inspiracje inkluzji społecznej dla resocjalizacji i penitencjarystyki

PROFILAKTYKA SPOŁECZNA I RESOCJALIZACJA 2014, 24ISSN 2300-3952

Paweł Szczepaniak1

INSPIRACJE INKLUZJI SPOŁECZNEJDLA RESOCJALIZACJI I PENITENCJARYSTYKI

Streszczenie

W opracowaniu omówiono kwestie aplikacji idei inkluzji w dziedzinie profilaktykispołecznej oraz oddziaływań resocjalizacyjnych i penitencjarnych. W kolejnych częściachartykułu przedstawiono: teoretyczne oraz metodologiczne aspekty analizy inkluzji i powią-zanych z nią zmiennych, problemy resocjalizacji w społeczeństwie otwartym wobec inkluzji,z kolei, w świetle efektywności polityki karnej w dziedzinie izolacji i probacji, przedstawio-no postulat rozpatrywania zagadnień pedagogiki resocjalizacyjnej i penitencjarnej w nurcieinkluzyjnej pedagogiki społecznej i polityki społecznej.

Słowa kluczowe: inkluzja społeczna, profilaktyka społeczna, resocjalizacja, penitencjarys-tyka

Social inclusion as inspiration for social rehabilitation and penitentiary studiesAbstract

The paper discusses how the idea of inclusion may be applied in the domain of so-cial prevention as well as in social rehabilitation and penitentiary activities. The followingparts detail theoretical and methodological aspects of the analysis of inclusion and relatedvariables, and the issues of social rehabilitation in the society open to inclusion. Moreover,against the backdrop of the effectiveness of such enforcement policy measures as isolation

1Dr Paweł Szczepaniak jest adiunktem w Zakładzie Pedagogiki Resocjalizacyjnej In-stytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres e-mail:[email protected]

144 Paweł Szczepaniak

and probation, the author puts forward the suggestion that social rehabilitation and peniten-tiary pedagogy should be considered in the light of the inclusive social pedagogy and socialpolicy.

Key words: social inclusion, social prevention, rehabilitation, penitentiary studies

Wyjaśnienie pojęć i teoretyczne podstawy zagadnienia

W opracowaniu podejmowana jest kwestia aplikacji idei inkluzjiw dziedzinie profilaktyki społecznej oraz oddziaływań resocjalizacyjnychi penitencjarnych adresowanych do osób dotkniętych lub zagrożonychmarginalizacją (wykluczeniem).

W klasycznych pozycjach literatury przedmiotu zgodnie przyjmu-je się, że oddziaływanie resocjalizujące, spełniając funkcje wychowania,opieki i terapii, przebiega w trzech etapach: 1) oddziaływanie etiotropo-wo-reedukacyjne (usuwanie lub ograniczanie wpływu endo- i egzogen-nych czynników etiologicznych — przyczyn nieprzystosowania społecz-nego), 2) ergotropowo-reedukujące (przekształcanie stanów osobowościosób wskazanych wyżej, w ramach procesu reedukacji, integralnie zwią-zanego z wychowaniem resocjalizującym) oraz 3) semiotropowo-reedu-kujące (oddziaływanie skierowane na czynniki środowiskowe) (Han-Ilgie-wicz 1961: 209; Czapów 1978: 5; Pytka 2000). Oddziaływanie to odby-wa się w nurcie profilaktyki uprzedzającej, wychowania resocjalizującegooraz profilaktyki następczej, w odniesieniu do podmiotów resocjalizacji,z uwzględnieniem szeroko rozumianego środowiska ekologicznego, spo-łecznego i cywilizacyjno-kulturowego. Ujęcie to obejmuje spektrum funk-cjonowania jednostki w relacjach społecznych (z uwzględnieniem instytu-cji i polityki społecznej państwa) i wyznacza płaszczyznę oraz perspekty-wę aplikacji fenomenu inkluzji (zwłaszcza w zakresie środków politykikarnej, penitencjarnej jak również profilaktyki społecznej i resocjaliza-cji). Na wstępie należy przedstawić znaczenie kluczowych pojęć występu-jących w niniejszym opracowaniu.

Jednym z podstawowych pojęć stosowanych dla opisu i wyja-śnienia zakresu omawianych zagadnień jest określenie inkluzji 2, czę-

2Słownikowo (łac.) includere: zamknąć, spokrewnione z gr. κλεειν — zamknąć — ter-min oznaczający włączenie, dołączenie bądź zawieranie, w socjologii inkluzja społeczna to

Inspiracje inkluzji społecznej dla resocjalizacji i penitencjarystyki 145

sto utożsamiane i stosowane zamiennie z pokrewnym pojęciem włą-czenie, a także pojęciemintegracji (kojarzonym z akceptacją wszystkichludzi, niezależnie od dzielących ich różnic). „Włączenie pozwala lu-dziom cenić własne różnice (w sobie), uznając, że każda osoba ma waż-ną rolę do odegrania w społeczeństwie” (Shafik Abu-Tahir, za Datti-lo 2002: 26).

Zestaw kategorii włączania przedstawiono w Research Bulletin Nr 11z roku 1993. Termin Mainstreaming został użyty w odniesieniu do se-lektywnego umieszczenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyj-nymi w normalnej klasie szkolnej. Zwolennicy takiego podejścia inte-gracyjnego uważają, że dziecko niepełnosprawne najpierw należy umie-ścić w specjalnym środowisku edukacyjnym i że musi ono zostać przy-gotowane do regularnych zajęć w „zwykłym” środowisku edukacyjnym.Zakładają oni, że uczeń musi wykazać zdolność „nadążania” za tokiempracy ustalonym przez nauczyciela w klasie. Pojęcie to jest związa-ne z tradycyjnymi formami kształcenia specjalnego. Włączenie uznawa-ne jest również jako termin, który wyraża zobowiązanie do wychowa-nia dziecka niepełnosprawnego w stopniu maksymalnie odpowiednim dojego możliwości, ale realizowanym w typowym środowisku szkolnymi wymaga jedynie, że dziecko będzie korzystać z obecności w klasie(bądź nauczania indywidualnego). Z kolei pełna integracja oznacza, żewszyscy uczniowie, niezależnie od stanu upośledzenia (niepełnospraw-ności) znajdą się w normalnej klasie (lub programie) w pełnym wymia-rze czasu. Poglądy te przeniknęły do powszechnego użycia i utrwali-ły się w formie standardów międzynarodowych. Jednym z pierwszych,i bodaj najistotniejszym dokumentem otwierającym drogę dla współ-czesnego rozumienia inkluzji była Deklaracja z Salamanki 3 oraz wy-tyczne dla działań w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych przyję-

proces wtórnej socjalizacji, odzyskiwania dla społeczeństwa jednostek i całych grup środo-wiskowych.

3Z treści deklaracji: „W Salamance w dniach 7–10 czerwca 1994 r. 300 uczestnikówreprezentujących 92 rządy i 25 organizacji międzynarodowych wyraziło poparcie dla ce-lu jakim jest Edukacja dla Wszystkich poprzez rozpatrzenie zmian w polityce, niezbęd-nych dla promowania powszechnej edukacji i służenia wszystkim dzieciom, w szczegól-ności tym, które mają specjalne potrzeby edukacyjne. Konferencja zgromadziła wyższychurzędników edukacji, przedstawicieli władz, polityków i specjalistów, a także przedstawi-cieli ONZ i wyspecjalizowanych agend, międzynarodowych organizacji rządowych, orga-nizacji pozarządowych oraz instytucji charytatywnych. Na Konferencji przyjęto Deklaracjęz Salamanki w sprawie Zasad, Polityki i Praktyki w zakresie Specjalnych Potrzeb Eduka-


te przez Światową Konferencję Dotycząca Specjalnych Potrzeb Eduka-cyjnych: Dostęp i Jakość (Salamanka 7–10 czerwca 1994 r., UNESCO1994). We wspomnianym dokumencie dla określenia pojęcia inkluzji uży-to (odpowiadającego mu semantycznie) sformułowania włączenie (orazin-tegracja).

