Prof. Dr. Mehmet Alİ Kaya

İlk Çağ

Prof. Dr. Mehmet Alİ Kaya

2. Baskı

Tarİhİ ve Uygarlığı

Prof. Dr. Mehmet Ali KAYA

İLK ÇAĞ TARİHİ VE UYGARLIĞI

ISBN 978-605-318-008-1

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2016, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Ocak 2015, Ankara2. Baskı: Şubat 2016, Ankara

Yayın-Proje: Çiğdem HanlıDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1

İskitler/ANKARATel: 0312-3411020

Faks: 0312-3413050

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No:26062

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet:www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Eğitim düzeyi hangi seviyede olursa olsun zaman zaman bir yetişkinin şöy-le bir sorusuyla muhatap kalabiliyoruz: “Tarihimizi doğru öğretebiliyor muyuz?” Bu soruya bakarak insanlarımızın tarihe meraklı ve herbirinin iyi bir tarih kita-bı okuru olduğu ya da okumaya eğilimli bulunduğu sonucuna varabiliriz. Ancak ülkemizdeki kitap okuma alışkanlığının çok düşük olduğu bir sır değil. Yapılan istatistiki araştırmalardan edindiğim bilgilere göre ülkemizde kitap okuma oranı binde bir. Avrupa’da ise bu oran yüzde 21 civarında. Hiç kuşkusuz kitap okuyan-ların ne kadarının tarih kitapları okumaya meraklı oldukları da ayrı bir soru. Öte yandan benim amacım “Tarihimizi doğru öğretebiliyor muyuz?” sorusunun ve bu sorudan hareketle ulaşacağımız sonucun doğru olup olmadığını burada tartışmak değil. Bu şekilde yöneltilen sorulara verilmesi gereken ya da sorunun muhatabın-dan beklenen yanıtın İslam tarihiyle sınırlı olduğuna dikkat çekmektir. Yani soru-lar, “insanlığın tarihinin ya da dünya tarihinin veya uygarlıklarının da öğretilip, öğretilemediği” şeklinde olsa belki tarihimizi daha doğru öğrenme olanağımız olabilir ki elinizdeki bu kitabı yazmak istememin nedenlerinden birisi budur. Bir diğer neden de ülkemizde İlk Çağ tarihi ve uygarlığını anlatan kitapların çok az oluşudur. Bir başka ve asıl neden ise İlk Çağ (ya da Eski Çağ) Tarihi ve Uygarlığı, tarafımdan Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilimler Öğretmenliği Bölü-mü öğrencilerine ve Edebiyat Fakültesi öğrencilerine (zorunlu-seçmeli ders kap-samında) verilen bir dersin adı olmasıdır. Bu nedenle kitap, öncelikle öğrenciler için hazırlandı. Fakat kapsamı ve içeriği bakımından bir “ders kitabı” olmasının ötesindedir. İlk Çağ tarihi ve uygarlıklarına ilgi duyan herkese hitap eden bir el kitabı olacak şekilde tasarlanıp kaleme alınan kitapta insanlığın kökenlerinden itibaren tarih öncesi kültürler ile İlk Çağ tarihine damgasını vuran tüm İlk Çağ devletlerine ve uygarlıklarına yer verildi.

Kitabın bölümlemeleri kronolojik temelde yapıldı. Yani tarihleri ya da uy-garlıklarıyla ilk kez ortaya çıkan halklardan başladık. Tarih öncesi dönemler bu anlamda bir sıkıntı nedeni olmadı. Kitabın “Giriş” bölümü insanlığın kökenlerine, Birinci Bölüm ise insanlığın tarih öncesi kültürlerine ayrıldı. Fakat başta Mısır, Hindistan ve Çin’ in tarih ve uygarlıklarını, düşündüğümüz kronolojik sıralamaya uygun bölüm tasnifine dahil etmek o kadar kolay değildi. Mısır, coğrafik konu-muyla bir dereceye kadar dışardan gelen istilalara kapalı olan bir ülkeydi. Bu ne-denle Hellenistik Döneme kadar tüm tarihi boyunca kesintisiz olan bir kültürün ve siyasi birliğin sahibi olan Mısır’ ın Pers hakimiyetine kadar olan tarihinin, her

iv İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

ne kadar Mezopotamya’ dan sonra anlatılarak kronolojik sıraya uyulmuş olsa da, tek bölümde (3'üncü Bölüm) anlatılması zorunluluğu ortaya çıktı. Mısır’ ın Demir Devri tarihinin Ege Göçlerinden sonra ayrıca bir bölüm açılarak anlatılmaması-nın nedeni budur.

Hindistan ve Çin uygarlıkları, Mezopotamya ve Mısır’dan daha sonra, fakat dünyanın diğer uygarlıklarından daha önce ortaya çıktılar. Fakat Hindistan’ ın da İlk Çağ tarihi, kültürel devamlılık bakımından Mısır’dan farklı değildi. Özellikle Çin, kültür birliği ve devamlılığı bakımından dünyanın diğer uygarlıklarıyla kı-yaslanamayacak bir üstünlüğe sahiptir. Ayrıca Hindistan ve Çin, Önasya ve Ak-deniz’e, bu dünyanın erken uygarlıklarıyla iletişimi/etkileşimi bakımından da çok uzaktı. Hatta ikincisi eski Yunanlıların hakkında hiç bilgi sahibi olmadığı bir ülkeydi. Örneğin İÖ 5'inci yüzyıl Yunan tarihçisi Herodotos, yazmış olduğu ta-rih eserinde Hintlilerden söz ederken, Çinlilerden hiç söz etmez. Zira ona göre Hindistan’dan sonra ıssızlık vardır. Hindistan ve Çin, Mezopotamya ve Mısır’dan sonraki ilk iki uygarlığın doğduğu ülkeler olmalarına rağmen, kitabın bölümle-mesinde son iki sırada (18 ve 19'uncu bölümler) bulunuyor olmalarının nedeni bunlardır.

Kitabın 2'nci bölümü Mezopotamya’ ya ayrıldı. Yazının icat edildiği, dünya-nın bilinen ilk kentlerinin kurulduğu ülke olan Mezopotamya, coğrafik konumu dolayısıyla dışardan gelen istilalara açıktı ve bu nedenle bu ülkede kurulan bir uygarlık, bir istila ile yıkılıp yerini bir başka uygarlığa bırakabildi. Böylece Me-zopotamya, Mısır gibi kesintisiz olan bir kültürün sahibi olamadı. Zira İÖ 2'nci binyılın son çeyreğinde başlayan Ege Göçleri (Deniz Kavimleri), Mezopotamya’ yı da etkiledi. Bu nedenle Mezopotamya’ nın Ege Göçleri sonrası tarihi ve uygarlıkla-rı, Demir Devri uygarlıkları dahilinde ayrı bir bölümün ( 7'nci bölüm) konusunu oluşturdu. Ancak Mezopotamya’ nın İÖ 2'nci binyılın ilk yüzyılının sona ermiş olduğu tarihte kurulmuş olan ve o tarihten itibaren uygarlık merkezleri olarak ad-larını duyurmaya başlayan Asur ve Babil kentlerinin takriben 1500 yıl boyunca siyasi ve kültürel anlamda merkez olma konumlarını az ya da çok muhafaza etmiş olduklarını da belirtmeliyiz.

Bugünkü Türkiye toprakları da dışardan gelen istilalar bakımından kolay ve Mezopotamya’ ya göre daha uygun bir coğrafi konuma sahipti. Bu nedenle Tür-kiye’ nin İlk Çağ tarihinde ne siyasi anlamda ne de kültürel anlamda bir birlik-ten ya da kesintisiz olan siyasal oluşumlar ile kültürlerden söz edilebilir. Bugünkü Türkiye’ nin sınırları içerisinde kurulmuş olan devletler ve uygarlıkların tek bir

vÖn Söz

bölüm altında toplanmaya uygun olmamasının en önemli nedeni budur. İÖ 3'üncü binyıldan itibaren bugünkü Türkiye toprakları üzerinde yaşamış olduğu bilinen halklar, İÖ 2'nci binyılda bugünkü Türkiye topraklarının egemen siyasal ve askeri gücü olan Hititler ve onların çağdaşları olan Güney ve Batı Anadolu halkları 4'üncü bölümün konusunu oluşturdu. Anadolu’ nun Demir Devri uygarlıklarına ise kronolojik bakımdan uygun olduğu 9uncu bölümde yer verildi. Kitabın 5'inci bölümü, İÖ 2'nci binyılda Mısır, Mezopotamya ve Anadolu uygarlıklarının çağ-daşı olan Ege ve Yunanistan’a, yani Girit (Minos) ve Mikenlere (Akalar) ayrıldı.

