ikoj QkbZusal dkWiksZjs'ku]

rrh; frekgh & foRr o”kZ 2012]

ifj.kke lEesyu

03 Qjojh] 2012

e;kZnd %Jh lruke flag & v/;{k ,oa izca/k funs’kd] ikoj QkbZusal dkWiksZjs'ku

Jh dj.k vkscjk;& fo’ys”kd] ts-,e- Qkbusaf’k;y flD;ksfjVht izkbZosV fyfeVsM

Ek;kZnd & nsfo;ksa ,oa lTtuksa] ueLdkj vkSj ts-,e- Qkbusaf’k;y bULVhV~;wV’kuy

flD;ksfjVht izkbZosV fyfeVsM }kjk vk;ksftr ikoj QkbZusal dkWiksZjs'ku

fyfeVsM ds rrh; frekgh foRr o”kZ 2012 ds ifj.kkeksa ij lEesyu vkg~oku

esa vkidk Lokxr gSA bl lEesyu dh ckdh vof/k ds fy, lHkh

izfrHkkfx;ksa dks Jo.k eqnzk esa jguk gksxk vkSj vkt ds izLrqrhdj.k dh

lekfIr ij vkidks iz’u iwNus dk ekSdk fn;k tk,xkA ;fn bl lEesyu

vkg~oku ds nkSjku vkidks dksbZ lgk;rk pkfg, rks dIk;k vius VpVksu

VsyhQksu ij dk cVu nckus ds ckn dk cVu nckdj vkWijsVj dks ladsr

nsaA di;k /;ku j[ksa fd bl lEesyu dh dkjZokbZ dks fjdkWMZ fd;k tk

jgk gSA vc eSa lEesyu dh dkjZokbZ ts-,e- Qkbusaf’k;y flD;ksfjVht

izkbZosV fyfeVsM ds Jh dj.k vkscjk; dks lkSai jgk gaWwA /kU;okn] Jh dj.k

vkscjk; dkjZokbZ ‘kq: djsaA

dj.k vkscjk; %/kU;okn] lHkh dks ueLdkj vkSj rrh; frekgh dh vk; ij ppkZ djus ds

fy, cqyk, x, ikoj QkbZusal dkWiksZjs'ku lEesyu vkg~oku esa vkidk

Lokxr gSA ifj.kkeksa ij ppkZ djus ds fy, gekjs lEeq[k mifLFkr gSa] Jh

- 2 -

lruke flag] v/;{k ,oa izca/k funs’kdA ge Jh lruke flag ls foRrh;

fLFkfr dh eq[; ckrksa ij izdk’k Mkyus ds fy, vuqjks/k djrs gSaA blds

i'pkr~ ge iz’uksRrj l= dh ‘kq#vkr djsaxsA Jh lruke flagA

lruke flag % /kU;okn] lHkh dks ueLdkjA vkids lkFk rrh; frekgh ds foRrh;

ifj.kkeksa vkSj fnlacj rd lafpr vk; ds ckjs esa crkrs gq, eq>s vfr g”kZ

gks jgk gSA

bl frekgh esa gekjs laforj.kksa us xfr idMh gS vkSj 36 izfr’kr c<dj

;g 7]800 djksM ls c<dj 10]500 djksM+ gks x, gS ftlds ifj.kkeLo:i]

gekjh _.k ifjlaifRr;ka 20 izfr’kr c<+dj yxHkx 92]000 djksM+ ls

1]18]000 djksM+ gks xbZ gSaA gekjs ikl iquxZfBr ,-ih-Mh-vkj-ih- eatwfj;ksa

lfgr yxHkx 1-82 yk[k djksM+ dh cdk;k eatwfj;ka Hkh gS tks gekjh _.k

ifjlaifRr;ksa ds vkxs c<+rs tkus dk ladsr gSA _.k ifjlaifRr;ksa ds 28

izfr’kr dh bl c<+ksrjh us dj i'pkr~ ykHk 659 djksM+ ls c<+kdj 1]108

djksM+ rd igaqpk;k gS ftlesa 68 izfr’kr c<+ksrjh gqbZ gSA ;g c<+ksrjh

fons’kh fofue; varjkyksa ds ckjs esa dkWjiksjsV dk;Z ea=ky; }kjk fd, x,

gky gh ds ifjorZuksa dks /;ku esa j[krs gq, gqbZ gSA ;fn bls lek;ksftr

fd;k tk, rc frekgh ds fy, gekjk rqyukRed ykHk 17 izfr’kr vf/kd

gksxkA dqy vk; _.k ifjlaifRr;ksa ds vuq:i 27 izfr’kr c<+dj 2]581

djksM+ ls 3]284 djksM+ gks xbZ gS rFkk lans; C;kt vk; 18 izfr’kr c<dj

925 djksM+ ls 1]097 djksM+ gks xbZ gS ftlds ifj.kkeLo:i frekgh ds fy,

gekjh vk; izfr ‘ks;j 22-96 ls c<+dj 33-57 c<+ xbZ gS vkSj rn~uqlkj]

vkSlr ifjlaifRr;ksa ij vk; 18-8 izfr’kr ls c<+dj 23-12 izfr’kr gks xbZ

gS vkSj geus fnlacj rd i;kZIr iwath Lrj vFkkZr~ ;g 17-92 izfr’kr dk

- 3 -

iwath Lrj cuk, j[kk gSA tgka rd igys ukS eghuksa ds lap;h vkadM+ksa dh

ckr gS] _.k ifjlaifRr;ka yxHkx 1]18]000 djksM+ jgha gS vkSj 14 izfr’kr

dk mPprj laforj.k 25]476 djksM+ gSA ;s eatwfj;ka fiNys o”kZ dh rqyuk esa

de jgh gSa fdarq ;s gekjs y{; ds vuq:i gS vkSj okf”kZd y{; yxHkx

45]000 djksM+ gS vkSj fnlacj rd gekjh eatwfj;ka 36]820 djksM+ gSA fnlacj

rd vk; 11-10 izfr’kr ls c<+dj 11-22 izfr’kr gks xbZ gS] frekgh ds

fy, fuf/k;ksa dh ykxr 9-13 izfr’kr Fkh] ijarq leLr mxkgh xbZ fuf/k;ksa

¼09 eghuksa gsrq½ dk lexz 8-99 izfr’kr gSA vr,o] ;g of) 2-22 izfr’kr

gSA fiNyh ckj] ehfM;k esa vkSj lEesyu ds vkg~oku ds le; eSaus mYys[k

fd;k Fkk jhlSV ls vkus okyh gekjh ifjlaifRr;ka vkSj jhlSV ls vkus okyh

okf”kZd ns;rkvksa esa esy gS fdarq ifjlaifRr;ksa dh jhlSfVax o”kZ esa pkj ckj

vFkkZr~ frekgh vk/kkj ij gksrh gS tcfd ns;rkvksa dk iqu%ewY;hdj.k

Hkkjrh; fjtoZ cSad }kjk ewY;ksa dh c<+ksrjh vFkok ?kVksrjh ds lkFk gksrk gSA

pwafd fiNys ,d o”kZ esa Hkkjrh; fjtoZ cSad }kjk njksa esa izk;% c<+ksrjh dh

tk jgh gS blfy, ge okLrfod varjkyksa dk esy ugha dj ik, gSaA ijarq

vc tcfd Hkkjrh; fjtoZ cSad us nj of) ij iw.kZ fojke yxk fn;k x;k

gS gekjk QSyko dkQh le; rd 2-5 izfr’kr ds ewy Lrj vFkok blds

leku jgsxkA ifj.kkeksa ds ckjs esa] eSa bruk gh dg ldrk gawWA ;fn vki

Bhd le>s rks eSa {ks=h; fodkl ds ckjs esa dqN dgwaxk A eSa tkurk gawW fd

vki lHkh Jo.k eqnzk esa gSaA eSa vkidks forj.k daifu;ksa ds ?kkVs] dks;ys dh

deh vkSj ewY;ksa dh vU;= c<+ksrjh esa gq, ifjorZuksa dh tkudkjh nsuk

pkgwaxkA

tgka rd dks;ys dh deh dh ckr gS] eSa vk’oLr gawW fd vki iz/kkuea=h ds

eq[; lfpo }kjk dh xbZ cSBdksa ij utj j[ks gq, gSaA bl laca/k esa dy

- 4 -

,d cSBd Fkh vkSj vf/kdkfjd :i ls ekeys dk fuiVkjk ugha gqvk gS]

fdarq vkSipkfjd :i ls ge tkurs gSa fd mUgksus dksy bafM;k dks vkcaVu

fof/k ds vuq:i vkSj iwjh ek=k gsrq bZa/ku vkiwfrZ djkj ij gLrk{kj djus

dh lykg nh gSA ,sls lHkh djkj 31 fnlacj 2011 rd pkyw dh xbZ lHkh

ifj;kstukvksa ds fy, rqjar gLrk{kfjr gksus pkfg,A dksy bafM;k }kjk 80

izfr’kr ek=k ls de dh vkiwfrZ djus ij n.M nsus dk vkSj 90 izfr’kr ls

vf/kd dh vkiwfrZ djus ij izksRlkgu nsus dk izLrko Hkh gSA vr% ;g Li”V

ladsr gS fd dks;ys ds eqn~ns dk tYn fuiVku gks tk,xkA tgka rd

forj.k daifu;ksa ds ?kkVs dh ckr gS] eSa vk’oLr gawW fd ‘kqaxyq lfefr]

ftldk eSa lnL; Hkh Fkk] dh flQkfj’ksa izLrqr dh tk pqdh gSa vkSj vU;

flQkfj’kksa ds vykok geus jkT; ikoj daifu;ksa vksa] jkT; ljdkj vkSj

jkT; fofu;kedksa dks vuq’kkflr djus dh fo’ks”kr% flQkfj’k dh gSA geus

Hkkjrh; fjtoZ cSad ds v/khu ,d fo’ks”k mn~ns’; okgu (SVP) ds ltu dk

izLrko Hkh j[kk gS ftles ih-,Q-lh- vkSj vkj-bZ-lh- Hkh bfDoVh izfrHkkxh

gksaxs vkSj fo’ks”k mn~ns’; okgu dk dk;Z Hkkjrh; fjtoZ cSad }kjk fn, x,

ykbu vkWQ dzsfMV ij vk/kkfjr cSadksa vkSj foRrh; laLFkkvksa dh ladVxzLr

ifjlaifRr;ksa dk vf/kxzg.k djuk gksxk vkSj ;s fo’ks”k mn~ns’; okgu bu

cSadksa vkSj laLFkkuksa dh bu ifjlaifRr;ksa dk vf/kxzg.k rc gh dj ldsxk

;fn jkT; ljdkjsa vkSj jkT; ikoj daifu;ksa ,a forj.k daifu;ksa ds foRrh;

LokLF; dks lq/kkjus ds fy, fdlh dk;Z ;kstuk ij lger gksaA

ifjlaifRr;ksa ds vf/kxzg.k vkSj dk;Z ;kstuk Ikj djkj ds i'pkr~] ;fn dksbZ

jkT; ikoj daifu;ksa lsok,a iznku djus esa l{ke ugha gks rc fo’ks”k

mn~ns’; okgu dks viuk /ku izkIr djus ds fy, Hkkjrh; fjtoZ cSad ds

ikl fLFkr jkT; ds dsUnzh; [kkrs dk mi;ksx djus dk vf/kdkj gksxkA

cSadksa ds ckn ih-,Q-lh- vkSj vkj-bZ-lh- us forj.k daifu;ksa dks m/kkj nsuk

- 5 -

can dj fn;k gSA de ls de lkr jkT;ksa dh forj.k daifu;ksa us 2 izfr’kr

ls ysdj 22 izfr’kr rd dk iz’kqYd c<+k;k gS vkSj okLro esa] rfeyukMq us

37&38 izfr’kr rd dh iz’kqYd c<+ksrjh dk izLrko j[kk gS ftls vHkh rd

fofu;kedksa }kjk Lohdkj ugha fd;k x;k gSA vihyh; vf/kdj.k us fu.kZ;