Metodologiczne aspekty analizy zagadnienia inkluzjii powiązanych z nią zmiennych

Pytania naukowe, stawiane w analizie problemu badawczego zwią-zanego z inkluzją układają się w klasycznej sekwencji metodologicz-nej. Odnośnie do inkluzji społecznej przybiera ona następującą po-stać:

1. Co to jest?, jakie to jest i dlaczego? Przez kogo, w jaki sposób,dla jakich potrzeb, z uwzględnieniem jakich kryteriów etc. pojęciejest definiowane, oraz w jakim kontekście teoretycznym (np. versusekskluzja).Odpowiedzi na te pytania ujawniają teleologiczne, teoretyczne, ak-

sjologiczne aspekty problemu oraz przedzałożenia badacza, również od-nośnie do stawiania hipotez wyjaśniających. Inkluzja jest kategorią opo-

cyjnych oraz Wytyczne dla Działań. Fundamentalną zasadą funkcjonowania szkoły integra-cyjnej jest to, że wszystkie dzieci w miarę możliwości powinny uczyć się razem, niezależ-nie od doświadczanych przez nie trudności czy różnic. Szkoły integracyjne muszą uznawaći odpowiadać na zróżnicowane potrzeby swoich uczniów, przyjmując różne style i tempauczenia się oraz gwarantując każdemu odpowiednie wykształcenie dzięki właściwym pro-gramom nauczania, przygotowaniom organizacyjnym, strategiom kształcenia, wykorzysta-niu zasobów oraz współpracy z lokalnymi społecznościami (...) Kształcenie integracyjnei rehabilitacja oparta na lokalnej społeczności stanowią uzupełniające się i wzajemnie ko-rzystne metody zaspakajania potrzeb osób o specjalnych potrzebach. Obie są oparte na za-sadzie otwartości, integracji i uczestnictwa (...) Udział społeczności lokalnej, decentraliza-cja i planowanie lokalne sprzyja większemu udziałowi społeczności w edukacji i szkole-niu osób ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. (...) Należy włączać organizacje osóbniepełnosprawnych (...) Ponieważ stowarzyszenia wolontariuszy i krajowe organizacje po-zarządowe mają większą swobodę działania i gotowość reagowania na zgłaszane potrzeby,należy je wspierać w opracowywaniu nowych koncepcji i pionierskim wdrażaniu innowa-cyjnych metod nauczania. (...) Organizacje osób niepełnosprawnych, tj. te, w których osobyte mają decydujący wpływ, powinny być zapraszane do aktywnego uczestnictwa w określa-niu potrzeb, wyrażaniu poglądów w sprawie priorytetów, zarządzaniu usługami, w oceniewyników”.


zycyjną wobec wykluczania, marginalizacji, segregacji osób odmiennych,odbiegających od normy zdrowotnej, kulturowej, społecznej, albo nie speł-niających normatywnych oczekiwań lub wzorów instytucji i społecznościdominujących (Graham, Slee 2008).

2. Kogo? Czego dotyczy? Wyznacza podmiot oraz przedmiot badaniai konstytuuje następujące perspektywy analizy:— Ujęcie podmiotowe: W kontekście inkluzji: Chcę!, mogę! po-

trafię! Deklaracje oznaczają osobiste aktywne działanie. Za-imki JA, MY używane w formie zwrotnej: np spontanicz-nie „włączam się” Wskaźnikiem podmiotowości jest samo-dzielność działania. Jest to proces „kreacji”, natomiast jeśliidzie o

— Ujęcie przedmiotowe: Czy (on, oni) chcą, mogą? Działanie narzecz adresatów i/lub dla realizacji partykularnego celu. Zaim-ki identyfikują osoby trzecie (ON, ONI), działania mają cha-rakter instrumentalny wobec adresatów, nawet jeśli są ofer-tą włączenia kogoś (np. interwencja kryzysowa) Jest to swo-isty „proces kolonizacji” W analizie problemu istotny jest rów-nież aspekt wolicjonalny i predyspozycyjny Podmiotu (oso-by, grupy, organizacji) i Przedmiotu, co zasadniczo zmieniaoptykę i dynamikę relacji: „bo w tym właśnie jest ambarasaby dwoje chciało naraz”. Formą wspierania i aktywizacji jestnp. idea „Pomoc dla samopomocy” Ch. Kofoeda. Zasadnicząkwestią jest jednak czy inkluzja jest prawem czy obowiąz-kiem człowieka. Z punktu widzenia teorii komunikacji spo-łecznej mamy do czynienia z nadawcą i odbiorcą oferty inklu-zji.

Nadawca oferty inkluzji jest jej podmiotem i spełnia funkcję eks-presyjną (chce coś zakomunikować i nawiązać relację) natomiast odbiorcawystępuje w zgoła innej roli.

(Od)biorca oferty inkluzji jest jej adresatem (przedmiotem) od-grywa funkcję impresyjną, (recepcja) i może na komunikat (ofer-tę) zareagować. Relacje pomiędzy nadawcą i adresatem inkluzji sta-ja się szczególnie istotne w kontekście komunikowania społeczne-go. Kto inicjuje, składa ofertę w zakresie inkluzji i kto ja percy-puje.

Zagadnienie to przedstawiono poniżej w formie tabelarycznej wrazz konsekwencjami dla interakcji w formie typów relacji.


Zestawienie elementów i funkcji komunikacji wg modelu R. Jacobsona oraz typyzależności między zmiennymi

Elementyprocesu ko-munikacji

NADAW-CA

kod kontakt komuni-kat

kontekst ODBIOR-CA

Funkcje ko-munikacji

ekspresyjna metajęzy-kowa

fatyczna poetycka poznawcza impresyjna

Typologiarelacji

pomiędzynadawcą

i odbiorcą

Typy relacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą przybierają następującą postać:1) Brak kontaktu i relacji uniemożliwia komunikację,2) Relacja oparta na dominacji jednej ze stron (dyrektywność, przemoc):

O > O, (patrz również analiza transakcyjna: rodzic-dziecko)3) Relacja oparta na uległości (submisji) O < O,4) Relacja wymiany, dialogu (posiada cechy asertywności) O ⇔ O

Wyżej określone typy, kierunki i rodzaje relacji międzyludzkiej dotycząwszelkich osób, grup, struktur społecznych (np. organ państwa-obywatel, ro-dzic-dziecko)

Kolejne pytania badawcze przedstawiają się następująco:3. Po co? W imię czego? dokonywana i podejmowana jest inkluzja spo-

łeczna. Idzie tutaj o teleologiczne i aksjologiczne aspekty zjawiskaoraz ich uzasadnienie. Rozpatrywane są:Cele i wartości nadawcy (intencje, potrzeby, motywacje, aspiracjeetc.) czyli cele i wartości podmiotu orazCele i wartości odbiorcy (intencje, potrzeby, motywacje etc.) czylicele i wartości zakładane i realizowane wobec przedmiotu.Jednakże aby „oferta” usług integracyjnych, inkluzyjnych etc. byłaskuteczna, konieczne jest spełnienie warunku: musi się opierać nawspólnych dla oferenta i odbiorcy wartościach (wspólna dla wszyst-kich zaangażowanych stron, w tym: agencji, instytucji, pracownikówsłużb społecznych, rodzin uczestników i szerszej społeczności). Ko-lejne ogniwo metodologiczne to kwestia metod i środków realizacjiinkluzji.

4. Jak? W jaki sposób? Przy pomocy czego? Metody, środki, techni-ki, narzędzia oraz inne elementy metodyczne wprowadzania w życieinkluzji.Metody realizowania fenomenu procesu inkluzji w analizowanymzakresie są sprzężone z takimi dziedzinami życia społecznego (pro-cesami) jak m.in.: socjalizacja — resocjalizacja, edukacja — reedu-kacja, dydaktyka — ortodydaktyka, wychowanie — wychowanie re-socjalizując, terapia (socjo-,psycho-, pedagogiczna). Istotne jest, czymetody i środki (które stanowią nośnik inkluzji) są kompatybilne


z obranymi, celami, wartościami oraz kto je realizuje (patrz rola pod-miotu i przedmiotu / adresata). Dla analizy ważne są również kwestieewaluacji. Zagadnienie to wyraża się w kolejnym pytaniu:

5. Z jakim skutkiem? Ewaluacja oraz weryfikacja (falsyfikacja) za-istniałej inkluzji. Kluczowe w tej mierze stają się wskaźniki zjawiska— po czym można poznać, że nastąpiła inkluzja? W tym świetle na-stępuje weryfikacja hipotez i formułowanie wniosków badawczych.Tu podejmowane są efekty inkluzji dla podmiotu oddziaływaniaoraz efekty inkluzji dla przedmiotu oddziaływania. Jakie są efekty(wskaźniki) inkluzji dla nadawcy i adresata? Zarówno w odniesie-niu do osoby, grupy jak i struktury społecznej lub organizacji są oneformułowane w świetle społecznego funkcjonowania. To zagadnieniebodaj najczytelniej daje się określić poprzez optimum przystosowa-nia. Zestawienie powyższych zagadnień przedstawiono w poniższymschemacie.

