°ê û ià - home - · pdf file2 lewe en lewende dinge 4. organelle -...

Waarskuwing!!Alle regte voorbehou volgens die Suid-Afrikaanse kopiewet. Geen gedeelte van hiedie boekmag gereproduseer word deur fotokopiëring of enige ander metode sonder skriftelike verlofvan die uitgewer en skrywer nie. Enige persoon wat enige ongemagtige optrede uitoefen inverband met hierdie publikasie mag onderhewig wees aan kriminele vervolging en siviele eise teen beskadiging.

Saamgestel deur A. OlivierUitgegee deur:

Tel: 014 592 6083Cell: 079 092 0519(no sms Vodacom)/063 133 6292(no sms MTN)Email: [email protected]/ www.amaniyah.co.zaISBN 978-0-9946792-9-1 eISBN 978-0-9946826-5-9

Boeke in dié reeksBoeke in dié reeks

Help ons om ‘n beter produk te lewer met elke druk deur voorstelle te stuur aan: [email protected]

Eerste uitgawe 2016

6 VERBINDINGS EN CHEMIESE REAKSIES

3

4

5

MENSLIKE VOORTPLANTING

SIRKULATORIESE EN RESPIRATORIESE STELSELS

SPYSVERTERINGSTELSEL

2

SELLE AS DIE BASIESE EENHEDE VAN LEWE

STELSELS IN DIE MENSLIKE LIGGAAM

1

DIE SPYSVERTERINGSTELSELDIE SIRKULASIESTELSELDIE RESPIRATORIESE STELSELDIE SPIERSKELETSTELSELDIE UITSKEIDINGSTELSELDIE SENUWEESTELSELDIE VOORTPLANTINGSTELSEL

DIE PERIODIEKE TABELFORMULES EN NAME VAN VERBINDINGSCHEMIESE VERGELYKINGS OM REAKSIES VOOR TE STEL

INHOUDSOPGAWE

LEWE EN LEWENDE DINGE

MATERIE EN MATERIALE

1

28

119

3541

5745

15

106

59

77

95

21

112

7 REAKSIES MET SUURSTOFREAKSIES VAN METALE MET SUURSTOFREAKSIES VAN NIE-METALE MET SUURSTOF

125130

ELEKTRIESE SELLE EN STROOMBANE1010ELEKTRIESE SELLE AS ENERGIESTELSELSWEERSTANDSERIE EN PARALLELE STROOMBANEENERGIE EN DIE NASIONALE ELEKTRISITEITSNETWERKDIE KOSTE VAN ELEKTRIESE KRAG

DIE LITOSFEER EN ROTSSIKLUSDIE AARDE AS ‘N STELSEL

SAMESTELLING DIE ATMOSFEERSTRUKTUUR DIE ATMOSFEER

GEBOORTE LEWE EN AFSTERWE VAN ‘N STER

DIE AARDE, LITOSFEER EN MYNBOU

ATMOSFEER

ONTGINNING VAN MINERALE HULPBRONNE

DIE KWEEKHUISEFFEK

MYNBOU IN SUID-AFRIKA

9 KRAGTESOORTE KRAGTEVELDKRAGTE: GRAVITASIEKRAGVELDKRAGTE: MAGNETIESE KRAGTEVELDKRAGTE: ELEKTROSTATIESE KRAG

PLANEET AARDE EN DIE RUIMTE

ENERGIE EN VERANDERING

1111

1212

206

179189

230240

195

167

250245

276276

287

200

173

258

283

270

8 SURE EN BASISSESURE, BASISSE EN PH WAARDEREAKSIES VAN SURE EN BASISSEREAKSIES VAN SURE MET METALE

MATERIE EN MATERIALE

163

135144

LEWE EN LEWENDE DINGE 1

SELSTRUKTUUR• 'n Sel is die basiese strukturele en funksionele eenheid van alle lewende organismes.• Selle is mikroskopies en kan nie met die blote oog waargeneem word nie.• Selle kan slegs onder 'n mikroskoop gesien word.• Daar is twee tipes selle; plantselle en dierselle.• Plant- en dierselle verskil in vorm en funksie, maar het sekere dele wat ooreenstem en in alle plant- en dierselle voorkom. Ooreenkomste tussen plant- en dierselle• Plant en dier selle het almal 'n selmembraan, kern, sitoplasma en organelle.• Organelle, soos mitochondria en vakuole, is strukture wat in die sel se sitoplasma voorkom.

• Kom ons kyk kortliks na die dele waarmee plant- en dierselle ooreenstem. 1. Selmembraan Kenmerk - Dit is 'n dun, lewende en buigsame membraan (laag of vel). Funksie - Dit omsluit die inhoud van die sel (hou die inhoud bymekaar). - Dit is selektief/semi deurlaatbaar, m.a.w. dit laat toe dat net sekere stowwe in of uit die sel beweeg. 2. Sitoplasma Kenmerke - Is 'n jellieagtige vloeistof wat die binnekant van die sel vul (vul die hele selruimte). - Dit bevat 'n groot verskeidenheid organelle en voedseldeeltjies. Funksie - Dit bevat die organelle (klein, membraanagtige struktuurtjies) wat spesifi eke funksies verrig. - Chemiese reaksies vind hier plaas. - Ondersteun en behou die vorm van die sel. 3. Kern Kenmerke - Is 'n sferiese (ronde) struktuur teenwoordig in alle lewende selle. - Dit word deur 'n kernmembraan omring. - Bevat 'n vloeistof wat nukleoplasma genoem word. - Het 'n kleiner, digte liggaam binne-in wat 'n nukleolus genoem word. - In dierselle lê dit gewoonlik naby die middel van die sel. - In plantselle word die kern by die rand van die sel aangetref. Funksie - Dit beheer al die lewensaktiwiteite van die sel. - Is die deel van die sel waarna verwys word as die 'brein'. - Bevat DNS (deoksieribonukleïnsuur), wat oorgeërfde eienskappe soos oogkleur en lengte bepaal.

