MELiKAYAZ

larnda bozguna uratt. bu savata ge-nel vali Francisco Almeida'nn olu olan donanma kumandan da ldrld. Ge-nel vali , bir sre sonra giritii intikam

amal saldr ile Gucerat ordusunu yen-diyse de M elik Ayaz' n direniini kramad

iin kesin bir zafer elde edemedi. Hat-ta bar iin Dili'da bir s kurma konu-sundaki srarna ramen Melik Ayaz'n buna yanamamas sebebiyle Gucerat'n

baka kylarndan ald giri izniyle ye-tinmek zorunda kald.

Ayn zamanda iyi bir diplomat olduu belirtilen M elik Ayaz. Portekizliler'in Blca-pGr Sultanl 'ndan Goa'y almalar zeri-ne onlarla ilikileri dzeltmenin faydal

olacan dnerek yeni bir dnem balatt . Bu arada bir taraftan da Gucerat'n gvenliini salamak iin 1 S 18'de Yavuz Sultan Selim'e bir mektup gndererek

Osmanllar' la resmi bir irtibat gerekletirdi. Pad iaha "mslmanlarn hamisi diyen ve onu saltanat. hilafet ve dinde en mkemmel olarak niteleyen bu mektup-tan sonra Yavuz Sultan Selim'in Gucerat

Sultan ll. Muzaffer ah'ayardm teklifin-de bulunmas bu ilk admn sonucu olsa gerektir. Ancak Yavuz Sultan Selim'in ve-fat zerine ( 1520) bu giriim sonusuz

kalm. Gucerat'a ilk Osmanl filosu ancak 1 S31 'de ulaabilmitir. M elik Ayaz' n en-die ettii gibi Portekiz don an mas 1 521'-de DiG'yu zaptetrnek iin yeni bir hareka-ta giritiyse de buradaki gl savunma

karsnda baarszla urad ve geri dnmek zorunda kald. Bu srada Muzaf-fer ah , baz topraklarn igal eden itor

Racas Rana Songa'ya kar Melik Ayaz' grevlendirdi. Gl bir ordu ile yola kan M elik Ayaz geri ekilen racay takip ederek snd Mandassore Kalesi'nde

kuatt ve birka ay sren kuatmann ardndan onunla tazminat ve vergi karlnda bir anlama yapt. Fakat Muzaffer ah buna raz olmad ve M elik Ayaz'dan geri dnmesini isteyerek yeni bir harekat

balatt. MelikAyaz Dili 'ya dndkten ksa bir sre sonra vefat etti.

M elik Ayaz, sava teknolojisinde barut kullanm hakknda zel bir bilgiye sahip olmak ve bu alanda Osmanllar'nkine benzer uygulamalar Hindistan'a tamakla da tannmtr; kendisinin bu bil-gileri Osmanllar. Memlkler veya Porte-kizliler'den rendii dnlmektedir. Dneminde iyi bir ynetici olduu , halk

nn ihtiyalar iin ok sayda hayr kuru-mu ina ettirdii , kapsn herkese at , saylar binleri bulan saray grevlilerine ve

54

hizmetkarlarna kar daima mfik dav-rand ve askerlerini her zaman el s-tnde tuttuu kaynaklarda zikredilmek-tedir. Bu zellikleri onun halk tarafndan ok sevilmesini salam ve lmnden sonra ahsiyeti etrafnda eitli efsanevl hikayelerin olumasna yol amtr.

BBLYOGRAFYA : Ataullah. Zemfme-i Me' air-i Ma/:md a.hf,

lndia Office Library, nr. 123-1 25; el-Hac ed-De-bir. :?afer 'l-va lih bi-Mu?a{fer ve alih (ed. E. D. Ross), London 1910, 1, 37-39; skender b. Mu-hammed Manc(J. Mir'a t- iskenderf (ed. S. c. Misra - M. L . Ra hman) , Baroda 1961 , s. 147 , 162-1 64; Ali Muhammed Han, Mir'at-i Af:medf, Bombay 1307 , s. 65; M. S. Commissariat. A History of Gucera t, Bombay 1938 , 1, 246-251 ; Yusuf Hikmet Bayur. Hind istan Tarihi, Ankara 1946 , 1, 397 -400; Aziz Ahmad, Studies in lsla-mic Culture in the lndian Env ironment, Oxford 1964, s. 48-49; M. Yakup Mughul, Kanuni Dev-ri, Ankara 1977, s. 37-43; J. B. Harrison , "Diu", Ef2 (ing.), ll , 322; Abd us Su b han. "Malik Ayaz" , a.e., VI , 269 -270 ; K. A. Nizami. "Diu " , DiA, IX, 376. li! l QTIDAR H USAIN SIDDIQUI r MELK HSEYiN

L (bk . ERIF HSEYN) .