İlk Çağ'ın İÖ 2'nci binyılına damgasını vuran, Mısır dışındaki Bronz Çağı uygarlıkları, aynı binyılın son yüzyılına girildiğinde meydana gelen Ege Göçle-ri (Deniz Kavimleri) ile yıkıldılar. Böylece, bu göçlerden sonra, Önasya, Ege ve Akdeniz dünyasında demir madenini işleyen ve günlük yaşam ihtiyaçlarında kul-lanan halkların kurduğu devletler ve uygarlıklar ortaya çıktı. Söz konusu göçler ve İÖ 1'inci binyılın ilk yarısına damgasını vuran Demir Devri’ nin çağdaş olan uygarlıkları, kitabın 6, 7, 8 ve 9'uncu bölümlerinin konularını oluşturmaktadır. Bu bölümlerde sözü edilen uygarlıklarla çağdaş olan Medler, Kimmerler ve İskitler ise 10'uncu bölümde anlatıldı. Karadeniz’ in Kuzey ve Kuzeydoğusundaki yurtların-dan göç ederek Kafk aslar yoluyla bugünkü Türkiye sınırları içinde kalan toprakları istila eden Kimmerler ve İskitlerin saldırılarından Suriye ve Filistin’deki İbraniler ve Fenikeliler ile Mezopotamya’daki Keldaniler dışındaki halklar etkilendi.

Tarihin bilinen ilk dünya devletini kuran Persler ile Pers kültürünü benim-seyen Arsaklar hanedanının kurduğu Parth Krallığı’ na ise kitabın 11'inci Bölü-mü’ nde yer verildi. Doğu ile Batı’ nın siyasi ve askeri anlamda karşı karşıya gel-mesi, çatışması ilk kez batıda Ege Denizi’ nden doğuda Hindistan’a kadar devasa genişlikte bir imparatorluğun sahibi olan Perslerin Lidya Krallığı’ nı yıktıktan son-ra Anadolu’ nun batı yarısına da egemen olup, Avrupa’ ya seferler düzenlemesiyle başladı. Bu zamanda Batı kültürünün temsilcileri eski Yunan kent devletleriydi.

Pers Krallığı, Makedonya kralı Büyük İskender tarafından yıkıldı. “Hellenis-tik” sıfatıyla tanımlanan çağ (14'üncü ve 15'inci bölümler), batıda Adriyatik De-nizi’ nden doğuda Hindistan’a kadar uzanan İskender İmparatorluğu ile başladı. İskender’ in ölümünden sonra bu devasa büyüklükteki imparatorluğun bugünkü İran topraklarını oluşturan kesimi, İskender’ in generallerinden birisi tarafından kurulan hanedanın (Seleukoslar) hakimiyeti altında kaldı. Fakat Seleukosların devasa imparatorluğu dağılmadan muhafaza etmeleri zordu. Onların egemenliği-ne batıdan gelen ilk tehdit Galatlar/Keltler ile diğer Hellenistik krallıklardı. Daha

vi İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

sonra onlara Romalılar da dahil oldular. Doğudan gelen tehdidin en tehlikeli ola-nını ise Arsaklar (Parthlar) yarattılar. Seleukosların İÖ 2'nci yüzyılın ilk on yılı sonunda Romalılar tarafından zayıfl atılan gücü, Orta Asyalı Arsaklar hanedanını yükseltecek olan koşulları yarattı ve İran’da bu hanedan tarafından Parth Krallığı kuruldu. Parthlar/Arsaklar, takriben İS 3'üncü yüzyılın ilk çeyreği sonuna kadar, eski dünyanın en büyük askeri ve siyasi gücü olan Roma’ nın çağdaşıydı ve Do-ğu’daki tek büyük rakibi olarak ayakta kaldı. Parth Krallığı’ nı ortadan kaldıran Sasaniler ise, Roma ile ilişkileri dışında, bu kitabın kapsamı dışında tutuldu.

Günümüz Batı uygarlığının temellenmiş olduğu kültürün sahibi olan Demir Devri’nin Ege ve Eski Yunan dünyasını, 5'inci bölümde yer verilen Girit’ten (Mi-nos) ve özellikle Mikenlerden ayrı tutmak zor. Fakat kitabın bölümleri kronolojik olarak yapıldığından Ege ve Eski Yunan dünyasının Hellenistik Çağ öncesi Demir Devri tarihine ve uygarlığına (Arkaik ve Klasik Çağlar), 5'inci bölümün hemen ardından değil, kitabın 12'nci bölümünde yer verilmek zorunda kalındı. Kla-sik Yunan uygarlığının karakteristiği olan Polislerin bağımsız siyasal güç olarak varlıklarına Makedonya kralı Büyük İskender son verdi. Bu nedenle Makedonya Krallığı, Hellenistik krallıklar ve Hellenitik Çağ uygarlığına, Ege ve eski Yunan tarihinin anlatılmış olduğu bölümün hemen ardından gelen iki bölüm, yani ki-tabın 13'üncü ve 14'üncü bölümleri ayrıldı. İÖ 280 yılından itibaren Yunanistan ve Anadolu’yu istila eden Kuzey Avrupalı Keltler ise bir sonraki bölümün (15'inci bölüm) konusunu oluşturdu. Keltlerin daha çok Galatlar adıyla anılacak olan bir grubu, Anadolu’ya yerleşmiş ve böylece Keltler Hellenistik dünyanın parçası olmuştu. Avrupa’daki Keltler (Galler) ise tarihsel anlamda daha çok Roma dün-yasının bir parçasıydı. Fakat her iki kıtanın Keltleri de içinde yaşadıkları dünya-ya yabancı olan kültürleriyle tanındılar. 16 ve 17'nci bölümler ise İlk Çağ'ın son büyük uygarlığı olan Roma’ya ayrıldı. Devlet yönetimi ve hukuk dışında Yunan kültürünün etkisi altında kalmış olan Romalıların Cumhuriyet Dönemi 16'ncı bö-lümün konusunu oluştururken; 17'nci bölümde Roma’nın İmparatorluk Dönemi ve Hristiyanlık anlatıldı. Hristiyanlık, Roma’nın İmparatorluk Dönemi’nde doğup, yayıldı. Daha önce de belirtmiş olduğumuz gibi kitabın son iki bölümü Hindistan ve Çin’e ayrıldı. Hindistan tarihi ve uygarlığı 19'uncu bölümün konusunu oluş-tururken, 20'nci bölümde Çin tarihi ve uygarlığı anlatıldı. İlk Çağ'da hükmettiği devasa büyüklükteki topraklarıyla tarihe adını yazdıran Hunlara ise Çin tarihi ve uygarlığının anlatıldığı 19’uncu bölümde yer verildi.

viiÖn Söz

Kitaba bir de Kral Listeleri eklemeyi uygun bulduk. Böylece metin içinde söz edilmemiş olan krallar ve imparatorların adlarını, hangi tarihlerde hüküm sürmüş olduklarını merak edenler bu listeye bakarak öğrenebileceklerdir. Ancak özellikle Demir Devri öncesine ait olan kronolojinin oldukça sorunlu olduğu dikkate alın-malıdır. Bu çalışmada yararlandığım kaynaklar ise konu başlığı altında bir ayrıma tabi tutulmadan yazar soyadına göre alfabetik olarak verildi. Fakat Bibliyografya başlığı altında sıralanan bu kaynaklar, kitabın içeriğiyle ilgili olan çok sayıda kay-nak içinden tarafımdan seçilmiş olanlardan ibarettir.

Kitapta, yer, kişi, kavim, ülke, devlet ve krallık adları konusunda isimlerin orjinallerine olabildiğince bağlı kalındı. Bu anlamda istisnalarımızı Türkçe’de iyi bilinen eski isimler (örneğin Lidya, Lidler, Frigya, Frigler, Makedonya, Trakya, Traklar, Galatya, İyonya, İskender, İskenderiye, Atina, Suriye, Ço, Çin gibi) oluş-turdu. Bunların da orijinal yazılışı, en azından metin içinde ilk geçtiği yerde pa-rantez içinde belirtildi. Eski yer isimlerinin bugünkü yeri de parantez içinde ve-rildi. Milattan önceki tarihlerin önüne “İÖ” kısaltması (İsa’dan Önce) konuldu. Milattan sonraki tarihler ise önünde bir “İS” kısaltması (İsa’dan Sonra) olmaksızın verildiler. Bu nedenle eğer metinde geçen tarih ya da tarihlerin önünde “İÖ” yok-sa, o tarih ya da tarihler Milattan sonraya ait olandır. Metin içinde haritalar ve re-simler de bulunmaktadır. Bunların birkaçı kitaptan ya da internetten temin edildi. Diğerlerinin bazıları kendi arşivime aittir. Bazı resimler de sevgili eşim arkeolog Selma Kaya tarafından temin edildiler. Kendisine hem bu konuda hem de kitap yazıldıktan sonra dikkatli bir şekilde okuyarak kitabın yazım hatalarının tashihin-de yapmış olduğu değerli yardımları için teşekkür ediyorum.

Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya

Prof. Dr. Mehmet Ali KAYA

26.10.1961 Denizli-Çardak doğumlu. İlkokulu Denizli ili Çardak ilçesi Gemiş köyünde okudu. Orta ve Lise eğitimini Çardak lisesinde tamamladı. 1981 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri bölümünde başladığı Yüksek Öğrenimini 1985 yılında aynı bölümden mezun ola-rak tamamladı. 1985 yılında Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun açtığı sınavı kazanarak Türk Tarih Kurumu Eskiçağ Bilim ve Uygulama kolunda uzman yar-dımcısı olarak kamu görevine başladı. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü’ nde 1990 yılında başladığı Yüksek Lisans eğitim ve öğretimini 1992 yılında tamamladı. Aynı enstitünün Tarih Bölümü’ nde 1992 yılında başladığı Dok-torasını 1997 yılında tamamladı. 1993 yılında Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’ nün açmış olduğu Araştırma Görevlisi sınavında başarılı oldu ve Araş-tırma Görevlisi olarak tayin oldu. 1997 yılına kadar aynı bölümde Araştırma görevlisi olarak, 1997-1998 yılları arasında ise Dr. Araştırma Görevlisi olarak çalıştı. 1998-2001 yılları arasında Yardımcı Doçent, 2001- 2007 yılları arasında Doçent unvanıyla Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ nde öğretim üyesi olarak görev yap-tı. 2007 yılından beri Profesör olarak aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görev yapmaya devam etmektedir. 2002-2003 yılları arasında E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdür Yardımcılığı, 2002-2003 yılları arasında E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yöne-tim Kurulu Üyeliği (2003-2004), Doçent ve Profesör temsilcisi olarak E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yönetim Kurulu ve Fakülte Kurulu Üyelikleri (2003-2004 ve 2007) ve Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Başkanlığı (2005-2011) gibi idari görevler de yapan Prof.Dr. Mehmet Ali Kaya, Lisans düzeyinde Uygarlık Tarihi, Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı, Ege ve Yunan Tarihi, Roma Tarihi, Eski Anadolu Tarihi gibi dersler ver-miş ve vermeye devam etmektedir. Bugüne kadar yayınlanmış beş kitabı daha vardır. Bunlar:

1. "E.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarihi" (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınla-rı-İzmir-2000),

2. “Anadolu’da Galatlar ve Galatya Tarihi” (E. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2000 ve ikinci baskı İlya yayınları, İzmir 2005, üçüncü baskı Çizgi Ya-yınevi Konya 2011).

3. "Roma’ nın Afrikalı İmparatoru Septimius Severus" (Arkeoloji ve Sanat Ya-yınları, İstanbul 2007).

4. “Türkiye Tarihi ve Uygarlığı: I. Türkiye’ nin Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı. Tarih Öncesi Çağlardan Perslere Kadar” (İlya yayınları, İzmir 2012).

x İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

5. “Türkiye Tarihi ve Uygarlığı: II. Türkiye’ nin Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı. Pers Hakimiyeti ve Hellenistik Dönem” (İlya yayınları, İzmir 2012).

Türkiye’deki tarih ve arkeolojiyle ilgili olan bilimsel dergi, kitap, ulusal ve uluslarası sempozyum bildiri kitaplarında yayımlanmış makaleleri vardır. Ayrı-ca Moskova (Rusya), St. Petersburg (Rusya), Pamplona’da (İspanya) düzenlenen uluslararası sempozyum ve kongrelere bildirileriyle katıldı. 2010 yılında İngiltere-Exeter Üniversitesi’ nde yaklaşık 5 ay misafir öğretim Üyesi olarak bilimsel araştır-malar yaptı. 2014 yılı başından beri haft alık olarak yayınlanan EkonomikÇözüm Gazetesi’ nde köşe yazarlığı yapmaktadır.

İÇİNDEKİLER

Ön Söz .................................................................................................................................... iiiGiriş: Tarih Öncesinde İnsan ................................................................................................1

1. BÖLÜM TARİH ÖNCESİ KÜLTÜRLER

1.1. Paleolitik Kültür ..............................................................................................................71.1.1 Alt ve Orta Paleolitik ..............................................................................................81.1.2. Üst Paleolitik ...........................................................................................................8

1.2. Mezolitik Kültür ............................................................................................................101.3. Göbeklitepe ....................................................................................................................111.4. Neolitik Kültür ...............................................................................................................131.5. Kalkolitik Kültür ............................................................................................................171.6. Bronz Çağı Kültürü .......................................................................................................18

2. BÖLÜM MEZOPOTAMYA (İÖ 4-2. Binyıllar)

2.1. İki Nehir Arasındaki Ülke ............................................................................................192.2. Sümerler .........................................................................................................................202.3. Akadlar .......................................................................................................................... 222.4. Babilliler (Eski Babil Dönemi) ....................................................................................242.5. Asurlular (Eski ve Orta Asur Dönemi) .....................................................................252.6. Kassitler (Orta Babil Dönemi) ....................................................................................272.7. Devlet ve Toplum ..........................................................................................................282.8. Ürünler ve Ticaret .........................................................................................................322.9. Mimari ve Sanat .............................................................................................................332.10. Yazı, Dil, Edebiyat ve Bilim .......................................................................................34

2.11. Din ................................................................................................................................36

3. BÖLÜM MISIR

3.1. Nil Vadisi: Aşağı ve Yukarı Mısır ................................................................................393.2. Tarih Öncesinden Uygarlık Çağına ............................................................................403.3. Hierakonpolis: Birleşik Mısır'ın Kuruluşu .................................................................403.4. Eski Krallık Dönemi .....................................................................................................423.5. Ölü Kültü ve Mumyalama ............................................................................................43

xii İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

3.6. Birinci Ara Dönem ........................................................................................................443.7. Orta Krallık Dönemi .....................................................................................................453.8. İkinci Ara Dönem: Hiksoslar ..................................................................................... 463.9. Yeni Krallık Dönemi ....................................................................................................47

3.9.1. Firavun Akhenaton: Mısır’da Tek Tanrılı Din .................................................493.9.2. Kadeş Savaşı ve Barış Dönemi............................................................................503.9.3. Deniz Kavimlerinin Saldırısı ..............................................................................51

3.10. Geç Dönem ve Çöküş ................................................................................................513.11. Devlet ve Halk ............................................................................................................523.12. Din ................................................................................................................................543.13. Mısır Mimarisi: Piramitler, Saraylar ve Tapınaklar ................................................563.14. Sanat ..............................................................................................................................583.15. Yazı ve Edebiyat ...........................................................................................................593.16. Bilim ..............................................................................................................................59

4. BÖLÜM HİTİTLER VE HİTİT ÇAĞI’NDA ANADOLU

4. 1. Genel Hatlarıyla Anadolu'nun Tarih Öncesi ............................................................614. 2. Anadolu'nun Üçüncü Binyıl Halkları ........................................................................62

4. 2. 1. Hurriler: Hurri-Mitanni Devleti ......................................................................634. 2.2. Luviler ...................................................................................................................634. 2.3. Hattiler ve Asur Ticaret Kolonileri Çağı ..........................................................64

4. 3. Hititler ...........................................................................................................................654.3.1. Hititlerde Devlet ve Toplum ...............................................................................684.3.2. Hititlerin Bin Tanrılı Dini ...................................................................................704.3.3. Yazı, Dil ve Edebiyat ............................................................................................724.3.4. Mimari, Sanat ve Bilim ........................................................................................724.3.5. Ürünler ..................................................................................................................73

4.4. Hitit Çağı'nda Güney ve Batı Anadolu .......................................................................744.4.1. Genel Durum .......................................................................................................744.4.2. Kizzuvatna ve Arzava Ülkeleri ...........................................................................744.4.3. Lukkalar (Likyalılar) ............................................................................................764.4.4. Karialılar (Karkişa) ve Lelegler ..........................................................................764.4.5. Efsanevi Kadın Savaşçılar: Amazonlar ..............................................................774.4.6. Troya ......................................................................................................................774.4.7 Ahhiyava ................................................................................................................78

xiiiİçindekiler

5. BÖLÜM MİNOSLAR VE MİKENLER

5.1. Ege'nin İlk Uygarlığı ....................................................................................................815.1.1. Girit (Minos) Uygarlığı’ nın Kronolojisi ...........................................................825.1.2. Saraylar Öncesi Dönem ......................................................................................825.1.3. Saraylar Dönemi ..................................................................................................835.1.4. Mimari ve Sanat ...................................................................................................855.1.5. Din .........................................................................................................................875.1.6. Yazı .........................................................................................................................875.1.7. Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapı ........................................................................88

5.2. İlk Yunanlar: Mikenler (Akalar)..................................................................................925.2.1. Aka (Miken) Kahramanlık Çağı ........................................................................935.2.2. Troya Savaşı ..........................................................................................................945.2.3. Mikenlerin Sosyo-Politik Yapısı .........................................................................965.2.4. Din .........................................................................................................................985.2.5. Miken Yazısı ..........................................................................................................985.2.6. Miken Mimarisi ve Sanatı ...................................................................................995.2.7. Miken Uygarlığı'nın Sonu ................................................................................ 100

6. BÖLÜM EGE GÖÇLERİ, KARANLIK ÇAĞ VE DEMİR DEVRİ

6.1. Ege Göçleri .................................................................................................................. 101

