qilish ushbu shaxslar tomonidan sodir qilingan jinoyatning bajaruvchisi deb topish uchun asos boladi.

Y ordamchilar deb jinoyat qilishga o‘z maslahatlari, ko'rsatmalari bilan, vositalar berish yoki to ‘siqlarni yo'qotish bilan yordam bergan kishilar, shuningdek, jinoyatchini, jinoyat qurolini va vositalarini, jinoyat izlarini, jinoiy yo‘l bilan topilgan narsalarni yashirishga va bunday narsalarni olish va o'tkazishga oldindan va’da bergan shaxs tushuniladi.

О 'zbekiston Respublikasi JKning 29-moddasida ishtirokchilikning to 'r t shakli a jratilgan: I) oddiy ish tirokchilik , 2) m urakkab ishtirokchilik, 3) uyushgan guruh, 4) jinoiy uyushma shaklida bo ‘ladi.

1) Ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirmay jinoyat sodir etishda qatnashishi oddiy ishtirokchilik deb topiladi.

2) Ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirib jinoyat sodir etilishida ishtirok qilishi murakkab ishtirokchilik deb topiladi.

3) Ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalikda jinoiy faoliyat olib borish uchun oldindan bir guruhga birlashishi uyushgan guruh deb topiladi.

4) Ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhning jinoiy faoliyat bilan shug'ullanish uchun oldindan birlashishi jinoiy uyushma deb topiladi.

Q ilm ishning jinoiyligini istisno etadigan holatlar. Jinoyat qonunida tashqaridan qaraganda jinoyatga o'xshash, ammo sodir etilganligi uchun javobgarlikka tortish mumkin boim agan qilmishlar ham belgilangan.

U lar qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar deb ataladi:

- kam ahamiyatli qilmishlar;


- zaruriy mudofaa;- oxirgi zarurat;- ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida zarar

yetkazish;- buyruqni yoki boshqa vazifani bajarish;- kasb yoki xo'jalik faoliyati bilan bog'liq asosli tavakkalchilik.

JA Z O T U SH U N C H A SI, M A Q SA DLA R I VA T UR LAR I

Jazo jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan davlat nomidan sud hukmi bilan qo'llanadigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq va erkinliklardan mahrum qilish yoki ularni cheklashdan iborat majburlov chorasidir.

Jazo mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatni davom ettirishiga to'sqinlik qilish hamda mahkum, shuningdek, boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining oldini olish maqsadida qo'llaniladi.

Jinoiy jazolar tizimi sudlar uchun aniq qilib belgilab qo'yilgan va nisbiy og‘irligini inobatga olgan holda muayyan tartibda qo'yib chiqilgan hamda jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan tayinlanishi mumkin bo igan jazo turlarining ro'yxatidir.

O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida jazoning quyidagi asosiy turlari belgilangan:

— jarim a;— muayyan huquqdan mahrum qilish;— axloq tuzatish ishlari;— xizmat bo'yicha cheklash;— qamoq;— intizomiy qismga jo'natish;— ozodlikdan mahrum qilish;— o'lini jazusi.Mahkumlarga asosiy jazolardan tashqari harbiy yoki maxsus

unvondan mahrum qilish tarzidagi qo'shimcha jazo ham qo'llanilishi mumkin:

Xizmat bo 'yicha cheklash yoki intizomiy qismga jo 'n a tish ta riq a sid ag i ja z o la r faq a t harb iy x izm atch ila rg a n isb a tan qo'llaniladi.

Muayyan huquqdan mahrum qilish faqat asosiy jazo sifatidagina emas, balki qo'shimcha jazo tariqasida ham qo'llanilishi mumkin.

197


Sud jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatangina jazo tayinlashi mumkin.

Sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasin i, qilm ishning m otivlarini, yetkazilgan zararning xususiyati va m iqdorini, aybdorning shaxsini, jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni inobatga oladi.

Jazo Jin o y at kodeksin ing U m um iy q ism ida k o 'rsa tilg an jinoyatlarning turlari va ularni sodir etgan shaxslarga nisbatan qoilan ilish i lozim bo 'lgan jazo chorasi haqidagi moddalarning qoidalari asosida M axsus qism tegishli m oddalari sanksiyalari doirasida tayinlanadi.

Jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish asoslari. Jinoyat qonunchiligining asosiy vazifasi, maqsadi jinoyat sodir qilgan shaxslarni jazolash emas, balki jinoyat sodir qilgan shaxslarni axloqan tuzatish, jinoyat sodir etilishining oldini olishdir. Shu sababli ham jinoyat qonunchiligida jinoyat sodir qilgan shaxs aybiga iqror bo'lgan, keltirilgan zararni bartaraf qilgan hollarda, shuningdek, b irinch i m arta jin o y a t sodir q ilingan h o lla rd a va qonu n d a belgilangan boshqa hollarda jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilishni ko'zda tutadi.

O 'zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining o 'n ikkinchi bobida (64-68-moddalari) javobgarlikdan ozod qilishning quyidagi turlari ko'rsatilgan:

-javobgarlikka tortish muddatining o 'tib ketganligi;- qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo'qotganligi;- aybdor o 'z qilmishiga chin ko'ngildan pushaymonligi;- jabrlanuvchi bilan aybdor yarashuvga kelishganligi;-jinoyat sodir qilgan shaxsning kasalligi;- amnistiya akti asosida.O 'zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining o ‘n uchinchi

bobida (69-76-moddalari) jazodan ozod qilishning quyidagi turlari ko'rsatilgan:

-jazoni ijro etish muddati o 'tib ketganligi;- shaxsning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo'qotganligi;- aybdorni chin ko'ngildan pushaymonligi;- shartli hukm qilish;-jazoni o 'tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish;- jazoni yengilrog'i bilan almashtirish;- kasallik yoki m ehnat qobiliyatini yo 'qotganligi oqibatida

jazodan ozod qilish;- amnistiya akti yoki afv etish asosida jazodan ozod qilish.

198


Voyaga yetmaganlar javobgarligini xususiyatlari. Mamlakatimiz jinoyat qonunchiligi voyaga yetmagan shaxslarning yoshga oid xususiyatlarini hisobga olgan holda ular tomonidan sodir qilingan jinoyatlar uchun alohida javobgarlik qoidalarini belgilagan.

Jinoyat kodeksining Umumiy qismi oltinchi boiim i aynan voyaga yetmaganlar javobgarligi xususiyatlariga bag‘ishlangan bo iib , o ‘n sakkiz yoshga to im asdan jinoyat sodir qilgan shaxslarga quyidagi jazolar qoilanishi mumkin:

- jarima;- axloq tuzatish ishlari;- qamoq;- ozodlikdan mahrum qilish.O 'n sakkiz yoshga to lmasdan jinoyat sodir qilgan shaxslarga

nisbatan qo ‘shimcha jazolar tayinlanishi mumkin emas.Voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan jazo tayinlashda jinoyat

kodeksida belgilangan jazolarn ing m a’lum bir qismi olinadi. Masalan, jarim a jazosida jarim aning miqdori eng kam oylik ish haqining besh baravaridan olti yuz baravarigacha bo ‘lsa, voyaga yetm aganlarda ja rim a jazosining m iqdori eng kam oylik ish haqining ikki b aravaridan yigirm a baravarigacha m iqdorda tayinlanadi.

Bundan tashqari sud voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda uning rivojlanganlik darajasi, turmush sharoiti, tarbiyasi, sogiigi, jinoyat sodir qilishda kattalarning ishtiroki masalasiga jiddiy e’tibor qaratadi.

Voyaga yetm aganlar javobgarligining yana bir o ‘ziga xos xususiyati voyaga yetmagan shaxs birinchi m arta jinoyat sodir qilganida uni jazo qoilam asdan tuzatish mumkin deb hisoblash uchun asoslar mavjud b o ‘lganida, javobgarlikdan ozod qilish imkoniyatining yaratilganidir. Bunda voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi komissiya ular bilan shug‘ulanadi.

Agar voyaga yetmagan shaxs rivojlanishida o ‘z yoshiga nisbatan ancha orqada qolgan b o isa va sodir etgan qilmishining ahamiyatini to ia anglay olmagan b o isa sud jazo o'rniga quyidagi majburlov choralarini qoilashi mumkin:

- sud belgilaydigan shaklda jabrlanuvchidan uzr so‘rash;- o ‘n olti yoshga to igan shaxs zimmasiga yetkazilgan zararni o ‘z

mablag‘i hisobidan yoki mehnati bilan to iash yoki bartaraf qilish majburiyatini yuklash;

- voyaga yetm aganni m axsus o ‘q u v -tarb iy a m uassasaga joylashtirish.

199


IX MA VZU

XALQARO HUQUQ ASOSLARI

]-§. Xalqaro huquqning pay do bo‘lishi

Xalqaro huquq — huquqning boshqa sohalari kabi o ‘z-o‘zidan paydo bo igan emas. U muayyan ijtimoiyjarayonlarning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida qadimiy ilk jam oalar va qabilalar bir-biridan alohida ajralgan holda emas, balki qabilalarning yozilmagan qonunlari bilan birlashgan edi. Birinchi odat me’yorlari davlatchilikning vujudga kelishidan oldin ibtidoiy jam oa tuzumi davridayoq paydo boigan.

Agar, «xalqaro huquq» tushunchasini davlatlararo huquq sifatida tushunilsa, u holda, davlatchilik paydo b o iib , rivojlanishi bilan vujudga kelganini e’tirof etish lozim.

Xalqaro huquq — tarixiy, ijtimoiy-huquqiy amaliyot rivojlanishi natijasidir. Insonlarning (guruhlar, tabaqalarn ing) o 'z milliy manfaatlarini anglash vositasi sifatida paydo boiishi, ayniqsa, xalqaro munosabatlaming doimiy o'zgarib turishiga aloqadorligi bilan xalqaro huquq milliy davlatlar va xalqlarning taraqqiyotiga muhim ta ’sir ko'rsatib kelmoqda. Kishilik tarixi davomida xalqaro huquq nafaqat xalqaro munosabatlaming taraqqiyoti bilan birga rivojlanib kelgan, balki ularga m a’lum darajada ta’sir ham ko'rsatgan.

Xalqaro huquqning kelib chiqishi tabiiy-obyektiv jarayondir.X alqaro huquqning paydo b o iish i bevosita davlatlarning

vujudga kelishi va rivojlanishi bilan b o g iiq . D avlatlar ta raq qiyotining obyektiv shart-sharoiti ular o ‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy va huquqiy munosabatlarni o 'rnatish zaruratini keltirib chiqaradi. Buning natijasi o 'laroq huquqning mustaqil tizimi sifatida xalqaro huquqning paydo boiishi va rivojlanishidir.

X alqaro huquq davlatlar, xalqlar va xalqaro tashk ilo tla r o'rtasidagi turli xil munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan.

2-§. Xalqaro huquq tushunchasi ( ta ’rifi)

«Xalqaro huquq» tushunchasini aniqlash va unga ta ’rif berish xalqaro huquq faniningeng muhim vazifalaridan biridir. Davlat va

200


huquq nazariyasi fani esa davlatlararo yoki kengroq m a’noda xalqaro m unosabatlarga xos bo 'lgan hodisa va jarayonlarning huquqiy xususiyallarini ko 'rib chiqadi.

Xalqaro — huquqiy m e’yorlarda milliy davlatlarning o 'zaro munosabatlaridagi murakkab jarayonlar o'z aksini topadi. Ularning asosida shakllanayotgan, xalqlarning subyektiv xohish-irodasiga emas, balki ijtimoiy taraqqiyotn ing obyektiv om illariga mos keladigan huquqiy ong xalqaro huquqda o 'z ifodasini topadi.

Hozirgi xalqaro munosabatlarga ta ’sir qiluvchi ko'plab omillar ichida xalqaro huquq ustuvorligi to'g'risidagi qoida XXI asrdagi sivilizatsiya va huquqiy ong darajasiga ko'proq mos keladi.

Xalqaro huquq fanida xalqaro huquq tushunchasiga turli xil ta ’riflar berilgan. Shulardan bir nechtasini keltirib o'tamiz:

Birinchi t a ’rif: xalqaro huquqni «davlatlarn ing irodasini muvofiqlashtirish asosida tuzilgan va rivojlanadigan davlatlarning tinch-totuv yashashi, xalqlarning teng huquqliligi va o 'z taqdirini o'zi belgilashini ta ’minlash m aqsadida xalqaro m unosabatlarni tartibga soluvchi yuridik m e’yorlar tizimi» sifatida ta ’riflash mumkin11.