_j

r MELKAH (o.;.s::,,.,)

Eb'I-Feth Celal'd-devle ve' d-din Muizz'd-dnya ve' d-din Kasim emiri'l-m'minin

Melikah b. Alparslan (. 485/ 1092)

Byk Seluklu hkmdan

L (1072- 1092).

_j

9 Cemaziyelewel 447'de (6 Au stos 1055) dodu . Daha kkyata iken ba-bas Alparslan ona zel ilgi ve ihtimam gsterdi ve Grcistan seferine karken

olunu da yannda gtrd. Melikah , Vezir Nizamlmlk ile birlikte karargah-ta kalp babasna vekalet etti (456/ 1064). Daha sonra bizzat Melikah'n da katld bir muhasara neticesinde Bizans kuv-vetlerince korunan bir kale ele geirildi

(Ahbar 'd-devleti's-Selckyye, s. 24) . Sultan Alparslan. dedesi Seluk'un me-zarn ziyaret maksadyla gitti i Cend ehrinden dnerken urad Radgan 'da 458' de ( 066) dzenledii trende Melik-ah' veliaht ilan etti (ibn'l-EsTr, el-Kamil, X, 50) . Alparslan, gaiyesini omuzuna alp at zerindeki Melikah'n nnde yr-mek suretiyle onu mstakbel sultan ola-rak tandn gsterdi ve btn lke top-

raklarnda veliaht sfatyla adna hutbe okunmasn istedi (a.g.e., a.y. ). slam dn-yasnda eskiden beri srdrlen gelene-

e uygun biimde Abbas! Halifesi Kaim-Bi emriilah da veziri Amldddevle bn Ce-h Ir ile hil'atler gnderip Melikah'n veli-

ahtln tasdik etti (ibn'I-EsTr, el-Kamil, X, 70- 71 ; BndarT, s. 43-44) . Sultan Al-parslan, Malazgirt Muharebesi'nden n-ce de ehid olduu takdirde yerine Melik-

ah'n gemesini vasiyet etti (Ahbar 'd-devleti 's-Selckyye, s. 33 ). Melikah ' n veliaht ilan edilmesi hi phesiz onun

ahsi meziyetleri yannda annesinin Ka-rahanl hanedanna mensup bir prenses olmas da nemli rol oynamtr. Veliaht-l sresince Harizm. Fars. sfahan ve Rey'de grev yapt ve emrinde her an harekete haz r 1 5.000 svari bulunduu bilinmektedir (a.g.e., a.y. ).

Sultan Alparslan. Melikah'n da katld Maverannehir seferi srasnda Yu-suf ei-Harizmi tarafndan yaralannca Ni-zamlmlk'e ve kumandanianna Melik-

ah ' sultan tanyp itaat edeceklerine dair yemin ettirdi (6 RebTlevvel 465 1 20 Ka-

sm 072). Ayrca Melikah'a babas ar Bey'in idaresindeki topraklar olu Ayaz'a, Kirman ve Fars' da kardei Kavurd Bey'e vermesini vasiyet etti; hanedan mensup-

larnn bulunduu blgelerde Melikah'a tabi olarak hkm srmelerini istedi. Al-

parslan'n lm zerine toplanan dev-let adamlar ve kumandanlar 1 O Rebi-lewei46S'te (24 Kasm 1072) Melikah ' sultan ilan ettiler (a.g.e., s. 38; ibn'I-EsTr, el-Kamil, X, 76; BndarT, s. 46) . Halife Ka-im- Biemrillah'n, veziri Amidddevle bn Cehir ile gnderdii hil 'atlerle Seluklu tahtna kan Melikah , hem veliaht hem sultan ilan edilmesinde nemli katklar olan Nizamlmlk' vezirlik grevinde b

rakt. CiGs bahii datarak. ayrca as-kerlerin maalarn arttrarak onlarn ve devlet adamlarnn sevgisini kazand. Ba-

basnn cenazesini Merv'de topraa ver-dikten sonra Niabur'a gelip Abbasi Hali-fesi Ka im- Biemrillah'a eli gnderdi ve

adna hutbe okunmasn istedi. Bunun zerine 8 Receb 46S'te (20 Mart 1073)

Badat'ta Sultan Melikah adna hutbe okundu. Melikah btn vilayetlere ve

komu hkmdarlara haber gnderip ba-basnn vefat ettiini ve kendisinin tahta ktn bildirdi.