(DNS bevat die genetiese kode wat uniek is aan elke lewende organisme. Die inligting in DNS sorg dat 'n muis anders is as 'n hamster. Die variasie in DNS maak ons ook elkeen uniek.)

selmembraan

sitoplasma

kern

vakuool

mitochondrium

Driedimensionele struktuur van 'n diersel.

Driedimensionele struktuur van 'n plantsel.

SELLE AS DIE BASIESE EENHEDE VAN LEWE

1

LEWE EN LEWENDE DINGE2

4. Organelle - Organelle is strukture in die sel se sitoplasma wat die selfunksies uitvoer. - Organelle soos mitochondria (enkelvoud: mitochondrium) en vakuole kom in die sitoplasma van plant- en dierselle voor.

► Mitochondria Kenmerke - Is klein, staafvormige strukture in die sitoplasma van plant- en dierselle. Funksie - Word ook die kragstasie van die sel genoem omdat hulle tydens die proses van asemhaling (genoem sellulêre respirasie) voedsel afbreek om energie vry te stel wat nodig is om lewensprosesse uit te voer.

(Die aantal mitochondria wat in 'n sel is, hang af van die aktiwiteite van daardie sel.)('n Spiersel en 'n lewersel bevat baie mitochondria, want hulle het baie energie nodig.)

► Vakuole - Vakuole is organelle met groot spasies, wat meestal in plantselle voorkom. - Plantselle het groot vakuole terwyl dierselle klein vakuole bevat. - Vakuole in plantselle is permanent. - Vakuole in dierselle is tydelik of dit ontbreek.

VERSKILLE TUSSEN PLANT- EN DIERSELLE• Plantselle verskil van dierselle.• Vergelyk die volgende twee sketse wat die bou van 'n plantsel en 'n diersel aantoon:

• Plantselle het selwande, chloroplaste en groot vakuole.• Hierdie strukture kom nie in dierselle voor nie.• Ons kyk nou kortliks na die dele wat net in plantselle voorkom.

1. Selwand Kenmerke - Is die heel buitenste laag by 'n plantsel (stewige buitenste raamwerk van die sel). - Dit is nie-lewend, onbuigbaar (stram) en sterk. - Dit laat gewoonlik alle oplosbare stowwe deur. - Bestaan hoofsaaklik uit sellulose ('n soort koolhidraat). Funksie - Dit gee aan die sel 'n bepaalde vorm. - Dit verleen stewigheid aan die sel. - Dit beskerm die inhoud van die sel teen besering.

2. Chloroplaste Kenmerke - Is ovaalvormige organelle (strukture) wat in die sitoplasma van plantselle aangetref word. - Dit kom net voor in die groen dele van plante soos in die blare en stamme. - Bevat 'n 'n kleurstof met die naam chlorofi l wat aan die plant sy groen kleur gee. Funksie - Chlorofi l vang die son se energie vas, en vervaardig saam met koolstofdioksied en water, energieryke voedsel (glukose en stysel) vir die plant. - Hierdie proses word fotosintese genoem.

Asemhaling vindin die mitochon-

drium plaas.

selmembraanselwand

kernmembraannukleolusnukleoplasma

chloroplaste

selsap

mitochondrium

kern

vakuooltonoplast

sitoplasma

Bou van 'n plantsel.

Bou van 'n diersel.

kern

selmembraan

vakuool

kernmembraannukleolusnukleoplasma

mitochondrium

sitoplasma


Kenmerke Plantsel Diersel

Selvorm Onbuigbaar, een vaste of stewige vorm vanweë aanwesigheid van selwand.

Buigsame of veranderlike vorm vanweëafwesigheid van selwand.

Selwand Stewige selwand kom voor. Selwand ontbreek.

Chloroplaste Die chloroplaste in die sitoplasma is virfotosintese verantwoordelik. Chloroplaste ontbreek in die sitoplasma.

Vakuole Daar is 'n enkele groot vakuool in die sitoplasma.

Gewoonlik geen vakuole of 'n aantal kleiner vakuole in die sitoplasma.

3. Groot vakuole Kenmerke - Daar is gewoonlik slegs een groot vakuool in plantselle. - Dit is ruimte (holte) in die sitoplasma wat omhul word deur membraan wat 'n tonoplast genoem word. - Die ruimte binne die vakuool is met 'n vloeistof gevul wat selsap genoem word. Funksie - Verleen ondersteuning aan die plantsel sodat dit sy vorm kan behou. - Word gebruik as stoorplek (berging) vir voeding- en afvalstowwe.

(Daar kan dalk vakuole in dierselle voorkom, maar hulle is gewoonlik klein en tydelik.)(Daar is ook dierselle wat glad nie vakuole het nie.)

SELSTRUKTUUR SAMEVATTEND• Ooreenkomste tussen plant- en dierselle

• Verskille tussen plant- en dierselle

Kenmerke Plantsel DierselSelmembraan 'n Selmembraan kom voor. 'n Selmembraan kom voor.Sitoplasma Bevat sitoplasma. Bevat sitoplasma.Selkern 'n Selkern kom voor. 'n Selkern kom voor.Mitochondria Daar is mitochondria in die sitoplasma. Daar is mitochondria in die sitoplasma.

Vakuole 'n Enkel groot vakuool in die sitoplasma. 'n Aantal klein vakuole in die sitoplasma(indien vakuole aanwesig is).

SELLE IN WEEFSELS, ORGANE EN STELSELS• Lewende dinge bestaan uit verskillende soorte selle.• Hierdie selle kom in baie verskillende vorms en groottes voor en voer verskillende funksies uit.