6.2. Karanlık Çağ ............................................................................................................... 1046.3. Demir Devri ................................................................................................................ 106

7. BÖLÜM MEZOPOTAMYA’NIN DEMİR DEVRİ

7.1. Asurlular (Yeni Asur Dönemi) ................................................................................. 1097.1.1. Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapı ..................................................................... 1107.1.2. Mimari, Sanat ve Bilim ..................................................................................... 1137.1.3. Yazı, Dil ve Din .................................................................................................. 115

7.2. Keldaniler (Yeni Babil Dönemi) ............................................................................... 1167.2.1. Keldanilerin Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapısı ........................................... 1177.2.2. Yeni Babil Sanatı, Mimarisi ve Bilimi ............................................................. 1197.2.3. Yazı ve Din ......................................................................................................... 120

xiv İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

8. BÖLÜM DEMİR DEVRİNDE SURİYE VE FİLİSTİN

8.1. Fenikeliler ................................................................................................................... 121

8.2. İbraniler: Yahuda Krallığı ......................................................................................... 125

9. BÖLÜM DEMİR DEVRİNDE ANADOLU

9.1. Geç Hitit Devletleri .................................................................................................... 1299.2. Urartular ...................................................................................................................... 132

9.2.1. Sosyo-Politik ve Ekonomik Yapı ..................................................................... 1349.2.2. Urartu Dini ........................................................................................................ 1359.2.3. Yazı, Dil, Mimari, Sanat ve Bilim .................................................................... 136

9.3. Frigler ........................................................................................................................... 1379.3.1. Karanlık Çağda Frigler ..................................................................................... 1379.3.2. Frigya Krallığı .................................................................................................... 1399.3.3. Friglerin Sosyo-Politik Yapısı ve Dini ............................................................ 1419.3.4. Frig Yazısı ve Dili .............................................................................................. 1439.3.5. Frig Ürünleri, Mimari ve Sanatı ...................................................................... 143

9.4. Lidyalılar ...................................................................................................................... 1469.4.1. Lidya Bölgesi: Mermnadlar Hanedanı Öncesi .............................................. 1469.4.2. Lidya Krallığı: Mermnadlar ............................................................................. 1479.4.3. Sosyo-Politik Yapı ............................................................................................. 1489.4.4. Dünyanın İlk Metal Parası (Sikke) ................................................................. 1509.4.5. Lidya Ekonomisi ............................................................................................... 1509.4.6. Yazı, Dil ve Din .................................................................................................. 1519.4.7. Mimari, Sanat ve Bilim ..................................................................................... 152

10. BÖLÜM KİMMERLER, İSKİTLER, MEDLER

10.1. Kimmerler ................................................................................................................. 15510.1.1. Kimmerlerin Sosyo-Politik Yapısı ve Kültürleri ......................................... 158

10.2. İskitler (Sakalar) ....................................................................................................... 15910.2.1. İskitlerin Sosyo-Politik Yapısı ve Sanatı ....................................................... 16410.2.2. İskitlerin Dini .................................................................................................. 166

10.3. Medler ....................................................................................................................... 167

xvİçindekiler

11. BÖLÜM PERSLER VE PARTHLAR

11.1. Persler (Akhaimenesler): İran'a Göç ..................................................................... 16911.1.1. Pers İmparatorluğu’ nun Kuruluş ve Yükselişi ............................................ 17011.1.2. Pers İmparatorluğu’ nda Duraklama ve Çöküş ........................................... 17411.1.3. Krallar, Kraliyet Ailesi ve Bürokrasi ............................................................. 17711.1.4. Pers Satraplıkları ............................................................................................. 17811.1.5. Pers Ordusu ..................................................................................................... 18111.1.6. Pers Halkı ve Ekonomisi ................................................................................ 18111.1.7. Pers Yolları: Kral Yolu ..................................................................................... 18411.1.8. Mimari, Sanat ve Bilim ................................................................................... 18411.1.9. Dil, Yazı ve Edebiyat ....................................................................................... 18711.1.10. Pers Dini: Zerdüştlük ................................................................................... 187

11.2. Parthlar (Arsaklar) ................................................................................................... 191

12. BÖLÜM EGE VE ESKİ YUNAN

12.1. Eski Yunan Karanlık Çağı ....................................................................................... 19712.1.1. Yunanlar ve Barbarlar..................................................................................... 19812.1.2. Batı Anadolu: İyonlar ve Aioller ................................................................... 19912.1.3. Yunan Kolonizasyonu .................................................................................... 200

12.2. Kolonizasyon Çağı ve Klasik Çağ ........................................................................... 20112.2.1. Ekonomik Gelişmeler ..................................................................................... 20112.2.2. Polislerin Ortaya Çıkışı ve Özellikleri .......................................................... 20212.2.3. Polislerde Yönetim .......................................................................................... 20312.2.4. Batı Anadolu Kıyıları: İyonlar ....................................................................... 20512.2.5. Yunanistan: Atina ve Sparta .......................................................................... 20712.2.6. Pers Savaşları ................................................................................................... 20812.2.7. Attika-Delos Birliği ......................................................................................... 20912.2.8. Peloponnesos Savaşları .................................................................................. 210

12.3. Atina ve Sparta'nın Sosya-Politik Yapısı ............................................................... 21112.3.1. Atina’da Reformlar: Monarşiden Demokrasiye .......................................... 21112.3.2. Sparta Anayasası: Asker Devlet..................................................................... 21312.3.3. Atina ve Sparta Halkları ................................................................................. 214

xvi İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

12.3.4. Eğitim: Sparta ve Atina Örneği ..................................................................... 21512.4. Yunan Kadını ve Evlilik ........................................................................................... 21612.5. Yunan Ordusu .......................................................................................................... 21712.6. Yunan Alfabesi ......................................................................................................... 21812.7. Yunan Dini ............................................................................................................... 21812.8. Ticaret, Ekonomi ve Köle İş Gücü ........................................................................ 22012.9. Mimari ve Sanat........................................................................................................ 22112.10. Edebiyat ................................................................................................................... 22312.11. Felsefe ve Bilim ....................................................................................................... 224

13. BÖLÜM MAKEDONYA, İSKENDER İMPARATORLUĞU VE HELLENİSTİK

ÇAĞ13.1. Makedonya ve Makedonlar .................................................................................... 22713.2. Makedonya Krallığı.................................................................................................. 22813.3. Makedonya Kralı II. Philippos ............................................................................... 22813.4. İskender’in Makedonya Krallığı Dönemi ............................................................. 22913.5. İskender’ in Pers Seferi ............................................................................................ 229

13.5.1. Anadolu’ nun ve Mısır’ ın Fethi ..................................................................... 22913.5.2. Pers Krallığı’ nın Yıkılışı ................................................................................. 23113.5.3. İskender’ in Asya Seferi ve Babil’de Ölümü ................................................ 231

13.6. Hellenistik Çağ ........................................................................................................ 23213.6.1. İskender’ in Halefl eri ...................................................................................... 23213.6.2. İskender’ in Halefl eri Dönemi ....................................................................... 23213.6.3. Mısır Krallığı: Ptolemaioslar ......................................................................... 23413.6.4. Suriye Krallığı: Seleukoslar ............................................................................ 23613.6.5. Makedonya Krallığı: Antigonoslar ............................................................... 23913.6.6. Pergamon Krallığı: Attaloslar ........................................................................ 24013.6.7. Bithinya Krallığı .............................................................................................. 24213.6.8. Pontos Krallığı: Mithridatesler ...................................................................... 24313.6.9. Kapadokya Krallığı: Ariarathesler ................................................................ 245

xviiİçindekiler

14. BÖLÜM HELLENİSTİK ÇAĞ UYGARLIĞI

14.1. Hellenistik Krallıkların Sosyo-Politik Yapısı ........................................................ 24714.2. Hellenistik Çağ Uygarlığının Merkezleri .............................................................. 24914.3. Hellenistik Çağ Ekonomisi ..................................................................................... 25014.4. Sanat ve Edebiyat ..................................................................................................... 25114.5. Felsefe ve Bilim ......................................................................................................... 25214.6. Eğitim ........................................................................................................................ 254

15. BÖLÜM KELTLER (GALLER YA DA GALATLAR)

15.1. Keltlerin Hallstatt ve La Tene Kültürleri ............................................................... 25715.2. Kelt Göçleri: Avrupa’ ya Yayılış ............................................................................... 25815.3. Keltlerin Makedonya ve Yunanistan’ ı İstilası ....................................................... 25915.4. Keltlerin Anadolu’ yu İstilası: Galatlar .................................................................. 25915.5. Galatya Krallığı ......................................................................................................... 26215.6. Avrupa Keltleri (Galler) .......................................................................................... 26215.7. Keltlerde Sosyo -Politik Yaşam .............................................................................. 26315.8. Keltlerin Savaş Geleneği ve Donanımları ............................................................. 26615.9. Kelt İnsanı: Kadınlar ve Evlilik ............................................................................... 26815.10. Keltlerin Dini: Druidizm....................................................................................... 269