Melikah'n gen yata Seluklu tahtna kmasn frsat bilen Karahanllar ve Gazneliler. Seluklu hakimiyetindeki top-raklara saldrmaya baladklar gibi baz

hanedan mensuplar da Seluklu tahtnda hak iddia ederek ayaklandlar. Bat Kara-han l Hkmdan emslmlk Nasr b. brahim, Tirmiz ve Belh'i ele geirip kendi

adna hutbe okuttu (465/1073). Gazneli-ler de yaklak otuz yl nce Seluklular'a

kaptrdklar Horasan' geri almak iin faaliyete getiler. Cemaziyelewel 465'te (Ocak 1073) Melikah'n amcas Emlr'l-mera Osman'n idaresindeki Taharis-tan'n iilkent (Sakalkent) ehrini yama

layp Osman ' esir aldlar. te yandan Me-likah'n Kirman meliki olan amcas Ka-vurd Bey de tahta Melikah'tan daha ok

layk olduunu ileri srerek isyan etti. Sultan Melikah ile Nizamlmlk hemen onun zerine yrdler. 4 aban 465'te (15 Nisan 1 073) Kavurd malp edildi. Melikah amcasn affetmek istediyse de Nizamlmlk ileride balarna dert aa-bilecei eklindeki ikazna uyarak onu l-drtt. Melikah Kirman ve Uman' Ka-vurd'un eviadna brakt. Ayaklanmann

bastrlmasndaki gayret ve baarsndan dolay Nizamlmlk'e hi!' at verdii gibi eski iktalarna Ts ehrini de ekledi. B-tn devlet ilerini ona brakt; kendisine

baz lakaplarla birlikte atabeg (el-emTr'l-valid) unvann da verdi (bn'l-Eslr. el-Ka-mil, X, 80). Kavurd isyannn bastrlmas Melikah'n itibarn arttrd ve iktidarn pekitirdi. Sultan Melikah'n talebi ze-rine Halife Kaim-Biemrillah, 2 Safer466'-da (7 Ekim 1 073) yaplan bir merasirnde

Melikah'n hkmdarln tasdik etti-ini bildiren bir menuru ve kendi eliyle balad bir sanca sultana gnderdi (a.g.e., X, 90). Ayrca kendisine "Kaslm emlri'l-m'minln, Yemln emlri'l-m'mi-nln, Muizzddnya ve'd-dln, Celalddev-le ve'd-dln" gibi lakap ve unvanlar tevcih etti.

Sultan M elikah daha sonra Maveran-nehir seferine kt ( 466/ 073) ; Bel h ve

Herat'n ardndan Tirmiz'e yneldi. Mu-harrem467'de(Eyll1074) Karahanl H-

kmdar emslmlk Nasr b. brahim'in kardeinden emanla teslim ald Tirmiz'i

(Ahbar'd-devleti's-Selckyye, s. 42) Emir Sav Tegin'e brakp emslmlk Nasr b. brahim ile savamak zere Se-merkant'a hareket etti. Seluklu kuwet-leri Semerkant'a yaklanca Nasr baehrini terkedip af diledi. Sultan. Nizaml-mlk'n araclyla onu affedip grevinde

brakt (bn'l-Eslr, el-Kamil, X, 92). Belh ve Toharistan' kardei Teki'e vererek Rey'e dnd. Ardndan Byk Seluklu Devleti'nin merkezini Rey'den isfahan'a nakl etti.

Melikah, Gazneliler'e kar Gmtegin Bilge ve Anutegin Garcel'yi gnderip blgeden uzaklatrd ( 465/ 073 ). Gazneli Sultan brahim b. Mes'Qd, Melikah'n Tirmiz'e yaklamas zerine kendi lkesi-ne de bir sefer dzenlemesinden korkup sultann Herat'n gneyindeki isfizar'da konaklad srada kendisine Seluklu emirleri adna sahte mektuplar gndere-rek uygulad bir sava taktiiyle onu bu seferden vazgeirmeyi baard. Ardndan M elikah ' n iilkent'in yamalanmas s

rasnda esir alnm olan amcas Osman ' salverdii gibi (467/ 1074) kymetli hedi-yeler yollayp Melikah'n kz Gevher Ha-tun'u da (Mehd'l-lrak) olu Mesud'a is-teyerek iki hanedan arasndaki ilikileri dzeltti (Ahbar'd-devleti's-Selckyye, S. 40)

Halife Muktedl- Biemrillah'n veziri 27 Ramazan467'de (16 Mays 1075) Sultan

Melikah'n huzuruna kp yeni halife adna ondan biat ald gibi Muktedl- Bi-emrillah'n Melikah'n saltanatn tasdik

ettiine dair bir menuru da sultana tak-dim etti (bn'I-Cevzl, VIII, 294; Bndarl, S. 52).