Seldifferensiasie en spesialisasie• By plante (en ander meersellige organismes) kan groei slegs plaasvind wanneer die getal selle vermeerder.• Die vermeerdering van selle vind plaas deur 'n spesiale proses waartydens 'n volwasse sel in twee verdeel en elke dogtersel groei tot volwassenheid wat weer verdeel.• Nie alle selle van 'n meersellige plant of dier is eenders nie.• Gedurende die vroeë stadiums van verdeling sorg ensieme (chemiese stowwe wat verskillende prosesse in selle be heer) dat selle so ontwikkel dat hulle, wat bou betref, van mekaar verskil.• Hierdie verskille word differensiasie genoem en is daarop gemik dat selle spesiale funksies kan verrig, met ander woorde, die selle is gespesialiseerd.• Selle is dus aangepas en het verskillende vorms en strukture om verskillende funksies te kan uitvoer.• Sommige selle beskerm die liggaam teen die indringing van kieme, bv. selle van die vel; sommige selle speel 'n belangrike rol by die vervoer van stowwe, bv. die rooibloedligaampies wat suurstof vervoer; sommige selle gelei im- pulse na en van die brein, bv. senuweeselle, sommige selle kan saamtrek en verslap, bv. spierselle, ens.

Verskillende soorte selle.

bloedselle oppervlakvelselle

hartspierselle geraamtelike spierselle gladde spierselle

beensel senuweesel


Eensellige organismes• Mikroskopiese organismes soos bakterieë, die amoeba en sommige alge bestaan gewoonlik uit ‘n enkele sel en ons sê hulle is eensellig.• Hierdie organismes verrig al hulle lewensfunksies in 'n enkele sel.• Dit beteken dat vertering, uitskeiding, respirasie, voortplanting en asemhaling alles in een sel plaasvind.

Veelsellige organismes• Makroskopiese organismes soos mense, diere en plante bestaan uit ‘n groot aantal (baie) selle en ons sê hulle is veelsellig.• Die selle van veelsellige organismes soos plante en diere verskil in hulle vorm en werk wat dit verrig.• Dit beteken dat die selle gespesialiseerd is.• In veelsellige organismes kan al die komplekse prosesse wat die liggaam toelaat om sy funksies te verrig nie in 'n enkele sel plaasvind nie.• In plaas daarvan moet selle op 'n georganiseerde manier saamwerk.

Die organisasie van selle• 'n Sel is 'n massa sitoplasma en 'n selkern wat deur 'n selmembraan omgrens en by plante deur 'n selwand

omring word.• Die sel inhoud bestaan uit menigte atome van verskeie soorte.• Atome vorm molekule wat saamgegroepeer is om organelle te vorm.• Die selle van 'n organisme is nie almal eenders nie.• Selle werk gewoonlik nie net een-een op hulle eie in die liggaam nie, maar in groepe.• Selle kom in groepe voor na aanleiding van hul vorm en funksie.• ‘n Groep selle wat ‘n spesifi eke funksie uitvoer vorm ‘n weefsel, ‘n groep van weefsels maak ‘n orgaan, en organe werk saam in groepe om stelsels te vorm, stelsels maak ‘n organisme.• 'n Weefsel is 'n groep selle met dieselfde bou wat saamwerk om 'n gemeenskaplike funksie te verrig. - Voorbeelde van weefsels by die mens is spier- en senuweeweefsel.• 'n Orgaan is 'n struktuur van bepaalde vorm en funksie wat uit meer as een weefsel saamgestel is. - By die mens is die hart 'n orgaan wat uit spier-, senuwee en steunweefsel bestaan.• 'n Stelsel (of orgaanstelsel) is 'n groep verskillende organe wat saamwerk om 'n gemeenskaplike funksie te verrig. - Saam vorm hierdie organe 'n stelsel. - Die spysverteringstelsel in die menslike liggaam bestaan uit verskeie organe, soos die maag, lewer, pankreas, dun- en dikderm.• 'n Organisme (menslike organisme) is 'n organisme met gedifferensieerde selle in weefsels, organe en orgaanstelsels gerangskik, d.i. 'n onafhanklike liggaam.

Voorbeelde van eensellige organismes.

weefsel

orgaanstelsel

organisme

Hoe die liggaam georganiseer word.

selle

atome

molekule

organelleorgaan

bakterieë amoeba alge


GEBRUIK VAN MIKROSKOPE OM SELLE TE SIENGeskiedenis van die ontdekking van mikroskope• Voor die sewentiende eeu was daar baie min bekend oor die bou van die sel omdat daar nie 'n apparaat beskik- baar was om sulke struktuurtjies te ondersoek nie.• Ongeveer in die jaar 1590 het twee Nederlanders, Hans en Zachariass Jansen, die eerste saamgestelde mikroskoop ('n mikroskoop wat uit meer as een lens bestaan) ontwerp.• 'n Hele aantal jaar later het nog 'n Nederlander, Anton van Leeuwenhoek ('n brilmaker, 1632-1723) 'n aantal eenvoudige mikroskope gebou deur lense te gebruik wat hy self geslyp het. Met behulp van hierdie mikroskope kon hy die bloedvloei in die bloedvate van 'n vis se stert waarneem.• Na Van Leeuwenhoek het die Engelse wetenskaplike, Robert Hooke (1635-1703) 'n instrument gebou wat as die voorloper van die moderne saamgestelde ligmikroskoop beskou kan word. Hooke het dun skyfi es kurk onder sy mikroskoop bekyk. Hy het klein openinkies, elk omring deur 'n wand, gesien. Dit het hom herinner aan die kompartemente in 'n heuningkoek en hy het hulle 'selle' genoem.