Ikkinchi ta'rif: xalqaro huquq — bu «davlatlar va ushbu huquq tizimining boshqa subyektlari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik me’yorlar tizimidir»32.

Uchinchi ta ’rif: xalqaro huquq «ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarining ta ’siri bilan bog'liq ravishda xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi va davlatlar irodasining nisbiy uyg'unligini ifodalovchi shartnomalar, odat me’yorlari va tamoyillar tizimidir»33.

To'rtinchi ta ’rif: xalqaro huquq — bu «xalqaro (davlatlararo va boshqa turdagi) munosabatlarni tartibga soluvchi me’yorlar majmui va tizimidir»34.

Beshinchi ta ’rif: xalqaro huquq — bu «huquqning mustaqil tarmog'i bo'lib, o'zida bir butun va yaxlit tamoyillar va me’yorlar tizimini, ya'ni eng avvalo, davlatlar o'rtasidagi xalqaro munosabatlar sohasini tartibga soluvchi, yuridik majburiy bo'lgan xulq-atvor qoidalarini ifodalaydi»35.

11 Курс м еж дународного права. В 6-ти томах. — М.: 1967, Т .I , 38 с.Курс м еж дународного права. В 6-ти томах. — М.: 1967, Т.1, 9 с.

" С л о вар ь м еж д ун ародн ого п рава. — М ., 1989. 170 с. м У ш аков Н.А. М еж дународное право: основны е понятия и определения. —

М .: 1996, 5-6 с.35 Тузмухамедов Р.А.. Хакимов К.Т. Основы международного права. — Т.: 1998, 7 с.


Oltinchi ta ’rif: «Xalqaro huquq g‘oyat keng va turli tarmoqlarni o ‘z ichiga oluvchi alohida huquqlar tizimidir. Shu bilan birga faqat m e’yorlar yig‘indisi boiibgina qolmay, ularning tizimi hamdir»36.

Yettinchi ta ’rif: «Xalqaro huquq — xalqaro huquq subyektlari o ‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, davlatlar va xalqaro huquqning boshqa subyektlari tomonidan yaratiladigan xalqaro huquq va m e’yorlari yig‘indisidan iborat b o igan mustaqil, o ‘ziga xos huquq tizimidir»37.

X alqaro huquqqa berilgan yuqoridagi va boshqa k o ‘plab ta ’riflarning mualliflari imkon qadar ko‘proq xalqaro huquqqa xos b o ig an hodisalarni qamrab olishga harakat qilganlar. H ar qanday ilmiy t a ’rif unda foydalanilgan a tam ala r, tushunchalarn ing , shuningdek, ulardan kelib chiqadigan tushunchalarning izohlanishini talab qiladi.

Hozirgi zamon xalqaro huquqi ikkinchi jahon urushidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ustavi qabul qilinganidan so‘ng yuzaga kelib, rivojlangan. Shu bois, «hozirgi zamon xalqaro huquqi» tushunchasi xalqaro m uno sab atla rn in g um um e’tiro f etilgan tamoyillari va m e’yorlari rivojlanishining yangi bosqichini aks ettirgan holda, xalqaro huquq harakatining xronologik doirasini belgilaydi.

Xulosa qilib aytganda, xalqaro huquqning umumiy tushunchasini (ta’rifmi) quyidagicha ifodalash mumkin:

«X alqaro huquq — bu tinchlik va ham korlikni ta ’minlash maqsadida davlatlararo munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik me’yorlar tizimidir»38.

«Xalqaro huquq» atamasi xalqaro ommaviy huquqni bildiradi, undan xalqaro xususiy huquqni farqlab olish lozim. Shu bois, «xalqaro huquq» atam asi m a’lum darajada shartli ekanligini ta ’kidlab o ‘tish joiz39. Shu m a’noda tarixan shakllanib va davlatlar

36 M am atq u lo v A. X alq aro h uquq . — Т.: 1997, 7-b.17 К алам карян P .A ., М игачев Ю .И . М еж дународное право. Вопросы и ответы.

«Ю рлитинформ ». 2002.38 A .X .Saidov X alqaro huquq: D arslik . — Т.: «A dolat» , O 'z .R Ichki ishlar vazirligi

A kadem iyasi, 2001, 20-b.39 «Rim huquqida yuzaga kelgan «jus gentium » («xalqlar huquqi») atam asi xalqaro

h uquq a tam asin in g n am unasi h isob lanad i. Ju s gen tium ning q o id a la r to 'p la m i sifatidagi dastlabki tushunchasi R im davlati hududidagi, m illati bo 'y icha qanday qabilaga tegishli bo 'lish idan q a t’i nazar, barcha odam larga n isbatan qo ilan ilgan . Keyinroq R im ning boshqa davlatlar bilan o ‘zaro m unosabatlaridagi um um iy tan olingan m e’yorlar kom pleksi sifatida kengroq m a’no kasb eta boshlagan («Barcha


hamda xalqaro hujjatlarda, darsliklarda qo'llaniladigan «xalqaro huquq» atam asi o ‘zining tub m a’nosiga to ‘la mos keladi deb bo'lmaydi. Mazkur atamaning boshqa tillardagi m a’nosi ham aynan shunga o ‘xshashdir: rus tilida — «mejdunarodnoye pravo», ingliz tilida — «International Law», fransuz tilida — «Volker recht», ispan tilida — «Derecho international», ukrain tilida — «Mijnarodnoye pravo» va hokazo.

3-§. Xalqaro huquq obyektlari

Xalqaro huquq obyektiga har qanday emas, balki muayyan xalqaro munosabatlar kiradi.

X alqaro m unosabatlar — bu davlatlar va davlatlar tizimi o'rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy, huquqiy, diplomaik, harbiy va boshqa turdagi aloqalar va munosabatlar majmuidir. Shuningdek. dunyo miqyosidagi asosiy siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa tashkilotlar, harakatlar o'rtasidagi hamkorliklardan iborat.

X alqaro huquq obyektiga, eng avvalo, suveren d av la tlar o'rtasidagi munosabatlar kiradi. Davlatlararo munosabatlar — bu, awalambor, hokimiyatlararo munosabatlardir. Davlatlar o‘rtasidagi mavjud m unosabatlar tegishli xalqaro bitim lar bilan tartibga solingandagina xalqaro-huquqiy shaklga ega bo'ladi. Davlatlar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatish BMT Ustavida mustahkamlab qo'yilgan umume’tirof etilgan xalqaro huquq tamoyillari asosida amalga oshiriladi.

Quyidagilar xalqaro-huquqiy m unosabatlar obyekti sifatida namoyon bo'ladi:

- birinchidan, hudud (territoriya) va xalqaro yer kengligi;- ikkinchidan, xatti-harakatlar;- uchinchidan. xatti-harakatlardan tiyilish;- hudud xalqaro-huquqiy munosabatlar obyekti sifatida juda ko'p

namoyon bo'ladi (masalan, tinchlik shartnomalarida).Xatti-harakatlar davlatlar o'rtasidagi turli huquqiy munosabatlar

obyekti bo 'lishi mumkin (m asalan, o 'zaro yordam ko 'rsa tish to'g'risidagi hujjatlarda, ittifoq shartnomalarida).

xalqlar uchun um um iy huquq»). Keyinchalik ushbu atam a zam onaviylashtiriigan— «jus inter gentes» («xalqlar o 'trasidag i huquq» yoki «xalqaro huquq»). Q arang: М е ж д у н ар о д н о е п р ав о п о д ред. Г .В .И г н а те н к о . — М .: 1995, с. 12-13; Л укащ ук И .И .. М еждународное право. О бщ ая часть. — М.: 1996, 4 с.

203


M uayyan xatti-harakatlardan tiyilish ham xalqaro-huquqiy munosabatlar obyekti hisoblanadi (masalan, neylralilet to'g'risidagi, u rush o d a tla r i va q o n u n la ri to 'g 'r is id a g i x a lq aro -h u q u q iy hujjatlarda).

4-§. Xalqaro huquq fuitksiyalari

X alqaro huquqning funksiyalarini k o 'r ib chiqm ay, uning mohiyatini ochib berish mumkin emas.

X alqaro m unosabatlarn i tartibga soluvchi xalqaro huquq quyidagi funksiyalarni bajaradi:

1. M uvofiqlashtiruvchi funksiya. D avlatlar xalqaro huquq m e’yorlari yordam ida xalqaro ham korlikning turli sohalarida umumiy qabul qilingan xulq-atvor standartlarini belgilaydi.

2. Tartibga soluvchi funksiya. Bu davlatlar tomonidan q a t’iy qoidalarni belgilashda namoyon bo'ladi. Bularsiz davlatlarningjahon ham jam iyati bilan m unosabatlari va birgalikda m avjudligini tasavvur qilishning imkoni yo'q.

3. T a ’m inlash funksiyasi. Bunda xalqaro huquq shunday me’yorlarni o 'zida mustahkamlaydiki, bu davlatlarni ko 'p yillik aloqalari jarayonida belgilangan m a'lum xulq-atvor qoidalariga rioya qilishga undaydi.

4. M uhofaza funksiyasi. Bu davlatlar milliy m anfaatlari va qonuniy huquqlarini himoya qiladi.

5-§. Xalqaro huquq va davlatlarning milliy huquqiy tizimi

Real voqelikda bir-biriga bog'liq, lekin mustaqil ikki huquqiy tizim mavjud: bir tomondan. ichki davlat huquqi (alohida milliy davlatning huquqiy m e’yorlari majmui) va ikkinchi tom ondan, huquqiy tartibga solishning o'ziga xos obyekti va subyektiga ega bo 'lgan xalqaro huquq. Agar, ichki davlat huquqida huquqiy tartibga solish obyekti bir davlat doirasidagi ijtimoiy munosabatlar bo 'lsa , xalqaro-huquqiy m unosabatlar obyektiga davlatlar va ularning birlashmalari o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar kiradi.

Xalqaro huquq va ichki davlat huquqi bir-biridan alohida mavjud bo'lm aydi. Xalqaro huquq m e’yorlarini ishlab chiqishga milliy huquqiy tizimlar asos bo 'lad i, u davlatning tashqi siyosati va diplomatiyasida o 'z ifodasini topadi.

204


Xalqaro huquq o 'z navbatida milliy qonunchilikning rivojlanishiga katta ta ’sir ko'rsatadi.

Ko'pgina davlatlarning, shu jum ladan, O 'zbekiston Respublikasining qonunlarida shunday qoida mustahkamlab qo'yilgan, unga ko 'ra davlatlarning ichki qonuni bilan xalqaro shartnomalar ustuvorlikka ega b o 'lad i. Bunday qoida xalqaro huquqning davlatlarning ichki huquqi qoidalari ustidan ustuvorligi deb ataladi. O 'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 7-moddasida shunday deyilgan: «Agar xalqaro shartnom alar va bitim larda fuqarolik qonunchiligidan boshqacha qoida nazarda tutilgan bo'lsa xalqaro shartnomalar va bitimlardagi qoidalar qo'llaniladi»411.

6-§. Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro xususiy huquq

Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro huquq o'rtasida yaqin o'zaro aloqadorlik mavjud. Har ikkisi keng m a’noda xalqaro munosabatlarni tartibga soladi. X alqaro xususiy huquq xalqaro xarakterdagi fuqarolik-huquqiy m e’yorlar majmui sifatida xalqaro ommaviy huquqning umume’tirof etilgan tamoyillariga zid bo'lmasligi kerak.

Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro huquq o'rtasidagi uzviy aloqadorlik hech kirn tomonidan inkor qilinmaydi. Ba’zi bir olimlar xalqaro xususiy huquq xalqaro huquqning bir turi deb hisoblaydilar. Ikkinchi guruh huquqshunoslar esa xalqaro xususiy huquqqa fuqarolik huquqining bir tarmog'i sifatida qaraydilar. Uchinchi birlari esa xalqaro xususiy huquqni xalqaro huquq bilan aynan bir xil deb hisoblaydilar. To'rtinchilar, xalqaro xususiy huquq ma’lum bir m a’noda fuqarolik huquqining tamioqlaridan biri hisoblansa-da, asosan, xalqaro ommaviy huquq bilan juda yaqin aloqadadir, deb ta’kidlaydi.

Xalqaro huquq xalqaro ommaviy huquq bilan aynan bir xil emas va uning sohalaridan biri hisoblanmaydi. Xalqaro xususiy huquq tartibga soladigan o'zining mustaqil predmetiga ega.