Atsz b. Uvak el-Harizml 468'de (1076) Dmak' ele geirdiinde Sultan Melik-ah adna hutbe okuttu. Atsz'n 469'da ( 1 077) gerekletirdii Msr seferinin ba-arszlkla sonulanmas ve onun ld-

rldne dair haberler zerine Melik-ah . Suriye ve Filistin'de zaptedilecekyer-leri kardei Tutu'a ikta etti (470/1077-78) . Tutu, Atsz'n davetine uyup gittii

Dmak nlerinde onu bir bahaneyle bodurtup ehre hakim oldu (471/1079). Bylece Byk Seluklular'a tabi olarak Suriye ve Filistin Seluklular Devleti ku-

rulmu oldu. Sultan Melikah'n emriyle 1 083 sonla-rndan beri Oiyarbekir blgesinde faali-yette bulunan Fahrddevle b. Cehlr, olu Zalmddevle'yi (Zalm'r-resa) Amid'i ku-

atmakla grevlendirdi. kendisi de Mey-yafarikin zerine yrd. Amid 3 Safer 478'de (31 Mays 1085), Meyyafarikln ise 6 Cemaziyelewel478' de (30 Austos 1 085) zaptedildi. Bylece Mervanller hanedanna son. verilerek onlarn hakimiyetindeki Mardin, Hasankeyf ve Cizre gibi ehir ve kaleler Seluklular'n eline geti. Ukayrler'in idaresindeki Musul da 30 Receb 478'de (21 Kasm 1085) Seluklu kuwet-leri tarafndan zaptedildi, fakat erefddevle Mslim'in af dilemesiyle ehrin ida-resi ona brakld (ibn'l-Eslr, el-Kamil, X, 136-137). Sultan Melikah' megul eden

M ELiKAH

meselelerden biri de kardei Teki'in is-yanlardr. Teki 4 73 'te ( 1 080-81) isyan edip Tirmiz'e kapannca sultan isyan bas-trp onu affetmiti. Fakat Teki 477'de ( 1 084-85) tekrar isyan ettiinde yakala-np gzlerine mil ekilerek hapse atld.

Melikah tahta ktnda Anadolu'da-ki fetih harekat bata Kutalmoullar, Emir Tutak ve Artuk Bey olmak zere bir-ok Trkmen beyi tarafndan srdrl-mekteydi. Bu dnemde Sakarya rman aarak zmit' e kadar ilerleyen Artuk Bey Yeilrmak ve Kelkit havzas; Mengck Gazi ebinkarahisar, Erzincan, Kemah ve

Divrii; Saltuk Bey Erzurum ve oruh y-resi; Danimend Gazi de Sivas. Amasya. Tokat ve civaryla Karadeniz sahillerinde faaliyette bulunuyordu. Sultan Melikah. Artuk Bey' i i ran -Irak snr blgesindeki Hulvan'a (Luristan) gnderdi, onu Ah-sa ve Bahreyn'deki Karmatller'i cezalan-

drmakla grevlendirdi. Artuk Bey bu g-revini baaryla yerine getirerek Sul-tan Melikah adna hutbe okuttu (469/ 1076-77).

Kutalmolu Sleyman ah. bir sre Birecik ve Urfa yresinde fetihlerde bu-lunduktan sonra Melikah'n Artuk Bey'i Anadolu'dan geri armasn frsat bile-rek Trkmen gruplarnn da desteiyle Anadolu'da bir devlet kurma midine

kapld. Bizans imparatorluu'ndaki taht kavgalarndan faydalanarak iznik'i fet-hetti ve Anadolu Seluklu Devleti'ni kur-du(l075, 1078.1080); batazmitolmak zere btn Bitinya blgesini ele geirdi ( 081 ) . Sleyman ah ile kardei Mansur arasndaki ekimelerden rahatsz olan

Melikah, Emir Porsuk'u Anadolu'ya gn-derdi. Porsuk'un yardmyla Mansr'u bertaraf eden Sleyman ah , Sultan Me-

likah 'tan hkmdarlk menuru alnca Anadolu'nun yegane hakimi oldu. Sley-man ah. Antakya'y fethettikten ( 4 771 1084-85) sonra Halep'e hakimiyet mese-lesinden dolay Tutu'la yapt savata lnce(l8Safer479 / 4Haziran 1086) Sultan Melikah , Cemaziyelewel 479'da

(Austos 086) isfahan'dan Halep'e hare-ket ederek ehri ele geirdi. Bir sre son-ra da Urfa'y ve Antakya'y ald.

Melikah 4 Zilhicce 479 'da (12 Mart 1 087) Badat'a gitti ve bata halifenin veziri olmak zere devlet erkan tarafndan karland . 17 Muharrem 480'de (24 Nisan 1 087) muhteem bir alayla darlhi-lafeye gelen sultan burada halife tarafndan kabul edildi. Halife, Melikah'a eitli hediyeler ve hil'atler verdi; ayrca ona do-

55

M ELiKAH

unun ve batnn hkmdan olduunu gstermek zere iki kl kuatt (Bnda-rl, s. 81-82 ). Melikah'n kzMah-Melek Ha tu n da Halife Muktedi- Biemrillah ile bu srada evlendi (a.g .e., s. 72). Safer ay

ortalarna (22 May s 1 087) kadar Badat'ta kalan Melikah buradan sfahan'a ha-reket etti.