fn;k gS fd jkT; fofu;kedks dks Lor% iz’kqYd c<+kuk pkfg, D;ksafd mUgsa

vf/kfu;e ds varxZr ‘kfDr nh xbZ gS Hkys gh lacaf/kr forj.k daifu;ksa

}kjk okf”kZd jktLo olwfy;ka nk;j u dh xbZ gksaA

geus ÅtkZ ea=ky;] foRr ea=ky; vkSj Hkkjrh; fjtoZ cSad vkSj bafM;u

cSafdax ,lksfl,’ku ds ijke’kZ ls ,d leku m/kkjh ekunaM rS;kj fd;k gSA

;g ekunaM fiNys ekunaM dh rqyuk esa l[r gS vkSj m/kkj mUgha ikoj

daifu;ksa vksa dks fn;k tk,xk tks vuq’kklu dk ikyu djsaxhA fnYyh esa

dbZ yksxksa us bl ckjs esa v[kckjksa esa i<+k gksxkA mUgksus dgk gS fd bZa/ku

vf/kHkkj ds dkj.k xzkgdksa dks Qjojh ls vizSy rd 5 izfr’kr ds vf/kHkkj

dk Hkqxrku djuk gksxkA lans’k fcYdqy Li”V gSA tcfd ,d le; esa

foLrr esdzks Lrjh; eqn~nksa ds lq/kkj ds ckjs esa flQkfj’ksa dh xbZ gSa] forj.k

daifu;ksa }kjk jktLo mn~xzg.k dks c<+kus ds fy, jkT; dh lacaf/kr ikoj

daifu;ksa us dne mBk, gSA

iquxZfBr ,-ih-Mh-vkj-ih- Ldhe] ftlds ge dsUnzd vfHkdj.k gSa] dk

mn~ns’; ldy rduhdh vkSj okf.kfT;d gkfu;ksa dks de djuk gSA ;g

Ldhe vPNh izxfr dj jgh gSA tSlk fd eSaus dqN le; iwoZ igys mYys[k

fd;k gS vkSj vki esa ls dbZ bls igys gh tkurs gksaxs] 1400 ‘kgjksa esa ls

300 ‘kgjksa ds ?kkVs 15 izfr’kr ls de FksA Hkkjrh; ikoj {ks= ds bfrgkl

esa igyh ckj vk/kqfudre lwpuk izkS|ksfxdh rduhdh dk iz;ksx fd;k x;k

- 6 -

gS ftls ge vk/kkfjd vkadM+kas dh LFkkiuk dh laKk ns ldrs gSaA lacaf/kr

jkT;ksa vkSj ikoj daifu;ksa vksa }kjk vc rd n’kkZ, x, gkfu Lrj ds

vkadM+ksa esa vkadyu Hkh ‘kkfey gS tcfd Ldhe ds fdz;kUo;u ds i'pkr~

gkfu Lrj iw.kZr% fo’oluh; gksxk] tks forj.k {ks= esa rhozrj futhdj.k esa

lgk;d gksxkA vc rd Ldhe ds v/khu] 80 ‘kgjksa dk ,dhdj.k fd;k

x;k gSA ,dhdj.k dk vFkZ gS fd flLVe igys lwpuk izkS|ksfxdh rduhd

ij vk/kkfjr gkfu Lrj ds vkadM+ksa dk ltu djrk gS rc forj.k

VªkalQkWjej ds izHkkjh O;fDr ij gkfu Lrj esa deh ykus ds fy, iz’kklfud

dne mBkus ij nkf;Ro dsfUnzr gks tkrk gSA ‘kaqxyq lfefr dh ,d vU;

flQkfj’k ;g Hkh gS fd vfrfjDr gkfu;ksa ds ifj.kkeLo:i yxk;k tkus

okyk vf/kHkkj jkT; esa lHkh dks vkcafVr ugha gksuk pkfg,] vfirq ;g mu

{ks=ksa ij yxk;k tk,xk tgka vf/kd gkfu;ka gksrh gSaA ;g gkfu;ksa dks de

djus ds fy, lkekftd nokc Mkyus essa lgk;d gksxkA blh izdkj geus

;g Hkh izLrko j[kk gS fd ftUk jkT; fctyh fofu;kedksa us xr o”kksZ esa

vf/kfu;e esa ifjdfYir nkf;Roksa vkSj blds VwYl ds vuqlkj dk;Z ugha

fd;k gS] mudh dk;Z iz.kkyh dh leh{kk fo|qr vf/kfu;e 2003&2004 ds

varxZr ,slh lsokvksa ds ckjs esa fofu;kedksa }kjk izLrqr frekgh izxfr fjiksVZ

ds i'pkr~ fo’ks”kK lewg ds }kjk dh tk,A vr% ;s lHkh ckrsa Li”Vr% ;g

ladsr djrh gSa fd u dsoy forj.k daifu;ksa ds foRrh; LokLF; dks

lq/kkjus ij dkjZokbZ tkjh gS vfirq dqN le; igys dks;yk vkiwfrZ eqn~ns us

iz/kkuea=h Lrj ij /;ku vkdf”kZr fd;k gS vkSj blfy, ;g ldkjkRed

fn’kk dh vksj tk jgk gSA vr% vc fLFkfr vk’kkoknh gSA vkidk

cgqr&cgqr /kU;oknA

- 7 -

e;kZnd % Jh flag dk /kU;oknA vc ge iz’uksRrj l= dh ‘kq:vkr djsaxsA igyk

iz’u ,fMyokbl ds Jh dq.kky ‘kkg dh vksj ls gSA di;k izz’u iwfN,A

dq.kky ‘kkg % bu fo’kky vkadM+ksa ds fy, vkidks c/kkbZA izFker%] dksuklhek ij fdruk

C;kt vk; mRdze jgk gS \

lruke flag % dksuklhek vk; mRdze 19 djksM+ gSA

dq.kky ‘kkg% vfrfjDr 395 djksM+ ds mn~Hkklu ij \

lruke flag% 395 djksM+A

dq.kky ‘kkg% vkSj 39 djksM+ dh izksfotfuax \

lruke flag% izFke o”kZ esa 10 izfr’kr izksfotfuaxA

dq.kky ‘kkg% C;kt vk; mRdze ij] ;g mn~Hkklu dk 5 izfr’kr izrhr gksrk gS\

lruke flag% dkSu lk C;kt mRdze\ D;k dksuklhek C;kt mRdze\

dq.kky ‘kkg% th gkaA

lruke flag% izfr’krrk] gka ;g 5 izfr’kr gSA

- 8 -

dq.kky ‘kkg% ifjlaifRr;ksa dh xq.koRrk ds vFkZ esaA fiNyh ckj vkius dksuklhek ds ckjs

esa crk;k Fkk fd blls tqM+s gq, xSl laca/kh eqn~ns gSaA D;k dksbZ ,slh vU;

ifj;kstuk,a gSa tks ladVxzLr gksaa vkSj ,u-ih-,y- dks vkxs c<+kus esa lgk;d

gksa] 6&9 eghus ihNs gS \

lruke flag% 6&9 eghus ihNs \ ‘kk;n vki tkurs gkas dsoy egs’oj ifj;kstuk ,d ,slh

ifj;kstuk gS] tgka gesa ekpZ 2012 rd forj.k ‘kq# dj nsuk pkfg, Fkk

vkSj ge vk’kk djrs gSa fd ekpZ 2012 ls iwoZ ge dksbZ gy fudkyus esa

dke;kc gksaxsA blds vykok fdlh vU; ifj;kstuk esa eqf’dy ugha gS

D;ksafd dks;ys tSls eqn~ns us] ftl ij dqN fo’ys”kdksa dk ;g ekuuk Fkk

fd dqN vkSj eqn~ns Hkh gks ldrs gSa] iz/kkuea=h ds Lrj ij /;ku vkdf”kZr

fd;k gS vkSj vk’kk djrs gSa fd ;g eqn~nk cgqr tYn gy gks tk,xkA

dq.kky ‘kkg% D;k egs’oj ifj;kstuk dh fLFkfr esa lq/kkj gqvk gS vFkok ;Fkk fLFkfr gS

tSls rhu eghus igys Fkh vFkok blh izdkj dh dksbZ leL;k \

lruke flag% tgka rd mudh vksj ls bfDoVh bUkQ~;wtu dh ckr gS] dksbZ izxfr ugha

gqbZ gS] fdarq fodYi ds :i esa eq[; va’k/kkjh vFkkZr~ e/; izns’k ljdkj

fdlh oSdfYid gy dks ryk’kus ij dk;Z dj jgh gSA

dq.kky ‘kkg% vc dsoy 2 eghus cps gSaA vr% ;g laHkkouk gS fd ;g ifj;kstuk ,u-ih-

,y- esa tk ldrh gSA

lruke flag% oLrqr% ;g djkj gksus Hkj dh ckr gSA eSa ,d lIrkg ds vanj Hkh djkj

dj ldrk gaWw vFkok 10 fnu ds vanj Hkh vkSj ;fn nf”Vdks.k esy ugha

- 9 -

[kkrs rks ;g vof/k c< ldrh gSA ;g lHkh ds fgr esa gS fd ml frfFk ls

igys eqn~ns dk gy fudky fy;k tk,A

dq.kky ‘kkg% egksn;] vU; iz’u laforj.kksa ds ckjs esa gSA ;fn vki O;kid nf”V Mkysa rks

izFke 9 eghuksa esa rks laforj.kks dk yxHkx 20 izfr’kr futh {ks= dks x;k

gSA vr% bl izdkj ds okrkoj.k esa dkSu ls vfrfjDr dne mBk, tk jgs

gSa\ fuf’pr :i ls gekjk mn~Hkklu 7 izfr’kr ls c<dj 70 izfr’kr gks

x;k gSA vr% bl foRr o”kZ ds izFke 9 eghuksa esa dqN futh {ks=ksa dh m/kkjh

ds ckjs esa] dkSu ls vfrfjDr fu;a=.k yxk, tk jgs gSA

lruke flag% dksbZ vfrfjDr dne ughaA futh {ks=ksa dks laforj.kksa ds ckjs esa yxkbZ xbZ

'krsZ eatwjh ds le; gh yxkbZ xbZ Fkh vr% mlds i'pkr~ vU; fu;a=.kksa dk

iz;ksx ugha fd;k x;k gSA ;fn futh fodkld eatwjh ds le; yxkbZ xbZ

'krksaZ dk vuqikyu djrs gSa rks ge mUgsa /ku dk laforj.k djrs gSa vU;Fkk

ughaA vizSy 2011 ls geus dM+h 'krsZ yxkbZ gSa tSls fd gels laforj.k

izkIr djus ls igys vkidks bZa/ku vkiwfrZ djkj vkSj ikoj dz; djkj djuk

gksxkA vr% blls dM+h dksbZ vkSj ‘krZ ugha gks ldrhA

dq.kky 'kkg % Bhd gS] eatwfj;ksa ds vFkksZ esa Hkh yxHkx 20 izfr’kr eatwfj;ka futh {ks=ksa dh

vksj ls vkbZ gSaA vr% bl laca/k esa esjk fopkj gS fd ,d vFkok nks o"kZ iwoZ

dh fLFkfr dh rqyuk esa ge vPNh fLFkfr esa gS vkSj buesa ls dqN bdkb;ksa

vFkok buesa ls dqN ifj;kstukvksa ls tqM+s jgsaxsA

lruke flag% okLro esa ge vPNh fLFkfr esa gSA blesa dksbZ lansg ugha gSA fdUrq tSlk fd

eSaus vHkh dgk gS] geus dM+h 'krsZ yxkus dh ;kstuk cukbZ gS vkSj ;fn vki

- 10 -

X;kjgoh ;kstuk ds nkSjku futh {ks= ij utj Mkysa rks bldk fu"iknu

jkT; vkSj dsUnzh; {ks= ls csgrj gSA yxHkx lHkh ifj;kstuk,a y{; vuqlkj

‘kq# dj nh xbZ gSaA

dq.kky 'kkg % egksn;] vU; laforj.kksa ds ckjs esa D;k fLFkfr gS tSls fd vU; 1]300

djksM+ vkSj 2]800 djksM+ \ ftldk vFkZ gS ykbu vkWQ dzsfMV ds ek/;e ls

y?kq vof/k _.kksa dk dEI;wVhts’ku vkSj fodsUnzhdj.kA os dkSu lh bdkbZ;ka

gS] ftlds varxZr forj.k daifu;ksa dks yksu 'kkfey gS\

lruke flag% y?kq vof/k _.kksa dks tSlk fd eSaus viuh vkjfEHkd fVIi.kh esa dgk gS fd

forj.k daifu;ksa dks y?kq vof/k m/kkfj;ksa ds fy, geus dM+s ekunaM viuk,

gq, gSaA vr% ge y?kq vof/k _.k dfBu 'krksZ ij nsrs gSA

dq.kky 'kkg % ;g fdl jkT; ds fy, gksxk \

lruke flag% jkT;ksa dk mYys[k djus ls iwoZ eSa dM+s ekunaM dk mYys[k djuk pkgwaxk

rkfd vkidks ;g cks/k djk lds fd ge D;k djus dk iz;kl dj jgsaa gSA

geus dgk gS fd xr o"kZ dk iz’kqYd vkns’k rS;kj gksuk pkfg, vkSj vxys

o"kZ dh iz’kqYd ;kfpdk vkidks igys gh nk;j dj nsuh pkfg,A vkidk

ys[kk ijhf{kr [kkrk 18 ekg ls iqjkuk ugha gksuk pkfg,A vkidks jkT;

ljdkj dh xkjaVh nsuh gksxh vkSj pkyw o"kZ ds fy, vkuqikfrd lfClMh

lacaf/kr jkT; ljdkjksa }kjk iwoZ esa nh tkuh pkfg,A ;fn bu ikap 'krksaZ dk

vuqikyu fd;k tkrk gS rc vki gels y?kq vof/k _.k ysus ds ik= gSa

vkSj ;g _.k dsoy 6 ekg dh vof/k ds fy, gksxkA ftlds nkSjku blh

- 11 -

izdkj dh 9 vU; 'krksZa dks iwjk djus dh ge vkils vk’kk djrs gSa vU;Fkk

6 ekg ds i'pkr~ vki vkxs _.k ysus ds ik= ugha gksaxsA

dq.kky 'kkg % D;k 6 ekg dh lekfIr ij dksbZ iqufoZRrh;u [k.M Mkyk x;k gS vFkok ;g

dSlk gS\

lruke flag% ugha] gekjs ikl fuyac ys[k gS vkSj geus 2 ekg ds i'pkr~~ bZ-,e-vkbZ- dk