7-§. Xalqaro huquqda me ’yorlarni yaratish jarayoni

Xalqaro-huquqiy tizimi me’yorlarini yaratishning o'ziga xos tomoni shundaki, bu jarayonda subyektlaming o'zi ixtiyoriy ravishda, xohish-

* O 'zb ek isto n R espublikasi F uqaro lik kodeksi. — Т.: 1996. 7-b.


irodasini bildirish yo'li bilan ishtirok etadilar. Xalqaro-huquqiy tizim subyektlarining o'zidan boshqa qandaydir bir bu tizimga nisbatan «tashqaridan» boigan subyektlar me’yorlar yaratish jarayonida ishtirok etmaydi. Shu bois, xalqaro-huquqiy tizimning subordinarlik xarakteri inkor qilinadi, hech kim xalqaro huquq subyektlarining ixtiyoriga qarshi ular uchun xulq-atvor qoidalarini, ya’ni, me’yorlarni o ‘matishi mumkin emas. Binobarin, xalqaro huquqqa nisbatan «qonunchilik», «xalqaro qonuniylik» tushunchalarini qo'llash m a’lum m a’noda noto‘g‘ri.

8-§. Xalqaro huquq tizimi

X alqaro huquq tizimi — bu quyidagi o ‘zaro ichki bog‘liq elementlarning obyektiv mavjud bo'lgan bir butunligidir.

Birinchidan, xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillari, me’yorlari (shartnomaviy va oddiy-huquqiy).

Ikkinchidan, xalqaro tashkilotlarning qarorlari, tavsiyaviy Rezolutsiyalari, xalqaro sud organlarining qarorlari.

U chinchidan, xalqaro huquq institu lari (xalqaro tan olish instituti, shartnomalarga nisbatan huquqiy vorislik instituti, xalqaro javobgarlik instituti va boshqalar).

Tizimning qayd etib o'tilgan barcha elementlari turli birikmalarda xalqaro huquq tarmoqlari (diplomatik huquq, xalqaro shartnomalar huquqi, xalqaro dengiz huquqi va boshqalar) tashkil qiladi, ushbu har bir tarmoq o ‘zi mustaqil tizim sifatida namoyon bo lad i, bunday tizimlar xalqaro huquqning yaxlit yagona tizimi doirasida shu tizimning bir qismi hisoblanishi mumkin.

9-§. 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqisiyosati va diplomatiyasi

Tashqi siyosat tushunchasi davlatning xalqaro munosabatlardagi umumiy yo‘nalishini qam rab oladi.

Tashqi siyosat davlatning boshqa davlatlar, xalqlar va xalqaro tashkilotlar bilan o 'zaro m unosabatlari sohasidagi faoliyatining maqsadlari va vositalari majmuini qamrab oladi41.

J; A .X . Saidov. X alqaro huquq . D arslik . — Т.: «A dolat» , 2001, 26-b.


O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari Konstitutsiyaning 17-moddasida qonuniy jihatdan mustahkamlab qo ‘yilgan.

«O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosati va xalqaro fao liya ti О ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «О ‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalar to ‘g ‘risida»gi Qonuni, « 0 ‘zbekiston Respublikasi M udofaa to ‘g ‘risida»gi Qonunlari va boshqa qonunchilik hujjatlaridagi tam oyillar va m e ’yorlarga, Birlashgan M illa tlar Tashkiloti va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining tamoyil va maqsadlariga, shuningdek, О 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ratifikatsiya qilgan О ‘zbekiston Respublikasi xalqaro shart- n om alari va b itim laridan k e lib ch iqadigan m ajbu riya tla rg a asoslanadi» deyiladi, 1996-yildagi «O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy tamoyillari to ‘g ‘risida»gi Qonunning 1- moddasida.

Diplom atiya tashqi siyosatning muhim vositasi hisoblanadi. Aynan tashqi siyosat diplom atiyaning m aqsad va vazifalarini belgilab beradi. Diplomatiya amaliy tadbirlar, shuningdek, tashqi siyosatni amalga oshirishda foydalaniladigan shakl, vositalar va usu llar m ajm uini ifodalaydi. D iplom atiya bilan b ir qato rd a davlatning iqtisodiy, madaniy va boshqa muhim aloqalari ham uning tashqi siyosiy vositalari hisoblanadi.

O'zbekiston tashqi siyosatining bosh maqsadi davlat suverenitetini himoya qilish, ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini qurish uchun xalqaro zamin yaratish, tinchlikni va siyosiy barqarorlikni ta ’minlash, xalqaro va mintaqaviy xavfsizlikni ta ’minlash maqsadida barcha davlatlar bilan teng huquqli hamkorlikdan iborat.

O 'zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan munosabatlari davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinchlik yo'li bilan hal qilish, boshqa davlatlarning ichki ishiga aralashmaslik tamoyillariga va xalqaro huquqning um um e’tirof etilgan tam oyil va m e’yorlariga rioya qilish asosida quriladi. U shbu tam o y illa rn in g K o n stitu ts iy ad a m u stah k am lan ish i xa lqaro h u q u q n in g u m u m e’t iro f e tilgan tam o y illa ri va m e’y o rla ri O 'zbekiston hududida davlatning ichki qonuni sifatida amalda boiish in i tasdiqlaydi.


10-§. Xalqaro-huquqiy munosabatlar

X alqaro h uquq to m o n id an ta rtib g a so linad igan xalqaro m u n o sab a tla r — su b y ek tla ri o 'r ta s id a g i shunday ijtim oiy m unosabatlarki, u lar xalqaro-huquqiy tartibga solish obyekti hisoblanadi. Binobarin, bunday m unosabatlar xalqaro-huquqiy munosabatlar xarakterini kasb etadi.

Xalqaro huquq milliy huquq singari subyektlar o'rtasidagi har qanday munosabatlarni emas, balki faqat huquqiy tartibga solish talab qilinadigan qismini tartibga soladi.

Xalqaro huquqiy norm alar bilan tartibga solinadigan xalqaro munosabatlar xalqaro-huquqiy munosabatlar xarakteriga ega bo'ladi. Xalqaro huquq subyektlari u yoki bu xalqaro-huquqiy munosabatlarga kirishish bilan o 'z huquq va majburiyatlarini amalga oshiradilar.

Huquqiy norm alar va institutlar xalqaro huquq tarm og'iga birlashadi. Barcha bir turdagi xalqaro munosabatlar majmui tarmoq obyekti hisoblanadi (masalan, xalqaro shartnom a huquqi, xalqaro dengiz huquqi, xalqaro atom huquqi, xalqaro kosmik huquq). Ulami tashkil qilishning yagona yo 'li xalqaro huquq subyektlarining kelishuvi hisoblanadi. Faqat xalqaro huquq subyektlarigina o'zining u yoki bu xatti-harakatlariga , xulq-atvor qoidalariga yuridik majburiy xarakter berishi mumkin.

X alqaro-huquqiy norm alarni bajarish asosan, ushbu huquq tiz im i su b y ek tla ri to m o n id a n ix tiy o riy lik a so sid a am alga oshiriladi.

XALQARO HUQUQ MANBALARI

Xalqaro huquq normalari tushunchasi

«Norma» so'zi lotin tilida qoida, rahbariy ko'rsatm a, namuna m a’nosini anglatadi.

H uquq norm asi huquq subyektlari deb ataluvchi va unda ko 'rsa tilgan shaxslarning yuridik m ajburiy xarakterdagi xulq- atvor qoidalarini bildiradi. N orm alarning yuridik majburiyligi shundaki, u bilan belgilangan yurish-turish va xulq-atvor qoidalari m ajburiy h isob lanad i va lozim b o 'lg an taq d ird a m ajburlov choralari orqali ta ’minlanadi. Milliy huquqda yuridik norm alar davlat tom onidan o 'rnatiladi, muhofaza qilinadi va ta ’minlanadi.


Xalqaro huquq normalari — davlatlar va xalqaro huquqning boshqa subyektlari tomonidan yuridik majburiy deb tan olingan xulq- atvor qoidalaridir.

Xalqaro huquq normalari mazmunini davlatlar va xalqaro huquqning boshqa subyektlarining huquq va majburiyatlari tashkil qiladi.

Xalqaro huquq normalari — subyektlaming normalarida ko‘zda tutilgan, zarurat bo‘lganda majburlash yo‘li bilan ta ’minlanadigan yuridik majburiy xarakterdagi xulq-atvor qoidalaridir.

Xalqaro huquq normalari o‘zaro kelishuv bo ‘yicha subyektlar o'rtasidagi bitim asosida belgilanadi va ular tomonidan yakka tartibda yoki jam oa yo'li bilan muhofaza qilinadi ham da lozim bo‘lgan taqdirda rioya qilishga majburlash choralarini ko‘radi.

Barcha xalqaro-huquqiy normalar majmui yagona me’yoriy tizim— xalqaro huquqni tashkil qiladi.

X A L Q A R O H U Q U Q N O R M A L A R IN I T A S N IF L A SH (K L A SSIFIK A T SIY A L A SH )

Xalqaro huquq normalari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi subyektlar turli xil bo'ladi. U lar barcha subyektlarga yoki barcha asosiy subyektlar davlatlarga qaratilgan umumiy (universal) xalqaro huquq norm alariga va ikki yoki bir necha subyektlar o'rtasidagi kelishuv asosida belgilangan va ularga qaratilgan lokal (partikulyar) norm alarga bo 'linadi. Lokal norm alar jum lasiga subyektlam ing muayyan bir holatdagi xulq-atvorini belgilovchi individual normalarni ham kiritish mumkin.

Partikulyar normalar universal normalarga mos kelishi lozim. BMT Ustavining 103-moddasiga muvofiq a ’zo-davlatlaming Ustav bo 'y icha m ajburiyatlari boshqa shartnom alar bo 'y icha olgan majburiyatlariga nisbatan ustuvorlikka ega.

H uquqiy ta rtib g a solish uslubi b o 'y icha xalqaro-huquqiy norm alar dispozitiv va imperativ normalarga bo'linadi.

Dispozitiv norm alarda xalqaro huquq subyektlari o ‘z xulq- atvorini, muayyan huquqiy munosabatlardagi holatdan kelib chiqib o 'zaro huquq va majburiyatlarni o'zlari belgilashi mumkin.

X alqaro huquqning aksariyat qo idalari dispozitiv norm a hisoblanadi. Y a’ni ulardan davlatlar va boshqa subyektlar o'zlarining o 'zaro lokal m unosabatlaridan kelib chiqib, umumiy xalqaro huquqning ushbu normasi m ohiyatiga zid kelmaydigan m a’lum o'zgartirishlar kiritish bilan chetlab o'tishi mumkin.


1969-yilda Xalqaro shartnom alar huquqi to ‘g‘risidagi Vena konvensiyasi qabul qilinganidan so‘ng xalqaro huquq normalari tizimida jus cogens (umum majburiy huquq) xarakteriga ega bo'lgan imperativ normalar ajratila boshlandi. 1969-yildagi Vena konvensiyasining 53- moddasiga muvofiq xalqaro huquqning imperativ normasi davlatlarning xalqaro hamjamiyati tomonidan chetlab o‘tish mumkin bo'lmagan normasi sifatida tan olinadi va bunday normalar faqat keyin qabul qilingan xuddi shunday normalar bilangina o'zgartirilishi mumkin.

Xalqaro huquqda im perativ norm alar ro 'yxati yo 'q . Biroq, xalqaro huquq nazariyasi BMT Ustavida, BMT Ustaviga muvofiq davlatlar o'rtasidagi do 'stona aloqalar va hamkorliklarga tegishli b o 'lg an 1970-yildagi xalqaro huquq tam oyillari to 'g 'r is id ag i Deklaratsiyalarda ifodalangan xalqaro huquqning asosiy tamoyillarini yakdillik bilan imperativ normalar qatoriga kiritadi.

Im perativ n o rm ala r m a’lum x a tti-h arak atla rn in g aniq va muayyan chegarasini belgilaydi. Xalqaro huquq subyektlari huquq va majburiyatlarning hajmi va mazmunini o 'z holicha o'zgartirishga haqli emas.