16. BÖLÜM ROMA CUMHURİYETİ

16.1. İtalya: İtalikler, Latinler, Etrüskler ve Yunanlar ................................................... 27316.2. Roma’ nın Kuruluşu: Krallık Dönemi .................................................................... 27416.3. Roma Cumhuriyeti’ nin Kuruluşu ......................................................................... 27516.4. İtalya Hâkimiyeti: Roma-İtalya Konfederasyonu ................................................. 27616.5. Batıda Genişleme ..................................................................................................... 27616.6. Doğuda Genişleme................................................................................................... 27716.7. Roma Halkı: Patriciler ve Plebsler ....................................................................... 27916.8. Roma Cumhuriyeti’ nin Yönetimi ......................................................................... 28016.9. Plebslerin Zaferi ...................................................................................................... 28416.10. Roma’ nın Yeni Sınıfl arı ......................................................................................... 28516.11. Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Değişim ................................................................ 285

xviii İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

16.12. Sosyal Reformlar ve Kurbanları: Gracchus Kardeşler ....................................... 28816.13. Edebiyat, Sanat ve Dinde Değişim ....................................................................... 29016.14. Güçlü Liderler Dönemi: Birinci Triumvirlik ..................................................... 29316.15. Roma Cumhuriyeti’ nin İlk İç Savaşı ................................................................... 29516.16. İkinci Triumvirlik: İç Savaşlar ve Cumhuriyetin Sonu...................................... 296

17. BÖLÜM ROMA İMPARATORLUĞU

17.1. Augustus Dönemi ................................................................................................... 29917.2. Augustus’ un Halefl eri: İulius-Claudius Hanedanı .............................................. 30217.3. Flavius Hanedanı ...................................................................................................... 30317.4. Beş İyi İmparator Dönemi ...................................................................................... 30417.5. Roma İmparatorluğu’ nun İç Savaşı ....................................................................... 30517.6. Severus Hanedanı .................................................................................................... 30717.7. Üçüncü Yüzyıl Bunalımı ......................................................................................... 30817.8. Roma’ nın En Parlak Dönemi ................................................................................. 309

17.8.1. Ekonomi ........................................................................................................... 30917.8.2. Edebiyat, Felsefe, Bilim ve Sanat ................................................................... 31117.8.3. Roma Hukuku ................................................................................................. 312

17.9. Roma İmparatorluğu’ nun Gerileyiş ve Çöküş Dönemi ...................................... 31417.9.1. İmparator Diocletianus ve Sonrası ............................................................... 31417.9.2. Edebiyat, Sanat, Bilim, Eğitim ve Hukuk ..................................................... 315

17.10. Germenler ve Hunlar: Roma Uygarlığı'nın Sonu .............................................. 31617.11. Hristiyanlık ............................................................................................................. 317

17.11.1. İsa Peygamber .............................................................................................. 31717.11.2. Havariler ve Kiliselerin Ortaya Çıkışı ........................................................ 31817.11.3. Kutsal Kitap ve Hristiyanlığın Yayılışı........................................................ 31817.11.4. Romalılar ve Hristiyanlar ............................................................................ 32017.11.5. Hristiyan Edebiyatı ve Sanatı ...................................................................... 323

18. BÖLÜM HİNDİSTAN

18.1. Coğrafya ve İklim ..................................................................................................... 32518.2. Tarih Öncesi Dönem ............................................................................................... 32618.3. İndus Uygarlığı: Harappa ve Mohenjo-Daro ........................................................ 32618.4. Hint-Avrupalı Yeni Sakinler: Ariler ....................................................................... 32918.5. Yeni Kentler ve İlk Krallıklar .................................................................................. 330

xixİçindekiler

18.6. Magatha Krallığı ....................................................................................................... 33118.7. Maurya İmparatorluğu ............................................................................................ 33118.8. Yabancı Hanedanlar: Baktria Yunanları, Sakalar ve Kuşanlar ........................... 33418.9. Güney Hindistan ...................................................................................................... 33518.10. Hindistan Kültürünün Yayılması ........................................................................ 33618.11. Hindistan Toplumu: Varna Sistemi ve Kastlar ................................................... 33618.12. Din: Hinduizm, Brahmanizm ve Budizm ........................................................... 33818.13. Hindistan Edebiyatı: Vedalar ve Destanlar ......................................................... 341

18.14. Yazı, Dil ve Bilim .................................................................................................... 342

19. BÖLÜM ÇİN VE HUN DEVLETLERİ

19.1. Çin Coğrafyası ve İklimi ......................................................................................... 34319.2. Tarih Öncesi Dönem ............................................................................................... 34419.3. Şia Hanedanı ............................................................................................................ 34419.4. Şang Hanedanı ......................................................................................................... 34519.5. Ço Hanedanı ............................................................................................................ 34619.6. İlk İmparatorluk: Çin Hanedanı ............................................................................ 34919.7. İkinci İmparatorluk: Han Hanedanları (İÖ 206- İS 220) .................................... 35019.8. Çin Birliği: Kurulması ve Dağılması ...................................................................... 35219.9. Siyasal Rejim ve Halk .............................................................................................. 35419.10. Yazı ve Dil................................................................................................................ 35519.11. Edebiyat, Sanat ve Bilim ........................................................................................ 35619.12. Din ve Felsefe: Filozofl ar Çağı .............................................................................. 35819.13. Türk Kültürleri ........................................................................................................ 35919.14. Büyük Hun Devleti ................................................................................................ 36119.15. Hun- Çin İlişkileri .................................................................................................. 36219.16. Avrupa Hun Devleti............................................................................................... 363

20. BÖLÜM KRAL LİSTELERİ

Sümer Kralları .................................................................................................................... 365Akad Kralları ...................................................................................................................... 365Yeni Sümer Dönemi Kralları ............................................................................................ 365

III. Ur Hanedanı .......................................................................................................... 365İsin-Larsa Dönemi ...................................................................................................... 366İsin Kralları .................................................................................................................. 366

xx İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

Larsa Kralları ............................................................................................................... 366Babil Kralları ...................................................................................................................... 366

Eski Babil Dönemi ...................................................................................................... 366Orta Babil Dönemi (Kassitler)................................................................................... 366Kassitler Sonrası Hanedanlar Dönemi ..................................................................... 366

Keldani Kralları (Yeni Babil) ............................................................................................ 367Asur Kralları ....................................................................................................................... 367

Eski Asur Dönemi ....................................................................................................... 367Orta Asur Dönemi ...................................................................................................... 367Yeni Asur Dönemi ....................................................................................................... 367

Elam Kralları ...................................................................................................................... 368Mısır Kralları (Firavunları) .............................................................................................. 368

Eski Krallık Dönemi ................................................................................................... 368Yeni Krallık Dönemi ................................................................................................... 369Geç Dönem .................................................................................................................. 369

Hitit Kralları ....................................................................................................................... 369İsrail-Yahuda (Yudaha) Kralları ...................................................................................... 370Urartu Kralları ................................................................................................................... 370Frigya Kralları .................................................................................................................... 370Lidya Kralları ..................................................................................................................... 370Media/Med Kralları........................................................................................................... 371Pers Kralları ........................................................................................................................ 371Makedonya Kralları ........................................................................................................... 371Seleukoslar (Suriye) Kralları ............................................................................................ 371Ptolemaioslar (Mısır) Kralları.......................................................................................... 372Pergamon/Bergama (Attaloslar) Kralları ....................................................................... 372Bithinya (Bithynia) Kralları ............................................................................................. 372Pontos Kralları ................................................................................................................... 372Kapadokya (Kappadokia) Kralları .................................................................................. 372Parth (Arsaklar) Kralları .................................................................................................. 373Roma İmparatorları ........................................................................................................... 373Dizin .................................................................................................................................... 375Bibliyografya ...................................................................................................................... 397

TARİH ÖNCESİNDE İNSAN

Bugün 90’lı yaşlarında olan bir kişinin çocukluğunun hatıralarında bilim ve teknoloji anlamında nelerin yer almayacağı konusunda az çok bir fikrimiz vardır. Örneğin bilgisayar ve cep telefonu gibi günümüzün elektronik araçlarının bu yaş-lardaki bir kişinin yaşamının son birkaç on yılının tanık olduğu icatlar olduğunu biliriz. Günümüzden 200 yıl kadar geriye gittiğimizde ise bugün insanlığın hizme-tinde olan pek çok teknolojik araç ve gerecin (örneğin fotoğraf makinası, tabanca, metro hattı, makinalı tüfek, daktilo, otomobil) de o zaman olmadığını görürüz. 560 yıl öncesine kadar bir kentin etrafı güçlü surlar ile çevrilmişse o kentin bir ordu tarafından ele geçirilmesi çok zordu. Nitekim Fatih Sultan Mehmet 1453 yı-lında İstanbul’u kuşattığında Bizanslıların güvendiği en büyük savunma kalkanı kentin surlarıydı. Takriben 2600 yıl önce ise etrafı surlarla çevrili bir kentin ele geçirilmesinde işe yarayan kuşatma tekniklerini bilen bir ordu yoktu. Günümüz silahları, kent savunma duvarlarını, kuşatma tekniklerini tarihe gömdü. 5300 yıl önce kentler, devletler de yoktu. O zamanlar insanlar yazıyı da bilmiyorlardı. Yak-laşık 7 bin yıl önce insanların yaşamında madenden yapılmış bir alet yoktu. 13 bin yıl öncesinde ise hayat insanlar için çok zordu. İnsanlar açık alanda meskûn olan topluluklar değildi. Ev yapmasını bilmiyorlar, avcı-toplayıcı küçük topluluk-lar hâlinde mağaralarda yaşıyorlardı. Tüm bunlardan kolayca anlaşılmaktadır ki insanların bugün sahip olduğu günlük yaşam ihtiyaçlarıyla bilim ve teknoloji, in-sanlık tarihinin takriben son 11 bin yılının deneyim ve birikimlerinin ürünüdür. Bugün insan başarısının eseri olarak insanlığın hizmetine sunulan her maddi şe-yin icadı ya da üretimiyle ilgili süreçte ise günümüze doğru hız ivmesi artan bir gelişim vardır.