• Jare later in 1938 het die Belgiese plantkundige, Mathias Scheiden, en die Duitse dierkundige, Theodore Schwann, die selteorie geformuleer. Hulle het beweer dat alle organismes uit selle en selprodukte opgebou is, met ander woorde, dat die sel die basiese en kleinste eenheid van lewe is.• Vandag word hierdie selteorie aanvaar, terwyl daar gedurig voortgegaan word om selle te bestudeer en ten einde meer kennis oor hierdie struktuurtjies in te win.• In hierdie studie word, onder andere, van mikroskope gebruik gemaak. Mikroskope het baie verbeter sedert Hooke se tyd.• Vandag het ons kragtige mikroskope, soos saamgestelde ligmikroskope en selfs nog krag- tiger mikroskope, soos elektronmikroskope, wat selle baie maal kan vergroot sodat dit maklik is om te bestudeer.• 'n Ligmikroskoop fokus lig op die voorwerp wat waargeneem word ten einde dit te verlig en kan tot 2 000 keer vergroot.• Die elektronmikroskoop is in die 1950's ontwikkel en werk deur 'n elektronstraal te skiet na 'n klein voorwerp wat met 'n dun lagie goud bestryk is. Elektrone bons van die metaallagie af om 'n beeld te vorm, wat op 'n rekenaarskerm verskyn. Hierdie soort mikroskoop kan tot 500 000 keer vergroot.

Die ligmikroskoop• Wanneer 'n mikroskoop van lig gebruik maak om 'n voorwerp te vergroot, word dit 'n ligmikroskoop genoem.

Die Jansens se mikroskoop.

Hooke se mikroskoop.

Kurkselle wat Hookemet sy mikroskoop

gesien het.

Kurkselle onder 'nmoderne ligmikroskoop.

Van Leeuwenhoek se mikroskoop.

oogstuk of okulêr

buis

draaiende neusstukhoë vergrotingsobjektieflae vergrotingsobjektiefklampeplatformdiafragmaspieël of elektriese ligbron

growwe instelskroef

fyn instelskroef

arm

voetstuk

Die ligmikroskoop.

'n Moderne elek-tronmikroskoop.


• Vergroting : As die vergrotingskrag van die oogstuk 10× is en dié van die objektief 40×, dan is die totale vergroting van die voorwerp wat besigtig word, 10 × 40; of 400×.• Mikroskoopskyfi e : Bestaan uit ‘n voorwerpglasie, die voorwerp (spesimen) en dekglasie.• Mikrograaf: - Is 'n foto wat deur 'n mikroskoop geneem is.

STAMSELLE• Stamselle is die lewende selletjies wat nuwe weefsel in 'n ontwikkelde embrio tot stand bring.• Dit word embrioniese stamselle genoem.• Stamselle is ongespesialiseerde selle wat kan verdeel (fotokopieë van hulself kan maak) om verskillende ge- spesialiseerde selle te vorm.• Wat beteken dat stamselle gebruik kan word om beskadigde selle en organe te herstel, en selfs om nuwes te maak.• Stamselle het dus twee spesifi eke eienskappe wat onderskei kan word.

• Beenmurg, breinselle en ander weefsel kan gekweek word van stamselle en hulle het ook die vermoë om organe of weefsel te herstel na skade van siekte en chemoterapie.• Stamselle kom ook byvoorbeeld in volwassenes se beenmurg voor. Stamselle is onlangs ook in die volwasse liggaam in vel, hare, oë en in die murg van tande ontdek.• Ouer pasiënte kan egter siektes opdoen wat hul stamselle besmet en ongeskik maak vir gebruik.• Die kwaliteit en hoeveelheid van stamselle verminder namate mense ouer word.• Stamselle word meestal geoes uit menslike embrios en uit die bloed in die naelstring wanneer 'n baba gebore word.Etniese kwessies in verband met stamselle• Die navorsing vernietig menslike embrios.• Elke lewende persoon het sy/haar lewe begin as 'n embrio - daarom dat daar beswaar is dat navorsing wat embrios vernietig, moord is.• Stamselnavorsing sal moontlik die weg baan vir praktyke wat onmenslik is soos bv. embrio-plase, gekloonde ba- bas en die gebruik van fetusse vir orgaanskenking.

Deel Funksie

Oogstuk of okulêr Is die lens waarteen jy jou oog plaas om die voorwerp wat waargeneem word te vergroot, gewoonlik 10 x.

Buis Hou die lense van oogstuk en objektiewe teen die korrekte werk afstand van mekaar

Growwe instelskroef Dit beweeg die buis op en af om die voorwerp wat waargeneem word, te vind.Fyn instelskroef Word gebruik vir die fi nale fokus om ‘n duidelike beeld te kry.Arm Verbind die voetstuk en platform met die buis en ondersteun die stelskroewe.Draaibare neusstuk Hou die objektiewe met lae en hoë kraglense vas aan die roterende skyf.

ObjektieweLense van objektiewe help om die beeld te vergroot:- die korte gee ‘n laer vergroting (4×).- die langes gee ‘n hoër vergroting (10× en 40×).

Klampe Hou mikroskoopskyfi e stewig in posisie vir waarneming.

Platform Ondersteun die mikroskoopskyfi e oor die opening wat lig vanaf die spieël of elektriese bron deurlaat.

Diafragma Beheer die hoeveelheid lig wat na en deur die voorwerp beweeg; fokus ligstrale vanaf spieël of elektriese bron op die voorwerp.

Spieël of elektriese ligbron Weerkaats lig opwaarts deur die kondensor na die opening van die platform.Voetstuk Dit is stewig en ondersteun die gewig van die mikroskoop.

• Funksies van die dele van die ligmikroskoop.

'n Enkele stamsel kan

homself dupliseer(d.w.s. kan verdeel en nuwe stamselle vorm)

of

differensieer in baie ander tipe selle (d.w.s. kan in enige ander tipe sel ontwikkel).


Teenargumente teen etniese kwessies• Embrios kan nie vergelyk word met lewende, volgroeide organismes nie.• Die morele status van 'n embrio kan nie vergelyk word met die morele status van, byvoorbeeld 'n baba nie -

daarom kan die gebruik van embrioniese stamselle nie gesien word as moord nie.• 'n Paar embrios gaan sterf, maar baie mense kan van siektes genees word.• Wetenskaplike kennis kan bevorder word en baie mense kan daarby baat.