Xalqaro huquqning jus cogens normasi davlatlarning xalqaro hamjamiyati tomonidan qabul qilingan va chetlab o 'tish mumkin bo 'lm agan norm asi sifatida tan olinadigan norm alar sifatida tushuniladi va bunday norm alar faqat keyin qabul qilingan aynan shunday xarakterdagi norm alar bilangina o'zgartirilishi mumkin. Jus cogens norm asining xalqaro huquqning boshqa im perativ normalaridan farqi shundaki, davlatlarning jus cogens normasidan har qanday chetlashi bunday xatti-harakatni ahamiyatsiz qiladi.

Jus cogens normasi oliy yuridik kuchga ega va barcha xalqaro- huquqiy norm alar ularga muvofiq bo'lishi shart. Davlatlar xalqaro m aydonda o 'z xatti-harakatlarin i so ‘zsiz ravishda ju s cogens normalariga moslashtirishlari lozim.

Xalqaro huquq normalari ichida birlamchi deb ham yuritiladigan tartibga soluvchi normalar, ya’ni davlatlar va xalqaro huquqning boshqa subyektlarining o ‘zaro muomala va hamkorligi jarayonidagi xatti-harakatini tartibga soluvchi normalar, shuningdek, ikkilamchi deb yuritiladigan huquqni muhofaza qiluvchi normalarga bo'linadi. So'ngisini ikkilamchiligi shundaki, bunday normalar faqat subyektlar tomonidan tartibga solinuvchi birlamchi normalar buzilgan taqdirda kuchga kiradi va ular uchun salbiy yuridik oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan, bunga xalqaro huquqqa xilof xatti-harakati uchun davlatlarning xalqaro javobgarligi to'g'risidagi normalar kiradi.

Xalqaro huquq — o'zaro aloqador xalqaro-huquqiy normalar tizimidir.


Xalqaro-huquqiy norm alar yagona yaxlit — xalqaro-huquqiy tizim — xalqaro huquqni tashkil qiladi. Natijada uning normalari faqat ularning boshqa barcha normalari bilan o ‘zaro aloqadorligini hisobga olgan holda talqin qilinadi va qo‘llaniladi.

XA LQ A R O H U Q U Q M A NBA LA R I T U S H U N C H A S I

«Huquq manbalari»— davlat va huquq nazariyasi tomonidan ishlab chiqilgan va umuman huquqqa taalluqli boigan, ya’ni milliy huquqqa ham, xalqaro huquqqa ham tegishli bo igan tushunchadir. Yuridik ma’noda huquq manbai xulq-atvor qoidalarini ifodalovchi va yurish- turish qoidalariga huquqiy norma tusini beruvchi shakl hisoblanadi.

X alqaro huquq m anbalari — xalqaro-huquqiy m unosabat subyektlarining xatti-harakat qoidalarini ifodalovchi va mazkur qoidalarga xalqaro huquq normalari tusini beruvchi shakldir.

X alqaro huquqning asosiy m anbalarin i belgilashda BMT Xalqaro sudi Statutining 38-moddasiga murojaat qilinadi. Mazkur moddada: «Sud o ‘ziga berilgan nizolarni xalqaro huquq asosida hal qilishga majbur va quyidagilarni qoilaydi:

a) da’vogar davlatlar tomonidan muayyan tan olingan qoidalarni belgilovchi umumiy hamda maxsus xalqaro konvensiyalarni;

b) huquqiy norma sifatida tan olingan, umumjahon amaliyotining isboti sifatida xalqaro odatlarni;

d) madaniyatli (sivilizatsiyaviy) millatlar tomonidan tan olingan huquqning umumiy prinsiplarini;

e) huquqiy normalarni belgilash uchun qo'shimcha vosita sifatida 59-moddada ko'rsatilgan shartlar bilan turli millatlarning ommaviy huquq bo'yicha eng malakali mutaxassislarining nazariyalarini va sud qarorlarini», deb yozilgan.

BMT Xalqaro sudi Statutining 38-moddasini talqin qilish ko'plab tortishuvlarga sabab bo'lmoqda, biroq unda ko'rsatib o'tilgan barcha xalqaro huquq manbalari barcha davlatlar tomonidan tan olinadi.

XA LQ ARO H U Q U Q N IN G A SO SIY M A N B A L A R I

Xalqaro huquq fanida xalqaro huquqning manbalari ikki turga, ya’ni asosiy va qo'shimcha manbalarga ajratiladi. Xalqaro huquq manbalarining bunday bo'linishi shartlidir.


H ozirgi xa lqaro h u q u q n in g asosiy m an b ala rig a xalq aro shartnoma, xalqaro odatlar, davlatlarning majburiyatlari bo'yicha va xalqaro tashkilotlarning a ’zo davlatlariga ko‘rsatma beruvchi bir tomonlama yuridik hujjatlar kiradi.

Birinchi asosiy m anba xalqaro huquq tom onidan tartibga solinadigan, xalqaro huquq subyektlari o 'rtasidagi yozma bitim sifatida tushuniladigan xalqaro shartnom adir. Xalqaro shartno- m alarning tuzilishini tartibga soluvchi norm alar tizimi xalqaro shartnom alar huquqi deb yuritiladigan xalqaro huquqning alohida, mustaqil sohasini tashkil qiladi.

So'nggi vaqtlarda xalqaro huquq fanida norasm iy xalqaro shartnoma tushunchasi qaror topmoqda. M azkur tushuncha rasman tasdiqlanmagan (imzolash yoki boshqa tartibda) va yuridik kuchga ega ekanligi to ‘g‘risidagi qoida m ustahkam lanm agan bo ‘lsa-da, m azkur davlatlar tom onidan yozma bitim qoidalarini yuridik majburiy deb tan olinadigan ko‘p tomonlama xarakterdagi yozma bitim tushuniladi.

Xalqaro huquqning ikkinchi muhim manbai xalqaro odatlardir. BM T X alqaro sudi S tatutining 38-m oddasida xalqaro odatlar «huquqiy norma sifatida tan olingan umumjahon amaliyotining isboti» sifatida belgilanadi. U shbu tushunchada, birinchidan, davlatlarning amaliyoti to ‘g‘risida, ikkinchidan, ularning bir xil vaziyatlardagi tegishli xatti-harakatlar amaliyoti to ‘g‘risida va, uchinchidan, davlatlarning xalqaro hamjamiyati tomonidan shunday ko‘p takrorlanadigan xatti-harakatlarni yuridik majburiy deb tan olish, ya’ni davlatlarning so'zsiz kelishuvi, mazkur xatti-harakatlarga xalqaro-huquqiy norma sifatini berishi to ‘g‘risida ham gap boradi.

Xalqaro odatlar haqida gapirilganda, xalqaro huquq normasi sifatida so‘z boradi. Chunki, lokal xalqaro odat qoidalarini yaratish mumkin bo‘lsa-da, lekin juda kam uchraydi. Ikki tomonlama odatlar esa hech qanday ahamiyatga ega emas.

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng BMT va boshqa universal xalqaro tashkilotlar doirasida xalqaro huquq odat normalarini kodifikatsiya qilish bo'yicha muhim ishlar amalga oshirildi, bu ishlar ularning progressiv taraqqiyoti bilan davom etgan. Natijada, diplomatik va konsullik huquqi, dengiz huquqi va boshqa bir necha sohalarda universal konvensiyalar tuzilgan, ya’ni xalqaro huquq normalarini kodifikatsiya qiladigan konvensiyalar qabul qilingan.

M azkur xalqaro shartnomalarni talqin qilish va qo'llash odatlar qoidalariga qaraganda qanchalik qulayligini ko 'rsa tad i. Biroq, odatlar bunda o 'z ahamiyatini yo'qotmaydi, chunki tegishli universal

212


shartnoma qatnashchilari uchun bu normalar konvensiyaviy xarakter kasb etadi, ishtirok etmagan davlatlar uchun esa oddiy huquqiy xarakterda bo iad i.

Xalqaro odatlardan xalqaro taomillarni farqlash lozim. Xalqaro taomillar davlatlarni va xalqaro huquqning boshqa subyektlarini yuridik majburiy bo ‘lmagan xatti-harakat normalaridir. Bunga, masalan, comitas gentium normalari — xalqaro xushmuomalalik norm alari, xususan, diplom atik etika va diplom atik protokol normalari kiradi.

X a lqaro huquqn ing uchinchi m an b ala rig a davla tlarn ing majburiy at lari — bir tomonlama yuridik hujjatlar kiradi. Bunga davlatlarning boshqa barcha davlatlarga yoki ularning ayrimlariga qaratilgan va mazkur davlatning boshqa davlatlar bilan o 'zaro m unosabatlaridagi m uayyan xalqaro aham iyatga ega bo 'lgan m ajburiyatlarin i ifodalovchi rasmiy bayonoti kiradi. Bunday bayonotlar boshqa davlatlar tomonidan bayonot mazmuniga so'zsiz rozilik berishlari (protest deb yuritiladigan e’tirozning yo‘qligi) bilan u kelishuv xarakterini kasb etadi.

Xalqaro huquqning to 'rtinchi manbai davlatlarga — xalqaro tashkilotlar yoki organlar ularning ta ’sis hujjatlariga muvofiq yoki mazkur tashkilot yoki organlarning aniq amaliyoti natijasida qaror topgan m ajburiy xarakterga ega bo 'lgan a ’zolariga ko 'rsa tm a beruvchi hujjatlar kiradi.

Beshinchi xalqaro huquq manbai uning individual normalariga (qandaydir bir muayyan ishga) taalluqli bo'lgan uning shakllanishi sharoiti bo'yicha ishda ko'rilayotgan tarafiar uchun yuridik majburiy bo'lgan xalqaro arbitraj yoki sud qarorlari hisoblanadi.

Zamonaviy xalqaro huquqning oltinchi manbai xalqaro huquq bo'yicha yuristlarning ilmiy asarlari, doktrinalaridir. Doktrinalar xalqaro huquq sohasida maxsus va chuqur bilimga ega bo'lgan ayrim huquqshunos olimlarning shaxsiy fikrlari, mulohazalarini bildiradi. D oktrinalarning ahamiyati shundaki, xalqaro huquq bo'yicha yuristlarning ilmiy asarlari amaldagi xalqaro huquq u yoki bu prinsiplari, normalari va institutlarining mazmunini tushunish uchun qo'shimcha material bo'lib xizmat qiladi.

Y uqorida sanab o 'tilganlarga qo 'shim cha sifatida shunday normalarni hamda mavjudligi va mazmunini aniqlashtiruvchi muhim yordamchi vosita — xalqaro tashkilotlarning Rezolutsiyalarini kiritish mumkin. Ular BMT Xalqaro sudi Statutini tuzish vaqtida bunday o'ringa ega bo'lmagan, balki keyinroq shunday rol o'ynay boshlagan. Hozir Sud xalqaro organlari eng avvalo, BMT Bosh

213


Assambleyasi Rezolutsiyalari normalarining mavjudligi va ularning mazmunini tasdiqlash uchun faol foydalanib kelinmoqda.

Xalqaro huquq norm alari ichida uning asosiy normalari — prinsip lari aloh ida ajra lib tu rad i. X alqaro huquqning asosiy prinsiplari — shunday umumiy xarakterdagi normalarki, barcha boshqa normalari unga muvofiq ravishda belgilanishi lozim. Ular xalqaro-huquqiy normalar tizimida boshlang'ich hisoblanadi hamda davlatlar va boshqa xalqaro huquq subyektlarining asosiy huquq va m ajburiyatlarini belgilash yo‘li bilan xalqaro munosabatlardagi xatti-harakatlarini umumlashtirilgan holda tartibga soladi.

X alqaro huquq m urakkab katta ko 'lam li tizimni bildiradi. Xalqaro huquq — davlatlararo munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik norm alar m ajm uidan iborat. Ushbu tizimning o'zagini normalari barcha davlat uchun majburiy bo'lgan xalqaro huquq tashkil qiladi. U umum e’tirof etilgan prinsiplar va normalardan iborat. Mazkur prinsiplar va normalar odat shaklida mavjud bo'ladi. Zero, istisnosiz barcha davlatlar ishtirokidagi shartnoma mavjud emas. Qatnashmaydigan davlat uchun esa shartnoma hech qanday kuchga ega emas. Oddiy normalar hamma davlatlar tomonidan emas, balki aksariyat ko'pchilik davlatlar tomonidan tan olinishi natijasida xalqaro huquq normasiga aylanishi mumkin.

XA LQ AR O H U Q U Q SUBYEKTI T U S H U N C H A S I

«Huquq subyekti» tushunchasi davlat va huquq nazariyasida ishlab chiqilgan bo 'lib , davlatlarning ichki huquq yoki xalqaro huquqqa nisbatan emas, balki umuman huquqqa nisbatan qo'l- laniladi.