Sleyman ah'n lmnden sonra onun vekil brakt Eb'I-Kasm, Boazii sahillerine kadar aknlarn srdrm ( 4 79/ 086) ve Sultan M elikah 'n gnder-dii Porsuk'un desteiyle Bizans'a kar baarlar elde etmiti. Ancak Eb'I-Ka-sm'n bamsz hareket etmesinden ra-

hatszlk duyan Melikah , znik' i almas ve Eb ' I - Kasm ' bertaraf etmesi iin nce Porsuk'u, Porsuk baarl alamaynca da Emir Bozan ' grevlendirdi. Melikah 'a tabi olarak znik'te hkm srmek iste-yen Eb 'I-Kasm 485 (1 092) ylnda Emir Bozan tarafndan ldrld.

Sultan Melikah 468'de ( 1076) Kafkas-ya seferine kt , Du vi n ile Gence'yi eddadi Emiri lll. FadiQn'dan alp Sav Tegin'i buraya vali tayin etti. Sav Tegin, Grc-ler'le yapt savalarda maiQp olunca

Melikah471 'de (1078-79) Aras zerin-den Grcistan'a girdi ve Somkheth blge-sini yamalad. Sav Tegin'e yardmc kuv-vetler brakp geri dnd. Fakat Sav Te-gin'in Grcler karsnda yenilmesi ze-rine Emir Ahmed'i Arran'a sevketti. Gr-c kraln maiQp eden Emir Ahmed Kars, Erzurum, Oltu ve Bizans'a tabi baz ehirleri ele geirip blgeyi Seluklu toprakla-rna katt ( 4 73/1 080) . Ertesi yl avat, Acara, Karthili. Ardan u ve Trabzon'a ka-dar uzanan sahil blgesi Seluklu haki-miyetine geti (474/ 1081 ). Grc Kral ll. Giorgi sfahan 'a giderek Melikah'a ba

lln bildirdi. Sultan 478 yl sonlarnda ( ubat-Mart 086) Kafkasya'ya yeni bir sefer daha dzenledi ve blgeyi Seluklu-lar'a tabi kld. Mahalli hkmdarlar Me-

likah' metbQ tandklarn bildirdiler. Gence yresi dorudan merkeze balan

d. Melikah , Azerbaycan genel valisi Kut-bddin smail b. Alpsungur Yakti'yi Ar-ran ve Kafkasya'nn idaresiyle grevlen-dirdi (483/1 090) .

Bat Karahanl Hkmdan Ahmed b. Hzr Han ' n halka zulmettii ynndeki ikayetler zerine, esasen Karahanllar'n Seluklu topraklarna yapt saldrlardan dolay onlara kzgn olan Sultan Melik-

ah Maverannehir seferine kt ( 480/ 087) . nce Buhara'y. ardndan Semer-kant' ele geirdi (Cemaziyelevvel 481 1

56

Au stos 1088). Bylece Bat Karahanllar Byk Seluklular'a tabi oldu. Balasagun ve sficab ' da hakimiyeti altna alan sul-tan zkent'e kadar ilerledi. Kagar Han

Bura Kara Hakan Hasan (Harun) b. S-leyman'n huzura kp itaat arzetmesiyle Dou Karahanllar da Seluklular'a baland ( 482/ 1 089-90) Semerkant'ta iiller'in sebep olduu karklklar zerine Sultan M elikah bu yln sonlarnda Mave-rannehir seferine karak ikinci defa Se-

merkant' zaptetti. 20 Ramazan 484'te (5 Kasm 1091) ikinci defa Badat'a gitti. Sultan Camii'nin inasna baland ve Turul Bey ars tamir edildi. Safer 485'-te (Ma rt 1092 ) sfahan'a dnecei srada Melikah kumandanlarn toplayp yeni bir harekat plan hazrlatt. Tutu. Aksungur ve Bozan ' Fatmller'in hakimi-yetindeki Suriye ve Msr'n, Sa'dddevle Gevherayin ile Emir ubuk'u Hicaz'n kontrolne ve Yemen ile Aden'in zaptma memur etti (ibn'l-Ka lanisl, s. 121 ). Mek-ke ve Medine'de hutbe zaman zaman Ab-basi halifesi ve Sultan Melikah adna. za-man zaman da Fatmiier adna okunuyor-du. 468'de ( 1076) Mekke'de Abbasller ve Sultan Melikah , 469'da ( 1 077 ) Medine'-de Fatmiler adna hutbe okunmaktayd (ibn'l-Cevzl, Vlll , 298, 304) . Fatmiler'in 482-483 (1 089-1 090) yllarnda Suriye'de

kazand baarlar Melikah'n Hicaz'la yakndan ilgilenmesini gerektirdi. Gevhe-rayin'in emriyle Trek. ubuk ve Yarn

ku Mekke ve Medine'de Seluklu haki-miyetini teyit ederek Halife Muktedi -Bi-emrillah ve Melikah adna hutbe okut-tular. Yarnku kumandasndaki Seluklu ordusu 485'te ( 1092) Yemen ve Aden'de Seluklu hakimiyetini tesis etti (i bn'l-Eslr. el-Kamil, X, 203-204; Bndarl, s. 69) .