Kolejne generacjepojęć i procesów związanychz przystosowaniemspołecznym takie jak: resocjalizacja, korekcja, reintegracja, readaptacja, inkluzja etc.Należy odnieść do optimum przystosowania, a zwłaszcza zwery�kować w kontekście asymilacji oraz akomodacji

akomodacja

Optimum

KorekcjaResocjalizacjaReadaptacjaReintegracjaInkluzja

asymilacja

Szerzej nt. kryteriów przystosowania (oraz schemat), patrz L. Pytka 2000: 21.

Większość strategii i programów włączenia osób marginalizowanychjest realizowana przez agendy państwa. Znacznie rzadziej (tak, jak to jestpromowane m.in. w Deklaracji z Salamanki) przez samych zainteresowa-nych bądź ich grupy wsparcia oraz inne grupy inicjatywne (organizacje,fundacje itd.) działające na rzecz osób niepełnosprawnych, dotkniętychdysfunkcjami, wykluczonych lub marginalizowanych w celu rozwiązywa-


nia ich problemów. Zgodnie z ideą inkluzji oraz standardami, w praktycepowinno dominować ujęcie podmiotowe, znacznie częściej jednak poja-wia się działanie w ujęciu przedmiotowym. Model rozwiązywania pro-blemów społecznych, bliższy idei podmiotowego włączania się osób od-czuwających problemy w społecznym funkcjonowaniu i wyrażających ichsuwerenne prawo do podjęcia (rozwiązania) tych problemów (z intencjąwłączenia się do naturalnego nurtu życia społecznego) występuje na grun-cie pracy socjalnej, a wyraża się w aktywizacji i wspieraniu4. Wyrazem tejtendencji jest model działania jednostek lub grup przedstawiających swojeskargi i wysuwających roszczenia w związku z istnieniem dolegliwych wa-runków w różnych sferach rzeczywistości nazywany claim-making-activ-ity (aktywność roszczeniowa). Został on zaproponowany w aspekcie pra-cy socjalnej przez amerykańskich badaczy M. Spectora i J. Kitsuse (1977:184; por. Schneider 1985)5.

Dla pełnego obrazu istotne są również pojęcia stanowiące aplika-cje inkluzji w konkretnych warunkach społeczno-ekonomicznych i kul-turowych, które wyznaczają społeczny kontekst włączania. Takim poję-ciem kluczowym jest społeczeństwo cywilne, określane jako całokształtstosunków społeczno-ekonomicznych wraz z ich prawno-instytucjonal-nymi gwarancjami, (...) sfera prywatnej, cywilnej aktywności jednostek,

4Komisja Europejska zobowiązała państwa członkowskie Unii Europejskiej do przed-stawienia swoich Krajowych Programów National Strategy Reports on Social Protection andSocial Inclusion („Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008–2010”).W Polsce Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej opracowało w grudniu 2008 KrajowyProgram Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna Na Lata 2008–2010. Dokumentprzyjęty przez Radę Ministrów w dniu 16 grudnia 2008 r.

5Problemy społeczne traktowane są przez nich, jako działania jednostek lub grup przed-stawiających swoje skargi i wysuwających roszczenia w związku z istnieniem dolegliwychwarunków w różnych sferach rzeczywistości. Wyróżniają oni następujące fazy: 1. stadium— Spostrzeganie niekorzystnych warunków rzeczywistości i kreowanie problemu w formiezmiany prywatnych kłopotów w tzw. kwestię społeczną / publiczną i jego uprawomocnienie.2. stadium — instytucjonalizacja — rozpoczyna od pojawienia się reakcji ze strony instytucjina działania animatorów problemu. Instytucje stosują strategie: a) bierne uznawanie proble-mu i zasadności roszczeń oraz b) pozorowanej aktywności przeciwdziałania. Tu się najczę-ściej ich rola urywa. Następuje 3. stadium — brak reakcji ze strony oficjalnych agend po-woduje aktywność animatorów problemu nastawiona na poszukiwanie alternatywnych formrozwiana problemu (mniej zaś na kontrolowanie instytucjonalnych form załatwienia proble-mu) ta forma przybiera dwie postaci: 1. reformatorska (dążenie do nowych instytucji lubrozwiązań istniejącego systemu). 2. wycofanie się poza system i tworzenie takich form prze-ciwdziałania, które zapewniłyby lokalną ochronę (stanowiąc enklawy na obrzeżach systemuspołecznego). (por. Sobiech 1989)


której głównym celem jest zaspokajanie ich potrzeb (Szacki 2003: 201).Z kolei relacje pomiędzy społeczeństwem cywilnym a społeczeństwem po-litycznym były poruszane m.in. w twórczości naukowej Alexisa de Tocqu-eville’a, Ferdynanda Tönniesa, Karla Poppera. Wg Edwarda Shilsa (2006)cechami konstytutywnymi społeczeństwa obywatelskiego są: zbiorowa sa-moświadomość, wytworem zaś są instytucje i tradycje obywatelskie, wy-stępuje pluralizm oraz samoograniczanie się instytucji. Koncepcja spo-łeczeństwa obywatelskiego została wzbogacana przez F. Tönnies’a poję-ciami wspólnoty i wspólnotowości (Gemeinschaft oraz Gesellschaft) —względnie komunitaryzmu (harmonia, jedność, stałość, braterstwo). Jawisię w ten sposób wspólnotowy człowiek współpracujący: homo coopera-tivus. Dla społeczeństwa obywatelskiego charakterystyczne jest zjawiskoinicjowania różnorodnych aktywności i powiązań społecznych, tzw. siecispołecznej, nazywane aktywnością korzeni traw (Grassroots Activity, por.Deklaracja z Salamanki).

Z kolei pojęcie społeczeństwo otwarte: charakteryzuje się ruchliwo-ścią społeczną, zwłaszcza możliwościami awansu zawodowego i społecz-nego, w tym nieskrępowanym przechodzeniem z jednej warstwy społecz-nej do drugiej. Karl Popper w dziele: The Open Society and Its Enemies1945 (wyd. polskie Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie 1987) doda-je ponadto, że zmiany elit politycznych dokonują się bez rozlewu krwi(w przeciwieństwie do społeczeństwa zamkniętego, w którym do zmia-ny rządu dochodzi w wyniku rewolucji lub zamachu stanu). ZdaniemPoppera, przykładem społeczeństw otwartych (na przyjmowanie i włącza-nie wszelkich jednostek ludzkich — typ inclusive) są głownie formy de-mokracji, natomiast przykładem przeciwstawnych społeczeństw zamknię-tych (typu exclusive) — są wszelkiego rodzaju totalitaryzmy i dyktatu-ry. Popperowska idea społeczeństwa otwartego wywodzi się z jego filo-zofii nauki (podobnie teoria społeczeństwa ludzi uczących się StewartaRansona), gdzie głównym celem jest aktywny człowiek uczący się, do-konujący odpowiedzialnych wyborów dotyczących własnego życia orazwspółpracy z innymi dla poprawiania jakości życia wszystkich członkówspołeczności). W kontekście edukacji, w literaturze przedmiotu pojawiłosię również pojęcie społeczeństwa informacyjnego (termin wprowadzonyw 1963 roku przez Japończyka T. Umesao w artykule o teorii ewolucjispołeczeństwa opartego na technologiach informatycznych, a spopulary-zowany przez K. Koyama w 1968 roku w rozprawie pt. Introduction to In-formation Theory (Wprowadzenie do Teorii Informacji). Znamienne jest


to, że pojęcie znalazło aplikacje w polityce społecznej i edukacyjnej np.w Japonii powstał Plan utworzenia społeczeństwa informacyjnego, jakocel narodowy na rok 2000.