Xalqaro huquq m a’lum xalqaro munosabatlarni tartibga soladi, buning natijasida ular xalqaro-huquqiy munosabatga aylanadi. Xalqaro huquq me’yorlari bilan tartibga solingan xalqaro-huquqiy munosabatlaming qatnashchilari xalqaro huquq subyektlari deb ataladi.

Xalqaro huquq subyektlari — xalqaro huquq me’yorlari bilan subyektiv huquq va majburiyatlarga ega bo'lgan, shuningdek, tegishli huquqiy m unosabatlarning real qatnashchilari bo'lishi mumkin bo'lgan taraflar, shaxslardir.

Agar «xalqaro huquq subyekti» atamasi uzoq vaqt davomida faqat xalqaro huquq nazariyasida foydalanib kelingan bo'lsa, so'nggi vaqtlarga kelib xalqaro-huquqiy hujjatlarda ham, xususan BMT

214


doirasida qabul qilingan universal konvensiyalarda foydalanilmoqda. Masalan, 1986-yildagi davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro tashk ilo tla r o 'rtasidag i shartnom a huquqi to 'g 'ris id ag i Vena Konvensiyasining 3-moddasida «bitta yoki bir necha davlatlar o'rtasida, bitta yoki bir necha xalqaro tashkilotlar va bir yoki bir necha davlat yoki xalqaro tashkilot hisoblanmaydigan xalqaro huquq subyektlari o'rtasida tuzilgan xalqaro bitimlar to'g'risida so'z boradi». Boshqacha aytganda, davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquq me’yorlari bilan subyektiv huquq va majburiyatlarga ega bo'lgan qandaydir bir ijtimoiy tuzilmalar xalqaro huquq subyekti hisoblanishi belgilangan.

Xalqaro huquq fanida birlamchi va ikkilamchi (hosilali) xalqaro huquq subyektlariga bo'linadi.

Birlamchi xalqaro huquq subyektlari — avvalo, davlatlar va ayrim hollarda millatlardir. Ular ijtimoiy organizm sifatida paydo bo'lib, m uqarrar ravishda o'zaro aloqa o 'm atadi, o'zi o'zaro xalqaro muomala qoidasini yaratadi.

Ikkilam chi (hosilali) xalqaro huquq subyektlari birlam chi subyektlar tom onidan yaratilad i. U larning xalqaro-huquqiy layoqatining hajmi uning tashkilotchilarining ixtiyori va maqsadiga bog'liq. Bu hukumatlararo tashkilot bo'lishi ham mumkin yoki erkin shaharlar singari davlatga o'xshash tuzilma bo'lishi ham mumkin. Tashkilotchilar ularga o 'z nomidan davlatlararo munosabatlarga kirishish huquqini beradi.

DAVLAT — XALQ ARO H U Q U Q N IN G A SO SIY SU B Y E K T I

Uzoq vaqt davomida davlatlar xalqaro-huquqiy munosabatlarining yagona subyekti bo 'lib kelgan. Hozirgi xalqaro huquq m e’yorlari hamon, aksariyat, davlatlar o'rtasidagi, shuningdek, davlatlar bilan xalqaro tashilotlar va xalqaro huquq subyektlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni tartibga soladi. Shu bois, davlatlar— xalqaro huquqning asosiy subyektlaridir va xalqaro-huquqiy munosabatlaming asosiy real ishtirokchilaridir, chunki ular doimiy ravishda bir-biri bilan, xalqaro tashkilotlar va boshqa xalqaro huquq subyektlari bilan o 'zaro munosabatda bo'lishi zarur.

Xalqaro maydonda davlat siyosiy hokimiyat tashkiloti sifatida, ayniqsa, uning oliy organi nomidan xalqaro huquq subyekti bo'lib, davlatning rasmiy vakili sifatida chiqadi. Davlatning xalqaro huquq subyekti sifatida xarakterlovchi asosiy belgisi davlat suvereniteti hisoblanadi.

215


X alqaro huquq subyekti sifatida davlatn ing birlam chiligi shundaki, ular hech kim tomonidan tashkil qilinmaydi, ular obyektiv tarixiy reallik sifatida mavjuddir. Boshqa tomondan, davlatlar o ‘zlari xalqaro huquqning ikkilam chi (hosilali) subyekti — xalqaro tashkilotlarni tashkil qilishi mumkin.

Birlamchi subyekt sifatida davlatlar universal xalqaro huquq layoqatiga ega. Birlamchilik davlatning xalqaro huquqning asosiy subyekti sifatidagi rolini belgilaydi. Aynan davlatlar xalqaro huquq m e’yorlarini ishlab chiqadi, ularni buzganlik uchun javobgarlikni, xalqaro-huquqiy tartibotni va xalqaro tashkilotlarning funksiyalarini belgilaydi. D avlatlarning ushbu im koniyatlari o 'z lari tomonidan yaratilgan xalqaro huquq tamoyillari va m e’yorlaridan boshqa hech nima bilan chegaralanmagan. M azkur tamoyillar va m e’yorlarga muvofiq davlatlar xalqaro huquq subyekti sifatida xalqaro hu jja tla rda , xususan. BMT U stavida m ustahkam lab qo'yilgan asosiy huquq va m ajburiyatlarga ega bo 'ladi. Biroq, hanuzgacha bunday huquq va m ajbu riyatlar ro 'y x a ti ishlab chiqilmagan.

DAVLATG A 0 ‘X SH A SH TU ZILM A LA R — X ALQ ARO H U Q U Q SUBYEKTI

Davlatga o'xshash tuzilmalar — xalqaro huquq subyektlarining bir tu ri h isoblanadi. D avlatga o 'x shash tuzilm alarga «erkin shaharlar» (o'tm ishda — Venetsiya, Gamburg, Novgorod) kiradi. Ushbu ibora umumlashtirilgan tushuncha hisoblanadi, chunki u nafaqat shaharlarga, balki m a’lum tum anlarga nisbatan ham qo'llanadi. Ba’zi holatlarda tegishli tuzilmalarni erkin shaharlar, ba’zan esa mustaqil (ozod, erkin) hudud yoki mintaqa (zona) deb atashgan (masalan, erkin shahar — Dansig, mustaqil hudud — Triyest).

Umuman erkin shaharlar hududiy d a’volarni to 'xtatib qo'yish, xalqaro m unosabatlarda m a'lum hududning tegishliligi borasida vujudga keladigan keskinlikni yumshatishning bir uslubi sifatida vujudga kelgan.

Erkin shahar xalqaro shartnom a yoki xalqaro tashkilotning qaroriga binoan barpo etiladi va cheklangan huquq layoqatiga ega bo'lgan o'ziga xos davlat hisoblanadi. U o 'z Konstitutsiyasi yoki o'xshash (anologik) xarakterdagi hujjatga, oliy davlat organlariga, fuqaroligiga ega bo'ladi.

216


MILLATLAR YOKI XALQLAR — XALQAROHUQUQ SUBYEKTI SIFATIDA

0 ‘z ozodligi uchun kurashayo tgan va m a’lum hokim iyat tuzilmalarni tuzgan, yagona m arkaz bilan birlashgan m illat yoki xalqlar millat yoki xalq nomidan xalqaro m unosabatlarda ishtirok etishi va xalqaro huquq subyekti maqomiga ega b o iish n i talab qilishi m um kin. A m alda bunday tuzilm alar qato riga yagona q o ‘m ondonlikka ega b o ‘lgan ham da ak sariy a t h o lla rd a bir vaqtning o 'z ida siyosiy rahbarlikni am alga oshiruvchi qurolli otryadlar kiradi.

M illatlar yo k i xalqlar xalqaro huquqning alohida va maxsus subyektlari hisoblanadi. Imperativ xarakterdagi m e’yor-tamoyilga— teng huquqlilik va xalqlarning o ‘z taqdirin i o ‘zi belgilash tamoyiliga muvofiq barcha xalqlarning o ‘z taqdirini o ‘zi belgilash huquqi, ya’ni tashqaridan hech qanday aralashuvsiz erkin asoslarda o ‘zining siyosiy m aqom ini belgilash va iqtisodiy, ijtim oiy va madaniy rivojlanishini amalga oshirish huquqi tan olinadi. 1970- yilda qabul qilingan X alqaro huquq tam oyillari to 'g 'r is id a g i deklaratsiyaga muvofiq har bir davlat ushbu huquqni hurm at qilishi lozim. So‘z xalqlar va davlatlar o 'rtasidagi o ‘zaro m unosabatlar (xalqaro-huquqiy munosabatlar) to ‘g‘risida bormoqda.

XALQ ARO TASHK ILO TLAR — XALQ ARO H U Q U Q SUBYEKTI SIFATIDA

Xalqaro tashkilotlar tarkibiga hukumatlararo tashkilotlar hamda a ’zolari shaxsiy tartibda harakat qiluvchi davlatlararo mexanizmlar va organlar (xalqaro arbitrajlar, komitetlar, ekspertlar guruhi va boshqalar) kiradi.

Hukum atlararo konferensiyani vaqtinchalik xalqaro muassasa deb hisoblash mumkin.

Xalqaro tashkilot o ‘zining xalqaro huquq layoqatiga ta ’sis shartnomasiga muvofiq ega bo iad i. Shartnoma xalqaro tashkilotni m a’lum huquqqa ega bo ‘la olish, ya’ni davlatlar va hukumatlararo tashkilotlar bilan shartnomalar tuzish, o ‘z nomidan qarorlar qabul qilish qobiliyati bilan ta ’minlaydi.

Xalqaro tashkilot xalqaro tuzilma bo‘lib, uning ta ’sis etilishi va faoliyati xalqaro huquq normalari bilan tartibga solinadi.

217


« 0 ‘zbek iston — xalq aro m u n o sab a tla r subyekti» degan konstitutsiyaviy formula nafaqat O 'zbekiston Respublikasining hozirgi jahonda tutgan o ‘rninigina emas, balki 0 ‘zbekiston jahon ham jam iyatining ajralm as bir qismi, uning teng huquqli a ’zosi ekanligini anglatadi. Bu quyidagilarda ko‘rinadi:

- birinchidan, 0 ‘zbekiston suveren davlat sifatida faqat hozirgi xalqaro huquqning umume’tirof etilgan tamoyillari va m e’yorlari ham da o ‘zi ishtirok etgan xalqaro shartnom alar qoidalari bilan bogliqd ir va o ‘zining roziligisiz boshqa hech qanday majburiyat yuklanishi mumkin emas;

- ikkinchidan, 0 ‘zbekiston hududi ichida davlat hokim iyati cheklanmagan va xalqaro hukumat boshqa biron-bir subyekti unga aralashishga haqli emas. Uning hududidan tashqarida esa hokimiyat boshqa m anfaatdor davlatning roziligi bilangina amalga oshirilishi mumkin;

- uchinchidan, 0 ‘zbekiston xalqaro huquqning boshqa subyektlari bilan diplomatik aloqalar o ‘rnatish va ular bilan shartnomalar tuzish bilan bevosita davlatlararo m unosabatlarda ishtirok etadi.

M ustaqillik yillarida 0 ‘zbekiston jahonning 120 dan ziyod davlatlari bilan rasmiy diplomatik aloqalar o ‘rnatdi. Toshkentda 35 m am lakatning elchixonalari ochildi va 19 xorijiy davlatlarning elchilari o ‘rindoshlik asosida 0 ‘zbekiston Respublikasida akkredi- tatsiya qilingan. Respublikada 88 xorijiy vakolatxonalar, 24 ta hukum atlararo va 13 ta xalqaro nodavlat tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmoqda.

K onstitu tsiya asosida 0 ‘zbekiston R espublikasini xalqaro munosabatlaming teng huquqli subyekti sifatida belgilovchi huquqiy asos yaratilgan.

0 ‘zbekistonning tashqi aloqalarni ta ’minlovchi davlat organlari tuzilgan. 0 ‘zbekiston R espublikasi Prezidenti va Oliy M ajlis deputatlari umumxalq tomonidan muqobillik va ko‘ppartiyaviylik asosida saylandi, mamlakat hukumati tuzildi. Tashqi ishlar vazirligi faoliyatining yo‘nalishlari va vazifalari tubdan o ‘zgartirildi. Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi va Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy Banki tuzildi. Tashqi savdo firmalarining ixtisoslashgan tarmoqlari tashkil qilindi. 260 dan ziyod chet el firmalari, banklari va kompaniya- larining vakolatxonalari ochildi.