Doel: Maak en ondersoek van 'n nat preparaat van uiselle.

Metode:

Vrae: Teken drie tot vier naasliggende epidermisselle van 'n uieblaar langs mekaar en dui die volgende aan:

selwand, vakuool, selkern en sitoplasma

Wat jy benodig• Ui• Skalpel of skerp mes• Dissekteernaald• Ontleedtangetjie• Voorwerpglasies• Dekglasies• Sneespapier of fi ltreerpapier• Jodiumoplossing• Ligmikroskoop

• Sny die ui in blokkies van 1 vierkante cm met 'n skerp mes of skalpel.

Stap 1• Trek die dun vliesie (lagie epidermisselle) aan die binnekant (holkant) van die vierkant met behulp van 'n tangetjie af.

Stap 2

• Plaas die voorwerpglasie met nat preparaat op die platform van 'n mikroskoop.• Beweeg die skyfi e sodat die lig deur die vliesie skyn.• Fokus versigtig op die uieselle (epidermisselle) deur die growwe en fyn stelskroef te gebruik.

Stap 7

• Plaas die dun vliesie op 'n voorwerpglasie.

Stap 3• Plaas 'n druppel jodiumoplossing op vliesie.

Stap 4• Laat sak 'n dekglasie versigtig teen 'n hoek op die vliesie.

Stap 5• Probeer alle oortollige vloeistof afvee met sneespapier.

Stap 6

Uieselle 400 x vergroot.

PRAKTIESE ONDERSOEK 1


Doel: Maak en ondersoek van 'n nat preparaat van wangselle.

Metode: Wat jy benodig• Voorwerpglasies• Dekglasies• Skoon oorstokkie of tandestokkie• Sneespapier of fi ltreerpapier• Metileenblouoplossing• Ligmikroskoop

• Neem 'n skoon oorstokkie of tandestokkie en vee dit liggies teen die kante van jou wang.

Stap 1• Plaas die skraapsel op 'n voorwerpglasie.• Gooi die oorstokkie (tandestokkie) in die vullisdrom.

Stap 2 Veiligheid!

• Moet nooit iemand anders se oorstokkie of tandestokkie gebruik nie!!

• Voeg 'n druppel broomti- molblouoplossing by.

Stap 3• Maak met 'n dekglasie toe.Stap 4

• Droog die glasie af.Stap 5

• Plaas die voorwerpglasie met preparaat op die platform van die mikroskoop.

Stap 6

• Beweeg die skyfi e sodat die lig deur die oplossing skyn.• Soek selle onder lae en hoë vergrotings.

Stap 7

'n Paar wangselle met metileenblou gekleur.

Vrae: Teken drie tot vier naasliggende wangselle en dui die volgende aan: selwand, selkern en sitoplasma

PRAKTIESE ONDERSOEK 2


SELLE AS BASIESE EENHEDE VAN LEWE

1. 1.1 Wat is 'n sel? __________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________

1.2 Is selle makroskopies of mikroskopies? Verduidelik jou antwoord. _____________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________

1.3 Tussen watter twee tipes selle kan daar onderskei word?

_____________________________________________________________________________________

2. Plant- en dierselle het 'n selmembraan, sitoplasma, kern en organelle soos 'n mitochondrium en 'n vakuool. Beskou die volgende fi gure en beantwoord die vrae wat volg.

2.1 Wat is organelle? _______________________________________________________________________

2.2 Voorsien 'n paslike opskrif vir die bostaande diagramme.

Figuur 1 : _________________________________ Figuur 2 : _________________________________

2.3 Voorsien byskrifte vir die dele 1 tot 5 in die fi gure hierbo.

1. _______________________________________ 2. _______________________________________

3. _______________________________________ 4. _______________________________________

5. _______________________________________

Oefening

MAAK 'N DRIEDIMENSIONELE (3D) MODEL VAN 'N SEL

Bou 'n driedimensionele plantsel of diersel wat aan die volgende vereistes voldoen.• Dit moet ongeveer so groot wees soos 'n A4-bladsy.• Gebruik kreatiwiteit om die sel te bou.• Verskillende soorte lekkergoed, materiaal uit die natuur, klei, papierpap of karton van verskillende kleure kan gebruik word• Besoek die internet om jou idees te verkry.

Driedimensionele modelle van selle.

1

2

3

4

5

Figuur 1 Figuur 2


Struktuur Slegs in plantselle Slegs in dierselle In beide plant- en dier-selle

Selkern

Sitoplasma

Selmembraan

Mitochondria

Groot vakuool

Chloroplaste

Selwand

Buigbare selvorm

Funksie in die sel Deel van die sel

Jellieagtige medium waarin baie chemiese reaksies plaasvind.

Bevat DNS en beheer al die lewensaktiwiteite van die sel.

Is verantwoordelik om deur respirasie energie vry te stel uit voedsel.

Omsluit die inhoud van die sel en laat toe dat spesifi eke stowwe in en uit sel beweeg.

'n Ruimte met vloeistof gevul wat selsap genoem word.