GİRİŞ

Bir zamanlar diyerek zaman içinde geriye gitmeye devam edersek nihayetin-de insanın kendisiyle ilgili olarak bilmek ve öğrenmek merakıyla ilgili olan soru-larının en eskilerinden birisine de ulaşabiliriz. Bu soru ilk insan kimdir? Dünyaya nasıl geldi ya da nasıl var oldu ? Bu soruların ilkinin yanıtı, bilimsel bir merakı olmayanlar için geçmişte de günümüzde de kolaydır. Çünkü kutsal kitaplar bu so-runun yanıtını vermiş. Örneğin Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat’a göre yeryüzünde yaşayan tüm canlı türleri Tanrı tarafından ayrı ayrı türler olarak yaratıldılar ve bu canlı türlerinden birisi olan insanların ilki, tanrı tarafından çamurdan (ya da bal-çıktan) yaratıldı ve yaratılan bu ilk insan da Adem’di. Ancak ilk insanın ne zaman yaşadığına ilişkin bir bilgi kutsal kitaplarda yer almıyor. Bu nedenle ilk insanın ne zaman yaşadığını merak edip araştırmaya dinsel olan bir yasaklama yoktur. Buna rağmen 1700 yılına kadar ilk insanın ne zaman yaşadığına ilişkin bir hesaplama yapılmadı. Bu tarihte Almanya’nın Stuttgart kenti civarındaki Constatt’da bulunan bir insan fosili (bir kafatası), bu yöndeki hesaplamaları gündeme getirdi. James Ussher adlı bir İngiliz rahip, kutsal kitaplardaki isimleri de kullanarak insanın ya-ratılış tarihini hesaplamaya çalıştı. Bu rahibe göre insan, İÖ 4004 yılında yaratıl-mıştı. Ona göre kutsal kitaplarda sözü edilen tufan olayı da İÖ 2501’de yaşanmıştı. Daha sonra John Lightfoot adlı bir başka rahip çıktı ortaya. Lightfoot’a göre insan, dünya ile birlikte bir anda yaratılmıştı. Ona göre dünya ve insan, İÖ 23 Ekim 4004 tarihinde saat 9’da yaratılmışlardı.

Darwin’in 1830’lu yıllarda ortaya attığı evrim teorisinden beri ise kutsal kitap-ların aktardığı bilgilere muhalif olarak da görülen araştırmalar yapılmaya başladı. Bu araştırmaları yapan bilim adamlarına göre canlı türleri ayrı ayrı yaratılmamış, milyarlarca yıl önce ortaya çıkan tek hücreli bir canlıdan milyonlarca yıl süren çok uzun soluklu olan bir evrim sürecinde oluşmuşlardı. Bu teori, Galileo’nun (1564-1642) “Güneş Dünya’nın değil Dünya Güneş’in etrafında dönüyor” diyerek kutsal kitabı bilimsel bilgi kaynağı olarak da gören Hristiyanlara meydan okuması gibiy-di. Teori, canlı türlerinin ayrı ayrı yaratıldıkları ve bunların değişmez oldukları inancına karşı muhalif olan bir meydan okuma, bir saldırı olarak algılandı. Bu algı bugün de devam etmekte ve zaman zaman bu teoriye büyük tepki gösterile-bilmektedir.

Canlı türlerinin evrimiyle ilgili tartışmalar, tarihçilerin bilimsel ilgi alanı dı-şındadır. İnsanlığın Prehistoria’sı, yani Tarih Öncesi Dönemi ile ilgilenen bilim adamları tarihçiler değil, Prehistoryacılar, Paleoantropologlar, Zoologlar, Jeolog-lar, Biyologlar ve Arkeologlardır. Bu bilim adamları, dünyanın en az 4,5 milyar yaşında olduğunu hesapladılar. Onlara göre yeryüzündeki yaşam ise 1 milyar 500 bin yıl öncesinden itibaren başlar. 70 milyon yıl öncesine kadar da dünyada me-meli olan bir canlı türü yoktur. 55 milyon yıl kadar önce tüm memeliler, tırmanma

2 İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

ve tutunma yeteneğine sahip canlı türleriydi ki ağaçlarda yaşayan bu memelile-re bilim adamları Primat adını verdi. Takriben 40 milyon yıl öncesine kadar da Avustralya ile Antartika kıtası birbirinden ayrılmış değildi. Aşağı yukarı 25 milyon yıl kadar önce kimi memeliler yiyecek bulabilmek için ormanlardan düz ovalara inmeye başladılar. 15 milyon yıl kadar önce ağaçlarda yaşayan bir memeli türü Afrika’ya, Avrupa’ya ve Asya’ya yayılmayı başardı. Günümüzden 7 milyon (ya da en geç 4 milyon) yıl önce ise hominid (insanımsı) denilen ilk insanımsı türler or-taya çıktı. Bilim adamları bu hominidlere Australopithecus adını verdiler.

Hominid denen bu ilk insanımsı türün ilkinin fosili 1924 yılında güney Afrika’da (Australopithecus Africanus) bulundu. Daha sonra Kenya, Etiyopya ve Çad’da yeni fosiller bulundu. 2008 yılında keşfedilen sonuncusunun (Çad’daki) günümüzden takriben 3 milyon yıl önce yaşamış olduğu hesaplandı. Bu hominid (Sahelantropus Tchadensis) türünün yeryüzünde görülmeye başladığı dünyanın jeolojik zamanına, Antropozoik Zaman (Dördüncü Zaman) denilmektedir ki söz konusu zaman Pleistosen ve Holosen olmak üzere iki devire ayrılır.

Yaklaşık 2 milyon yıl kadar devam etmiş olan Pleistosen Devirde dünya çok soğumuş, her taraf buzlarla kaplanmıştı. Fakat hep buzullarla kaplı kalmamıştı dünya. Dört kez buzullar arası denilen dönem yaşanmıştı. İnsanın tarih öncesi dönemini araştıran bilim adamlarına göre insan türlerinin evrimleşerek gelişme-si bu zamanda oldu. Bilim adamları fiziki gelişimi bakımından insan türlerinin bu evrim sürecindeki varlığını, kronolojik sırayla şu adlarla tanımladılar: Homo Habilis (tutan insan), Homo Erectus (dik yürüyen insan), Homo Sapiens (bilen insan), Homo Sapiens Sapiens (bilen, anlayan insan).

Dinozorlarla aynı yaşam koşullarını paylaşan bu insan türlerinden ilki, daha önce sözünü etmiş olduğumuz hominid (Australopithecus) türlerindendi. Beyin kapasitesi 700 cm3 olan1 bu türün bir alet kullanıp kullanmadığı bilinmiyor. Bu nedenle kimi bilim adamları insan evriminin Homo Habilis ile değil, Homo Erec-tus ile başladığı görüşündedir.

Taşları birbirine vurarak taş alet yapan ve beyin büyüklüğü bizim beynimizin yarısı kadar olan Homo Erectus, günümüzden 2 milyon yıl kadar önce Afrika’da ortaya çıktı ve günümüzden takriben 1,8 milyon yıl kadar önce Afrika’dan çıka-rak dünyanın birbirine çok uzak olan yerlerine dağılmaya başladı. Batı Avrupa’da, Çin’de (Pekin İnsanı) ve Endonezya’da (Java Adamı) Homo Erectus fosilleri bulun-du. Sonuncusu (Java Adamı), Homo Erectus’un Afrika dışına yayılan ilk türüydü. Bu tür gittiği her yerde kaba, fakat standart formda olmayan aletleri kullanmaya devam etti.