Istotne dla inkluzji są również strategie wymiaru sprawiedliwościi polityki karnej. W tym kontekście słowem kluczowym jest probacja. De-partament Spraw Wewnętrznych ONZ w 1951 r. (w opracowaniu Probacjai analogiczne środki) zdefiniował probację jako proces resocjalizacji przy-pisany przez sąd w stosunku do osoby oskarżonej o popełnienie przestęp-stwa w świetle prawa, podczas którego osoba poddana kurateli żyje w spo-łeczeństwie i reguluje swoje życie zgodnie z warunkami ustanowionymiprzez sąd lub inną władzę i pozostaje pod nadzorem kuratora. Podobnierzecz się przedstawia w dokumentach wspólnot europejskich. Wedle Za-lecenia Nr R(92)16 Komitetu Ministrów Rady Europy z 19 października1992 r. w sprawie europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alter-natywnych stosowanie tych środków z zastosowaniem nadzoru i kontrolizasadniczo jednakże „nie powoduje odizolowania sprawcy od społeczeń-stwa”. Natomiast według Europejskiej Organizacji ds. Probacji występujeona w roli elementu oceny ryzyka i ochrony społeczeństwa oraz recydywy.

W różnorodnych, wskazanych wyżej ujęciach, występują jednakznaczne podobieństwa pomiędzy działaniami i rozwiązaniami różnychsłużb związanych z probacją takie jak:— informowanie sądu przed wyrokiem (m.in. sprawozdania doradcze),— oceny dla sądów pod kątem ferowania wyroku,— egzekwowanie sankcji i nadzór oraz stosowanie środków alternatyw-

nych,— zapewnienie praktycznej, finansowej, socjalnej, psychologicznej po-

mocy, opieki i pracy socjalnej nad przestępcą w czasie kontaktówz systemem karnym.Należy zauważyć, że przedstawione wyżej definicje (pomimo pew-

nych różnic) zawierają elementy wspólne, słowa kluczowe takie jak:sprawca, próba, obowiązki, nadzór/kontrola osoby lub instytucji. W pol-skim prawie do środków probacyjnych (w polityce karnej) zalicza się: Wa-runkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary (art. 69–76 k.k.), Wa-runkowe umorzenie postępowania karnego (art. 66–68 k.k.), Warunkoweprzedterminowe zwolnienie (art. 77–82 k.k.). Ponadto w naszym krajuzamiennie stosuje się określenia „dozór kuratora” oraz „środki związa-ne z poddaniem sprawcy próbie” (do tych zalicza się warunkowe umo-rzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunko-


we przedterminowe zwolnienie) oraz karę ograniczenia wolności. W li-teraturze światowej wymienia się również przymusową pracę użytecznąlub prace na rzecz społeczności lokalnej (określane jako Community Ser-vice Orders), areszt domowy, grzywnę. Probacja zgodnie ze standarda-mi międzynarodowymi wiąże się tylko z dozorem kuratora. Dla celówniniejszego opracowania, w świetle wcześniejszych pojęć społeczeństwaobywatelskiego, przyjęta zostanie nieco szersza robocza definicja proba-cji: Pojęciem probacji obejmuje się poddanie przez sąd sprawcy prze-stępstwa (czynu karalnego lub zabronionego) próbie wiążącej się pozo-stawaniem na wolności, w środowisku lokalnym, z wykorzystaniem je-go zasobów oraz realizowaniem nałożonych obowiązków (zwłaszcza pro-gramów terapii, resocjalizacji, aktywizacji itp.) pod nadzorem i kontroląkuratora, pracownika społecznego bądź innej osoby lub organizacji. Po-wyższa definicja obejmuje szeroki aspekt utożsamiany z probacją, któ-ry zgodnie ze standardami, uwzględnia również rolę środowiska spo-łecznego (sieci społecznej), funkcjonującej lub tworzonej z myślą o roz-wiązywaniu określonych problemów społecznych. Ten rodzaj probacjiokreślany jest w literaturze przedmiotu resocjalizacją opartą o społe-czeństwo.

Definicja resocjalizacji opartej na społeczeństwie wypracowanaprzez Centrum Sprawiedliwości Karnej Harwardzkiej Szkoły Prawa jestpopularyzowana w Polsce przez A. Bałandynowicza (1993, 2002, 2007).Podstawowe dla niej jest stwierdzenie istotnych więzi ze społecznościąlokalną. „Im więcej klientów uczestniczących w legalnych działaniachwspierających obejmuje dany program, tym bardziej opiera się on o spo-łeczeństwo”. Programy te obejmują szereg pozawięziennych oddziały-wań, takich jak udzielanie przepustek do pracy, urlopów, halfway houses,zwolnienia warunkowe i probacja. Istota tych więzi zależna jest od: (kry-teria więzi) częstotliwości, czasu ich trwania oraz jakości stosunkówwśród pracowników, podopiecznych i społeczeństwa. Może być zasto-sowana również w formie t.zw. probacji intensywnej. Intensywna pro-bacja obejmuje swym zakresem przedmiotowym zestaw restrykcji ogra-niczających swobodę życia w danej społeczności i różnorodność pro-gramów zaprojektowanych w celu zapobiegania ponownemu popełnie-niu przestępstwa. Poddanie przestępcy konkretnemu programowi proba-cyjnemu stanowi sankcję, umożliwiającą przynajmniej częściowe wyeli-minowanie czynników patologicznych, mających wpływ na popełnienieczynu zabronionego (programy przeciwdziałania i zwalczania narkoma-


nii, alkoholizmowi itp.). Wszystkie te zmienne stanowią podstawę dywer-syfikacji między programem opartym o społeczeństwo i innymi strate-giami.

Do kręgu probacji włączane są również formy sprawiedliwości na-prawczej. Znaczącym wsparciem tej koncepcji jest m.in. opublikowa-na w dniu 14.11.2012 r. dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady2012/29/UE z dnia 25.10.2012 r. ustanawiająca normy minimalne w za-kresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, zastępująca decyzję ra-mową Rady 2001/220/WSiSW (Dz.Urz. L. 315 z 2012 r., s. 57). Feno-men mediacji między skazanym odbywającym karę pozbawienia wolno-ści a jego ofiarą w dziejach wymiaru sprawiedliwości ma prawie czter-dziestoletnią historię. Pojawił się zarys nowego modelu celu karania (po-za retrybutywnym i prewencyjnym) t.zw. restorative model, powiązanyz naprawieniem szkody wyrządzonej przestępstwem. Uformował się no-wy paradygmat wymiaru sprawiedliwości: Restorative Justice (sprawie-dliwość naprawcza). W tym nurcie mediacja aspiruje do roli samodzielne-go środka polityki karnej. Ten „poziomy model” procesu karnego, zgod-nie z duchem probacji, opiera się na (nadzorowanym przez kompetent-ne instytucje) współdziałaniu „rywalizujących” ze sobą stron, a tym sa-mym proces karny utożsamiany jest z procesem rozwiązywania konflik-tu. Takie ujęcie jest właściwe dla krajów anglosaskich, stąd mediacjaszybciej pojawiła się w regionach o tak zorientowanej kulturze praw-nej. Na starym kontynencie przyjmowano uregulowania wiążące media-cję z organami wymiaru sprawiedliwości. W każdym jednak modelu je-go istota sprowadza się do udziału mediatora w dialogu pomiędzy ofia-rą i przestępcą w celu osiągnięcia ugody. Pomocne w praktyce okaza-ło się łączenie wprowadzania mediacji ze społeczną służbą (praca soc-jalna).

Probacja w wyżej zarysowanym szerokim ujęciu jako środek reso-cjalizacji oparty na społeczeństwie bazuje na założeniu, że najlepszymsposobem osiągnięcia celu, jakim jest resocjalizacja, jest organizowaniesankcji kryminalnych w społeczeństwie w przypadkach, gdy jest to uza-sadnione funkcjami kary. Zakłada się, że dana osoba nauczy się z powo-dzeniem żyć w społeczeństwie, a nie w sztucznym i oderwanym środowi-sku, jakim jest instytucja więzienna. Probacja jako środek resocjalizacjioparty na społeczeństwie, w połączeniu z zaangażowaniem społecznym,zapewnia oddziaływanie społeczne (Bałandynowicz 2002, 2007; Szczepa-niak 2008).