Sultan Melikah devrinin en nemli olaylarndan biri de Hasan Sabbah'n Ala-mut'u igal ederek orada bir NizarT -smaili devleti kurmasdr (483/ 1090). Melik-ah , kendisinden sonra da Byk Seluklu Devleti'ni uzun sre megul eden Batni-

Meliksah'a ait 477 {1084-851

tarihli Siraz'da bas l m

dinar (Yap ve Kredi

Bankas koleksiyonu,

nr. 8 189)

ler'le mcadeleyi bir devlet politikas ha-line getirdi. RQdbar ve Alamut blgesi emlri Yorunta' Hasan Sabbah ve adam-

larn iddetle tenkil etmek iin grevlen-dirdi. Alamut Kalesi ele geirilmek zere iken Yorunta' n ani lmyle ( 484/ 1 091) muhasaradan sonu alnamad. Sultan daha sonra bu grevi Arslanta ve Kol-ta'a verdi. Arslanta Alamut'u kuatt, ancak Kazvin dalsi Ebu Ali Erdistanl'nin yardma gelmesiyle ekilmek zorunda

kald (aba n 4851 Eyll 092 ). Ardndan Melikah Batniler ' le mcadele etmek zere Kzlsar' grevlendirdi. Fakat Me-

likah ' n lm haberi yznden bu sefer-den de bir sonu alnamad . Baz eserler-de Sultan M elikah ile Hasan Sabbah ara-

sndaki mektup teatisinden bahsedilmek-tedir. Buna gre Melikah , Hasan Sab-

bah ' yeni bir din icat etmek ve b.az ca-hilleri kandrmakla suluyor ve eer ha-tasnda srar ederse kalelerini yerle bir

edeceini ifade ediyordu. Hasan Sabbah ise verdii cevapta mslman olduunu. Abbasller'in hilafeti gasbettiini. hilafe-

. tin gerek sahibinin Fatmiler olduunu sylyor, sultan Nizamlmlk'n entrika-

larna kar uyaryor ve Seluklu Devleti'-ni tehdit ediyordu. Propaganda amacyla sonraki dnemlerde uyduru lduu syle-nen bu mektuplarla ( Kafeso lu, Sultan

Melikah, s. 134-1 35) Nizamlmlk'n Melikah'a sunduu ariza ve sultann ona cevab Nasrullah Felsefi tarafndan "e-har Name-i Tariti" adyla yaymianm (bk. bibl.) ve "Erbaa res

lu tutanlar olmu. ancak Melikah yaral durumdaki vezirin yanna gidip olayla hi-bir ilgisinin bulunmadna dair yemin

etmitir. Bu olayn ardndan sultan yolu-na devam ederek Badat'a gitti. Rivaye-te gre Melikah, Halife Muktedi-Biem-rillah'tan Mstazhir- Billah ' veliahtlktan aziettirip yerine kz M ah- Melek'ten olan tarunu Eb'I-Fazl Ca'fer'i veliaht ilan et-mesini istiyor. fakat Muktedl- Biemrillah buna yanamyordu . 24 Ramazan 485'te (28 Ekim 1 092) nc defa Badat'a gi-den sultan halifeye haber gnderip Ba

dat' hemen terketmesini istedi. Devlet adamlar araya girerek on gnlk mhlet aldlar. Ancak halifeye tannan sre henz dolmadan yedii bir av etinden dolay hastalanan ve ateli hummaya yakala-nan Sultan M elikah 16 ewal485'te ( 1 9

Kasm 1092) Badat'ta vefat etti (ibn'I-Kalanisl, s. 121; Ahbar 'd-deuleti's-SelcQ-

kyye, s. 49; ibn 'I-Eslr, el-Kamil, X, 2 O; Bndarl, s. 69; ibn Hallikan , V. 288) Kay-naklarda Melikah'n av etinden zehirlen-

dii belirtildii gibi onun Halife Muktedi-Biemrillah. Terken Hatun veya Nizaml-mlk'n adamlar (Nizamiyye) tarafndan

ldrld de rivayet edilir (Kafesolu, Sultan Melikah, s. 208-2 0).