mica/k fd;k gqvk gSA bldk vFkZ gS fd 4 ekg ds le; esa y?kq vof/k

_.k dh olwyh dh tkuh gSA pawfd fuyac ys[k ds gksus dh otg ls ge

jktLo izHkkj dh fu;fer :i ls eksfuVfjax dj jgsa gSa] vr% bl ckjs esa

dksbZ eqn~nk ugha gSA ge fuyac ys[k dk voyac ysdj viuk /ku okil ys

ldrs gS] fdUrq eSa ;g ckr crkuk pkgwaxk fd bu forj.k daifu;ksa us ;g

eglwl fd;k gS fd cSafdax rFkk foRrh; laLFkkuksa ls /ku ysus ds fy, muds

}kjk bfPNr ifjorZuksa dks djus ds vykok muds ikl dksbZ fodYi ugha

gSA vkids iz’u dk tokc nsus ds fy, eSa crkuk pkgawxk fd ;g /ku

jktLFkku] gfj;k.kk] iatkc vkSj mRrj izns’k dks fn;k x;k gSA mRrj izns’k

tSudks forj.k daiuh ugha gSA

dq.kky 'kkg % egksn;] y?kq vof/k _.kksa dh izek=k D;k gksxh\

lruke flag% bldh izek=k yxHkx 3]000 djksM+ gksxhA

dq.kky 'kkg % D;k y?kq vof/k _.k cdk;k 3]000 djksM+ gS\

lruke flag% th gkaA

- 12 -

dq.kky 'kkg % /kU;okn egksn;A

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u bafM;k QLVZ ds Jh t;izdk’k rks’kuhoky dh vksj ls

gSA di;k iz’u iwfN;sA

t;izdk’k rks’kuhoky% ueLdkj egksn;A eSa fofue; ykHkksa] gkfu;ksa ds ckjs esa tkuuk

pkgrk gwaW tSlk vkius izsl foKfIr esa mYys[k fd;k gS ftlds

vuqlkj izLrqrhdj.k esa ;g yxHkx 415 djksM+ gS tcfd

rqyukRed ykHkksa esa ;g 317 djksM+ gS \

lruke flag % ;g dj Hkqxrku djus ds ckn 'ks"k jkf’k gSA

t;izdk’k rks’kuhoky % bl ij dj Hkkj fdruk gS vkSj D;k gesa bl ij dj vnk djuk

gksxk \

lruke flag% th gka] blhfy, ldy vkSj dj i'pkr~~ vkadMksa esa varj gSA

t;izdk’k rks’kuhoky % egksn; tSlk vkius crk;k gS fd 9 ekg dh gkfu jkf’k 189 djksM+

gSA D;k blesa ifjorZu gksus okyk gS vFkok ;g okLrfod gkfu gS\

lruke flag% ugha] ;g dfYir gSA flrEcj 2011 rd 605 djksM dh dqy

dfYir fofue; gkfu dks cktkj ekudksa ds vk/kkj ij cqd fd;k

x;k gS tcfd fnlEcj 2011 dks lekIr 9 ekg dh vof/k ds fy,

ifj’kks/ku fof/k ij vk/kkfjr dqy dfYir fofue; gkfu 189 djksM+

- 13 -

FkhA rrh; frekgh foRrh; o"kZ 2012 esa n’kkZ;k x;k dfYir

fofue; ykHk varj@ mRdze 415 djksM+ gSA fdUrq cqd dh xbZ

lHkh ensa dfYir gSa okLrfod ughaA

t;izdk’k rks’kuhoky % vc esjk nwljk iz’u fo"k; ls gVdj gSA 'kqaxyq lfefr esa vki

lnL; Fks] fo’ks"k mn~ns’; okgu ij gesa fo’okl gS fd Hkkjrh;

fjtoZ cSad bls ykbZu vkWQ dzsfMV iznku djsxkA fdUrq gky ds

ekSfnzd lEesyu esa Hkkjrh; fjtoZ cSad us bldh tkudkjh vFkok

fo’ks"k mn~ns’; okgu ds ckjs esa lwpuk ls badkj fd;k gSA D;k ml

le; fjtoZ cSad ls dksbZ ppkZ ugha gqbZ Fkh\

lruke flag% ugha] blhfy, eSaus Li"Vr% dgk gS fd ;kstuk vk;ksx dks flQkfj’ksa

dh xbZ gSaA blfy;s ;g ekudj pysa fd ;g ijh{k.kk/khu gS vkSj

,d ckj ijh{k.k gks tkus ds ckn foRr ea=ky; ls bl ij ppkZ

dh tk;sxh vkSj rHkh foRr ea=ky; Hkkjrh; fjtoZ cSaad dks funsZ’k

nsxkA vr% ,slk ugha gks ldrk fd ftl fnu flQkfj’k dh xbZ gS

mlh fnu ;g Hkkjrh; fjtoZ cSad dks lwfpr dj nh tk,A

t;izdk’k rks’kuhoky % Bhd gS egksn;] /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u ts-,e- QkbZusaf’k;Yl ds vf’ou dqekj

vxzoky dh vksj ls gSA di;k iz’u iwfN,A

- 14 -

vf’ou dqekj vxzoky % ueLdkj egksn;A egs’oj ifj;kstuk ds vykok D;k dksbZ vU;

ifj;kstuk gS] ftldk iquxZBu fd;k tkuk gS vFkok dksbZ vU;

tkudkjh\

lruke flag% vkt rd dksbZ ughaA

vf’ou dqekj vxzoky % D;k futh {ks=] ftUgsa vkius igys _.k fn;k gqvk gS] esa dksbZ

ladV vFkok leL;k gS\

lruke flag % vc rd dksbZ leL;k ugha gSA

vf’ou dqekj vxzoky % egksn; vxys o"kZ ds fy, _.k iqfLrdk esa fdruh of) dh ge

vk’kk dj ldrs gSaA

lruke flag% D;k eq>s fn’kk&funsZ’k nsus dh vuqefr gS\

vf’ou dqekj vxzoky % egksn;] ;g dsoy vk’kk ek= gSA

lruke flag % ;g lgh gS fdUrq vk’kk Hkh ,d fn’kk&funsZ’k gh gSA eSaus vkidks

igys crk gh fn;k gS] rFkkfi 2009&2010 dh i"BHkwfe ds ckjs esa

eSa vkidks dqN crkuk pkgrk gawW] ml o"kZ ifjlEifRr;ksa dh of)

24 izfr’kr FkhA o"kZ 2010&11 esa mPprj vk/kkj ij gekjh

ifjlEifRr;ksa dh of) 25 izfr’kr FkhA o"kZ 2011&12 esa Hkh izFke

9 eghuksa ds fy, gekjh of) nj 28 izfr’kr gS vkSj 35 ls 40

gtkj djksM+ ds okf"kZd laforj.kksa ds lkFk gekjs ikl 1 yk[k 82

- 15 -

gtkj djksM+ ds vkWMZj cqd gSA vc vkidks fu.kZ; djuk gS fd

D;k ge Hkfo"; esa of) nj dks cuk;s j[ksaxs vFkok ughaA

vf’ou dqekj vxzoky % Bhd gS egksn;] /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u eSDok;j ds eqfnr ikbuqyh dh vksj ls gSA

di;k iz’u iwfN,A

eqfnr ikbuqyh% eSa ;g tkuuk pkgrk gwaW fd dqy fons’kh fofue; gkfu fdruh gS

tks vki ns;rkvksa ds jgrs pqdk,axs \

lruke flag % fnlEcj rd dqy gkfu 1]033 djksM+ gSA blesa ls cqd dh xbZ

gkfu 190 djksM+ gS vkSj blfy, bldk vFkZ ;g gS fd 843 djksM+

dh jkf’k pqdkbZ xbZ gSA

eqfnr ikbuqyh % D;k ;g ikap o"kZ dh vof/k esa iwjk gks tk;sxk vFkok ugha\

lruke flag% fofHkUu Lrjksa ij gekjs mUekspu 2014 ls 'kq: gksaxs vkSj bl rF;

dks ns[krs gq;s fd #i;k dk ewY; c<+dj 48-93 gks x;k gSA vr%

eSa le>rk gawW fd ;g rF; vc egRoiw.kZ ugha jgk gSA

eqfnr ikbuqyh% tSlk eSa vuqeku yxk jgk gwW D;k ;g 10 izfr’kr vFkok blds

vklikl gS \

lruke flag % th gkaA

- 16 -

eqfnr ikbuqyh% geus lquk gS fd jktLFkku us iquxZBu dh ekax dh gSA jktLFkku

dks y?kq vof/k ds _.k ds ckjs esa vkidk D;k mn~Hkklu gS vkSj

;g fdruh jkf’k dk gksxk\

lruke flag% ,slk gS fdUrq Li"Vr% dgk gS fd ge _.kksa dk iquxZBu ugha djrs

gSaA oLrqr%] os lksp jgs gksaxs fd cSad lger gks x;s gSa blfy, ih-

,Q-lh- Hkh lger gks tk,xkA ih-,Q-lh- ,sls m/kkj ugha nsrk tgka

iquxZBu laHko gSA ge ifj;kstuk fo’ks"k ds fy, m/kkj nsrs gSaA y?kq

vof/k _.kksa ds iquxZBu dk dksbZ izko/kku ugha gSA

eqfnr ikbuqyh % D;k vki vuqekfur jkf’k crk ldrs gS] ;g fdruh gksxh\

lruke flag % jktLFkku\

eqfnr ikbuqyh % th gkaA

lruke flag % jktLFkku] esjs fopkj ls ;g yxHkx 1]500 djksM+ gksuk pkfg,A eSa

bl vkadM+s dh iqf"V dqN le; esa d:axkA ;fn vki gesa ,d

bZ&esy Hkstsaxs rks ge vkadMksa dh iqf"V dj nsaxs ijarq ;g jkf’k

mlds cjkcj gh gksxhA gn ls gn ;g 1]500 djksM+ ls de gksxhA

eqfnr ikbuqyh % Bhd gS egksn;A eatwfj;ksa ds ckjs esa nf"Vdks.k & bl o"kZ eatwfj;ksa

esa dkQh deh vkbZ gSA ;g fofHkUu 'krksaZ ds dkj.k gqvk gSA vr%

- 17 -

D;k vki vxys o"kZ 15 ls 20 izfr’kr of) dh vk’kk dj ldrs gS

tSlk vkius bl o"kZ fd;k gS\

lruke flag % bl le; ;g dguk eqf’dy gksxk D;ksafd tks dqN gqvk gS og

ckjgoha ;kstuk dh vko’;drkvksa dk vkadyu djrs le; gqvk gSA

dsUnzh; fo|qr izkf/kdj.k us vius mu y{;ksa esa cnyko fd;k gS

ftudks vafre :i ugha fn;k x;k gS D;ksafd ;g dks;ys vkfn dh

miyC/krk ds vk/kkj ij ;kstuk vk;ksx ds Lrj ij fopkjk/khu gSA

vkadyu djus ds nks mik; gSa] ,d bfPNr {kerk vkSj nwljk bZaa/ku

dh orZeku miyCrk ij vk/kkfjr gSA vr% tc rd vkadM+ksa dks

vafre :i ugha fn;k tkrk vkSj Hkkjrh; fjtoZ cSad dk ;g fu.kZ;

fd D;k og ekpZ 2012 ds ckn jkT; vkSj dsUnzh; {ks=ksa dks m/kkj

nsus ls NwV nsxk] dks /;ku esa j[krs gq, gekjs fy, ;g dguk

eqf’dy gksxk fd of) tkjh jgsxhA bu nksuksa eqn~nksa ds fuiVku ds

i'pkr~ gh ;g esjs fy, ;g dguk laHko gksxk fd D;k eatwfj;ksa esa

vkxs of) tkjh jgsxhA fdarq ;g gekjs fy, fpark dk fo"k; ugha gS

d;ksafd orZeku esa gekjs ikl vkj&,-ih-Mh-vkj-ih- lfgr 1 yk[k

82 gtkj djksM+ dh cdk;k eatwfj;ka gS ¼izfrc) eatwfj;ka½A vr%

ge ,d ls Ms<+ o"kZ rd fpafrr ugha gSa vkSj ml le; rd ;s

eqn~ns lqy>k fy, tk;saxsA

eqfnr ikbuqyh% Bhd gS] jkT; dks vius ldy ewY; dk 100 izfr’kr rd m/kkj

nsus dk ekeyk foRr o"kZ 2013 ds var rd fuiVk fy;k tk;sxk\

- 18 -

lruke flag % ugha] ekpZ 2012 rdA geus ÅtkZ ea=ky; dks dk;Z&;kstuk izLrqr

dj nh gS vkSj geus ekpZ 2017 rd NwV tkjh j[kus dh ekax dh

gS ij ns[krs gSa fd bl igyw ij Hkkjrh; fjtoZ cSad dk nf"Vdks.k

D;k gksrk gSA

eqfnr ikbuqyh% vr% bl le; vki vius ldy ewY; dk 100 izfr’kr rd m/kkj

ns ldrs gS\

lruke flag % gesa NwV fey xbZ gS blfy, ge ,slk djrs jgsaxsA

eqfnr ikbuqyh% vkidk cgqr&cgqr /kU;okn egksn;A

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u xksYMesu lSp ds jkgqy tSu dh vksj ls gSA