Resocjalizacja w społeczeństwie otwartym i budowaniespołeczeństwa (obywatelskiego) w Polsce a idea inkluzji

Najnowsze propozycje resocjalizacji wielowymiarowej, z udziałemcałego społeczeństwa (w opinii L. Pytki 2010) zostały przedstawionew zwarty sposób przez Bałandynowicza (2002, 2008) oraz Sobczaka(2009) wymagają one przebudowy, przeformułowania polityki społecz-nej z „restrykcyjno-stygmatyzującej”, w efekcie wykluczającej człowie-ka ze społeczności, w kierunku polityki reintegracji społecznej realizo-wanej zgodnie z propozycjami „inkluzyjności” czyli inkluzyjnej pomo-cy społecznej i wsparcia, inkluzyjną edukację zaczynającą się w przed-szkolu, oraz kreatywną, profilaktykę społeczną, trwającą przez całe życie.Dotychczasowe pojęcie wychowania resocjalizacyjnego L. Pytka postu-luje zastąpić bardziej holistyczną koncepcją readaptacji bądź reintegra-cji społecznej, przy czym, wyjaśnia, że readaptacja społeczna ma kil-ka znaczeń. Pierwotnie oznaczała i często jeszcze jest pojmowana jakoponowne dostosowanie człowieka (podopiecznego, wychowanka, skaza-nego) do społeczeństwa, jego wymogów i wzorów kulturowych poprzezoddziaływanie w środowisku naturalnym względnie w warunkach insty-tucjonalnych (nierzadko w środowisku zamkniętym, izolacji). L. Pytkaprzekonuje jednak, że pojęcie readaptacji równie dobrze można odnieśćdo systemu społecznego, który powinien respektować (niejako dostoso-wać się) do sytuacji i cech społeczno-demograficznych osób wykluczo-nych przez ten właśnie system. Powiada również, że w mniejszym lubwiększym stopniu system społeczny sam „produkuje” dewiantów, prze-stępców, bezrobotnych, bezdomnych itp. — zatem i on wymaga „lecze-nia”, reform. Można wyróżnić kilka strategii, w ramach których systemyspołeczne organizują proces readaptacji, np poprzez profilaktykę, poprzezformy resocjalizacji w środowisku naturalnym (probacja, pomoc społecz-na i praca socjalna), poprzez stosowanie środków polityki karnej i eks-kluzję (głównie w warunkach izolacji penitencjarnej/więziennej). Stra-tegie te, opierając się na innych paradygmatach, znacznie się od siebieróżnią.

Tradycyjna resocjalizacja (nazywana integracyjną, zasadniczo wią-że się z korekcją. Jest na ogół realizowana w ramach oddziaływań in-stytucjonalnych, z intencją dokonania korekcji w osobowości i funkcjo-nowaniu osób nieprzystosowanych społecznie w celu ich dostosowanialub/i przystosowania do oczekiwań bądź wymagań życia społecznego. Ha-


sło integracji społecznej oznacza ostatecznie, że jednostka ma się do-stosować/przystosować do otoczenia społecznego. W takim przypadkuzmiana zachodzi w skali „mikro” — w osobowości jednostki tak, byjej rezultat wystąpił w skali „makro” — społecznej (stan przestrzega-nia norm i ról społecznych). Faktycznie jednak osoba nieprzystosowa-na społecznie zostaje poddana (nierzadko przymusowym) oddziaływa-niom, np. program psychokorekcyjny, „treatment” i trening ról społecz-nych. Następuje to najczęściej w ramach sankcji karnych, w warunkachinstytucji izolacyjnych, co skutkuje wykluczeniem ze społeczeństwa (eks-kluzją). Tak zorganizowana resocjalizacja ekskluzyjna, oparta na odizo-lowaniu jednostki od społeczeństwa (np. izolacja penitencjarna) tzn. odjej naturalnego środowiska, z zamiarem dokonania korekcji, łączy sięz kolejnymi negatywnymi procesami takimi jak stygmatyzacja, margina-lizacja, pryzonizacja itd. Należy zwrócić uwagę na fakt swoistej „trans-formacji” koncepcji integracji do ekskluzji. Znamienne jest przy tym,że w ramach tej samej strategii koegzystują dwie raczej wykluczającesię opcje. Taki stan rzeczy opiera się na antynomii: osoby nieprzysto-sowane społecznie są izolowane od społeczeństwa z zamiarem ich reso-cjalizacji (przywrócenia do społeczeństwa, „czy ryba może pływać bezwody”?), hasło integracji społecznej weryfikuje się w społecznej eks-kluzji.

Z kolei resocjalizacja inkluzyjna jest charakterystyczna dla społe-czeństwa otwartego, nazywanego również społeczeństwem dla wszyst-kich (jest utożsamiana przez L. Pytkę z kreacją, por. Konopczyński 1996,2006). Wiąże się z odmienną organizacją środowiska wychowawczego,a nawet jego przystosowaniem do potrzeb osób z zaburzeniami przysto-sowania (marginalizowanymi), przy czym zakłada się pozostawanie tychpodmiotów i ich funkcjonowanie w środowisku naturalnym (bez stosowa-nia izolacji, a jeśli — to w ostateczności, zasada ultima ratio). W strategiiresocjalizacji typu inkluzyjnego zachodzą zgoła inne zmiany, oparte naautowysiłku. Odbywają się one na bazie prawa podmiotu do resocjalizacjii nie mają charakteru korekcji lecz wskazanej wyżej kreacji. Wymaga tozmiany w skali „makro-społecznej” (formowanie społeczeństwa typu inc-lusive), by rezultat był odczuwalny w skali „mikro” — tzn. w sferze oso-bowości jednostki. L. Pytka konkluduje, z czym trudno oponować, że towięcej niż tradycyjna integracja bądź re-integracja społeczna. Jeśli chodzio wnioski dla praktyki, w przypadku wyżej opisanej resocjalizacji inklu-zyjnej:


„zastosowanie tego paradygmatu w pedagogice owocuje przyjęciem i uzna-niem jako sensownej otwartej strategii wychowania, określanej jako «wychowa-nie alternatywne» (...) Istotą wychowania w tymże ujęciu jest budowanie własnejtożsamości (poczucia odpowiedzialności, bezpieczeństwa i godności) w ramachwspólnoty wychowanków i wychowawców. Jest to pedagogika «pomiędzy». Z jed-nej strony odwrócenia się od przymusu i przemocy, ale z drugiej także odwróceniasię od totalnego liberalizmu i nieskrępowanej swobody i wolności, którą lansująniektóre nurty pajdocentryczne, pedagogika serca czy pedagogika emancypacyj-na, w niektórych jej odmianach albo antypedagogika”.

Tak naszkicowana strategia inkluzji, choć znana i już dość mocnozakorzeniona w dziedzinie socjologii i pedagogiki społecznej, jak dotądnie jest powszechnie stosowana na gruncie wychowania resocjalizacyjne-go oraz oddziaływania penitencjarnego. Wymaga swoistej „implementa-cji” na grunt tych subdyscyplin, a zwłaszcza do realiów i warunków życiaspołecznego (szczególnie do instytucjonalnych form resocjalizacji). Do-maga się także aplikacji w instytucjonalnym systemie przeciwdziałaniai zwalczania nieprzystosowaniu społecznemu i przestępczości. Z zamia-rem zastosowania w społecznej rzeczywistości formuły pedagogiki reso-cjalizacyjnej i penitencjarnej typu inkluzyjnego, poniżej zostanie rozwi-nięty i uzasadniony:

Postulat rozpatrywania zagadnień pedagogiki resocjalizacyjneji penitencjarnej w nurcie inkluzyjnej pedagogiki społecznej

i polityki społecznej

Komplementarne rozpatrywanie zagadnień profilaktyki, resocjaliza-cji, readaptacji czy reintegracji społecznej osób i grup marginalizowa-nych (zwłaszcza skazanych), formułowane z perspektywy interdyscypli-narnej w ramach polityki społecznej ciągle nalezą do rzadkości nawet napłaszczyźnie pracy socjalnej czy pedagogiki społecznej. Na tym tle na-leży nawiązać do dwóch kwestii, których linie się krzyżują. Została za-tracona, a raczej nie została ukształtowana polityka społeczna, obejmują-ca profilaktykę problemów społecznych (w tym m.in. nieprzystosowaniaspołecznego oraz przestępczości) wraz z kompatybilnym do niej apara-tem wykonawczym w dziedzinie integracji i reintegracji społecznej. Od-nośnie do kwestii resocjalizacji więźniów, brakuje optymalnej korelacjidziałań pomiędzy poszczególnymi resortami, zwłaszcza na polu pokry-


wających się zakresów czynności wykonawców (idzie o współpracę, któ-ra w takich przypadkach powinna występować pomiędzy organami wyko-nującymi zadania na danym polu). Ponadto wobec braku zwartej i zope-racjonalizowanej strategii profilaktyki i rozwiązywania problemów spo-łecznych w skali państwa, trudno się spodziewać, że w obszarze raczejwyizolowanych, wycinkowych działań, w ramach poszczególnych resor-tów zostaną uwzględnione relacje pomiędzy wszelkimi wykonawcami.W ten sposób stajemy wobec potrzeby holistycznie spostrzeganej poli-tyki społecznej, zgodnie z koncepcją, którą onegdaj wyraził Franz vonLiszt w twierdzeniu, że najlepszą formą przeciwdziałania przestępczościi jej zwalczania jest dobrze zorganizowana polityka społeczna czy soc-jalna.