Terken Hatun. veliaht ehzade Berkya-ruk'un sultan olmasn engelleyip kk yataki olu Mahmud'u tahta karmak

amacyla Melikah'n lmn gizledi. Bu yzden cenaze namaz dahi klnmayp gizlice Qniziyye'de topraa verildi. Daha sonra sfahan'a gtrlerek sultann afii ve Hanefiler iin yaptrd medresenin haziresinde defnedildi. Sultan Melikah'n Ahmed, Berkyaruk, Davud. Muhammed Tapar, Sencer, Mahmud. Turul ve Emir Humar adl sekiz olu ile Gazneli veliahd Mes'Qd b. brahim 'le evlenen Gevher. Ha-life Muktedi-Biemrillah ile evlenen Milh-Melek ve Halife Mstazhir-Billah ile ev-lenen Seyyide adl kz. ayrca isimleri tesbit edilemeyen iki ocuu daha olmutur. Melikah ldnde oullarndan Berkyaruk. Muhammed 'Tapar. Sencer ve Mahmud hayattayd (Ravendl, 1, 135; ib-n'I-Eslr, el-Kamil, X, 112, 122, 380 vd.; Re-ldddin Fazlullah- Hemedanl, s. 54).

Sultan Melikah maharetle ata biner ve her eit silah byk bir ustalkla kul-

lanrd; evgan oynamada da mahir olup ava ok dknd. Zevk iin avianm ol-maktan dolay byk bir zntye kapl

d ve avlad hayvanlarn saysn tesbit ettirip kefaret olarak 10.000 dinar sada-ka datt rivayet edilir. Avlad hayvan-

larn boynuz ve trnaklarndan BadatMekke yolu zerinde ve Maverannehir'-de yaptrd iki iaret kulesi (minaret'l-kurn) mehurdur. Kagar'dan Boazii'ne ve Ege adalarna. Aral gl ve Kafkas-ya'dan Yemen ve Aden'e kadar uzanan ok geni bir alanda hakimiyet kurarak

adna hutbe okutmutur. Onun dnemin-de lkenin her yresinde huzur ve gven

salanmtr. Hristiyan halka da iyi dav-ranrd. Ermeni patriinin istei zerine kiliseleri, manastrlar ve din adamlarn vergiden muaf tutmutur (Urfal Mateos Vekayi-namesi, s. 146, 176) . "Sultan'l-alem, es-sultan'l-muazzam. es-sulta-n'l-adil" gibi unvanlarla anlan Melikah tedbirli , ileri grl ve istiareye nem veren bir hkmdard (Nizamlmlk, s. 66) . Seluklu devlet tekilat onun zama-

nnda Nizamlmlk'n de gayretiyle m-kemmel bir ekil ald. Bilimsel ve kltrel faaliyetler onun dneminde zirveye ulat.

Badat'ta Camiu's-Sultan adyla bilinen bir cami . sfahan'da bir rasathane. eitli yerlerde kpr. ribat. imaret. bimaristan, hisar ve kaleler; sfahan. Basra. Niabur. Herat. Merv. Belh. Musul ve Taberistan'-da zengin ktphanelere sahip Nizarniye medreselerini yaptrd. Merv'in etrafn surlarla evirtti. Celali takvimi ad verilen

gne takvimini o hazrlatt. el-Mesa,i-l '1-Melikahiyye ti'l-l}ava'idi'-er'iyye adl fetva mecmuas da muhtemelen Sultan Melikah adna yazlmtr (Mu-hammed b. Muhammed b. Abdullah ei-Hseynl, s. 70-71) .

Abdlkerim b. Hevazin ei-Kueyri. Ebu shak e-i razi. mam'I-Haremeyn ei-C-veyni ve Gazzali gibi alim ve sufilerle Mu-hammed b. Selame er-Rehavi. Kagarl Mahmud. Abdlkahir ei-Crcani. Garsn-ni'me. Eb'I-Feth Mahmud. bn 'I-Mferric es-Sermani. Meymun ei-Vast'i. mer Hayyam. Muizzi. Tura'i. Lamii. Eb'I-Meali en-Nehhfs. bn'l-Hebbariyye. Ebu Tahir-i Hatuni. Zafer ei-Hemeda-ni, ehfur b. Tahir ei-sferayini gibi air, alim ve mhendisler onun himayesine mazhar olmutur (geni bilgi iin bk. Ka-

fesolu, Sultan Melikah, s. 172- I 95) . Sul-tan hac yollarn em niyete ald gibi ha-

clarn yollarda su skintsyla karlamamalar iin kuyular atrp sarnlar yap-trmtr. Ticaret mallarndan alnan meks gibi baz vergileri kaldrd iin ticaret

erbabnn ve halkn sevgisini kazanmtr (ibn'l-Cevzl. IX, 69-74; Ahbar 'd-deule-

ti's-Selckyye, s. 49-51; ibn 'I-Eslr, el-Ka-mil, X, 21 0-213; Bndarl, s. 68-69; ibn Hal-likan, V, 284-288) .