di;k iz’u iwfN,A

jkgqy tSu % egksn;] ueLdkjA esjk igyk iz’u ‘kaqxyq lfefr }kjk izLrkfor

fo’ks”k mn~ns’; okgu ij gSA eSa bldh lajpuk ds ckjs esa tkuuk

pkgrk gawW vkSj ;g dc ewrZ :i ysxkA fjiksVZ ds vuqlkj igys

jkT; fo|qr cksMZ vFkok forj.k daiuh cSadks ds lkFk _.k dk

ijdzke.k djsxh vkSj ;fn la’kksf/kr vFkok iqu% ijdzkfer _.kksa esa

pwd gksxh rc gh fo’ks”k mn~ns’; okgu fdz;kfUor gksxkA D;k vki

blds ckjs esa foLrkj ls crkus dh dik djsaxs\

lruke flag % th gka] ;s flQkfj’ksa cSadks ds fy, gSa] ikoj QkbZusal dkWiksZjs'ku

vFkok vkj-bZ-lh- ds fy, ugha D;ksafd ge ifj;kstuk fo’ks”k ds fy,

_.k nsrs gSaA cSadks ds ckjs esa eSa vk’oLr ugha gawW fd D;k os ,slk

- 19 -

djrs gSa vFkok ugha] /ku mu ifj;kstukvksa dks nsrs gS tks fof’k”V

ugha gSA vr% ;s laLFkku cSadks ls _.kksa dks iquxZfBr djus ds fy,

ekax dj ldrs gSa vkSj bl iquxZBu ij cSadks ds lacaf/kr jkT;

ikoj daifu;ksa }kjk rS;kj dk;Z ;kstuk dh izfrc)rk ij lger

gksus dh laHkkouk gSA ;g Hkh Hkqxrku ;kstuk ds ,d izdkj dh

ifjdYiuk djrk gS vkSj ;fn bl Hkqxrku ;kstuk dk ikyu ugha

fd;k tkrk rc fo’ks”k mn~ns’; okgu fdz;kfUor gksrk gSA

jkgqy tSu % D;ksafd flQkfj’kksa ds ‘kCnksa esa dqN Hkzkedrk gS\

lruke flag % ugha] bles dksbZ Hkze ugha gSA vr% eq>ls iwNs fd blesa D;k Hkze gS

eSa bls Li”V d:axkA

jkgqy tSu % th gka] oLrqr% bldk dguk gS fd fo’ks”k mn~ns’; okgu dc

vf/kxzg.k djsxk\ ikoj daifu;ksa

lruke flag % th gka] eSa ,d mnkgj.k nsrk gawWA eku yhft, fd vki ,d cSad gSa

vkSj fdlh jkT; ikoj daifu;ksa ij vkidk 500 djksM+ _.k

cdk;k gS] rc vki ml ikoj daiuh ls ckrphr djsaxs vkSj

la’kksf/kr Hkqxrku vuqlwph ij lger gksaxsA ,slk gksus ij ;g vk’kk

dh tkrh gS fd ;g ikoj daiuh /kujkf’k dk vuqlwph vuqlkj

Hkqxrku djsxhA ;fn bldk ikyu ugha gksrk rc fo’ks”k mn~ns’;

okgu fdz;kfUor gksrk gS vkSj cSad dh leLr ifjlaifRr dk

vf/kxzg.k djsxk] ftldk vFkZ gS fd cSad dh cgh Li”V gksxhA

cSadks dks dksbZ dfBukbZ ugha gksxh D;ksafd ifjlaifRr;ka fo’ks”k

- 20 -

mn~ns’; okgu dks varfjr gks tk,axhA fdarq fo’ks”k mn~ns’; okgu

jkT; ikoj daiuh dks ,slh dk;Z ;kstuk ij lger gksus ds fy,

rS;kj djsxk tks fo’ks”k mn~ns’; okgu ds foRrh; LokLF; dk lq/kkj

djsxk rc gh ;g vf/kxzg.k djsxkA vr% ;g la;qDr iz;kl gh

gksxkA

jkgqy tSu % vr% fo’ks”k mn~ns’; okgu cSad dks 500 djksM+ okil djsxk tks bls ns; gS\

lruke flag % ladVxzLr ifjlaifRr;ksa dks vf/kdkj esa ysus dk ;gh vFkZ gSA

jkgqy tSu % vr% cSadks dks mudh iwjh jkf’k okil gks tk,xhA

lruke flag % ;g lgh gSA rc fo’ks”k mn~ns’; okgu bl ikoj daiuh dks ml

dk;Z;kstuk dk vuqikyu djok,xkA blds i'pkr~ Hkh ;fn jkT; ml

;kstuk dk vuqikyu ugha djrk] rc fo’ks”k mn~ns’; okgu ifjlaifRr

lqjf{kr gksrh gS D;ksafd fo’ks”k mn~ns’; okgu dks jkT; }kjk ns; /kujkf’k

dks okil ysus ds fy, Hkkjrh; fjtoZ cSad ds lkFk jkT; dsUnz [kkrs dk

voyac ysus dk vf/kdkj gksxkA

jkgqy tSu % egksn;] bl ij dksbZ vfrfjDr vuqorhZ dkjZokbZ dh xbZ gS\ ;g iz’u vU;

izfrHkkxh us iwNk gSA D;k gksxk ;fn Hkkjrh; fjtoZ cSad ‘kqaxyq lfefr }kjk

;Fkk izLrkfor oLrqr% ysunkj cuus ls dy badkj dj ns\

lruke flag % ;fn ljdkj fu.kZ; djrh gS rc dksbZ Hkh laLFkku euk ugha dj ldrkA

- 21 -

jkgqy tSu % D;k eSa daiuh ls lacaf/kr iz’u iwN ldrk gaWw\ bl frekgh esa fons’kh

fofue; vk; cqd gksus ls fdruh de gS\ D;k eSa rduhdh ckrksa dks le>

ldrk gawW D;ksafd esjk ekuuk gS fd ;g ifjorZu ys[kkadu ekudksa esa

ifjorZu ds dkj.k gSA D;k vki gekjs }kjk bl frekgh eas fd, x,

laO;ogkjksa] dh xbZ ys[kkadu izfof”V;ksa ij izdk’k Mkysaxs\

lruke flag% eSa crkuk pkgawWxk fd flrEcj rd geus ekfdZV vk/kkfjr 605 djksM+ dh

dfYir gkfu ntZ dh gSA rrh; frekgh esa ys[kkadu ekudksa dh leh{kk gqbZ

gS vkSj u dsoy geus rrh; frekgh ds fy, de gkfu ntZ dh gS] vfirq

fiNys o"kZ dh v/kZ okf"kZd mPprj cqfdax dks Hkh iyV fn;k gS vkSj frekgh

ds fy, blls 317 djksM+ #i;s dk vfrfjDr ykHk vftZr gqvk gSA

jkgqy tSu % vr% bl frekgh esa cqd dh xbZ gkfu dh laiw.kZ jkf’k cktkj gkfu;ksa ds

vuqlkj gS ftls bl frekgh esa iyV fn;k x;k gS vkSj 100 djksM+ Ikj D;k

fopkj gqvk gS \

lruke flag % ugha] geus bls pkyw frekgh esa cqd ugha fd;k gSA geus fiNyh frekgh

rd cqd fd;k Fkk vkSj fiNyh frekfg;ksa dks iyV fn;k gSA bl fuekgh esa

gkfu;ksa dks geus dsoy ifj’kks/ku vk/kkj ij gh cqd fd;k gSA

jkgqy tSu % ;g jkf’k 190 djksM+ gh gSA

lruke flag% th gkaA

- 22 -

jkgqy tSu% esjh vksj ls dsoy bruk ghA ;fn eq>s dksbZ iz’u gksxk rks eSa nksckjk vk

tkÅaxkA vkidk cgqr /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u vkbZ-lh-vkj-,- fyfeVsM ds tldhjFk pM~<k dh vksj

ls gSA di;k iz’u iwfN,A

tldhjFk pM~<k % ueLdkj egksn;A eSa ;g tkuuk pkgrk gaWw fd 'kqaxyq lfefr dh

flQkfj’kksa ds le;c) fdz;kUo;u ds ckjs esa vki D;k vk’kk djrs gSa\

lruke flag% ge vk’kk djrs gS fd ;g tYn fdz;kfUor gksaxh D;ksafd ;g gekjs fgr esa

gS ijarq vki tkurs gS fd ljdkj ds Lrj ij flQkfj’kksa ij dSls fopkj

fd;k tkrk gS] blds fy, vkidks ljdkj ls iwNuk iM+sxk ftlus ;s

flQkfj’ksa Lohdkj djuh gSA ;s flQkfj’ksa 15 fnlacj dks izLrqr dh xbZ Fkh

vkSj ge vxys ,d ekg esa ljdkj dh vksj ls dqN lquus dh vk’kk djrs

gSaA

tldhjFk pM~<k % Bhd gSA vkidk cgqr&cgqr /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u xksYMeSu lSp ds fgjsu nlkuh dh vksj ls gSA di;k

iz’u iwfN,A

fgjsu nlkuh% /kU;okn egksn;A dsoy ,d iz’u LVkWd ,Dlpsat ds oS/kkfud [kqykls ds

izLrqrhdj.k cuke vkids izLrqrhdj.k ds ckjs esaA 39 djksM+ dk izko/kku

bl LVkWd ,Dlpast ds QkWjesV ds vk/kkj ij D;k n’kkZrk gS \

- 23 -

lruke flag% vki fdu vkadM+ks ds ckjs esa tkuuk pkgrs gSa\

fgjsu nlkuh% bl frekgh esa geus ,u-ih-,- ds fy, 39 djksM+ dk izko/kku fd;k gS\ ;g

izrhr gksrk gS fd vkius vius izLrqrhdj.k esa bl jkf’k dks vU; izpkyu

vk; vFkok vU; vk; ds lkFk feyk fn;k gSA

lruke flag % ugha] bls 2¼d½ ds v/khu vU; foRrh; izHkkjksa ls izkIr C;kt esa n’kkZ;k x;k

gSA

fgjsu nlkuh% D;k ;g 39 djksM+ 2]196 djksM+ dk fgLlk gS ftlds ckjs esa vki ckr dj

jgs gSa\

lruke flag% ;g lgh gSA

fgjsu nlkuh% blds fy, vkidk /kU;oknA vxyk iz’u iqyksd pVthZ lfefr vFkok

iz/kkuea=h dk;kZy; ds lkFk gqbZ cSBd ds ckjs esa gSA vkidk ;g dguk gS

fd vukSipkfjd :i ls ;g lgefr cu xbZ gS fd fnlacj 2011 rd iw.kZ

gqbZ lHkh ifj;kstukvksa ds fy, dksy bafM;k ls ,Q-,l-,- ij gLrk{kj djus

ds fy, dgk tk,xk\

lruke flag% pawfd cSBd dy gqbZ gS] vafre ifj.kke gekjs ikl ugha gSaA ;g gekjs fgr

esa gS fd ge eqn~nk lqy>kus dk iz;kl djsaA eSa vkids lkFk bruk ek= gh

'ks;j dj ldrk gaWwA

- 24 -

fgjsu nlkuh% fuf’pr :i ls eSa bldh iz’kalk djrk gawWA ijarq iz’u gS fd dksy bafM;k

dh ges’kk ls ;g fLFkfr jgh gS fd muds ikl i;kZIr dks;yk ugha gksrk

vkSj blfy, ;g 80 izfr’kr vFkok blds vklikl ,Q-,l-,- ij gLrk{kj

djus esa l{ke ugha gSA vr% ge fdl izdkj ls dks;ys ek= dh deh dh

leL;k dk fuiVku dj ldrs gS\

lruke flag % lfpo] dks;yk Hkh ml lfefr ds lnL; gSaA vr% bl ppkZ ls ;fn dksbZ

ckr fudy dj vkrh rks] lfpo] dks;yk us bl ij fopkj fd;k gksrkA

fgjsu nlkuh% D;k dksy bafM;k }kjk dks;yk vk;kr djus dh ckr py jgh gS\

lruke flag% os bls dSls iwjk djsaxs ;g vHkh rd Li"V ugha gks ik;k gSA gks ldrk gS

dy vFkok ijlksa rd ;g Li"V gks tk;sA ftruk eSa tkurk Fkk eSaus

vkidks crk fn;k gSA

fgjsu nlkuh% Bhd gS fl)kUrr% ;g fnlacj 2011 rd gksuk izrhr gksrk gS\

lruke flag% eSa vkidks ;g lans’k nsuk pkgrk gawW fd ;g ,slh en ugha gS tks Qksdl esa

u gks vkSj ,slk Hkh ugha gS fd dqN ugha fd;k tk jgk gSA ;g lc

ldkjkRed fn’kk esa gks jgk gSA

fgjsu nlkuh% fuf’pr :i lsA fnlacj 2011 ds ckn vkus okyh ifj;kstukvksa ds ckjs esa

dksbZ ppkZ djuk pkgsaxs\ D;ksafd ;g le>k tk ldrk gS fd T;knkrj

dSisDl LFkkiuk pkyw djus dh fn’kk esa gS\

- 25 -

lruke flag % tgka rd gekjh lwpuk dk iz’u gS rks 2014&2015 esa pkyw gksus okys u;s

la;a=ksa ds fy, Hkh ,slk gh fd;k tk,xkA igyh fpark igys ls pkyw gqbZ

ifj;kstukvksa dks ysdj gS fd mudk D;k gksxkA vr% ;g Li"V gh gS fd

mUgs iw.kZ vkcaVu ds fy, ,Q-,l-,- gLrk{kj djus ds fy, dgk x;k gSA

fgjsu nlkuh% ijarq uhfrxr nf"Vdks.k ls ;g fopkj vkrk gS fd ;fn dksy bafM;k ,y-

vks-,- ij gLrk{kj djrk gS rks bls 80 izfr’kr rd ,Q-,l-,- ij gLrk{kj

djus pkfg,A

lruke flag % ;g Bhd gSA

fgjsu nlkuh% vkSj vafre iz’u tSls fd vkius igys dgk gS Jh egs’oj vkSj dksuklhek

ifj;kstukvksa ds vykok D;k vxys nks&rhu frekfg;ksa esa fdlh vUl

ifj;kstuk ds ladVxzLr gksus dh laHkkouk gS\

lruke flag % vc rd geus ,slh dksbZ ifjdYiuk ugha dh gSA

fgjsu nlkuh% Bhd gSA vkidk cgqr&cgqr /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u cSad vkWQ vesfjdk ds fods’k xka/kh dh vksj ls gSA

di;k iz’u iwfN,A

fods’k xka/kh% ueLdkj egksn;A dsoy ,d iz’u eSa jkT;ksa ds lkFk vkids _.k mn~Hkklu

ds ckjs esa iwNuk pkgawWxk\ dsoy dqNsd cM+s jkT; mn~Hkklu ek=\

- 26 -

lruke flag % th gkaA vki jkT;] dsUnzh;] la;qDr] vkSj futh {ks=ksa dh ifj;kstukvksa esa ls

dsoy jkT; {ks=h; ifj;kstukvksa ds ckjs esa tkuuk pkgrs gSaA D;k vki lHkh

ifj;kstukvksa ds ckjs esa ,d lkFk tkuuk pkgrs gSa vFkok dsoy jkT;