Właśnie na polityce społecznej powinniśmy skoncentrować uwagę,gdy idzie o profilaktykę nieprzystosowania, niedostosowania społeczne-go czy przestępczości. Dla zilustrowania tezy, że zarówno w nauce jaki praktyce mamy do czynienia z kwestiami, którym brakuje całościowegoujęcia — oto przykład dotyczący więziennictwa. Obecnie mamy do czy-nienia z osobną ustawą regulującą działania personelu więziennego (usta-wa o Służbie Więziennej), osobną ustawą regulującą zagadnienia wykona-nia kar (Kodeksem Karnym Wykonawczym i przepisami wykonawczymi)oraz wieloma innymi ustawami, które regulując poszczególne elementykwestii karnych i penitencjarnych, nie łączą się w zwarty system wykona-nia orzeczeń. Jest to przykład luki „pomiędzy” poszczególnymi elemen-tami systemu wymiaru sprawiedliwości i penitencjarnego, oderwanegood szeroko rozumianej polityki społecznej naszego państwa (Szczepaniak2004, 2007, 2011).

Integracja społeczna jest kanonem w polityce społecznej Unii Euro-pejskiej (która jako jeden z zasadniczych celów wyznacza integrację spo-łeczną oraz wypracowanie jednolitego stanowiska państw członków UEw dziedzinie polityki społecznej, zwłaszcza w zakresie ujednolicenia jejcelów i obowiązujących minimalnych standardów, a także tworzenie spo-łeczeństwa obywatelskiego (społeczeństwo dla wszystkich, społeczeństwootwarte). W krajach Unii powstają długofalowe plany i systemy przeciw-działania przestępczości z użyciem środków profilaktyki przestępczości,kar alternatywnych, probacji, mediacji i innych środków sprawiedliwościnaprawczej, udziału społeczności lokalnej w wymiarze sprawiedliwości.Współdziałanie i integracja służb społecznych, kuratorów, pracownikówsocjalnych, asystentów rodzinnych z więziennictwem jest organizowana


w ramach np. Urzędów Więziennictwa i Probacji, patrz załącznik przed-stawiający wachlarz rozwiązań).

Wizje te zawarto m.in. w Deklaracji i Programie Działań, dokumen-tach przyjętych również przez Polskę na Światowym Szczycie RozwojuSpołecznego w Kopenhadze w 1995 roku. W naszym kraju, po przystąpie-niu Polski do Unii Europejskiej powołany przez Prezesa Rady Ministróww dniu 14. 04. 2003 r. specjalny Zespół Zadaniowy do Spraw ReintegracjiSpołecznej opracował Narodową Strategię Integracji Społecznej dla na-szego kraju. W tekście opracowania wskazano m.in. na kryzys tradycyj-nej formuły państwa opiekuńczego (nie użyto sformułowania: totalitarne-go) i występujący w Polsce kryzys instytucji publicznych, jednocześniewystępujący kryzys wartości, w tym przede wszystkim zasady pomoc-niczości oraz kryzys idei sprawiedliwości społecznej — słowem kryzyskoncepcji człowieka, w tym przede wszystkim jego kreatywnej postawyi zachowań natury społecznej. Wprawdzie we wspomnianym dokumen-cie wymienia się również skazanych lub zwolnionych z więzień, jednak-że zaledwie i wyłącznie w kontekście obowiązywania ustawy o pomocyspołecznej (co wskazuje na wąskie ujmowanie zagadnienia). Znamien-ne jest również to, że w całym wymienionym dokumencie trudno odna-leźć zwartą i zoperacjonalizowaną koncepcję współpracy rożnych służb(w zakresie integracji społecznej) na polu pracy socjalnej i penitencjarnej.W tym świetle formuła polityki społecznej i pracy socjalnej nie zawiera-ją dostatecznie wielu odnośników do polityki karnej i polskiego systemupenitencjarnego. Jednym z argumentów przemawiających za słusznościątej tezy jest właśnie „nieobecność” w praktyce wymiaru sprawiedliwościi wykonania kar tych elementów, które świadczyłyby o istnieniu rozwi-niętego (co do rodzajów) i powszechnie realizowanego w praktyce dłu-gofalowego systemu przeciwdziałania problemom społecznym, a wśródnich przestępczości (np. środków profilaktyki przestępczości, wachlarzakar alternatywnych i probacji z mediacją i innymi środkami sprawiedliwo-ści naprawczej, udziałem społeczności lokalnej w wymiarze sprawiedli-wości, formami pracy socjalnej w ramach wymiaru sprawiedliwości itp.).Na gruncie pedagogiki resocjalizacyjnej odpowiedzią na takie kwestie jestm.in. rozwijająca się tzw. resocjalizacja społeczna. Obszar zainteresowa-nia społecznej pedagogiki resocjalizacyjnej w związku z takimi zjawi-skami społecznymi jak np. ubóstwo, wykluczenie społeczne jest znacz-nie szerszy od tradycyjnie rozumianego wychowania resocjalizującego, boobejmuje także np. osoby biedne, niedołężne, zagubione w świecie osób


„wolnych”. Tak określona resocjalizacja społeczna, jest rozumiana jakowychowanie resocjalizujące głównie o charakterze pozainstytucjonalnym,bowiem pedagogika specjalna/resocjalizacyjna zajmuje się nie tylko od-działywaniem w instytucjach (np. zakłady wychowawcze, poprawcze, za-kłady karne itp.). W takim kontekście resocjalizacja nie może zajmowaćsię wyłącznie oddziaływaniem w tradycyjnych formach m.in. w izolacji(instytucjonalnej), dlatego, że zarówno podmioty oddziaływań oraz terenich funkcjonowania są inne, a także baza instytucji tradycyjnie zajmują-cych się tymi podmiotami jest nieadekwatna do potrzeb oddziaływań re-socjalizacyjnych, adresowanych do wyżej wskazanych osób („tradycyjnej”populacji osób niedostosowanych, nieprzystosowanych czy wykolejonychspołecznie).

Idea inkluzji (readaptacji społecznej, reintegracji) wymaga zatemszerszej perspektywy oraz kompleksowego ujmowania i analizowania za-gadnień osób dotkniętych marginalizacją czy wykluczeniem społecznym.W polskojęzycznych opracowaniach spotykamy różnorodne sposoby pre-zentowania problemów na styku pracy resocjalizacyjnej, penitencjarneji socjalnej, prowadzone ze stanowisk różnych dyscyplin: prawa, pedago-giki, kryminologii, pracy socjalnej, począwszy od ujęcia integracyjnego(Pytka 2000), poprzez eklektyczne — najliczniej reprezentowane — dorelacji rozłącznej, opartej na opozycji tych pojęć i dyscyplin (Stępniak1999, 2000; por. Rejzner 2007). Idea inkluzji odnośnie do readaptacji czyreintegracji społecznej nie jest powszechnie wiązana z nieprzystosowa-niem społecznym i resocjalizacją więźniów (o czym świadczy znikomaliczba opracowań naukowych w tym zakresie). Dotychczas, „tradycyjnie”zakresem oddziaływań wobec osób nieprzystosowanych czy marginalizo-wanych zajmowała się pedagogika specjalna, zwłaszcza resocjalizacyjna,czy również penitencjarna — mimowolnie potęgując ową marginalizację(nie poprzez specyficzne, karne lub terapeutyczne sposoby oddziaływania— z nadzieją włączenia tychże podmiotów do „normalnego” nurtu życiaspołecznego, ale właśnie poprzez oddziaływanie w specyficznych i częstozamkniętych instytucjach). Nie ulega kwestii że oddziaływanie w insty-tucjach totalnych potęguje marginalizację społeczną. Ponadto specjalizo-wanie się nauk o wychowaniu spowodowało atomizację obszarów badaw-czych pedagogiki specjalnej (rewalidacyjnej i resocjalizacyjnej, z którejwyodrębniła się pedagogika penitencjarna). Zróżnicowanie dyscyplin na-ukowych również nie sprzyja badaniom i działaniu systemowemu, integra-cyjnemu.