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI — XALQAROHUQUQ SUBYEKTI

218


Tan olish — davlatning ixtiyoriy ravishda, bir tomonlama qabul qilgan hujjatidir. Unda davlat to ‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita biron- bir davlatni xalqaro huquq subyekti sifatida tan olgani va u bilan rasmiy munosabat o'rnatish maqsadi borligi yoki davlatda, yoxud uning bir qismida g‘ayrikonstitutsiyaviy y o i bilan kelgan hokimiyatni xalqaro m unosabatlarda ushbu davlatning yoki shu hududda yashaydigan xalqning vakili sifatida samarali ishtirok etishi mumkin deb hisoblashi to ‘g‘risida bayonot beradi.

Tan olish m ajburiyati m avjud emas. Bu — davlatlarn ing huquqidir.

Xalqaro-huquqiy tan olish — xalqaro huquqqa muvofiq davlatlar tom onidan yangi davlatni yoki hukum atni, yoxud rasmiy yoki norasmiy, to ‘liq yoki qisman, doimiy yoki vaqtinchalik munosabatlarni o ‘rnatish mumkin boiadigan boshqa davlat organini tan o lishdir. Q uyidag ilar xalqaro -huquq iy tan o lishning tu rla ri hisoblanadi:

- davlatni tan olish;- hukumatni tan olish;- qo ‘zg ‘olon ко ‘targan tarafni tan olish;- milliy ozodlik organlarini tan olish;- qarshilik ко 'rsatish organlari va boshqalarni tan olish.Shunday tan olishning hozirgi diplomatik amaliyotda eng ko ‘p

tarqalgan shakli u yoki bu davlat hukumatlari tomonidan mavjud dav la tn ing yangi hukum ati bilan yoki yangi paydo b o 'lg an davlatning hukumati bilan diplomatik aloqalar o ‘rnatish yoki unga rozilik berishi hisoblanadi.

Xalqaro-huquqiy tan olishning de-yure va de-fakto shakllari an ’anaviy hisoblanadi.

Hech qanday shartsiz rasmiy tan olish to ‘g‘risidagi, de-yure va de-fakto tan olish to ‘g‘risidagi, diplomatik aloqalar o ‘rnatish yoki shunga rozi boiish haqidagi bayonotlar rasmiy tan olish hisoblanadi.

Norasmiy tan olish u yoki bu davlatning hukumati rasmiy ravishda tan olinmagan mamlakat hukumati bilan aloqaga kirishi, b a ’zan ad hoc xalqaro-huquqiy tan olish deb atalad igan , bir-birini tan olmaydigan davlatlar tomonidan xalqaro konferensiyalarda yoki xalqaro tashkilotlar doirasida hamkorlik qilishi hisoblanadi.

Tan olayotgan taraf tomonidan tan olingan taraf bilan zarurat bo iganda bevosita xalqaro-huquqiy munosabatlarga kirgan niyatini tasdiqlovchi guvohnoma — xalqaro-huquqiy tan olishni rasmiy-

XALQARO-HUQUQIY TAN OLISH

219


lashtiruvchi hujjatdir. Shu bilan birga bu yangi davlat va hukumatni tuzish vositasi hisoblanmaydi.

Hukumatni tan olish — davlatlar tomonidan biron-bir mamla- katn ing g ‘ayrikonstitu tsiyaviy y o ‘l bilan hokim iyatga kelgan hukumatini tan olishdir. Rasmiy tan olishning ikki shakli — de-fakto (de-facto) va de-yure (de-jure) mavjud.

De-fakto tan olish — mavjud davlat va hukum atlar tomonidan u yoki bu mamlakatda yangi paydo bo igan davlat yoki hukumatni tan olishning an’anaviy shakllaridan biri hisoblanadi. De-fakto tan olishda diplomatik aloqalar o ‘rnatish shart emas. De-fakto tan olish ayrim hollarda konsullik munosabatlarini o ‘rnatishga olib kelishi mumkin, lekin bu majburiy qoida emas. Bu tan olayotgan davlat mazkur hukumatning mavjudligi bilan hisoblashadi va u bilan biron- bir masala bo‘yicha aloqa qilishi mumkinligini anglatadi. De-fakto tan olingan davlat bilan hamkorlik turli sohalarda boiish i mumkin, chunki bunday tan olish natijasida xalqaro munosabatlarda suveren davlat sifatida qatnashadi.

De-yure tan olish — mamlakatda vujudga kelgan yangi davlat yoki hukum atni xalqaro m aydondagi mavjud davlatlar ham da hukum atlar tomonidan rasmiy tan olishning an’anaviy shakllaridan biridir. Tan olishning bu turi tan oluvchi davlatning mazkur davlat bilan to ‘liq diplomatik munosabatlarni o ‘rnatishga tayyor ekanligini ifodalaydi.

De-yure tan olish oqibatida davlatlar oliy toifadagi diplomatik vakillar bilan almashadilar, tan olinuvchi davlatning xorijda m a’lum mulk va boshqa qimmatbaho buyumlarni tasarruf qilish huquqi hamda uni tan oluvchi davlat yurisdiksiyasidan immuniteti tan olinadi va hk.

X ALQ AR O H U Q U Q TAM O YILLAR I T U SH U N C H A SI VA 0 ‘ZIGA X O S

X U S U S IY A T L A R I

X alqaro huquq tam oyillari — ijtimoiy am aliyot natijasida vujudga keladigan xalqaro huquqning yuridik mustahkamlangan asoslari b o ‘lib, subyektlari xatti-harakatining ustuvor qoidalari hisoblanadi.

X a lq aro huquq tam oyili — avvalam bor, xalqaro huquq me’yoridir.

Xalqaro huquq tamoyillarining o ‘ziga xosligi ularning univer- salligidir. Y a’ni xalqaro huquqning barcha subyektlari tamoyillarga q a t’iyan rioya qilishlari lozim, chunki m azkur tamoyillarni har

220


qanday tarzda buzish m uqarrar ravishda xalqaro munosabatlaming boshqa ishtirokchilari qonuniy huquq va manfaatlariga daxl qilishga olib keladi. Xalqaro huquq tamoyillari butun xalqaro-huquqiy me’yorlar tizimining qonuniylik mezoni hisoblanadi.

Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari BMT Ustavida mustahkamlangan. BMT Ustavi tamoyillari jus cogens xarakterini kasb etish keng tan olingan, ya’ni ular davlatlar tomonidan bekor qilinishi mumkin bo‘lmagan oliy darajadagi majburiyatlar sanaladi.

Xalqaro huquqning aksariyat tamoyillari BMT Ustavining 2- moddasida42 qisqa va lo‘nda qilib bayon etilgan. Ushbu tamoyillar BMT Ustaviga muvofiq davlatlar o‘rtasida do'stona munosabatlar va hamkorlikka taalluqli 1970-yil xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklaratsiyada hamda Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengash (YEXHK)ining Yakunlovchi hujjatida batafsil yoritib berilgan.

Agar BMT Ustavida besh tamoyilning nomi keltirilgan bo isa, Xalqaro huquq tamoyillari to ‘g‘risidagi Deklaratsiyada ularning yettitasi ifodalab berilgan. Bular quydagilardir:

1. Kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik tamoyili.2. Xalqaro nizolarni tinch yo 'I bilan hal etish tamoyili.3. Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili.4. Davlatlarning xalqaro hamkorlik tamoyili.5. Davlatlarning suveren tengligi tamoyili.6. Xalqlar va millatlarning о ‘z taqdirini о 'zi vijdonan bajarish

tamoyili.7. D avlatlarning xalqaro m ajburiyatlarini vijdonan bajarish

tamoyili.Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashining Xelsinki

Y akunlovch i H u jja tid a m azkur tam o y illa rg a yana uchtasi qo'shilgan. Bular:

- chegaralar daxlsizligi;- davlatlarning hududiy yaxlitligi;- inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurm at qilishdir.Jahon hamjamiyati oldida turgan umumbashariy muammolarni

hal etish zaruriyatini ifoda etuvchi yangi tamoyillar ham (masalan, atrof-muhitni himoya qilish majburiyati) shakllanmoqda.

0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yuqorida ko'rib o‘tilgan tamoyillardan beshtasi aniq belgilab qo'yilgan va «xalqaro huquqning

4: A .X .Saidov. O 'zb ek isto n R espublikasi va inson h uquq lari b o ’yicha xalqaro sh a rtn o m ala r . — Т.: «A dolat» , 2002. 19-20-b.

221


boshqa umum tan olingan tamoyil va me’yorlari»ni hurmatlash aytib o‘tilgan. Xalqaro huquqning Konstitutsiyada ko‘rsatilmagan tamoyil va me’yorlari qatoriga inson huquqlarini hurmat qilish, xalqlar va m illatlarning o ‘z taqdirini o ‘zi belgilash, davlatlarning xalqaro ham korligi, xalqaro m ajburiyatlarni vijdonan bajarish, o ‘zaro hamkorlik, davlatlarning hududiy yaxlitligi tamoyillari kiradi.

XA LQ AR O H U Q U Q D A JAVO BG ARLIK

Xalqaro huquqda javobgarlik tushunchasi

Javobgarlik — xalqaro huquqning eng qadimiy institutlaridan biridir. Biroq, ushbu institutning huquqiy m e’yorlari hanuzgacha kodifikatsiya qilinmagan, shu bois, u odatda pretsedentlar va sud q a ro rla ri negizida shak llangan odd iy -huquq iy m e’yorlarga asoslanadi.

Xalqaro-huquqiy javobgarlik — huquqbuzarlik subyektining xalqaro huquqni boshqa subyektiga yetkazgan zarari oqibatlarini bartaraf qilish bo'yicha yuridik majburiyatlaridir.

X alqaro huquqbuzarlik xalqaro qilm ish larga va xalqaro jinoyatlarga bo iinad i. Xalqaro jinoyatlarga xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan tamoyillari va m e’yorlarini buzadigan, shuning uchun butun jahon hamjamiyati tizimiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadigan alohida xavfli qilmishlar kiradi.

Xalqaro huquqda shakllangan umumiy tamoyilga ko‘ra xalqaro g‘ayrihuquqiy qilmishlar xalqaro-huquqiy javobgarlikni keltirib chiqaradi.

Javobgarlik m asalalarini tartibga soluvchi m e’yorlar, asosan, xalqaro shartnom alarda o ‘z aksini topgan, shuningdek, BM T va boshqa xalqaro tashkilotlarning Rezolutsiyalarida tasdiqlangan.

Xalqaro huquqda xalqaro javobgarlik deganda huquq me’yorlaridan kelib chiqadigan subyektiv majburiyatlarini buzgan, ya’ni xalqaro huquqqa xilof xatti-harakat sodir etgan subyekt uchun noqulay salbiy yuridik oqibatlar tushuniladi.

Xalqaro-huquqiy javobgarlik — xalqaro-huquqiy me’yorlarda belgilangan sanksiyalami qo'llash natijasida kelib chiqadigan yuridik oqibatlardir.

Sanksiya, me’yorlarning zaruriy elementi ekanligi to ‘g‘ridan- to ‘g‘ri m a’noda, huquqning har bir alohida m e’yorida muayyan

222


sanksiya ko'rsatilishi sifatida tushunilmasligi lozim. Bu milliy huquq uchun ham, xalqaro huquq uchun ham birdek tegishlidir.

Xalqaro huquqda eng avvalo, davlatlarning xalqaro javobgarligi xususida so ‘z boradi. 1969-yildan BM Tning X alqaro huquq K om issiyasi tegishli m e’yo rlarn i kod ifik a tsiy a qilish b ilan shug'ullanib kelmoqda.

Davlatning har qanday xalqaro huquqqa xilof qilmishi ushbu davlatning xalqaro javobgarligini keltirib chiqaradi.

D av la t to m o n id an x a lq aro m ajb u riy a tla rn in g buzilish i, davlatning qilmishi ushbu majburiyat bo ‘yicha davlatdan talab qilinadigan harakatga nomuvofiq bo'lgan taqdirda namoyon boiadi.

Faqat xalqaro huquq subyektlarigina xalqaro-huquqiy javobgarlik subyekti boiishi mumkin. Jismoniy va mustaqil yuridik shaxslar oddiy huquqbuzarlik uchun bunday javobgarlikka tortilmaydilar, chunki bunda fuqarolik-huquqiy javobgarlik vujudga keladi.