Lrjh; ifj;kstukvksa ds ckjs esa \

fods’k xka/kh% esjk vFkZ dsoy jkT; ls gS\

lruke flag % lHkh jkT;ksa dh lesfdr _.k gSA egkjk"Vª dk cdk;k _.k 11]800 djksM+]

jktLFkku dk 8]000] gfj;k.kk dk 7]800 djksM+ vka/kz izns’k dk 7]800

djksM+] mRrj izns’k dk 7]400 djksM+] if’pe caxky dk 7]400 djksM+] e/;

izns’k dk 6]700 djksM+] vkSj fnYyh o ,u-lh-vkj- dk 6]300 djksM+A

rfeyukMq dk 5]000 djksM+ rFkk mRrjk[kaM dk 4]000 djksM+A eSa le>rk gsawW

fd ;g i;kZIr gSA

fods’k xka/kh% th gka] vkidk cgqr&cgqr /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u ,f’k;u ekfdZV ds Jh deys’k dksVd dh vksj ls

gSA di;k iz’u iwfN,A

deys’k dksVd% egksn;] ueLdkjA eSa foyac ls vk;k gawW blfy, eSa ;g ugha tkurk fd

vkius D;k dgk gSA eSa ,u-ih-,- ds ckjs esa tkuuk pkgrk gsawW tks vkius

iznku fd;k gS fo’ks"kr% dksuklhek ifj;kstuk dks vFkok---\

lruke flag% dksuklhek dks blh frekgh esa tksM+k x;k gSA

- 27 -

deys’k dksVd % vkius egs’oj ifj;kstuk dk ftdz fd;k gS\

lruke flag % ugha] tks izko/kku geus egs’oj ds fy, igys fd, gSa ge mUgs iwjk

dj jgs gSa vkSj bl frekgh esa dqN Hkh vfrfjDr ugha A

deys’k dksVd% cSafdax {ks= ds vuqlkj izksfotfuax ekudks ds varj.k esa Hkkjrh;

fjtoZ cSad }kjk lq>k, x, izLrko ds ckjs esa dksbZ vn~;frr

fLFkfrA ge ifjlaifRr;ksa ij ftl 10 izfr’kr dh izksfotfuax dks

tkjh j[ks gq, gSa ml ij dksbZ fopkj fd;k tk jgk gS budh

fLFkfr Bhd ugha gS\

lruke flag% ughaA tc rd ge bl laca/k esa muds fu.kZ; ds ckjs esa ugha tku

ikrs ge blesa ifjorZu ugha dj ldrsA ge ogh dj jgs gSa tks

ge igys djrs vk, gSA

deys’k dksVd% eSa vkils bruk gh tkuuk pkgrk FkkA D;k vxys o"kZ rd dksbZ

ubZ fLFkfr iSnk gksus okyh gS\

lruke flag% ughaA geus igys gh jksMeSi izLrqr dj fn;k gSA eSa vk’kk djrk gawW

fd os izFke frekgh esa bl ij fu.kZ; ys ysaxsA

deys’k dksVd% bl {ks= esa ,l-bZ-ch- dks m/kkj nsus dh orZeku njsa D;k gSa fo’ks"kr%

y?kq vof/k vkSj nh?kZ vof/k ifj;kstukvksa ds fy,\

- 28 -

lruke flag% C;kt njsa oxhZdj.k vkSj ifj;kstukvksa ds izdkjksa ds vuqlkj

ifjorZuh; gSA ijarq bldh jsat 12-5 izfr’kr ls 14 izfr’kr rd

gSA lHkh ysunkjksa dks ,d lkFk j[ksa rks jkT; {ks= dh dSVsxjh ,$]

jkT; {ks=h; dSVsxjh ,] vkSj izkbZosV lSDVj dk dqy feykdj

12-5 izfr’kr ls 14 izfr’kr gSA nh?kZ vof/k C;kt nj yxHkx 12-

25 izfr’kr gSA

deys’k dksVd% egksn;] vc ;w-,e-ih-ih- dh D;k fLFkfr gS\

lruke flag% tSlk fd vkidks Kkr gS geus 16 ;w-,e-ih-ih- dh igpku dh gSA

buesa ls 4 dks lQyrkiwoZd vokMZ fn;k x;k gSA bues ls 2

ifj;kstuk,a dqN eqf’dy esa gS ijarq ;g ,d vyx eqn~nk gSA vU;

2] ftlds fy, geus fiNys o"kZ vkj-,Dl-D;w- tkjh fd;k gS]

mMhlk vkSj NRrhlx< jksy vksoj eqn~ns dks ysdj ijs’kkfu;ksa esa

gSA mMhlk dh eqf’dyksa dks lqy>k fy;k x;k gS vkSj gesa vkj-,Q-

D;w- cksfy;ka izkIr gqbZ gSA NRrhlx< ds ckjs esa fLFkfr Li"V ugha

gks ikbZ gS blfy, geus vkj-,Q-D;w- tkjh ugha fd;k gSA ps;~;wj]

tks vk;kfrr dksy vk/kkfjr ;w-,e-ih-ih- gS ge bls vkj-,Q-D;w-

tkjh djus ds fy, rS;kj gSa ijarq ge 'kfDr izkIr eaf=;ksa ds lewg

ds lkFk ijke’kZ ds i'pkr~ ÅtkZ ea=ky; }kjk tkjh fd, tkus

okys ekud cksyh nLrkostksa ds ckjs esa fu.kZ; dk bartkj dj jgs

gSA ftlds ckn gh vkj-,Q-D;w- tkjh fd;k tk,xkA ;g vU; ;w-

,e-ih-ih- dh fLFkfr Fkh os izxfr dh fofHkUu voLFkkvksa esa gSA

- 29 -

deys’k dksVd% egksn;] D;k ge ;g vk’kk djsa fd foRr o"kZ 2013 esa ,d vFkok

nks ;w-,e-ih-ih- dks vokMZ ns fn;k tk,xk\

lruke flag % eSa ,slk ugha lksprk D;ksafd mMhlk ,slk ;w-,e-ih-ih- tgka vkj-,Q-

D;w- igys gh tkjh fd;k tk pqdk gSA vr% ges mM+hlk ds fy,

vkj-,Q-ih- tkjh djuk gS ftlds fy, ge ÅtkZ ea=ky; ls

la’kksf/kr nLrkost izkIr gksus dh izrh{kk dj jgs gSA mUgs fQj ls

'kfDr izkIr eaf=;ksa ds lewg ls Dyh;jsal ysuk gksxk vkSj ,d ckj

u, nLrkostksa ds vkus ij ges vkj-,Q-ih- izLrqrhdj.k ds fy, 5

eghus dk le; nsuk gksxkA ;fn ekpZ 2013 rd dksbZ ;w-,u-ih-ih-

laHko gS rks ;g dsoy mM+hlk gksxkA vU; 2 dks ekpZ 2013 rd

;w-,e-ih-ih- vokMZ nsuk laHko ugha gksxk D;ksafd blds fy, izfdz;k

'kq# ugha gqbZ gSA

deys’k dksVd % vkj-&,-ih-Mh-vkj-ih- ls vkus okyh fdl fuf/kdj.k vko’;drk dh

vki ckr dj jgs gSa ftls vkius lq/kjrs gq, ns[kk gSA bl fn’kk esa

vxys o”kZ ds fy, D;k y{; gksxk\

lruke flag % tgka rd vkj-&,-ih-Mh-vkj-ih- dk iz’u gS] geus izR;sd pht dh

igys gh eatwjh ns nh gS vkSj oLrqr% vk; Hkkx&d vkSj Hkkx&[k

nksuks ds fy, laforj.k fofHkUu forj.k daifu;ksa }kjk bu

ifj;kstukvksa ds fy, miyfC/k ij fuHkZj djsxkA vr% ewY; ds vFkZ

esa ;g forj.kksa dk vf/kd fgLlk ugha gksxkA ;g vf/kdre 10

izfr’kr ls 15 izfr’kr gksxkA

- 30 -

deys’k dksVd % uohuhdj.kh; ÅtkZ dh fn’kk esa D;k gks jgk gSA D;k vki bl

vksj Hkh /;ku ns jgs gSa\

lruke flag % th gka] geus uohuhdj.kh; {ks= esa NksVh ifj;kstukvksa ij T;knk

/;ku nsus ds fy, ih-,Q-lh- xzhu ,uthZ fyfeVsM uked vyx

daiuh [kksyh gS vkSj geus blds fy, igys gh ,u-ch-,Q-lh-

fLFkfr dh ekax dh gSA ,d ckj ;g fLFkfr feyus ij ge bl

daiuh ds v/khu eatwfj;ka tkjh djuk ‘kq# dj nsaxsA

deys’k dksVd % vr% ;g iou] lkSj rFkk ck;ksekl tSls fofHkUu {ks=ksa ds fy,

gksxh\

lruke flag % th gkaA

deys’k dksVd % Bhd gSA blds fy, vkidk /kU;oknA

lruke flag % /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u vkbZ-lh-vkbZ-lh-vkbZ- flD;ksfjVht ds

vfHk”ksd eqjkjdk dh vksj ls gSA di;k iz’u iwfN,A

vfHk”ksd eqjkjdk % egksn;] ueLdkjA eSa fnlacj rd dh cdk;k jkf’k ds rqyui= dh

fLFkfr ds ckjs esa tkuuk pkgrk gawWA

- 31 -

lruke flag % vkids iz’u dk tokc nsus ls iwoZ eSa crkuk pkgawxk fd ,d

izfrHkkxh us fnlacj 2011 dks cdk;k ds ckjs esa ,d iz’u iwNk gSA

Hkwyo’k] eSaus fnlacj 2010 rd ds vkadMs crk,a gSA vr% eSa bu

vkadMks dk la’kks/ku djuk pkgawxkA vr% esjk fo’okl gS lHkh esjs

mRrj dks lqu jgs gSaA dqN le; iwoZ eSaus jkT;okj tks vkadM+s fn,

gSa os fnlacj 2010 rd FksA fnlacj 2011 ds vkadM+ksa dk eSa

nksgjkuk pkgwaxkA egkjk”Vª 13]600 djksM+] jktLFkku 11]800 djksM+]

vka/zk izns’k 10]200 djksM+] fnYyh ,oa ,u-lh-vkj- 9]900 djksM+]

gfj;k.kk 9]600 djksM+] e/; izns’k 9]200 djksM+] mRrj izns’k 8]600

djksM+] if’pe caxky 8]400 djksM+] NRrhlx<+ 7]500 djksM+

yxHkxA vr% eSaus izFke ukS jkT;ksa dk ftdz fd;k gSA

vfHk”ksd eqjkjdk % vkSj rfeyukMq dh D;k fLFkfr gS\

lruke flag % rfeyukMq dk 5]580 djksM+A

vfHk”ksd eqjkjdk % Li”Vhdj.k ds fy, /kU;oknA

lruke flag % vc vkids iz’u dk mRrj nwaxkA fnlacj rd dqy izksfotu 71

djksM+ gSA

vfHk”ksd eqjkjdk % D;k vkids rqyu i= esa 71 djksM+ cdk;k gS\ egksn;] vkius dgk

gS fd vki Hkkjrh; fjtoZ cSad ls bu foosdh fn’kk&funsZ’k ds

vuqikyu ds ckjs esa ekxZn’kZu dh izrh{kk dj jgs gaS rFkkfi ge

viuh vksj ls ges’kk dqN ekud ifjlaifRr izksfotfuax dj ldrs

- 32 -

gSaA D;k cksMZ vFkok vki ih-,Q-lh- dks vkxs ys tkus ds ckjs esa

,slh ckr ij fopkj dj jgs gSa\

lruke flag % ugha] geus tku&cw>dj ,slk u djus dk fu.kZ; fy;k gS tc rd

Hkkjrh; fjtoZ cSad }kjk funsZ’k u fn;k tk,A Hkys gh os funsZ’k nsa]

ge mUgsa Li”Vhdj.k nsaxs fd ge ij ;g D;ksa ykxw ugha gksuk

pkfg, D;ksafd /kkjk 4d dh daiuh gksus ds dkj.k ge dj;ksX;