1 Gorilin kafatası hacmi 585 cm3, şempanzenin kafatası hacmi 470 cm3, insanınki ortalama 1450 cm3.

Tarıh Öncesınde İnsan 3

Günümüzden 500 bin yıl kadar önce ortaya çıkan Homo Sapiens (Bilen İn-san), Homo Erectus’tan evrimleşerek türemişti ve bu yeni türün benzerleri, Kuzey Afrika, Asya ve Avrupa’da, Özbekistan, Çekoslovakya, Türkiye, Fransa, Cebelita-rık bölgesi, İtalya gibi dünyanın birçok yerinde keşfedildi. Adını, “bilen/düşünen” insan olması dolayısıyla Latincede “insan” anlamındaki “homo” kelimesinden ve “akıllı olmak, anlamak” anlamlarına gelen “Sapere” fiilinden alan Homo Sapiens’in kafatası hacmi 1100 cm3 idi ve yetenekleri ise atası olan Homo Erectus’tan daha çoktu. Bu yeni türün ortaya çıkmasından sonra ise Afrika, Asya ve Avrupa’da ya-şayan topluluklar, iskelet ayrıntıları bakımından farklılaşmaya başladılar. İskelet ayrıntıları bakımından farklılaşmış olanlardan birisinin ilk fosili, 1856 yılında Almanya’nın Düsseldorf çevresindeki Neander vadisinde keşfedildi. Keşfedildiği yerden dolayı Homo Neanderthalis denen bu yeni türün mensuplarının günü-müzden takriben 100 bin yıl önce Avrupa’da ve Asya’da yaşamış oldukları, çok sayıdaki iskelet kalıntılarından bilinmektedir. Bu türün beyin hacmi, günümüz insanının beyninden daha büyük olmasına rağmen, yaptığı taş aletler hala kabay-dı. Fakat onları diğerlerinden ayırt eden en önemli özelliklerinden birisi ölülerini gömüyor olmalarıydı.

Pleistosen Devri’nin son yüzyılına girildikten sonra buzul dönemini sona erdirecek olan iklim koşulları oluşmaya başladı. Avrupa’nın kuzeyindeki Würm buzullarının günümüzden takriben 75 bin yıl önce Avrupa’ya çekilmeye başlamış olduğunun hesaplanması, yaşanan iklimsel değişim sürecinin kanıtı olarak gös-terilmektedir. Homo Sapiens türleri, değişen iklim koşullarından etkilenerek göç eden hayvanların peşinden gitmeye ve Avrupa’ya yayılmaya başladılar. Bu kıtada onlar, aile grupları halinde toplu yaşam sürüyor, hayvan postlarını soğuktan ko-runmak için giysi olarak kullanıyor, kemikten iğne yapıyor, yemek pişirebiliyor-lardı. İnsanın konuşma yeteneğiyle ilgili olan dilin anatomik yapısının gelişimi de iklim değişikliği sürecinde, günümüzden 50 bin yıl önce tamamlanmıştı.

Günümüzden 40 bin yıl öncesinde ise insanlar, Güney Doğu Asya’dan Avusturalya’ya geçtiler. Rüzgârların sürüklemesiyle bir kaza eseri olarak mı yoksa bilinçli bir geçiş miydi? Bu sorunun son zamanlardaki yanıtı ikincisi yönündedir. Zira dünyanın en geniş su alanına sahip olan Pasifik Okyanus’undaki Avustural-ya Kıtası ile Güneydoğu Asya arasındaki deniz engeli mesafesi, sözünü ettiğimiz zamanda günümüzde olduğu kadar büyük değildi. Avustralya kıtasına geçenlerin neslinden olanlar, bu kıtanın yerlileri olan Aborjinlerdi. Dört asır kadar önce, gü-nümüz insanı bu kıtayı keşfettiğinde, bu yerliler orada hala taş devri kültür sevi-yesinde bir yaşam sürüyordu. Tüm bunlardan anlaşılmaktadır ki Homo Sapiens türünün becerileri, günümüzden takriben 70 bin yıl kadar önce büyük bir gelişme göstererek artmıştı.

4 İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

Gümüzden 40 bin yıl önce, yani Avustralya kıtasında insanların yaşamaya baş-lamış olduğu zamanda Güneybatı Avrupa’da iskelet ayrıntıları bakımından Homo Neanderthalis’ten farklı olan bir başka türün yaşamaya başlamış olduğu yeni fo-sillerin keşfiyle anlaşıldı. Bu türün ilk fosili Fransa’daki Cro Magnon Mağarası’nda bulundu ve bilim adamları, bulunduğu yerden dolayı bu fosilin mensubu olduğu insan türlerine Cro Magnon İnsanı adını verdiler. Homo Sapiens’ten evrimleşerek gelişmiş olan Cro Magnon İnsanı, insan evriminin son halkasıydı ve bu nedenle bilim adamları bu insana Homo Sapiens Sapiens (Bilen Akıllı İnsan) adını verdiler. Bu insanlar, zıpkın, ok ve yayı yapıyor, balık avlamak için olta kullanıyordu.

Neanderthal İnsan (Homo Sapiens Neanderthalensis) ile insan evriminin son halkası olan Cro Magnon İnsanı (Homo Sapiens Sapiens), 35 bin yıl kadar önce aynı kıtada (Avrupa) yaşadılar. Nihayetinde ikincisi ilki tarafından bilinmeyen ne-denlerle yok edildi. Fakat dünyayı yaklaşık 5 bin yıl boyunca birbirinden haberli olarak paylaşan Cro Magnon İnsanı ile Neanderthal İnsanı, karışıp kaynaşmadılar mı? Ya da bu iki türün erkek ve dişileri, ortak geçmiş sürecinde hiç çift leşmedi mi? Bilim adamları bu soruların yanıtını da vermeye çalıştılar. Fakat bu yönde bir kanıt bulamadılar. Yani melez olan bir türden, birkaç istisna dışında iz yoktur. Eğer istisna dediğimiz birkaç iz gerçekten melez ise, o zaman neden az sorusu ortaya çıkar. Bilim adamlarına göre bunun nedeni, eğer bir çift leşme olduysa bile dün-yaya gelen çocuk, tıpkı at ve eşeğin çift leşmesinden dünyaya gelen katır gibi kısır olabilir. Fakat insanın kökenleriyle ilgili olarak bu ve buna benzer pekçok ayrıntı tartışmalıdır. Nitekim kökenle ilgili olan tartışmalardan burada yer vermemize uygun olacak bir başkası da şudur: Günümüz insanları tek bir bölgeden çıkarak dünyaya yayılıp, dünyadaki diğer akraba türlerin yerini alanlar mıdır? Yoksa farklı bölgelerde parelel şekilde gelişmiş olanlar mıdır?

Kimi bilim adamlarına göre 100 bin yıl önce Çin’de yaşayan insanların ka-fatasları, bugün Çin’de yaşayan insanların kafatasına benziyor. 100 bin yıl önce Endonezya’da yaşayan insanların kafatasları da bugün Avustralya’da yaşayan yer-lilerin kafataslarına benziyor. Bu nedenle günümüz insanları, farklı bölgelerde parelel gelişimin ürünüdürler. Kimi bilim adamları da günümüz insanının kafa-tasına benzer bir kafatasının takriben 100 bin yıl kadar önce Afrika’da yaşamış olmasından hareketle, bugün yeryüzünde yaşayan tüm insanların tek bir bölgeden (Afrika’dan) çıkıp, tüm dünyaya yayıldıklarını ve dünyadaki diğer tüm insan türle-rinin yerini aldıklarını düşünmektedirler. Bu tez, Avrupa’da yaşayan Cro Magnon İnsanının Neanderthal İnsanını yok ederek onun yerini almış olduğu bilgisiyle de desteklenmektedir.

Tarıh Öncesınde İnsan 5

Günümüzden 13 bin yıl önce dünyanın iklimi tamamen değişti. Yeryüzünü kaplayan buzullar eridi ve yeryüzünde günümüzün koşullarına benzer olan bir ik-lim yaşanmaya başladı. Böylece Antropozoik Zaman’ın son devrine, yani Holosen Devir’e (Buzul Sonrası Devir) girilmiş oldu. Bu devrin iklimsel koşullarına Buzul (Pleistosen) Devri’nin dev sürüngenleri, yani dinazorlar, kimi memeliler uyum sağlayamadılar ve yok oldular (kimi bilim adamları dinazorların yok olmasına yeryüzüne düşen bir meteorun neden olduğu tezini de ortaya attılar). Daha küçük ve çevik hayvanlar ile insan, yeni iklim koşullarına uyum sağlayıp hayatta kaldı. İnsanlar, yeni zamanın başlangıcından takriben 2 ya da 3 bin yıl önce, yani günü-müzden 15 ya da 16 bin yıl önce Bering Boğazı yoluyla Amerika kıtasına da geç-mişlerdi. Böylece Antartika dışında insanın yaşamadığı kıta kalmadı. Fakat Ak-deniz adaları bile Cilalı Taş Çağı da dediğimiz Neolitik Çağ (Yeni Taş) dönemine kadar boştu. Günümüzden 9 bin yıl öncesine kadar bu adalarda insan yaşamadı.