2.4 Noem die dele in plant- en dierselle wat die volgende funksies verrig soos gelys in die tabel hieronder.

3. Voltooi die volgende tabel deur 'n regmerk ( ) in die toepaslike ruimte te plaas.

4. 4.1 Teken 'n eenvoudige skets om die diersel voor te sel. Dui met byskrifte die volgende in jou skets aan: selwand, selmembraan, sitoplasma, kern, vakuool, chloroplaste, mitochondrium

4.2 Noem die hooffunksie vir elk van die volgende dele in 'n diersel.

4.2.1 Selwand :________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________

4.2.2 Chloroplaste :_____________________________________________________________________

________________________________________________________________________________

U


5. 5.1 Teken 'n eenvoudige skets om die plantsel voor te sel. Dui met byskrifte die volgende in jou skets aan: selmembraan, sitoplasma, kern, vakuool, mitochondrium

5.2 Watter deel van die sel kan na verwys word as die 'brein'? Gee 'n moontlike rede om jou antwoord te staaf.

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

5.3 Beskryf die hooffunksie vir die volgende dele in die plantsel.

5.3.1 Selmembraan :____________________________________________________________________

________________________________________________________________________________

5.3.2 Sitoplasma :______________________________________________________________________

________________________________________________________________________________

5.3.3 Mitochondrium :___________________________________________________________________

________________________________________________________________________________

5.4 Hoe verskil vakuole by plant- en dierselle?

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

6. Onderskei tussen mikroskopiese en makroskopiese organismes en gee een voorbeeld van elk.

_________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________


7. Meersellige organismes is organismes met gedifferensieerde selle in weefsel, organe en orgaanstelsels gerang skik, d.i. 'n onafhanklike plant- of dierliggaam.

Verduidelik nou die volgende begrippe:

7.1 Selle:_________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

7.2 Weefsel:_______________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

7.3 Organe:_______________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

7.4 Orgaanstelsel:__________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

7.5 Organisme:____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

8. Hierdie diagram toon 'n sekere instrument. Wat is die naam van hierdie instrument en hoe werk dit?

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

9. Bestudeer die onderstaande diagramme van ligmikroskope wat gereeld in skole gebruik word.

Selle Weefsel Organe Orgaanstelsel

Vlakke van organisasie

Organisme

B

CD

E

FG

HIJK

L

A

B

C

D

EFGH I

J

KL

A


9.1 Voorsien byskrifte vir elk van die genommerde dele van die mikroskoop.

9.2 Wat is die funksie van elk van die volgende dele van die mikroskoop?

10. Die volgende sketse stel verskillende selle voor soos deur 'n ligmikroskoop waargeneem. Voorsien elk van 'n kor rekte opskrif en identifi seer die dele wat genommer is.

10.1 _____________________________________ 10.2 _____________________________________

(1) __________________________________ (1) __________________________________

(2) __________________________________ (2) __________________________________

(3) __________________________________

(4) __________________________________

10.3 _____________________________________ 10.4 _____________________________________

(1) __________________________________ (1) __________________________________

(2) __________________________________ (2) __________________________________

(3)____________________________________ (3) __________________________________

A G

B H

C I

D J

E K

F L

A

C

D

G

J

K

(1)

(2)

(1) (2) (3)(1)

(2)

(3)

(1)

(2)

(3)

(4)


11. Die volgende twee fi gure toon die mikrograwe wat deur 'n elektronmikroskoop geneem is. Bestudeer hierdie twee mikrograwe en beantwoord die vrae wat volg.

11.1 Kies die mikrograaf wat 'n voorbeeld is van plantweefsel en watter een 'n voorbeeld van dierweefsel is.

Figuur 1 : ________________________________ Figuur 2 : ________________________________

11.2 Noem TWEE redes waarom jy die mikrograaf as 'n voorbeeld van plantweefsel gekies het.

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

11.3 Maak netjiese sketse van die selle wat elke soort weefsel vorm en voorsien dit van 'n toepaslike opskrif en ook die nodige byskrifte.

12. 12.1 Wat is 'n stamsel?

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

12.2 Waarom word stamselnavorsing as 'n wonderkuur deur die mediese wêreld begroet?

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

• Gaan doen verdere navorsing oor stamselnavorsing en bespreek jou bevindinge in die klas. • Gee ook dan jou mening ten opsigte van stamselnavorsing - d.w.s. stem jy saam of nie?

Figuur 1 Figuur 2


LIGGAAMSTELSELS• Die menslike liggaam bestaan uit 'n aantal stelsels wat bymekaar inskakel en saamwerk sodat ons kan oorleef.• In hierdie afdeling gaan ons die volgende sewe belangrikste liggaamstelsels in die menslike liggaam bestudeer.

• Wanneer ons elkeen van hierdie liggaamstelsels bestudeer, sal ons aandag gee aan die volgende: - Die funksie (of hoofdoel) van die stelsel in die liggaam. - Die vernaamste prosesse wat plaasvind in die stelsel. - Die hoofkomponente (organe) waaruit die stelsel bestaan. - Die belangrikste gesondheidskwessies wat verband hou met daardie spesifi eke stelsel.

DIE SPYSVERTERINGSTELSELFunksie van die spysverteringstelsel• Die spysverteringstelsel breek voedsel af in opgeloste voedingstowwe wat in die bloedstroom opgeneem word en na die selle dwarsdeur die liggaam vervoer word.

Vernaamste prosesse van die spysverteringstelsel• Daar is vier hoofprosesse wat in die spysverteringstelsel by verskillende dele langs die spysverteringskanaal plaasvind. Dit is: ► Ingestie: Dit vind plaas wanneer jy voedsel deur jou mond in jou liggaam inneem deur dit te eet of te drink. ► Vertering: Dit is die proses waarin groot voedeselmolekule afgebreek word in kleiner oplosbare voedselmolekule wat dan in die bloedstroom vervoer word. • Daar is twee soorte vertering: 1. Meganiese vertering - Vind plaas wanneer voedsel fi sies afgebreek word deur kou, karring, of maal en fynmaak. - Meganiese vertering vind plaas in jou mond en in jou maag. 2. Chemiese vertering - Vind plaas wanneer verskillende verteringsensieme die stukkies voedsel afbreek na kleiner molekule. - Ensieme is chemikalieë wat groot voedselmolekule in klein molekule opbreek. - Verskillende ensieme werk op verskillende voedeselmolekule. - Chemiese vertering begin in die mond waar ensieme in jou speeksel begin om stysel af te breek. - Chemiese vertering vind ook in die maag en dunderm plaas. ► Absorpsie: Dit is die beweging van verteerde, oplosbare voedselmolekule deur die wand van die spysverteringstelsel in die bloedstroom in, vanwaar dit na al die selle in die liggaam gedra word. ► Egestie (uitwerping): Wanneer enige onverteerde of ongewenste deeltjies wat deur die spysverteringskanaal beweeg uitgeskei as feses (ontlasting) aan die einde van die spysverteringskanaal (deur die anus).