Amaliyotda xalqaro huquq subyektlarining xatti-harakatlari davlat nomidan ish ko'rishga haqli bo'lgan davlat organlari va mansabdor shaxslarning harakatlarida ifodalanadi. Ularning xatti-harakatlari uchun davlat o'zining butun milliy boyligi bilan javob beradi.

X A L Q A R O -H U Q U Q IY JAV O BG ARLIK TURLARI VA SHAKLLARI

X alqaro huquqqa xilof qilmish ikki toifaga, y a ’ni: xalqaro huquqbuzarlik va davlatlarning xalqaro jinoyatlariga bo 'linadi. Davlatlar hamjamiyati tomonidan muayyan xalqaro huquqqa xilof qilmishlarni xalqaro javobgarlikka: moddiy va siyosiyjavobgarlikka tortilishi mumkin.

Xalqaro-huquqiy javobgarlikning ikkita: siyosiy va moddiy turi mavjud.

Siyosiy xalqaro-huquqiy javobgarlik satifikatsiya shaklida ifodalanadi. Bu zarar ko'rgan tarafni sodir etilgan huquqbuzarlik qaytarilmasligi to'g'risida ishontirish va uzr so'rash, huquqbuzarlikni sodir etishdagi aniq aybdorlarni jazolashdir.

Repressaliya deb yuritiladigan, huquqbuzarlikka javoban zarar ko 'rgan subyekt tom onidan amalga oshiriladigan zo 'rlik xatti- harakatlari (masalan, noqonuniy ravishda baliq ovlagani uchun baliq ovlash kemasini qo'lga olish, mulkni xatlash yoki musodara qilish kabilar) singari siyosiy javobgarlik shaklini ham eslab o 'tish lozim.


R epressaliyadan retorsiyani farqlash kerak. R etorsiya — huquqbuzarlik hisoblanmaydigan, lekin do'stona munosabatlarga zid bo 'lgan x a tti-h a rak a tla r bilan bog 'liq b o 'lgan (m asalan, nodo‘stona tarzdagi bayonotga javoban elchilarni chaqirib olish) javob choralaridir.

Restitutsiya va reparatsiya davlatlarning moddiy javobgarlik shakli hisoblanadi. Restitutsiya — huquqbuzar davlat tomonidan noqonuniy ravishda egallab olingan moddiy boyliklarni zarar ko'rgan davlatga qaytarish yoki ular yo‘q b o iib ketgan taqdirda, zararni boshqa teng qiymatli moddiy boyliklar bilan qoplashdir. Reparatsiya — talofat ko'rgan davlatga yetkazilgan moddiy zararni (shu jum ladan, olinmay qolingan foydani ham) pul yoki natura shaklida qoplashdir.

M oddiy xalqaro-huquqiy javobgarlik restitu tsiya (huquqbuzarlikka qadar bo'lgan moddiy holatni tiklash) va reparatsiya (zarar ko'rgan tarafga yetkazilgan zararni pul yoki boshqa tarzda qoplash) shakllarida amalga oshirilishi mumkin bo'lgan, yetkazilgan moddiy zararni qoplash majburiyatida ifodalanadi.

X A L Q A R O -H U Q U Q IY JA V O B G A R L IK N IN G KELIB C H IQ ISH ASO SLARI

Siyosiy javobgarlik boshqa subyektlarning manfaatlarini himoya qiluvchi xalqaro huquq me’yorlarini buzish (masalan, diplomatik vakolatxonalarning daxlsizligini buzish) holatidan kelib chiqadi.

Moddiy javobgarlik xalqaro huquq me’yorlarini buzish (masalan, diplomatik vakolatxonalarning daxslizligini buzish) holatini kelib chiqadi.

Moddiy javobgarlik xalqaro huquq me’yorlarini buzish holatlari majmuining mavjudligidan, huquqbuzarlik oqibatida mulkiy zarar kelib chiqishi va huquqbuzarlik bilan zarar o'rtasida bevosita sababli bog'lanishning mavjudligidan kelib chiqadi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Yetakchi adabiyotlar:

Karimov LA. 0 ‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T .l. Т.: 1996.

Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. — Т.: 1996. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3. — Т.: 1996. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo'lidan. T.4. — Т.: 1996.Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5. —

Т.: 1997.Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yoiida. T.6. —

Т.: 1998.Karimov I.A. Biz kelajagimizni o 'z qoiim iz bilan quramiz. T.7.

— Т.: 1999.Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot —

pirovard maqsadimiz. T.8. — Т.: 2000.Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz m as’ulmiz. T.9.

— Т.: 2001.Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T .l0.

— Т.: 2002.Karimov I.A. O'zbekistonda demokratik o ‘zgarishlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. // 0 ‘zbekiston ovozi. 2002-yil 31-avgust.

Karimov I.A. 0 ‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. — Т.: « 0 ‘zbekiston», 2003.

Karimov I.A. Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi o 'z kuch- qudratim izga, xalqimizning hamjihatligi va bukilmas irodasiga bog'liq. — Т.: «O'zbekiston», 2004.

Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb hisoblashar edi. — Т.: «O'zbekiston», 2005.

Karimov I.A. O 'zbek xalqi hech qachon hech kimga qaram bo'lmaydi. — Т.: «O'zbekiston», 2005.

Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demok- ratlashtirish va yangilash, m am lakatni m odernizasiya va isloh etishdir. — Т.: «O'zbekiston», 2005.


Maxsus adabiyotlar:

0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharhlar. — Т.: « 0 ‘zbekiston», 2001.

Saidov A., Tadjixanov U., Odilqoriyev X. Davlat va huquq asoslari. — Т.: «Sharq», 2002.

Islomov Z., Husanov O., Mirhamidov M. Huquqshunoslik. M a’ruzalar matni. — Т.: 2000.

Islomov Z., Mirhamidov M. Huquqshunoslik. — Т.: «Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi», 2002.

Huquqshunoslik. — Т.: SPIUL, 2002.Islomov Z. Davlat va huquq: umumnazariy masalalari. — Т.:

«Adolat», 2000.Xolmo‘minov Q.T. O'zbekistonda huquqiy davlat qurish. — Т.:

1998.Xolmo‘minov Q.T. Davlat va huquq nazariyasi. — Т.: 1998. Davlat va huquq asoslari: Izohli lug‘at. — Т.: 1996.Davlat va huquq nazariyasi. — Т.: TDYUI, 2000.Исламов З.И. Теория государства и права. Ч. I, И. — Т.: 1997. Никитин А.Ф. 200 вопросов и ответов по основам госу

дарства и права. — М.: 1998.Гришина Е.П. Основы государства и права. — М.: 1995. Жеругов Р.Т. Теория государства и права. — М.: 1995. Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. 2 tomli.

— Т.: 2001.M a’muriy javobgarlik to ‘g‘risidagi kodeksga sharhlar. — Т.:

2000.

Alimov X.R. M a’muriy huquq. Darslik. — Т.: 1995.Zokirov I.B. Fuqarolik huquqi. Darslik. 1 qism. — Т.: «Adolat»,

1996.Abdusalomov M. 0 ‘zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi.

Darslik. II qism. — Т.: 1999.Fuqarolik huquqi. Darslik. — Т.: TDYUI. «Adolat», 1999. Egamberdiyev E. Fuqarolik protsessual huquqiy munosabatlar.

— Т.: «Adolat», 2000.Rahmonqulov X.R. 0 ‘zbek iston R espub likasi F u q aro lik

Kodeksining I va II qismlariga umumiy tavsif va sharhlar, 2-jild, — Т.: 1997-1999.

Rahmonqulov X.R. Oldi-sotdi shartnomasi. — Т.: 2000. Rahmonqulov X.R. Xususiy mulk va uning daxlsizligi. — Т.:

«Adolat», 2000.

226


Toshev В. Mualliflik huquqi. — Т.: 1997.Husanov О. va boshqalar. Inson huquqlari. — Т.: «Sharq», 1997. Husanov O. 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat organlari. — Т.:

«Sharq», 1996.Husanov O. Mustaqillik va mahalliy hokimiyat. — Т.: «Sharq»,

1996.Topildiyev V. Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish kursi

bo'yicha o‘quv-uslubiy qoilanm a. — Т.: 2003.Gasanov M. O'zbekiston Respublikasi mehnat shartnomasi. —

Т.: «Adolat», 1996.Vohidova A.A. Bank huquqi. — Т.: 2000.Dadaboyev Yu. Soliqlar. Farg 'ona, 1999.Tursunov. Mehnat huquqi. O 'quv qoilanm a. — Т.: 2000. Inoyatov A. A. M ehnat huquqi. — Т.: «Iqtisodiyot va huquq

dunyosi», 2002.Otaxo‘jayev F. Nikoh va uni huquqiy tartibga solinishi. — Т.:

«O'zbekiston», 2000.O'zbekiston Respublikasi Oila Kodeksiga sharhlar. — Т.: 2000. Hayitboyev E.R. Ekologiya huquqi. 0 ‘quv qoilanm a. — Т.:

2001.Usmonov M.B. Yer va qonun. — Т.: «Adolat», 1994. Xolmo‘minov J.T. Ekologiya va qonun. — Т.: «Adolat», 2000. Mirzayev T. 0 ‘zbekiston Suv havzalari va havo ifloslanishiga

qarshi tergov ishlarini olib borish yuzasidan uslubiy qoilanm a. — Т.: «Kamolot», 1999.

Колбасов О.С. М еждународно-правовая охрана окружающей среды. — М.: 1982.

Mualliflar jamoasi. Jinoyat huquqi. Darslik. — Т.: «Adolat», 1998.

Rustamboyev M.X. Jinoyat huquqi. — Т.: TDYUI, 2003. O 'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga sharhlar. — Т.:

1997.Qurbonov R. Zaruriy mudofaa. — Т.: 1999.Saidov A. Xalqaro huquq. 2 tomlik. — Т.: 2001.Tuzmuhamedov R. Xalqaro huquq asoslari. — Т.: «Iqtisodiyot

va huquq dunyosi», 1998.Мазов В.А. Ответственность в международном праве. — М.:

1979.

227


O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — Т.: «O'zbekiston», 2003-yil.

O 'zbekiston Respublikasining «O'zbekiston Respublikasining mustaqilligi asoslari to ‘g'risida»gi 1991-yil 31-avgust konstitutsiyaviy qonuni // O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991-yil 11-son.

O 'zbekiston Respublikasining «O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o 'zgartishlar va qo'shim chalar kiritish to 'g 'risida»gi 1993-yil 28-dekabr qonuni // O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1994-yil 1-son.

O'zbekiston Respublikasining «Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prisiplari to ‘g'risida»gi 2002-yil 4-aprel Konstitutsiyaviy qonuni // Xalq so'zi, 2002-yil 5- aprel.

O 'zbekiston Respublikasining «O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o 'zgartishlar va qo'shim chalar kiritish to 'g 'risida»gi 2003-yil 24-aprel Qonuni // Xalq so'zi, 2003-yil 21-may.

O 'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining «O 'zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qilish to ‘g'risida»gi 1991-yil 31-avgust q a ro ri // O 'zb ek is to n R espub likasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991-yil 11-son.

Jam iyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi // O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1997-yil9-son.

O'zbekiston Respublikasining M a’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi (22.09.94-yilda qabul qilingan va 01.04.1995-yildan amal qila boshlagan). — Т.: «Adolat», 2001.

O 'zbekiston R espublikasining Fuqaro lik kodeksi (I qismi 21.12.1995-yilda qabul qilinib, II qismi 29.08.1996-yilda qabul qilinib, 01.03.1997-yildan amal qila boshlagan). — Т.: «Adolat», 1996.

O 'zbekiston Respublikasining Fuqarolik-protsessual kodeksi (30 .08 .1997-yilda qabul qilinib, 01 .01 .1998-yildan am al qila boshlagan). — Т.: Adliya vazirligi. «Adolat», 2001.

O'zbekiston Respublikasining M ehnat kodeksi (21.12.1995-yilda qabul qilinib, 01.04.1996-yildan am al qila boshlagan). — Т.: «Adolat», 1999.

O'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (22.09.1994-yilda qabul qilinib, 01.04.1995-yildan amal qila boshlagan). — Т.: «Adolat», 2001.

Normativ hujjatlar:

228


0 ‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi (22.09.94-yilda qabul qilinib, 01.04.95-yildan amal qila boshlagan).— Т.: Adliya vazirligi. «Adolat», 2001.