ykHk ds 5 izfr’kr ds cjkcj v’kks/; vkSj lafnX/k _.kksa ds fy,

izR;sd o”kZ fjtoZ rS;kj djrs gSa tks fnlacj 2011 rd 1]100 djksM+

gSA ;g _.k cgh dk yxHkx 1 izfr’kr gS vkSj os 0-25 izfr’kr ds

ekud izksfotu dh ckr dj jgs gSaA vr% tc gekjs ikl rqyu i=

esa bl izdkj dk fjtoZ gks rc 0-25 izfr’kr ds vfrfjDr izksfotu

ds ltu dh D;k vko’;drk gS\ vkSj] eq>s vkidks crkrs gq,

izlUurk gks jgh gS fd bls 1]100 djksM+ ds fy, geus dqN pktZ

ugha fd;k gS D;ksafd geus fdlh v’kks/; _.k dks cV~Vs [kkrs esa

ugha Mkyk gSA vr% ekud izksfotu dk y{; ,d cQj dh Hkkafr

gSA tc vkids ikl mlds pkj xq.kk cQj gSa rks eSa ugha le>rk

fd gesa dksbZ vfrfjDr cQj rS;kj djuk pkfg,A

vfHk”ksd eqjkjdk % vkSj dqNsd vkadM+ks ds ckjs esa crk,aA cdk;k _.k cgh esa jkT;

xkjafV;ksa ds v/khu _.k dk vuqikr fdruk gS\

lruke flag % eSa le>rk gaWw fd fnlacj rd ;g 12 izfr’kr gSA

- 33 -

vfHk”ksd eqjkjdk % Bhd gSA vkius crk;k gS fd 3]000 djksM+ dk y?kq vof/k _.k

1]18]000 esa ls gS tks dsoy dk;Z’khy iwath ds fy, gS] D;k ,slk

ekuuk mfpr gS\

lruke flag % th gkaA

vfHk”ksd eqjkjdk % Bhd gSA cgqr&cgqr /kU;oknA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u fueZy cSax ds HkO;k lans’kk dh vksj ls gSA

di;k iz’u iwfN,A

HkO;k lans’kk % egksn;] eSa] oLrqr% fuf/k dh ykxr ds ckjs esa tkuuk pkgrh gaWwA

vkidk m/kkjh vuqikr izeq[kr% ckWaM ls gSA vr% eSa ;g tkuuk

pkgrh gawW fd ;s dSls gS\ D;k ckWaM fQd~lM C;kt okys gSa vFkok

ugha\

Lkruke flag % eq[;r% fQd~lMA ijarq vki la?kVu ds ckjs esa tkuuk pkgrs gSa rks

eSa vkidks Li”V djrk gaWw fd fnlacj 2011 rd dqy m/kkjh

1]00]300@& djksM+ gSA bues ls fQd~lM nj ij nkf;Ro 74

izfr’kr gSA

HkO;k lans’kk % vr% 74 izfr’kr fQd~lM gS\

lruke flag % th gka] Q~yksfVax nj 26 izfr’kr gSA ;fn vki bldk czsd vkÅV

djsa rks csl jsV vk/kkj 7 izfr’kr ckWaM gS ftles ,d o”kZ dk jhlSV

- 34 -

9 izfr’kr] jsiks csfll 0-5 izfr’kr] ih-,y-vkj- csl 2 izfr’kr gS

vkSj rhu o”kZ dk jhlSV 1 izfr’kr gS vkSj fons’kh eqnzk 4 izfr’kr

gSA

HkO;k lans’kk % eSaus ;g iz’u blfy, iwNk gS D;ksafd tSlk vkius igys dgk gS fd

oLrqr% fuf/k;ksa dh ykxr Hkkjrh; fjtoZ cSad }kjk ;Fkkle; C;kt

nj c<+k, tkus ij c<+rh gS] tcfd vfxzeksa dk iqueZwY;u frekgh

vk/kkj ij gksrk gS\

lruke flag % th gka] ;fn Hkkjrh; fjtoZ cSad C;kt tYnh&tYnh vFkkZr~ frekgh

esa ,d ckj ls vf/kd c<+k, rc ge vius ysunkjksa dks leLr phtsa

nsus esa l{ke ugha gksaxsA ;g iwjh le;kof/k ds fy, gksxkA yach

le;kof/k esa] izR;sd pht varfjr gksxh ml le; fo’ks”k ij ughaA

mnkgj.kkFkZ] vki ns[ksaxs fd Hkkjrh; fjtoZ cSad us frekgh esa 50

csfll fcanq c<+k, gSa blls esjh Q~yksfVax ns;rk,a 50 csfll fcanq

c<+ tk,axh tcfd ml frekgh esa ml nj ij ifjlaifRr;ksa esa ¼

ek= dh of) gksxh vkSj nwljh frekgh esa vfrfjDr ¼ ] vkSj rhljh

frekgh esa ¼ vfrfjDr vkSj ,d o”kZ iwjk gksus rd ;g iw.kZ gks

tk,xhA rFkkfi] Hkkjrh; fjtoZ cSad bl ij fojke yxkrh gS] tSlk

fd blus vc fd;k gS rc nwljh frekgh ls gekjk foLrkj Åij

tkuk ‘kq# gks tk,xkA

HkO;k lans’kk % eSaus ;g iz’u blfy, iwNk D;ksafd vkius dgk gS fd ;g yxHkx

26 izfr’kr gSA vr% ;gka Hkh ¼ ds ckjs esa vki dg ldrs gSA fd ¼

- 35 -

fuf/k;ka gh c<+ksrjh ykxr ds v/khu gksrh gSa\ dqy m/kkfj;ksa dk ¼

gh c<+ksrjh ykxr ds v/khu gksrk gSA D;k ;g lgh gS\

lruke flag % fdarq ,d gh le; esa ;g lgh ugh gS D;ksafd dqN rhu o”khZ;

jhlSV gS vkSj bl lhek rd gesa csl nj dgh tkus okyh en dk

rqjar lek;kstu djuk gksxk] ijarq ;g rhu o”kZ ds jhlSV ij gS

vkSj dsoy rhu o”kZ esa ,d ckj gksxkA

HkO;k lans’kk % vr% egksn;] ekftZu dh deh dsoy bl dkj.k ls gS fd vkidks

feyus okys C;kt ij dqN nckc gksrk gSA

lruke flag % di;k bls nksgjk,aA

HkO;k lans’kk % egksn;] ekftZu dh deh de gS vkSj izeq[kr% blh dkj.k ls vFkok

dqN gn rd vkids }kjk vc csps tkus okys _.kksa dh njksa ds

dkj.kA

lruke flag % ugha] ;g fuf’pr :i ls blh dkj.k gSA

HkO;k lans’kk % dsoy bl dkj.k lsA th gka] vkSj egksn; nwljh ckr eSa frekgh ds

nkSjku ,u-ih-,- dh ldy of) ds ckjs esa tkuuk pkgrh gwaWA

lruke flag % ,u-ih-,- dh ldy of) dk mRrj nsus ds iwoZ esa _.k ds la?kVu

ds iz’u dk Li”Vhdj.k nsuk pkgrk gaWwA ifjlaifRr cgh esa ifjorZu

gksus ij O;kikj Hkh dqN lhek rd izHkkfor gksrk gSA bl vFkZ esa]

- 36 -

;fn vf/kdkf/kd nsunkjh dsUnzh; {ks=] tks T;knkrj ,-,-,- daifu;ka

gSa] dks tkrh gS rc Hkh foLrkj ij dqN izHkko iMs+xkA tgka rd

ldy ,u-ih-,- of) ij vkidk vxyk iz’u gS rks crkuk pkgawxk

fd ;g 395 djksM+ gSA

HkO;k lans’kk % D;k 395 djksM+ dh of) gS\

lruke flag % ;g lgh gSA dksuklhek dks geus vDrwcj&fnlacj esa tksMk gS vkSj

orZeku esa gekjh lajpuk ;g gS fd igys rks gesa 10 izfr’kr

vFkkZr~ 395 djksM+ dk 10 izfr’kr miyC/k djokuk gSA

HkO;k lans’kk % D;k ;g vfrfjDr izksfotu mfpr gS\

lruke flag % ;g lgh gSA

HkO;k lans’kk % egksn; ugha] vfrfjDr ldy ,u-ih-,- of) ek=\

lruke flag % ,u-ih-,- 395 djksM+ gksxkA

HkO;k lans’kk % dsoy ,d\

lruke flag % ;g lgh gSA

HkO;k lans’kk % Bhd gSA

- 37 -

Lkruke flag % vki fdrus dh vk’kk djrs gSA dsoy ,d blfy, D;ksafd xSl

miyC/k ugha gS vU;Fkk ;g ,u-ih-,- ugha gSA

HkO;k lans’kk % th gka egksn;] vkidk fu”iknu cSadks ls Js”B gS vkSj bldh

izfrfdz;k ;g gS\

lruke flag % blds fy, vkidk /kU;oknA

HkO;k lans’kk % th gka] dqN le; iwoZ _.k ds ckjs esa fVIi.kh djrs gq, vkius

dgk gS fd dsUnzh; {ks= ds fy, ekftZu izfrLi/khZ nf”V ls de gSA

tSlk fd ge ns[k ldrs gS fd xr vof/k ds nkSjku vkSj vc bl

o”kZ vkSj frekgh ds nkSjku futh {ks= dk mn~Hkklu c<+k gSA vr%

ge ekftZu of) dh c<+ksrjh dh Hkh vk’kk djrs gSa\

lruke flag % th gka] dkQh le; ls futh {ks= ds ekftZu T;knk gSa vkSj ;s

c<+saxsA

HkO;k lans’kk % D;k ,d frekgh vFkok nks vFkok blls T;knk\

lruke flag % vki ns[ksaxs fd ;g mRrj lkekU; dksfV dk gS fd D;k le;

xqtjus ds lkFk izfrLi/kkZ ds vk/kkj ij ns;rkvksa vkSj ifjlaifRr;ksa

ds varjky ds dkj.k foLrkj fuEurj vFkok mPprj gSA ,slk eSaus

izeq[kr% bl dkj.k ls gh ugha dgk vfirq izfrLi/kkZ ds dkj.k Hkh

dgk gSA

- 38 -

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u ts-,e-QkbZusaf’k;y ds vfe; lkBs dh vksj

ls gSA di;k iz’u iwfN,A

vfe; lkBs % egksn; eSa dsoy ,d iz’u d:axkA egs’oj ifj;kstuk ij ;fn

bfDoVh 31 ekpZ ls iwoZ ugha Mkyh xbZ rks N% ekg i'pkr~ bl

_.k dks ,u-ih-,y- dc ekuk tk,xk \

lruke flg % ugha 31 ekpZ ds cknA

vfe; lkBs % D;k 31 ekpZ ds ckn bls ,u-ih-,y- ds :i esa ekU;rk feysxh \

lruke flag % ;g lgh gSA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u lqfuf/k ds ctjax ckQuk dh vksj ls gS]

di;k iz’u iwfN,A

ctjax ckQuk % egksn; esjk iz’u bl ckr ls lacaf/kr gS fd ih-,Q-lh- ds ikl

_.kksa ds v’kks/; gksus ij D;k fodYi gksxk vFkok dqN dkj.kksa ls

ifj;kstuk ‘kq: u gksus ij gesa fdruh izrh{kk djuh gksxh vkSj

ifj;kstuk csfll ij gekjs ikl D;k flD;ksfjVh miyC/k gS \

lruke flag % gekjh izkFkfed flD;ksfjVh ifj;kstuk ifjlaifRr;ka gSa vkSj jkT;

{ks= vkSj dsUnzh; {ks= dh ifj;kstukvksa ds ekeyksa esa gekjh Hkqxrku

flD;ksfjVh ,Ldzks [kkrk gSA ;fn dsUnzh; ifj;kstuk ,-,-,- nj

okyh gS rc ge ,Ldzks ds ckjs esa ugha iwNrs vkSj futh {ks= dh

- 39 -

n’kk esa ;g ifjlaifRr;ksa ij izkFkfed flD;ksfjVh ds ek/;e ls gS

vkSj f}rh;d flD;ksfjVh izeksVjksa ds ewY;kadu ij vk/kkfjr

laikf’oZd ds lkFk fo’okl vkSj izfr/kkj.k gSA

ctjax ckQuk % egksn;] mnkgj.kkFkZ egs’oj ifj;kstuk dh Hkkafr ;g ifj;kstuk

rS;kj gS fdarq fdUgha dkj.kksa ls ;g ‘kq) ugha gks ikrhA eku

yhft, ;g nks vFkok rhu o”kZ ys ysrh gS rc dkYifud :i ls

D;k ih-,Q-lh- dks ml ifjlaifRr dk fuiVku djus dk vf/kdkj

gksxk D;ksafd bldk ifjlaifRr ij izFke vkSj fdlh vU; dks cspus

dk vf/kdkj gS vkSj tks bls pyk ldsA D;ksafd bl fLFkfr esa

izeksVjks ds ikl fuf/k ugha gksrh ftldh otg ls vFkok vU;

fdlh dkj.k ls ifj;kstuk ‘kq# ugha gks ikrhA ml fLFkfr esa gesa

fdruh izrh{kk djuh gksxh vkSj ge dSls tku ik,axs fd varr% ml

_.k fo’ks”k dk Dykstj fdl izdkj gksxk\

lruke flag % eSa le>rk gawW fd vkius bl iz’u dk mRrj igys gh ns fn;k gSA

tc ifj;kstuk dh ifjlaifRr ij gekjk pktZ gksrk gS vkSj pwd

gksus dh fLFkfr esa ge ml pktZ dk mi;ksx dj ldrs gSa rc

fdlh Hkh laLFkku dk vf/kdkj gksus ds ckotwn Hkh gekjk ml ij

vf/kdkj gksrk gSA

ctjax ckQuk % Bhd gS A varr% vki ml ifjlaifRr dk fuiVku dj mnxzg.k

dj ldrs gS---

- 40 -

lruke flag % th gka] egs’oj ifj;kstuk ds ekeys esa gekjk igys ls izca/kdh;