6 İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

1.1. PALEOLİTİK KÜLTÜR

Dünya’da yaşayan çok sayıdaki canlıdan birisi olan insanların yaşam koşul-larının ve hayatta kalabilmek için yaptıkları mücadelelerin günümüze ulaşan ba-kiyeleri onların kültürleriydi. Günümüzde yaşayan insanlar gibi tarih öncesinde yaşayan insanlar da en azından hayatta kalabilmek için beslenmek, barınmak ve korunmak zorundaydılar. Bu zorunluluk dolayısıyla onlar, barındıkları ya da ko-rundukları yerlerde izler bıraktılar. Bilim adamlarının keşfedip, inceleyip, değer-lendirdikleri bu izler, bir iskelet, bir kemik ya da günlük yaşamda kullanılan her hangi bir alet ya da araç olabilir. İşte tüm bunlar, insanlığın yazısız dönemlerinin aydınlatılmasında işe yaradı ve insanlığın yazısız dönemlerinin kültür tarihi, in-sanlar tarafından kullanılan alet ve araçların ham maddesine, biçimsel ve tekno-lojik gelişimine göre tanımlanıp, adlandırılan çağlara (Paleolitik, Mezolitik, Neoli-tik, Kalkolitik, Bronz ve Demir Çağları) ayrıldı. Her ne kadar ilk kez Danimarkalı akademisyenler tarafından müze kolleksiyonlarını tarihlemek maksadıyla 19uncu yüzyılın ilk yarısında ürettilen ve daha sonraki Prehistorya uzmanlarınca gelişti-rilerek son hali verilmiş olan tarih öncesi çağlarla ilgili bu terminoloji, uygulama değeri sınırlı olduğu için artık genel kabul görmekten çıktı. Fakat terminolojinin kullanımından vazgeçilmiş de değildir.

1. BÖLÜM

TARİH ÖNCESİ KÜLTÜRLER

1.1.1. Alt ve Orta Paleolitik

İnsanlık tarihinin % 99’unu oluşturan Paleolitik Çağ, insanlığın çok yavaş ilerleyen kültürel gelişimine göre kendi içinde Alt, Orta ve Üst Paleolitik olmak üzere üç evreye ayrıldı. Bizim Eskitaş Çağı veya Yontmataş Çağı da dediğimiz Pa-leolitik Çağ’ın bu evrelerinin ilkinde, yani günümüzden takriben 2 milyon yıl ön-cesinden itibaren insan türü ilkin doğada kolayca bulunan taş ve ağaç dallarını hiç şekil vermeden araç olarak kullandılar, zamanla taşları birbirine vurmak suretiyle kabaca yontup biçimlendirmeye başladılar.

Başlangıcı günümüzden 200 bin yıl öncesine tarihlenen Paleolitik Çağ’ın ikinci evresinde (Orta Paleolitik) insan türünün hepsi de hala kültürel anlamda birbirine benzer olan yaşam sürüyorlardı. Taş aletler Paleolitik Çağ’ın son evresine kadar genel olarak hala kabaydı. Fakat onların kültürel anlamda gelişimi, mağara-larda yaşıyor olmalarına rağmen, zamanla arttı.

1.1.2. Üst Paleolitik

Paleolitik Çağ’ın son evresi olan Üst Paleolitik Devir’de insan türünün nü-fusu Antartika hariç Dünya’nın tüm kıtalarına yayılacak kadar arttı. En azından günümüzden 40 ya da 30 bin yıl kadar önce, ucu sivri ve keskin silah ve aletlerin yanı sıra oltalar, balık ağı, ok, yay, boncuk, bilezik, matara, hatta hayvan ve kadın heykelcikleri ve resim yapıyorlar, giysiyi dikebiliyorlardı. Bu alet ve eşyaların ham maddeleri toprak, taş, çakmaktaşı, kemik, deniz kabukları, devekuşu yumurtası ve fildişiydi. Muhtemelen çürüyüp yok oldukları için arkeolojik araştırmaların Alt Paleolitik Devir’de keşfedemediği ağaçtan, kabuktan ve deriden başka aletler de yapabiliyorlardı ki bunların çoğu çürüdüğü için keşfedilememiştir. Yaptıkları taş aletler ise yapacakları aletler için hangi taşların uygun olduğunu deneme yanılma yoluyla keşfettiklerinin kanıtıdır ki bu, jeolojik anlamda bilimin temellerinin Pa-leolitik Çağ’da atılmış olduğu anlamına da gelir. Olta, balık ağı ve giysi dikimi ise onların ipi icat ettiklerinin kanıtıdır. Bunların hepsi, özellikle ok ve yay, yalnızca insanlık tarihi açısından değil, uygarlık tarihi açısından da önemlidir. Zira uzak mesafeden avlamada ya da vurmada çok işe yarayan ok ve yay, tüfek ve tabanca gibi günümüz silah teknolojisinin öncüsüdür.

Paleolitik Çağ’ın son evresinde insanlar, yenilebilir bitkilerle, meyvelerle ve avladıkları hayvanların etleriyle besleniyor, bu hayvanların derilerini soğuktan korunmak için giysi olarak kullanıyorlardı. Saldırgan vahşi hayvanlardan onla-ra karşı taş ve sopalar kullanmak suretiyle korunuyorlar, onları izliyor, avlamak için tuzaklar kurabiliyor, mesken olarak kullandıkları mağaraların çevresinde besin olanağı tükenince yeni besin kaynakları bulup onları toplamak için ya da

8 İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı

avlayabilecekleri hayvanların peşinden giderek göçebe bir yaşam sürüyorlardı. Göçebe yaşam onları açık alanda, özellikle nehir kıyılarında doğal koruma ol-madan tehlikeye açık olarak yaşamak zorunda da bırakıyordu. Böyle durumlarda onlar ağaç tepelerine, kaya oyukları ve sığınaklarına veya çalı çırpıdan yaptıkları korunaklara sığındılar.

Bu özellikleri dolayısıyla “Toplayıcılık ve Avcılık Dönemi” diye de tanımla-nan Üst Paleolitik Çağ’da insanlar, hem avlanmak hem de avlanan olmamak gibi çok büyük zorlukları ve tehlikeleri olan bir yaşam sürdürüyorlardı. Zorluk ve teh-ditler, insanları 20’li ya da 30’lu gruplar halinde toplu yaşamak mecburiyetinde bıraktı. Bu mecburiyet, Üst Paleolitik Çağ insanının yardımlaşma duygusunun ge-lişmesine ve belki cinsiyete ve yaşa göre bir iş bölümünün ve bireysel saygınlığın doğmasına neden olmuş olabilir. Zira erkekler, tehlikeli av keşfi ya da avlanmak için uzaklara gitmek zorunda kaldıklarında, en azından hamile ya da bebeği olan kadınların onlara eşlik edemeyeceği düşünüldüğünde bunun mümkün olabileceği aşikardır. Böyle durumlarda kadınlar, mağaralarında kaldılar ve onlar çocuklarla birlikte yiyecek ihtiyaçlarını mağara çevresinden yenilebilir otlar toplamak sure-tiyle ya da küçük hayvanları yakalayarak gidermiş olmalıdırlar.

Fakat onların günümüzdeki anlamda yasaları, yargıçları ve siyasi örgütlen-meleri yoktu. Grupların kendi içinde ya da gruplar arasında bir hiyerarşik yapı-lanması veya günümüz anlamında bir adalet anlayışları da söz konusu değildi. Öteyandan grup veya gruplar düzeyinde bir denetimin veya düzenlemenin ya da bireysel saygınlığın olmadığını söylemek zor. Özellikle silahlar ve diğer aletlerin çeşitliliği, hayvan heykelcikleri ve süs eşyaları bu tür düzenleme ve denetim işle-rini üstlenen saygın birilerinin olabileceğine işaret eder. Sahip olduğu deneyimle-rini ve yararlı bilgileri gençlere en iyi şekilde anlatıp öğretebilen yaşlılar da muh-temelen grupların itibar edilenleriydi. Fakat tüm bunlar, onların eşitlikçi olmayan topluluklar olduğu anlamına gelmez.

Sözünü ettiğimiz 20’li ya da 30’lu grupların nüfusu artınca içlerinden bazıla-rının başka yaşam alanları bulmak için gruptan ayrılmak zorunda kalmaları, in-sanların dünyaya yayılmalarının nedeni oldu. Bu arada ateş yakmak, silah ve alet yapmak, bunları kullanmak gibi bilgiler ile avlanma yol ve yöntemlerini öğretmeyi bilen gruplar hayatta kalırken, bunu başaramayanlar büyük olasılıkla yok oldular.

Ateşin ilk kez ne zaman, nerede ve nasıl keşfedildiği bilinmiyor, ancak ay-dınlattığı, ısıttığı, yakıp öldürdüğü, hayvanların ateşten korktuğu muhtemelen bir yıldırım düşmesi sonucunda çıkan yangınlar sayesinde Paleolitik Çağ’da öğrenil-mişti. İnsanlar ateşi kontrol etmeyi de bu çağda başardılar. Büyük olasılıkla iki çakmak taşını bir birine vururken çıkan kıvılcımın kuru otları tutuşturduğunu

Tarih Öncesi Kültürler 9