Hoofkomponente in die spysverteringstelsel• Die mens se spysverteringstelsel bestaan uit twee hoofgroepe, die spysverteringskanaal en die ondersteun-

ende organe.• Die spysverteringskanaal is 'n lang, hol buis waardeur die voedsel beweeg.

Spysverteringstelsel

Sirkulasie-stelsel

Respirasie-stelsel

Spierskelet-stelsel

Uitskeiding-stelsel

Senuwee-stelsel

Voortplanting-stelsel

STELSELS IN DIE MENSLIKE LIGGAAM2


• Dit het twee openinge na buite: die mond aan die een kant en die anus aan die ander kant.• Die volgende organe vorm deel van die spysverteringskanaal: (1) die mond; (2) die slukderm; (3) die maag; (4) die dunderm; (5) die dikderm.• Die ondersteunende organe help met die proses van spysvertering en sluit in die tande, die tong, die speekselkliere, die lewer en die pankreas.• Die tande en tong help met die meganiese spysvertering.• Die kliere (nl. die lewer, pankreas en speekselkliere) vervaardig en berg chemikalieë (ensieme) wat die kos chemies afbreek.• Die verskillende komponente van die menslike spysverteringstelsel word in die volgende fi guur aangedui:

Die mond• Voedsel gaan spysverteringskanaal binne deur die mond.• Wanneer jy voedsel in jou mond sit word dit koskomponente genoem.• Ingestie of vertering begin in die mond.• In die mond is die tande, tong en spesiale kliere, wat die speekselkliere genoem word.• Die tande speel 'n rol in die afbyt, kou en fynmaak van voedsel (maal voedsel in kleiner stukkies), tydens meganiese vertering.• Die tong hou die voedsel tussen die tande, meng die voedsel met speeksel, rol die voedsel tot 'n klein balletjie kos (wat 'n bolus genoem word) en help met die slukproses.• Smaakknoppies op die tong laat ons kos proe.• Die speekselkliere bevat ensieme wat help met die chemiese vertering, skei speeksel af, maak voedsel klam om 'n bolus te vorm, maak bolus glad om sluk te vergemaklik.• Wanneer die voedsel 'n bolus (ronde bol) gevorm het, word dit gesluk en beweeg in die slukderm in.

Die slukderm• Die slukderm (keel) is 'n lang buis met spiere wat help on die voedsel (bolus) tot in die maag te laat beweeg.• Dit is soos om tandepasta uit 'n buis te druk.• Die ritmiese sametrekking (golfbeweging) van die spiere in die slukderm word peristalse genoem.• Peristalse help om die bolus af tot in die maag te stoot.• Dit het geen verteringsfunksie nie.

Die maag• In die maag (wat 'n spiersak is) word die voedsel gemeng met 'n vloeistof wat deur die maagwande afgeskei word.• Hierdie vloeistof word spysverteringsappe (maagsappe) genoem en dit bevat soutsuur en ensieme.• Hierdie chemiese stowwe help om voedselmolekule verder af te breek (chemiese spysvertering).• Die maagwande het spiere wat saamtrek en die voedsel maal.• Die spierwande maal kos fyn en meng dit met die spysverteringsappe (meganiese spysvertering).• Kos bly ongeveer twee uur lank in die maag waar dit omgeroer en met spysverteringsappe gemeng word.• Daar is 'n klep by die uitgang van die maag, wanneer dit oopmaak, beweeg voedsel in die dunderm in.

tandetong

speekselkliere

slukderm

lewer

galblaasmaag

pankreas

dunderm

dikderm

kolon

rektumanus

mond

Die spysverteringstelsel.

sekum


Die dunderm• Die dunderm is ongeveer 6 m lank en is spesiaal aangepas vir die laaste stadiums van vertering.• Die grootste gedeelte van vertering asook absorpsie van verteerde voedsel vind in die dunderm plaas.• In die laaste stadium van vertering word die voedsel in 'n eenvoudiger vorm afgebreek sodat dit deur selle benut word.• Kliere in die wand van die dunderm skei dermsap af wat ensieme bevat.• Voedsel wat nog nie volledig verteer is nie, word deur die werking van hierdie ensieme afgebreek tot eenvoudige, oplosbare voedselmolekule.• Oplosbare voedselmolekule beweeg deur die dundermwand waar dit in die bloedstroom opgeneem word (absorpsie).• Die voedselmolekule word so na die selle vervoer waar hulle gebruik word.

Die dikderm• Die dikderm is ongeveer 1,5 m lank en 70 mm in deursnee.• Die volgende dele van die dikderm word onderskei: - Die sekum (sakderm) : Is die wye deel waar die dikderm by die dunderm aansluit. - Die kolon : Vorm die grootste deel van die dikderm wat eers opwaarts, dan dwars en uiteindelik afwaarts strek. - Die rektum : Is die laaste deel van die dikderm wat by die anus eindig.• Daar vind geen vertering in die dikderm plaas nie.• Teen die tyd dat die voedsel die dikderm bereik is die meeste van die voedingstowwe al geabsorbeer.• Al die onverteerde voedsel beland as afvalvoedsel in die dikderm.• Hier absorbeer die liggaam die meeste van die water, mineraalsoute en sekere vitamiene uit die inhoud.• Die stowwe wat in die dikderm agterbly, word verder deur bakterieë ontbind tot feses (ontlasting) en word in die rektum voor ontlasting gestoor.• Feses (ontlasting) verlaat die liggaam deur die anus - dit word egestie of uitwerping genoem.