Tymczasem nie chodzi o to aby izolować, marginalizować osoby i ichproblemy również w badaniach naukowych, lecz zagadnienia te prezento-wać w perspektywie integralno-kulturowej, co może sprzyjać wypracowa-niu systemu readaptacji, resocjalizacji, re-integracji itp. W odniesieniu dopedagogiki penitencjarnej, jako dyscypliny idzie o to, by nie „izolować”w badaniach zagadnień dotyczących skazanych li tylko w „wycinku” sy-tuacji uwięzienia, na gruncie pedagogiki resocjalizacyjnej i penitencjar-nej. Należy w badaniach (z uwzględnieniem dorobku innych dyscyplin)uwzględnić losy życiowe więźniów w naturalnych relacjach i warunkachspołecznych, przed uwięzieniem, w trakcie pobytu oraz w perspektywiepo opuszczeniu więzienia. Tę perspektywę znacznie lepiej od psychologiiczy pedagogiki resocjalizacyjnej pozwala opisać pedagogika społeczna,bowiem ta właśnie dziedzina nauk o wychowaniu zajmuje się m.in. pro-jektowaniem oddziaływań w ramach szeroko rozumianych instytucji spo-łecznych i państwowych, z wykorzystaniem różnorodnych metod, środkówi zasobów społecznych (Lalak 1998: 238; Szczepaniak 2004, 2007, 2008).Omawiając kwestie dotyczące rozwiązań w obszarze tzw. resocjalizacji in-kluzyjnej należy odnieść się do dorobku pedagogiki społecznej, zwłaszczawkładu naukowego jej prekursorów i kontynuatorów (m.in. H. Radlińska,E. Marynowicz-Hetka, W. Theiss, B. Smolińska-Theiss, T. Pilch, M. Wi-niarski, J. Surzykiewicz). Jak wskazuje J. Surzykiewicz, na gruncie pra-cy socjalnej i pedagogiki społecznej, w obszarze poruszanych zagadnieńproblemów społecznych często używany jest termin przestrzeń społecz-na. Szczególnie mocno konstrukt ten jest akcentowany w dorobku pracysocjalnej w Niemczech (Hopmann 2006, Surzykiewicz 2010). Powyższekoncepcje wspiera Anna Fidelus (2011; por. Frysztacki 2005). Cytowanaautorka opowiada się za pojęciem resocjalizacji inkluzyjnej (resocjaliza-cja inkluzyjna/włączająca bazuje na koncepcji edukacji inkluzyjnej, którajako pierwsza pojawiła się na gruncie pedagogiki specjalnej (Zacharuk2008). Fidelus podkreśla, że teoria włączenia społecznego (inkluzji) jestantytezą dla teorii wykluczenia społecznego (ekskluzji). Powołując się naSurzykiewicza (2010: 203) oraz implementowane przez niego na gruntPolski pojęcie przestrzeni społecznej A. Fidelus uważa, że z perspekty-wy resocjalizacji inkluzyjnej w przestrzeni społecznej, najbardziej zasad-ne jest relacyjne jej rozumienie, jako wytworu wzajemnie przenikającychsię zachowań jednostkowych w układzie występujących na danym obsza-rze społecznych struktur, jednakże bez dominującego wpływu jednostkilub środowiska.


Wskazując na dorobek pedagogiki społecznej należy wspomnieć, żeprofesjami, które wyodrębniły się w tej dziedzinie jest pracownik socjalnyi kurator (przy czym ten ostatni jest związany właśnie z obszarem wymiarusprawiedliwości). Dodać należy, że niezależnie od pewnych różnic, peda-gogika społeczna i praca socjalna mają nie tylko w Polsce wspólny rodo-wód. W swych polskich korzeniach pedagogika społeczna jest pedagogikąśrodowiska oraz warunków pomyślności rozwojowej i wychowawczej, zaśpraca socjalna jest określana jako dziedzina praktyki społecznej, sięgającakorzeniami średniowiecza. Wyrosła na bazie przeciwdziałania szerzeniusię chorób, epidemii, włóczęgostwa, żebractwa, ubóstwu. Wspólną cechąi zadaniem obydwu dziedzin jest m.in. wypracowywanie założeń dla po-lityki społecznej państwa (Lalak 1998: 239–240).

Zakres poruszanych zagadnień inkluzji dotyczy regulacji stosunkówspołecznych w szerszym kontekście niż poprzez politykę karną, peniten-cjarną czy socjalną — jak wskazano wyżej, chodzi o formowanie społe-czeństwa otwartego, obywatelskiego (szerzej: Bałandynowicz 2002, 2007;por. Szczepaniak 2008). W ten sposób problemy osób pozbawionychwolności, dotkniętych marginalizacją czy wykluczeniem społecznym po-winny być podejmowane również z perspektywy pedagogiki społecznejw aspekcie polityki społecznej. Takie ujęcie daje lepszą możliwość pro-jektowania życia społecznego (również osób skazanych) z uwzględnie-niem układu odniesienia w postaci najszerzej rozumianej (konstytucyjnej)umowy społecznej (również z uwzględnieniem polityki krajów Unii Euro-pejskiej). W tej perspektywie właśnie pracownik społeczny, socjalny (tak-że kurator) jest najbardziej „liniowym pedagogiem”, który (podobnie jaklekarz pierwszego kontaktu) staje się niejako reżyserem oddziaływań spo-łecznych (w tym penitencjarnych), z wykorzystaniem różnorodnych metodoraz instytucji państwowych i społecznych. Pomysł włączenia metod pra-cy socjalnej i społecznej do działalności resocjalizacyjnej, penitencjarneji konieczności nawiązania współpracy między różnymi służbami społecz-nymi znany jest od dawna i doczekał się nawet instytucjonalnych rozwią-zań, jednakże współpraca ta ciągle jest w fazie formowania modelu, da-leka od doskonałości, zwłaszcza w zakresie praktyki. Dyskusja na tematudziału społeczeństwa i pomocy penitencjarnej i społecznej patrz m.in. M.Porowski (1993), poglądy odmienne: T. Szymanowski (1989). Wyżej zre-lacjonowany kontekst jak się wydaje, znalazł wyraz w opracowaniu wy-danym na łamach (sic!) „Pedagogiki Społecznej — Oblicza resocjaliza-cji” (2009). Należy tu wskazać zwłaszcza dwa, opracowania: M. Konop-


czyński „Kierunki zmian w teorii i praktyce resocjalizacyjnej” (2009) orazwnikliwą metodologicznie analizę badań w pedagogice resocjalizacyjnejL. Pytki „Mała refleksja krytyczna nad stanem pedagogiki resocjalizacyj-nej” (2009). Zdaniem M. Konopczyńskiego przez ostatnie kilkadziesiątlat funkcjonowania polskiego systemu karnego, penitencjarnego, popraw-czo-wychowawczego, systemu profilaktyki społecznej i resocjalizacji, niedawały one zbyt wiele możliwości szerszego udziału społeczeństwa w kre-owaniu form i metod oddziaływań destygmatyzujących i resocjalizacyj-nych.

Dorobek pedagogiki społecznej i pracy socjalnej jest wykorzystywa-ny w pedagogice i andragogice penitencjarnej przy projektowaniu oddzia-ływań związanych z readaptacją, względnie reintegracją społeczną i po-mocą postpenitencjarną organizowaną na polu działania organizacji spo-łecznych i instytucji państwowych współdziałających w wykonywaniu kari środków karnych, z wykorzystaniem metod i zasobów społecznych wła-ściwych dla społeczeństwa obywatelskiego. Należy wskazać, że owo czer-panie przez pedagogikę resocjalizacyjną i penitencjarną z dorobku peda-gogiki społecznej ma raczej charakter jednostronny a problematyka osóbuwięzionych raczej nie jest podejmowana przez przedstawicieli tej drugiejdyscypliny, chociaż wpisuje się w dominujący w pedagogice społecznejparadygmat aktywizacji człowieka w ramach małej grupy społecznej oraz„mniejszości” kulturowej czy religijnej. Tak oto wyraża się koncepcja re-integracji społecznej osób dotkniętych szeroko rozumianymi problemamispołecznymi (takimi jak marginalizacja, wykluczenie, ubóstwo, stygma-tyzacja itp.).