fu;a=.k gSA blds izca/k funs’kd vkSj foRr funs’kd gekjs }kjk

fu;qDr fd, x, gSA cksMZ ds lnL;ksa dk la?kVu bl izdkj gksrk

gS fd gekjs cksMZ lnL; o izeksVjksa ds cksMZ lnL;ksa dh la[;k

yxHkx leku gksA vr% ge bl fn’kk esa igys ls gh dk;Z dj jgs

gSaA

ctjax ckQuk % egksn; Bhd gSA esjk nwljk iz’u vki ls lacaf/kr gSA vkius ladsr

fn;k gS fd vkidh dqy m/kkfj;ksa es ls 74 izfr’kr fQDlM gS vkSj

cdk;k Q~yksfVaxA vfxzeksa dh n’kk esa fQDlM fdruk gS vkSj

Q~yksfVax fdruk gS\

lruke flag % vfxzeksa dh n’kk esa 5 izfr’kr fQDlM gSa vkSj 95 izfr’kr Q~yksfVax

vkSj blds varxZr 85 izfr’kr rhu o”kZ ds jhlSV ij gS] 7 izfr’kr

10 o”kZ ds] 2-5 izfr’kr y?kq vof/k ds _.k gS tks Q~yksfVax gS vkSj

fons’kh eqnzk 0-26 izfr’kr gSA vr% vf/kdrj _.k rhu o”khZ;

jhlSV vkSj nl o”khZ; jhlSV dh Js.kh esa vkrs gSA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u DokaVe vlSV~l eSustesaV ds vrqy dqekj dh

vksj ls gSA di;k iz’u iwfN,A

vrqy dqekj % ueLdkj egksn;A eSa ;g tkuuk pkgrk gawW fd fons’kh fofue; esa

ls fdruk izfr’kr lajf{kr gksxk vkSj fdruk izfr’kr eqDr \

- 41 -

lruke flag % tgka rd fons’kh fofue; dh ckr gS blesa eqnzk tksf[ke gSA geus

14 izfr’kr dks lajf{kr fd;k gS vkSj 86 izfr’kr eqDr gSA C;kt

nj tksf[ke dh n’kk esa eqDr dh fLFkfr 76 izfr’kr gSA

vrqy dqekj % ,d vU; ckr ifjlaifRr;ksa vkSj ns;rkvksa ds ckjs esa gSA foRr o”kZ

2013 esa ewY;u dh D;k fLFkfr gS \ D;k vki bls Li”V djus dh

dik djsaxs \

lruke flag % ifjlaifRr;ksa vkSj ns;rkvksa dk iqueZwY;u gks jgk gSA

vrqy dqekj % ;g Bhd gSA

lruke flag % ifjlaifRr;ka jhlSV ds fy, vk jgh gSA vki fdl o”kZ fo’ks”k ds

ckjs esa tkuuk pkgrs gS \

vrqy dqekj % egksn;] vxys o”kZ vFkkZr~ foRr o”kZ 2013 ds ckjs esa A D;k vki

bl ckjs esa crkus dh dik djsaxs \

lruke flag % foRr o”kZ 2013 esa ifjlaifRr;ka yxHkx 33]000 djksM+ gksaxh vkSj

ns;rk,a 5]400 djksM+ A

vrqy dqqekj % egksn;] ;g iz’u vkids }kjk pkyw o”kZ ds fy, fd, tk pqds vkSj

fd, tkus okys vuqeksnuksa ds ckjs esa gSA tgka rd ge le>rs gSa

fyadst bruk vPNk ugha gSA esjs dgus dk vFkZ ;g gS fd mu

ifj;kstukvksa ds fy, dksy bafM;k vis{kkdr NksVs izdkj dk

- 42 -

fyadst ns jgh gSA vr% vki vuqeksnuksa dh ns[k&js[k dSls djrs

gSa\ D;ksafd tSlk vkius dgk gS fd vki bl ckr dh vksj /;ku ns

jgs gS fd bZa/ku flD;ksfjVh vkSj ih-ih-,- gksuk pkfg, A

lruke flag % ugha] ge dgrs jgs gSa fd blesa le; yxrk gSA ge laforj.k

djuk ‘kq# djsaxs fdarq bu nks ‘krksZa dk vuqikyu djus ds fy,

izFke laforj.k dh rkjh[k ls ge ckjg eghuksa dk le; nsaxsA

vius vuqHko ds vk/kkj ij geus ik;k gS fd ,slk fiNys nks] lk<+s

rhu o”kksaZ ls ugha gks jgk gSA vr% geus ,Q-,l-,- dh dM+h ‘krsZa

yxkuk ‘kq# dj fn;k gS ftlesa ih-ih-,- Hkh ‘kkfey gSA vizSy 2011

ls vkxs laforj.k djus ls iwoZ ‘kq#vkr es geus lkspk Fkk fd ;g

dsoy vLFkk;h ifj?kVuk gS fdarq geus ik;k fd ,slk ugha gks jgk

gS rc geus dM+h ‘krsZs yxkuk ‘kq# dj fn;k gSA vr% mu

ifj;kstukvksa ds fy, tgka geus ‘krsaZ yxkbZ gSa ogka ;g izFke

laforj.k djus dh rkjh[k ls ckjg eghus esa gksxk vkSj mlds ckn

izxfr ds vk/kkj ijA fodkldksa us ,slk fd;k gS vkSj geus dbZ

ckj vfrfjDr le; iznku fd;k gS vU;Fkk ughaA

vrqy dqekj % vr% eSa le>rk gawW fd ifj;kstukvksa ij vki ;g vizSy 2011 ls

vkjksfir dj jgs gSaA blls iwoZ dh ifj;kstukvksa dh D;k fLFkfr

gS\ D;k dksbZ ,slk ekeyk gS tgka laforj.k vkfn ‘kq# gks pqdk gS

fdarq ,Q-,l-,- vkfn rS;kj ugha gks ik, gSa \ D;k bl laca/k esa

dksbZ vU; eqn~nk gS \

- 43 -

lruke flag% dqNsd ,slh ifj;kstuk,a gSa tgka laforj.k ‘kq# dj fd, tk pqds gSa

vkSj ,Q-,l-,- vkSj ih-ih-,- rS;kj ugha gq, gSa fdarq ;s ,slh

ifj;kstukvkas ds fy, gS tgka iz/kkuea=h dk;kZy; fuxjkuh j[k jgk

gS vkSj dksy bfM;k dks ,Q-,l-,- ij gLrk{kj djus ds fy, dg

jgk gSA tSlk fd eSaus vius ‘kq#vkrh fVIi.kh esa dgk gS fd dksy

bfM;k dks mu lHkh la;a=ksa ds lkFk ,Q-,l-,- ij gLrk{kj djus

gksaxs ftUgksus 31 fnlacj] 2011 rd dk;Z ‘kq# dj fn;k gSA blh

izdkj dh fLFkfr 2014&15 rd ‘kq# gksus okyh ifj;kstukvksa dh

Hkh gksxhA vr% ;s ,sls {ks= gSa tgka iz/kkuea=h dk;kZy; dh ;g

lfefr dkjZokbZ dj jgh gS fdarq gesa fpark djus dh vko’;drk

ugha gS D;ksafd eSaus ehfM;k ls ;g ‘ks;j fd;k gS fd dksy bafM;k

}kjk nh xbZ izfrc)rk vc 50 izfr’kr vkiwfrZ dh gS ftlls

fodkld fdlh Hkh n’kk esa 42-5 izfr’kr ls vf/kd dk ih-,y-,Q

izkIr dj ldrs gSaA ewy djkj ds vuqlkj Hkh mUgsa 30 izfr’kr

vU; dks;yk vk;kr djuk FkkA ;fn os vk;kr djsa rks os 70&75

izfr’kr rd ih-,y-,Q- izkIr dj ldrs gSaA ;g U;wure gS vkSj eSa

ugha le>rk fd nsunkjks dks dksbZ pwd gksxhA dsoy ,d iz’u jg

tkrk gS fd bfDoVh /kkjdksa dks dqN le; rd dksbZ vk; ugha

gksxhA ijarq esjs vuqlkj nsunkjksa dks fpafrr gksus dh vko’;drk

ugha gSA

vrqy dqekj % /kU;okn] egksn;A ,d iz’u ewyr% iquxZBu ds ckjs esa ugha gS ijarq

esjs dgus dk vFkZ gS D;k vkius _.kksa ds iqu% vuqlwfpr ekeys

ns[ks gSa \ D;k vki bl ij izdk’k Mky ldrs gSa\

- 44 -

lruke flag % ugha] geus vius ysunkjks dks crk fn;k gS fd gekjh nsunkjh

ifj;kstuk fof’k”V gS vkSj ifj;kstuk fof’k”V yksu ds iquxZBu dk

dksbZ iz’u ugha mBrk vkSj esjk ekuuk gS fd geus lEesyu esa ;g

ckr ‘ks;j dh gS fd laforj.k dh gekjh lajpuk ,slh gS fd dksbZ

Hkh daiuh de ls de jkT; ikoj daifu;ka fuf/k;ksa dks Mk;oVZ ugha

dj ldrh D;ksafd ge muls vkiwfrZdrkZvksa ds fcy nsus vkSj mUgsa

lh/ks Hkqxrku djus ds fy, dgrs gSaA vki iquxZBu dh ckr rc

djrs gS tc vkius _.k dk ml iz;kstu ls bLrseku ugha fd;k gS

ftlds fy, ;g fn;k x;k FakkA rHkh vki iquHkZqxrku ns;rkvksa dks

iw.kZ ugha dj ikrsA ge ,slk ugha dj jgs gSa vkSj blfy, fdlh

iquxZBu dk iz’u ugha mBrkA th gka] ge jkT; ysunkjksa ds

iquxZBu ds vuqjks/kksa dks dsoy Hkwdai] lwukeh vFkok vU; izdkj ds

rwQkuksa vkfn esa gh Lohdkj djrs gSaA D;ksafd ;g muds fu;a=.k ls

ckgj gksrs gSaA ge ;g fo’ks”k ifjfLFkfr;ksa esa Lohdkj djrs gSa vke

ifjfLFkfr;ksa esa ughaA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u ,fMyokbZl ds dq.kky ‘kkg dh vksj ls gS A