Ander dele van die spysverteringstelsel• Daar is verskeie organe wat die verteringstelsel help om te werk.• Hierdie organe sluit in die lewer, galblaas en pankreas.• Hulle skei spesiale vloeistowwe in die spysverteringskanaal af wat verskillende ensieme en chemiese stowwe bevat.• Hierdie stowwe help om die voedsel te verteer. ► Die lewer - Die lewer is die grootste orgaan in die liggaam en het baie funksies en speel 'n belangrike rol in vertering. - Dit produseer 'n geelgroen vloeistof wat gal genoem word. - Gal bevat stowwe wat help om vetterige voedsel te verteer. ► Die galblaas - Die galblaas berg gal tydelik totdat dit benodig word. ► Die pankreas

- Die pankreas produseer spysverteringsap met verteringsensieme wat stysel, proteïene, koolhidrate, vette en olies afbreek (verteer).

Gesondheidskwessies waarby die spysverteringstelsel betrokke isMaagsere• 'n Maagseer is 'n oop seer wat aan die maagwand of in die boonste deel van die dermkanaal kan vorm.• Maagsere word deur sekere bakteriese infeksie in die maag veroorsaak.• Dit kan ook ontstaan as gevolg van rook, die gebruik van pynstillers en spanning.Anoreksie• Anoreksie is 'n soort eetversteuring wat die verstand aantas.• Mense wat ly aan hierdie eetversteuring het 'n abnormale vrees om gewig op te tel en daarom eet hulle met opset nie en ly met opset honger.• Dit lei tot baie gesondheidskwessies soos beenverdunning, nierskade, hartprobleme en selfs die dood.Diarree• Diarree is om feses wat dun en waterig is, uit te skei.• Gewoonlik duur diarree slegs twee dae en word oor die algemeen deur 'n virus veroorsaak.• Dit word soms maaggriep genoem.• Diarree is ook 'n simptoom van ander siektes soos cholera.• Cholera word deur 'n bakterie veroorsaak en by jong kinders kan tot die dood lei as dit nie behandel word nie.Lewersirrose• Sirrose van die lewer is wanneer die lewer littekens kry as gevolg van voortdurende skade aan die lewerselle.• Die littekenweefsel vervang gesonde weefsel en verhoed dat die lewer behoorlik werk.• Die algemeenste oorsake van sirrose is om te veel alkohol te drink of infeksie van die hepatitis C-virus.

i b h d l d i


Proses Beskrywing

Groot voedselmolekule word afgebreek in klein oplosbare voedselmolekule wat dan in die bloedstroom vervoer word.

Wanneer voedsel wat nie verteer nie in die vorm van feses uitgeskei word.

Die beweging van verteerde, oplosbare voedselmolekule deur die wand van diespysverteringstelsel in die bloed in.

Neem voedsel deur die mond in die liggaam in.

DIE SPYSVERTERINGSTELSEL

1. 1.1 Wat is die funksie van die spysverteringstelsel? _____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

1.2 Noem die belangrikste prosesse van die spysverteringstelsel. _____________________________________________________________________________________

1.3 Noem die hoofdele van die spysverteringstelsel. _____________________________________________________________________________________

1.4 Noem gesondheidskwessies waarby die spysverteringstelsel betrokke is. _____________________________________________________________________________________

2. Voltooi die volgende tabel sodat elkeen van die prossese wat jy in Vraag 1.2 hierbo genoem het die beste by die beskrywing sal pas.

3. Onderskei tussen meganiese vertering en chemiese vertering. _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________

4. Hoekom moet die voedsel wat ons eet verteer word? _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ 5. Wat is die naam van die proses waarmee voedsel deur die slukderm beweeg?

_________________________________________________________________________________________

Oefening 1


6. 6.1 Benoem die dele van (1) tot (11) in die volgende fi guur.

(1) _______________________ (2) _______________________

(3) _______________________ (4) _______________________

(5) _______________________ (6) _______________________

(7) _______________________ (8) _______________________

(9) _______________________ (10) _______________________

(11) _______________________

6.2 Voorsien hierdie fi guur van 'n opskrif.

_____________________________________________________________________________________

6.3 Watter dele (organe) genoem in Vraag 6.1 is nie deel van die spysverteringskanaal nie.

_____________________________________________________________________________________

6.4 Noem die deel van die spysverteringskanaal waar:

6.4.1 Voedsel die spysverteringskanaal binne gaan. _________________________________

6.4.2 Afval die spysverteringskanaal verlaat. _________________________________

6.4.3 Voedsel die bloedstroom ingaan. _________________________________

6.4.4 Vertering voltooi is. _________________________________

6.5 Noem die orgaan in die spysverteringstelsel wat die volgende funksies het: 6.5.1 Dien as tydelike voedselstoor. _________________________________

6.5.2 Wat voedsel na die maag vervoer. _________________________________

6.5.3 Absorbeer water en mineraalsoute. _________________________________

6.5.4 Stoor onverteerde voedsel. _________________________________

6.5.5 Berg gal tydelik totdat dit benodig word. _________________________________

7. Bestudeer die volgende skets van die organe van die spysverteringstelsel.

7.1 Teken pyle op die diagram om die pad van voedsel deur die spysverteringskanaal aan te toon.

7.2 Verduidelik wat gebeur met 'n stuk vleis vanaf dit die mond ingaan en deur spysverteringstelsel beweeg.

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

____________________________________________________________

(1) (2)

(3)

(4)(5) (6)

(7)(8)(9)

(10)(11)


_________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________

8. Gaan doen verdere navorsing en gee basiese oorsake en simptome van die gesondheidskwessies hieronder gelys.

8.1 Anorexia nervosa

Oorsake

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Simptome

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

8.2 Diarree

Oorsake

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Simptome

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

8.3 Maagsere

Oorsake

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Simptome

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

8.4 Sirrose van die lewer

Oorsake

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Simptome

_____________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________

°ê û ià - home - · pdf file2 lewe en lewende dinge 4. organelle -...

Documents