MELKSAH

BBLYOGRAFYA : Nizamlmlk. Siyasetname(n r. ve tre. Meh-

met Altay Kymen). Ankara 999, s. , O, 42, 43, 64, 66, 84, 04, 20 , 56; Nizarni-i Ar zi. ehar Makale (nr. Muhammed Kazvlni). Leyden

327/1909 , s. 4, 43, 45, 84 ; ibn'I-Kalanisi, Ta-rituDmak(Amedroz).s.06, 112, 5, 117-

22, 5, 57; Azimi Tarihi: Seluklularla ilgi-li Blmler: h. 430-538 (nr. ve tre. Ali Sevim). Ankara 1988, s. 16, 20-22; Beyhaki, Tarlt (H-seynl). s. 102, 121, 124, 3, 375, 378; ibn'I-Cevzi, el-Munta;;oam, VIII, 279, 294, 298, 304; IX, 69-74; Ravendi, Rahat 's-sudr(Ate). , 122-135; Ahbtr 'd-devleti's-Selckyye (Luga l ), b k. ndeks; bn'I-Esir. el-Kamil, X, 50, 70-71 , 76-80, 90, 92, 12-14, 122, 36-137, 44, 203-204, 210-23, 380 vd.; a.mlf .. et-Tarltu'l-bahir {t'd-devleti'l-Atabekiyye bi'l-Mevl (n r. Abdl-kadir Ahmed Tuleymat). Badat-Kahire 1382/ 1963, s. 4-1, 16, 24, 73, 105, 108, 114, 34 , 181; Bndari. Zbdet 'n-Nusra (Burslan). s. 44-50, 52, 55-57 , 65, 68-75, 81-84, 133, 233; Sbt

bn ' I-Cevzi, Mir'at 'z-zaman (n r. Ali Sevim). Ankara 1968, bk. ndeks ; a.e. (tre. Ali Sevim, TTK Belgeler, XX/2419991 iinde). s. 1-75; bn'IAdim. Zbdet'l-f:aleb, ll, 55-57, 69, 75, 84-85, 88, 96, 98- 03, 05-1 09; bn Hallikan, Vefeyat, V, 283-289; Cveyni. Tarih-i Cihtnga (ztrk). lll, 6, 120-124; Eb'I-Ferec. Tarih, 1, 325-326, 328, 330, 332, 334; Reidddin Fazlullah- He-medani. Cami'u't-tevtril] (nr. Ahmed Ate). An-kara 1960, 11/5, s. 39, 4, 42-56 , 58, 6; Mu-hammed b. Muhammed b. Abdullah ei-Hseynl. el-'Uraza fi'l-f:ikayeti's-Selckyye (tre. Abdn-nalm M. Haseneyn - Hseyin Emin). Badad

979, s. 55-7; Urfal Mateos Vekayi-namesi (952- 1 1 36) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1 136-1 1 62) (nr. ve tre. H ra nt D. Andreasya n). Ankara 1962, s. 45-146, 169,173,176, 178-180, 183-184; Ahmed b. Mahmud, Selukname(haz. Er-doa n Meril). istanbul 1977, 1, 115-165; ll , 9-30; Anna Komnena, Alexiad (tre. Bilge U mar) ,

stanbul 1987, s. 193-196, 201-207; Browne. LHP, ll , bk. ndeks; G. le Strange, Baghdad Dur-ing the Abbasid Caliphate, Oxford 1924, s. 100-159, 162, 191 , 239,240, 288,292, 322, 326, 338; M. Halil Yinan. Trkiye Tarihi, Sel-uklular Devri 1: Anadolunun Fethi, stanbul

944 , s. 85-156; brahim Kafesolu, Sultan Me-likah Devrinde Byk Seluklu imparatorlu-u, stanbul 1953; a.mlf .. "M elikah", iA, VII, 665-673; Abbas kbal, Vezaret der 'Ahd-i Sela-tin-i Bzrg-i Selcki, Tahran 1338 h. , bk. ndeks; Nasrullah Felsefi. end Makale-i Taribi ve Edebi, Tahran 342 h., s. 405-433; C. E. Bosworth. The Ghaznavids, Edinburgh 1965, s. 20, 84, 97, 08, 116, 171; a.mlf .. "The Politi-ca and Dynastic History at the Iranian World (A D. 1 000-1217)" , CH Ir., V, 66-1 02; ayrca b k. ndeks; a.mlf .. "Malik-Shah", E/2 (ng.). VI, 273-275; C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate: A Study of Civil Administration, 1055-1194, Cambridge 1973, bk. ndeks; Erdoan Meril, Kirman Seluklu/ar, Ankara 1989, bk. ndeks; B. Lewis, Haiiler (tre. Ali Aktan). stanbul 1995, s. 40, 44, 65, 84; Ali Sevim- Erdoan Meril. Seluklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Tekilat ve Kltr, Ankara 1995, s. 69-176, ayrca bk. ndeks; Abdlkerim zaydn. "Hasan Sab-bfh", DiA, XVI, 348-349.

li! ABDLKERM ZAYDIN 57