di;k iz’u iwfN,A

dq.kky ‘kkg % esjh vksj ls nwljk iz’u Lohdkj djus ds fy, vkidk /kU;oknA

tSlk eq>s ;kn gS fiNyh ckj vkius rfeyukMq ds ckjs esa yxHkx

5]500 djksM+ ds mn~Hkklu dk mYys[k fd;k Fkk \

lruke flag % 5]500 djksM+A

- 45 -

dq.kky ‘kkg % fiNyh ckj ;g 8]500 djksM+ Fkk vkSj bl ckj ;g 5]500 djksM+

gSA

lruke flag % ugha ;g 5]000 djksM+ Fkk ijarq vc ;g 5]500 djksM+ gSA

dq.kky ‘kkg % egksn;] fiNyh ckj ;g 5]000 djksM+ Fkk 8]500 djksM+ ugha\

lruke flag % ;g lgh gSA

dq.kky ‘kkg % egksn;] ekftZu ds vFkZ esa D;k fn’kk&funsZ’k gSa tcfd C;kt njsa

yxHkXk mPpre gSa vkSj ,-,y-,e- vkSj vkids }kjk crkbZ xbZ

ns;rkvksa vkSj ifjlaifRr;ksa dh fQDlM vkSj Q~yksfVax dh izdfr

dSlh gSA ekftZu ds c<+rs tkus ds ckjs esa vki D;k fn’kk&funsZ’k

nsuk pkgsaxs \

lruke flag % ;fn Hkkjrh; fjtoZ cSad dqN le; rd njksa esa of) u djs rks

gekjk izlkj 2-5 izfr’kr vFkok blds vklikl ds Lrj rd okil

vk tkuk pkfg,A

dq.kky ‘kkg % bldk vFkZ gS fd ;g 2-15 izfr’kr ls c<dj yxHkx 2-5 izfr’kr

vFkok blds vklikl gh jgs\

lruke flag % Bhd gSA orZeku esa ;g 2-22 izfr’kr gS vkSj frekgh esa blds 2-15

izfr’kr jgus dh laHkkouk gSA ijarq lap;h :i esa ;g 2-22 izfr’kr

gS ftls vkxs c<+rs tkuk gSA

- 46 -

dq.kky ‘kkg % D;k frekgh ds nkSjku dsUnzh; mi;ksfxrkvksa dks dksbZ Hkkjh Hkjde

_.k fn;k x;k gS D;ksafd laforj.k 1]500 djksM+ dk jgk gS\

lruke flag % dksbZ vfrfjDr _.k ugha fn;k x;k gS vfirq iwoZ eatwfj;ksa ds

vuqlkj os laforj.k izkIr djus ds ik= gSaA

dq.kky ‘kkg % vr% ;g frekgh ds nkSjku Hkkjh Hkjde _.k Fkk\

lruke flag % Hkkjh Hkjde ls vkidk D;k vFkZ gS \

dq.kky ‘kkg % egksn;] ;gka bldk vFkZ dsoy cM+h izek=k ls gSA

lruke flag % geus cMh izek=k dk dksbZ vfrfjDr _.k eatwj ugha fd;k gSA

dq.kky ‘kkg % laforj.k fdruk gS\

lruke flag % ,u-Vh-ih-lh- dks 1]000 dk laforj.k gSA

e;kZnd % /kU;oknA vxyk iz’u fM;wl bfDoVh ds vfHk”ksd iqjh dh vksj ls

gSA di;k iz’u iwfN,A

vfHk”ksd iqjh % egksn; dks ueLdkj] dqNsd iz’uA vkidk mnhih ikoj dks

mn~Hkklu gS ftUgksus gky gh esa Hkqxrku esa pwd dh gSA geus ml

- 47 -

jkf’k dks ,u-ih-,- ds :i esa cqd fd;k gS A blds Hkqxrku dh D;k

fLFkfr gS \

lruke flag % gekjs fy, ;g ,u-ih-,- rc curk gS ;fn ;g N% ekg ds fy,

cdk;k gksA esjk ekuuk gS fd tuojh ds ns; dh vnk;xh ugh dh

xbZ gSA dsoy C;kt dk gh Hkqxrku fd;k x;k gS tcfd ewy dk

Hkqxrku ugha fd;k x;k gSA vr% gekjh cfg;ks esa ;g ,u-ih-,- ugha

gS blfy, dksbZ izksfotfuax ugha dh xbZ gSA

vfHk”ksd iqjh % blds fy, N% eghus pkfg, \

lruke flag % ;fn ;g vxyh frekgh rd ,slk jgrk gS rc bls ,u-ih-,- ekuk

tk,xkA mnhih bZdkbZ ,d o nks dks cdk;k _.k dh jkf’k 929

djksM+ gSA

vfHk”ksd iqjh % 929 djksM+A

lruke flag % ,d ckr eSa vkids lkFk ‘ks;j djuk pkgwaxk fd bl ifj;kstuk dh

,d leL;k ;g gS fd lacaf/kr jkT; ljdkj ftldk fu”dze.k

iz.kkyh vFkkZr~ Vªkalfelu ykbZu LFkkfir djus dk nkf;Ro Fkk mls

dsoy 17 fd0eh0 dh iV~Vh ds ckjs esa i;kZoj.kh; Dyh;jsal ij

vkifRr gSA ;g leL;k ,d ckj lqy>kus ij ;g ,u-ih-,- ugha jg

tk,xkA

- 48 -

vfHk”ksd iqjh % egksn;] gesa ;g tku iM+rk gS fd jkT; ljdkj us bl ij vkxs

dke fd;k gS vkSj mUgksus nSoh dR; [kaM ‘kkfey fd;k gS fd mUgs

Dyh;jsal ugha fey ikbZ gS \

lruke flag % ;g Bhd gS fdarq esjk dguk gS fd ;g vkxs c<+ jgk gS bldk

vFkZ ;g ugha gS fd ifj;kstuk esa dqN leL;k gSA dsoy 17

fd0eh0 dh ikjs”k.k ykbu LFkkfir ugha gSa blhfy, os gekjs _.k

pqdkus esa vleFkZ gSaA

vfHk”ksd iqjh % vxyk iz’u ,Llkj ikoj ,e-ih- ifj;kstuk ds ckjs esa gS tgka

gekjk O;kid mn~Hkklu gSA bl laca/k esa vki tkurs gS fd daiuh

us xqtjkr ljdkj ls dgk gS fd os ih-ih-,- ds varxZr vkiwfrZ ugha

dj ik,axsA D;k bl laca/k esa vkidks dksbZ ‘kadk gS \

lruke flag % mUgksus tuojh rd vius lHkh ns; pqdk fn, gSaA

vfHk”ksd iqjh % Bhd gSA vafre iz’u if’pe caxky ikoj fodkl fuxe ds ckjs esa

gSA ge lqu jgs gS fd fiNys ukS eghuks ls tc ls dksy bafM;k us

fiNyh Qjojh ekg ds nkSjku ewY; c<+k, gSa mlls mUgsa Hkkjh

uqdlku gqvk gS vkSj jkT; ljdkj iz’kqYd c<+kus dh vuqefr ugha

ns jgh gSA rFkkfi] dqN le; iwoZ gh mUgksus 10 izfr’kr of) dh

vuqefr nh gSA D;k bl laca/k esa v|frr fLFkfr dh vko’;drk

gksxh \ D;k ,sls cdk;k _.k gSa ftudk vxys N% ekg ds nkSjku

iquHkZqxrku gksxk \

- 49 -

lruke flg % if’pe caxky ds ekeys esa Hkh geus 15 tuojh rd lHkh ns; izkIr

dj fy, gSaA ijarq vkidk dguk lgh gS if’pe caxky esa bZa/ku

ewY; of) ds izfrdj ds ckjs esa dqN leL;k,a gSa ftls jkT;

ljdkj vuqefr ugha ns jgh gS ijarq vHkh rd blls gekjs ns;

izHkkfor ugha gq, gSA

vfHk”ksd iqjh % ijarq D;k vki ;g vk’kk djrs gSa fd ;g fLFkfr tkjh jgsxh vFkok

ljdkj iz’kqYd esa of) dh vuqefr nsus ds fy, bPNqd gksxh\

lruke flag % bl le; eSa bl ij dksbZ fVIi.kh djus esa l{ke ugha gawW fdarq ge

tkurs gSa fd ikoj daifu;ksa us ;g eqn~nk jkT; ljdkj ds lkFk

mBk;k gSA bldk dksbZ fodYi ugha gS vkSj jkT; ljdkj dks ;g

Lohdkj djuk gksxk A vf/kd ls vf/kd jkT; ljdkjsa ;g Lohdkj

dj jgha gS fd bZa/ku ewY; of) ds dkj.k ykxr of) dk izHkko

miHkksxrkvksa ij Mkyus ds vykok dksbZ fodYi ugha gSA

vfHk”ksd iqjh % fdarq ,d nsunkj ds ukrs if’pe caxky ds ckjs D;k vki fpafrr

gSa\

lruke flag % ughaA

e;kZnd % /kU;okn] vxyk iz’u fdzfly ds vksedkj dqyd.khZ dh vksj ls gSA

di;k iz’u iwfN,A

- 50 -

vksedkj dqyd.khZ % egksn; ueLdkjA eSa vksedkj dqyd.khZ gawW vkSj eSa ;g tkuuk

pkgrk gaWw fd foRr o”kZ 2013 esa ‘kq# gksus okyh ,slh dkSu lh

esxkokV ifj;kstuk,a gSa ftudks vkius _.k fn;k gqvk gS \ di;k

bu ifj;kstukvksa ds ckjs esa crk,a\

lruke flag % bl le; esjs ikl vkadM+s miyC/k ugha gSA esjs vuqlkj vki dsoy

foRrh; vkadMk+as ds ckjs esa ckr djsaxsA vki gesa bZ&esy djsa ge

dy bldk tokc ns ldrs gSaA

vksedkj dqyd.khZ % th gka] egksn;A egksn;] eSa dksuklhek ds dkj.k mRdzfer C;ktxr

vk; ds ckjs esa tkuus ls pwd x;k FkkA D;k vki eq>s blds ckjs

esa crk,axs \

lruke flag % th gka 19 djksM+A

vksedkj dqyd.khZ % egksn;] D;k vki dksbZ ladsr nsaxs fd ;g xSl dk eqn~nk dc rd

lqy>k fy;k tk,xk \

lruke flag % ge vk’kkfUor gSa fd iz/kkuea=h dk;kZy; }kjk xfBr lfpoksa dh

lfefr] ftles iz/kkuea=h ds eq[; lfpo Hkh ‘kkfey gSa] us dgk gS

fd rc rd xSl dk eqn~nk Hkh lqy>k fy;k tk,xk vkSj

izkFkfedrk mu ifj;kstuvksa dks nh tk,xh tks igys ‘k# gks pqdh

gSaA

- 51 -

vksedkj dqyd.khZ % Bhd gS egksn;A eSa ;g tkuuk pkgrk gawW fd fdlh ifj;kstuk ds

,u-ih-,- esa pys tkus dh fLFkfr esa bls ekud laifRr ekus tkus esa

fdruk le; yxrk gS\

lruke flag % ;fn dksbZ iquxZBu u fd;k tk, rks rqjarA ;fn iquxZBu fd;k

tk, rks ,d o”kZ i'pkr~ A

vksedkj dqyd.khZ % egksn;] egs’oj ifj;kstuk ds ckjs esa Hkkjrh; fjtoZ cSad dh NwV

ekpZ 2012 rd gSA D;k bl NwV ds c<+ tkus ds dksbZ vklkj gSa

vFkok bl laca/k esa vkius dksbZ vkosnu fd;k gS \

lruke flag % geus ,slk ugha fd;k gS vkSj esjk vuqeku gS fd izeksVj ;g djus

dh dksf’k’k dj jgk gSA

e;kZnd % /kU;oknA vafre iz’u fueZy cSax dh HkO;k lans’kk dh vksj ls gSA di;k

iz’u iwfN,A

HkO;k lans’kk % vkius ,d ifj;kstuk ds ckjs esa crk;k gS fd vkius mls ,u-ih-,- oxhZdr

ugha fd;k gS D;ksafd viuh ‘krksZa ds vuqlkj vki bls N% ekg i'pkr~

oxhZdr djrs gSa\

lruke flag % th gka] ;g lgh gSA

HkO;k lans’kk % egksn;] ,sls [kkrks dh ldy jkf’k ftUgksus pwd dh gS vkSj ftldh vof/k

,d ekg ls vf/kd gks xbZ gksA

- 52 -

lruke flag % ;g N% ekg gSA

HkO;k lans’kk % vof/k ,d ekg c<+ xbZ gks \

Lkruke flag % ;s vkadM+s bl le; miyC/k ugha gSa ijarq eSa vkils bZ&esy Hkstus dk

vuqjks/k d#axkA ;g T;knk ugha gS ijarq bldh x.kuk djuk mi;qDr ugha

jgsxk D;ksafd dqN nsunkj ;Fkk ukWFkZ&bZLV FkksM+s foyac ds ckn ns; jkf’k dk

Hkqxrku dj nsrs gSaA vr% ;g ekkuuk fd os ,u-ih-,- gks tk,axh mi;qDr

ugha gksxk mnkgj.kkFkZ e/; izns’k dh fLFkfr esa ;fn og ns; jkf’k fu;r

frfFk rd ugha pqdkrs gSa rks os ,d ekg ds i'pkr~ bldh vnk;xh dj nsrs

gSa vkSj dbZ ckj 15 fnu ckn vkSj dbZ ckj Ms<+ eghus cknA vr% lgh

vFkksZ esa ldy jkf’k dh ekax djuk vkSj ;g ekudj pyuk fd ;g jkf’k

,u-ih-,- gks tk,xh mfpr ugha gSA

HkO;k lans’kk % egksn;] oLrqr% eSa ml jkf’k ds ckjs esa tkuuk pkgrh gawW \

lruke flag % ge vkidks ;g vkadM+s crk nsaxs] di;k vki gesa ,d bZ&esy HkstasA

HkO;k lans’kk % egksn;] eSa ;g vkadM+s blfy, pkgrh gaWw fd blls C;kt gkfu de gksxhA

lruke flag % ugha] ge blds fy, vfrfjDr C;kt ysaxsA

HkO;k lans’kk % bldk vFkZ ;g gS fd dksbZ C;kt dh gkfu ugha gksxh \

- 53 -

lruke flag % ge dqN vfrfjDr u ysdj tqekZuk Lo#i C;kt ysaxs A

e;kZnd % vkidk cgqr&cgqr /kU;oknA vc dksbZ iz’u ugha gS blfy, eSa ikoj

QkbZusal dkWiksZjs'ku fyfeVsM ds izca/ku dks /kU;okn djuk pkgawxk ftUgksus

viuk cgqewY; le; fn;k gSA Jh lruke flag th bl lEesyu ds ckjs esa

viuh fVIi.kh nsus dh dik djsaA

lruke flag % bl lEesyu esa Hkkx ysus okys izfrHkkfx;ksa dks /kU;okn nsus ds vykok eSaus

;g lkspk Fkk fd dqN O;fDr ysunkjh ykxr ds c<+us ds ckjs esa iz’u

djsaxsA gesa bl foRr o”kZ esa 5]000 djksM+ ds dj jfgr ckWaM fn, x, gSa

vkSj geus mUgsa mxkg fy;k gSA bldk dqN fgLlk izkbZosV IyslesaV ls

mxkgk x;k gS vkSj vof/k ds vk/kkj ij nsunkjh ykxr dh jsat 7-5 izfr’kr

ls 7-75 izfr’kr jgh gS vkSj cdk;k jkf’k yksd fuxZe ds ek/;e ls mxkgh

xbZ gS ftldh ykxr 8-2 izfr’kr vkSj 8-3 izfr’kr dh jsat esa gSA

mrjksRrj of) dk izfrLi/khZ njksa ij _.k nsus dh gekjh {kerk ij

ldkjkRed izHkko iM+sxkA tks dqN eSa pkgrk Fkk og eSaus vkids lkFk ‘ks;j

fd;kA blds fy, vkidk /kU;oknA

e;kZnd % /kU;okn egksn;A ts-,e- QkbZusafl;y baLVhV~;w’kuy flD;ksfjVht izkbZosV

fyfeVsM dh vksj ls eSa bl lEesyu dk lekiu djuk pkgawxkA gekjs lkFk

tqM+us ds fy, vkidk /kU;oknA vc viuh ykbu fMlduSDV dj ldrs

gSaA