0 ‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksi (22.09.94- yilda qabul qilinib, 01.04.95-yildan amal qila boshlagan).

0 ‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksi (30.04.98-yilda qabul qilingan va 01.09.1998-yildan amal qila boshlagan). — Т.: «Adolat»,1998.

0 ‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksi va qishloq xo‘jaligiga oid qonun hujjatlari. — Т.: «Adolat», 1999.

0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi (02.04.1997-yilda qabul qilinib, 01.01.1998-yildan amal qila boshlagan). — Т.: « 0 ‘zbekiston», 1999.

0 ‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi (26.12.1997-yilda qabul qilinib, 01.03.1998-yildan am al qila boshlagan). — Т.: «Adolat», 2000.

0 ‘zb ek is to n R esp u b lik asi X o ‘ja lik -p ro tse ssu a l kodeksi (30 .08.1997-yilda qabu l qilinib, 01 .01 .1998-yildan am al qila boshlagan).

0 ‘zbekiston Respublikasi Havo Kodeksi. — Т.: «Adolat», 2000.0 ‘zbekiston Respublikasi Shaharsozlik kodeksi (04.04.2002-

yildan qabul qilingan va amal qila boshlagan).0 ‘zbekiston Respublikasi Uy-joy kodeksi (24.12.1998-yilda qabul

qilingan va amal qila boshlagan). — Т.: «Adolat», 1999.Кодекс поведения долж ностны х лиц по поддерж анию

правопорядка. 17.12.1979 году принятая ГА ООН. 0 ‘zbekiston Respublikasi 30.08.1997-yilda bu Kodeksga qo ‘shilgan.

0 ‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolik to ‘g‘risida»gi 1992-yil2-iyul qonuni // 0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy K engashining axborotnomasi. 1992, 9-son.

0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to ‘g‘risida»gi 1997-yil 29- avgust qonuni // 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1997, 9-son.

0 ‘zbekiston Respublikasining «Prokuratura to ‘g‘risida»gi 1992- yil 9-dekabr qonuni (yangi tahrir) // 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993, 1-son.

0 ‘zbekiston Respublikasining « 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasi to ‘g‘risida»gi 1993-yil 6-may qonuni // 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993, 5-son.

0 ‘zbekiston R espublikasin ing « 0 ‘zbekiston R espublikasi V azirlar M ahkam asi to ‘g‘risida»gi 1993-yil 6-may qonuni. //


0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993.5-son.

0 ‘zbekiston R espublikasin ing « F uqaro larn ing o ‘z in i-o ‘zi boshqarish organlari to ‘g‘risida»gi 1999-yil 14-aprel qonuni // Xalq so‘zi, 1999, 11 may.

0 ‘zbekiston Respublikasining «Sudlar to ‘g‘risida»gi 1993-yil 2- sentabr qonuni // 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993, 10-son.

0 ‘zbekiston Respublikasining « 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to ‘g‘risida»gi 1995-yil 30-avgust qonuni // Xalq so‘zi. 1995, 12-sentabr.

0 ‘zbekiston R espublikasin ing «O 'zbekiston R espublikasi Prezidenti saylovi to ‘g‘risida»gi 1991-yil 18-noyabr (26.12.1997- yildagi va 19.08.1999-yildagi o'zgarish va q o ‘shimchalari bilan) qonuni.

0 ‘zbekiston Respublikasining « 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to ‘g‘risida»gi 1993-yil 28-dekabr (26.12.1997-yildagi va 19.08.1999-yildagi o ‘zgarish va qo'shimchalari bilan) qonuni.

0 ‘zbekiston Respublikasining «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to ‘g ‘risida»gi 1994-yil 5-may (26.12.1997, 25.12.1998 va 19 .08 .1999-yildagi o ‘zgarish va qo'shimchalari bilan) qonuni.

0 ‘zbekiston R espublikasin ing « 0 ‘zbekiston R espublikasi M arkaziy Saylov Komissiyasi to ‘g ‘risida»gi 1998-yil 30-aprel (25.12.1998-yildagi va 19.08.1999-yildagi o ‘zgarish va qo'shim - chalari bilan) qonuni.

0 ‘zbekiston Respublikasi «Tabiatni m uhofaza qilish to 'g 'risida»gi qonuni. — Т.: 1992.

O 'zbekiston Respublikasi «Suv va suvdan foydalanish to 'g 'risida»gi qonuni. — Т.: 1993, 6-may.

O 'zbekiston Respublikasi «O 'rm on to ‘g‘risida»gi qonuni. — Т.:1999, 15-aprel.

0 ‘zbekiston Respublikasi «Davlat sanitariya nazorati to 'g 'risida»gi qonuni (yangi tahrir). 1998. 30-aprel.

O 'z b ek is to n R esp u b lik asi «M ahalliy d av la t h o k im iy a ti to ‘g‘risida»gi qonuni. 1993-yil 2-sentabr.

Tadbirkorlik to 'g 'risidagi qonun hujjatlari. 5-, 6-, 7-kitoblari. — Т.: 1999.


MUNDARIJA

Kir ish .........................................................................................................3

I Mavzu

DAVLAT VA HUQUQ ASOSLARI1-§. Davlat tushunchasi va m ohiyati................................................... 62-§. Davlatning kelib chiqishi va unga doir nazariyalar................. 93-§. Davlatning belgilari va huquqiy davla t.................................... 124-§. Davlatning funksiyalari.............................................................. 185-§. Davlatning shakllari....................................................................206-§. Davlat mexanizmi........................................................................ 257-§. Huquq va uning belgilari............................................................268-§. Huquq ijtimoiy n orm a ................................................................ 289-§. Axloq va huquq............................................................................. 3210-§. Huquq m anbalari...................................................................... 3611-§. Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi........................ 4112-§. Huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik ................................... 44

II Mavzu

M A’MURIY HUQUQ ASOSLARI1-§. M a ’muriy huquq tushunchasi..................................................... 472-§. .M a’muriy huquq manbalari....................................................... 503-§. M a ’muriy-huquqiy normalar va munosabatlar.......................524-§. M a ’muriy majburlov....................................................................585-§. M a ’muriy huquqbuzarlik va javobgarlik ................................ 60

III Mavzu

FUQAROLIK HUQUQI ASOSLARI1-§. Fuqarolik huquqi tushunchasi va m anbalari.......................... 692-§. Fuqaroviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari.................. 713-§. Mulk huquqi.................................................................................. 754-§. M ajburiy at huquqi...................................................................... 775-§. Fuqaroviy-huquqiy javob g a rlik ................................................ 80


IV MavzuISTE’MOLCHILARNING HUQUQINI

HIMOYA QILISH ASOSLARI1-§. I s te ’molchi tushunchasi................................................................ 842-§. I s te ’molchi huquqlarini himoya qilishda qonun hujjatlari va

xalqaro shartnom alar.................................................................... 873-§. l s te ’molchining haq-huquqlari................................................... 904-§. Iste 'molchiga zarar yetkazilgandagi javobgarlik ................... 91

V Mavzu

MEHNAT HUQUQI ASOSLARI1-§. Mehnat huquqi tushunchasi va predm eti..................................942-§. Mehnatga oid munosabatlar...................................................... 963-§. Mehnat huquqi m anbalari....................................................... 1004-§. Mehnat shartnom asi.................................................................. 1105-§. Mehnat haqi miqdori va boshqa shartlar............................... 1156-§. Mehnat shartnomasini tu zish ................................................... 1177-§. Ish vaqti tushunchasi va uning turlari..................................... 123

VI Mavzu

OILA HUQUQI ASOSLARIl-§. Oila huquqi tushunchasi va predm eti...................................... 140

VII Mavzu

EKOLOGIYA HUQUQI ASOSLARI1-§. Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy

ekologiya tizimida tutgan о ‘m i ........ ...........................................1542-§. Ekologiya huquq ining asosiy у о ‘nalishlari va predm eti........ 1573-§. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tiz im i............. 1594-§. Tabiatni muhofaza qilish prinsiplari (qoidalari)....................1645-§. 0 ‘zbekistonning ekologik s iyo sa ti............................................ 1676-§. Ekologiya nazoratining tushunchasi, maqsadi, vazifasi va

usullari............................................................................................. 1707-§. Ekologiya nazoratining tiz im i ................................................... 1728-§. Ekologik ekspertizasining tushunchasi, maqsadi, tamoyillari va

usullari.............................................................................................1739-§. Ekologik qonun hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik

tushunchasi, mohiyati va turlari..................................................176


10-§. Ekologik huquqbuzarliklar uchun m a ’muriy javobgarlik. 17711-§. Ekologik jinoyatlar uchun javobgarlik ............................... 179

VIII Mavzu

JINOYAT HUQUQI ASOSLARI1-§. Jinoyat huquqi tushunchasi, predmeti, usuli, vazifalari va

prinsiplari........................................................................................1822-§. Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi........................................ 184Jinoyat qonuni..................................................................................... 187Jinoiy javobgarlik va uning asoslari................................................. 189Aybsizlik prezum psiyasi..................................................................... 189Tamom bo ‘Imagan jin oya tlar ............................................................193Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari...........................................197

IX Mavzu

Xalqaro huquq asoslari..................................................................... 2001-§. Xalqaro huquqning paydo bo'lishi......................................... 2002-§. Xalqaro huquq tushunchasi ( ta ’r i j i ) ......................................2003-§. Xalqaro huquq obyektlari........................................................ 2034-§. Xalqaro huquq funksiyalari.....................................................2045-§. Xalqaro huquq va davlatlarning milliy huquqiy tiz im i....... 2046-§. Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro xususiy huquq ........... 2057-§. Xalqaro huquqda m e ’yorlarni yaratish ja rayon i................. 2058-§. Xalqaro huquq tiz im i................................................................ 2069-§. O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosati va diplom atiyasi. 20610-§. Xalqaro-huquqiy m unosabatlar............................................ 208Xalqaro huquq manbalari................................................................ 208Xalqaro huquq normalari tushunchasi........................................... 208Xalqaro huquq normalarini tasniflash (klassifikatsiyalash)..... 209Xalqaro huquq manbalari tushunchasi...........................................211Xalqaro huquqning asosiy m anbalari............................................211Xalqaro huquq subyekti tushunchasi.............................................. 214Davlat - xalqaro huquqning asosiy subyekti................................. 215Davlatga o'xshash tuzilmalar — xalqaro huquq subyekti.......... 216M illatlar yoki xalqlar — xalqaro huquq subyekti sifatida ......... 217Xalqaro tashkilotlar — xalqaro huquq subyekti s ifa tida ........... 217O'zbekiston Respublikasi — xalqaro huquq su byekti................. 218Xalqaro-huquqiy tan o lish ............................................................... 219


Xalqaro huquq tamoyillari tushunchasi va о ‘ziga xosxususiyatlari................................................................................... 220

Xalqaro huquqda javobgarlik ............................................................ 222Xalqaro huquqda javobgarlik tushunchasi...................................... 222Xalqaro-huquqiy javobgarlik turlari va shakllari...........................223Xalqaro-huquqiy javobgarlikning kelib chiqish asoslari...............224

Foydalanilgan adabiyotlar...............................................................225


Ushbu darslikni tayyorlashda yaqindan yordam bergan О ‘zbekiston Milliy Universiteti Huquqshunoslik fakulteti

o'qituvchilari V.Topildiyev, A.Toshpo'latov, I.Hamroyev va N .Do'stmuhammedovalarga o'z minnatdorchiligimizni bildiramiz.

O'quv-uslubiy nashr

JAVODBEK YOQUBOV ERGASH HAYITBOYEV

HUQUQSHUNOSLIKDarslik

M uharrir Aziz SAIDBadiiy muharrir Bahriddin BOZOROV

Tex. muharrir Yelena DEM CHENKOMusahhih Nargiza MINAHM EDOVA

Kompyuterda sahifalovchi Rostislav YESAULENKO


IB № 4141

Bosishga 07.02.2006-y.da ruxsat etildi. Bichimi 84x108 1/32. Bosma tobog'i 7,375. Shartli bosma tobog‘i 12,39.

Adadi 3000 nusxa. Bahosi kelishilgan narxda. Buyurtma № 21.

«Yangi asr avlodi» nashriyot-matbaa markazida tayyorlandi.

«Yoshlar matbuoti» bosmaxonasida bosildi.700113 Toshkent, Chilonzor-8, Qatortol ko‘chasi, 60.


huquqshunoslik - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/huquq/huquqshunoslik...

Documents