Należy ponadto wskazać, że w chwili obecnej mamy do czynie-nia ze swoistym „błędnym kołem” w dziedzinie profilaktyki i zwalcza-nia przestępczości: Probacja (unormowana aktami normatywnymi) sto-sowana „zamiast” lub przed ewentualnym uwięzieniem (w tym zakresie:środki alternatywne wobec kary pozbawienia wolności, tzw. kary pośred-nie, względnie warunkowe zawieszenie kary). W przypadkach ich niesku-teczności, stosowane są: kary i środki izolacyjne (oddziaływania peniten-cjarne wraz z przygotowaniem skazanych do wolności i pomocą postpe-nitencjarną, m.in. z udziałem kuratora), następnie — ma zastosowanie:Probacja po zastosowaniu kar izolacyjnych, głównie w związku ze zwol-nieniem warunkowym. Nieefektywność zastosowanych środków (m.in.w związku z powrotem do przestępstwa), powoduje kolejny cykl reakcjikarnej.


„Fluktuacja” klientów między więziennictwem (izolacją) i probacjąimplikuje paradoksalną sytuację: Polska należy do krajów, które przodująpo względem stosowania środków probacyjnych, a jednocześnie zajmuje4 miejsce w Europie pod względem wysokiego wskaźnika pryzonizacji(rzędu 217). Na tak znaczną liczbę osadzonych w więzieniach, przy jed-nym z najniższych wskaźników skazań na karę pozbawienia wolności mawpływ następujący stan rzeczy. Można wnosić, że stosowanie środkówprobacyjnych w obecnej kompozycji z karami izolacyjnymi okazuje sięniezbyt efektywne z punktu widzenia polityki przeciwdziałania przestęp-czości.

Polityka karna związana z izolacją i probacją oraz jej efektywność

Wskazane wyżej prawidłowości ilustrują wskaźniki występującew polityce karnej i penitencjarnej. Wedle statystyk wymiaru sprawiedli-wości (por. Mycka, Kozłowski 2013) największy odsetek wyroków (60%)stanowi pozbawienie wolności z warunkowym zawieszeniem wykonaniakary. W tym zakresie ¹⁄³ orzeczeń wiąże się z dozorem kuratora. Orzekaniekary bezwzględnego pozbawienia wolności przez sądy rejonowe wynosizaledwie 10% skazań (w liczbach bezwzględnych rzędu 40 tys.: np. w roku2012 — 40 084). Kary pośrednie, utożsamiane z klasyczną probacją (m.in.kara ograniczenia wolności) stanowią zaledwie 12% skazań, chociaż karaograniczenia wolności, jest orzekana częściej niż kary izolacyjne (w licz-bach bezwzględnych rzędu 60 tys.: 57 462). W roku 2012, w stosunku do19 574 osób zarządzono zastępczą karę pozbawienia wolności z powoduuchylania się od wykonywania kary ograniczenia wolności. Znacząca licz-ba skazanych, nawet na kary o charakterze nieizolacyjnym (probacyjnym)w efekcie trafia do zakładu karnego. Odpowiada za to niska efektywnośćprobacji oraz izolacji. Poniżej argumenty na rzecz tej tezy.

Efektywność środków związanych z probacją(poddaniem sprawcy próbie)

Skuteczność warunkowo zawieszonej kary — wskaźnik recydywy(przed końcem okresu próby) wynosi 20% tzn. że co piaty przypadek kon-trolowania przestępcy przez kuratora należy uznać jako nieskuteczny, bo-


wiem skazany trafił do zakładu karnego w trakcie trwania okresu próby(w liczbach bezwzględnych: 49 408 tys. osób). Dotyczy przestępców, któ-rzy popełnili czyn nie wymagający zastosowania izolacji (można utożsa-mić z pozytywną prognozą kryminologiczną), jednakże mimo działaniakuratora — probacja okazała się niewystarczająca.

Efektywność warunkowego przedterminowego zwolnienia — udziałkuratora w tych przypadkach wynosi 90%. Przestępstwo popełnionew okresie próby skutkowało odwołaniem warunkowego zwolnienia wobec5707 osób (ok. ¼ zwolnionych warunkowo). Wskaźnik nieefektywnychdziałań kurateli jest analogiczny jak w przypadku warunkowego zawie-szenia wykonania kary.

Efektywność stosowania środków izolacyjnych

Wskaźnik recydywy tzn. powrotności do przestępstwa po wykona-niu kary pozbawienia (bez stosowania środków probacyjnych) wedle sza-cunków twórców kodeksu karnego wykonawczego sięga aż 60%, tzn.że ²⁄³ skazanych zwolnionych z zakładów karnych popełnia nowe prze-stępstwo po wykonaniu kary pozbawienia wolności w okresie ok. 3 lat(w liczbach bezwzględnych sięga to 12 tys. osób, które ponownie trafiajądo więzienia). Wskaźnik recydywy weryfikuje się przez wskaźnik efek-tywności instytucji powołanych do realizacji oddziaływań prewencyjnychi resocjalizacyjnych. Wskaźnik recydywy w naszym kraju w niemałymstopniu wyznacza odsetek nieskutecznych środków polityki karnej orazliczbę przestępców permanentnie „przewijających się” przez wyżej wska-zane instytucje i organy państwa. Należy dodać, że co trzeci wyrok jestorzekany wraz z grzywną (nierzadko zamienianą na zastępczą karę po-zbawienia wolności), co podnosi wskaźnik pryzonizacji. Ponadto dyna-mika skazań na pozbawienie wolności rośnie (dla przykładu: w roku 2011112,3% w stosunku do roku 2009). Powyższe liczby i wskaźniki sprawia-ją, że liczba osadzonych w zakładach karnych w stosunku do skazań nabezwzględną karę pozbawienia wolności podwaja się, gdy do powyższe-go dodamy liczbę osób skazanych na bezwzględne pozbawienie wolności.Nie bez znaczenia dla wydolności systemu penitencjarnego jest ogrom-na fluktuacja populacji osadzonych. Roczny ruch osadzonych w polskimwięziennictwie: ok. 90 tys. przyjmowanych, oraz ok. 90 tys. skreślanychz ewidencji (w tym na koniec kary 34 tys., a w związku z warunkowym


przedterminowym zwolnieniem ok. 22 tys.). Liczba warunkowo zwalnia-nych stanowi niemal ¼ wszystkich zwalnianych. Należy wskazać na zna-czący udział kuratorów przewidziany w fazie przygotowania skazanychdo zwolnienia (art. 164 kkw), jednakże w praktyce pozostaje martwymprzepisem w związku z brakiem tzw. kurateli penitencjarnej.

Na efektywność kurateli wpływa m.in. struktura wykonywanychczynności i zadań oraz związany z nim odsetek czasu. W pracy kurato-ra zawodowego dominują czynności „inne” niż wychowawcze, kontrol-ne i pomocowe (stanowią 47,66% ogólnego czasu pracy). Czynności wy-chowawcze (m.in. spotkania i rozmowy, moralizowanie, wskazywanie po-zytywnych przykładów, kształtowanie perspektyw, pomoc w nauce i spę-dzaniu czasu wolnego, doradztwo, praca w ośrodku kuratorskim — nazy-wane terapią pedagogiczną) zajmują 19% czasu pracy kuratorów (wskaź-nik spadł z 34% w 2001 r.). Czynności administracyjno-biurowe określawskaźnik na poziomie 17,25%. Wskaźniki te są odwrotnie proporcjonalnew przypadku kuratorów zawodowych i społecznych (u zawodowych prze-ważają czynności kontrolne, zaś w grupie kuratorów społecznych czynno-ści wychowawcze).

Na podstawie przesłanek wskazanych wyżej można sformułowaćnastępujące wnioski: Wobec niezbyt wysokiej efektywności środkówzwiązanych ze stosowaniem probacji oraz izolacji opartej na „pasywnej”strategii nadzoru i kontroli istnieje potrzeba przeniesienia w działaniachwobec skazanych akcentu z działalności i czynności o charakterze kon-trolnym i nadzorczym (zarówno w ramach probacji jak i izolacji peniten-cjarnej) w stronę aktywnych oddziaływań w relacji z podsądnymi, opar-tych na wpływaniu na ich motywację i wolę do podejmowania autowy-siłku w procesie resocjalizacji, terapii, opieki oraz odpowiedzialności zaswój czyn, dokonania zadośćuczynienia i naprawienia szkody wyrządzo-nej przestępstwem. W tej dziedzinie najistotniejsze jest zastosowanie wła-ściwych programów i metod oddziaływania stosowanych przez służbę ku-ratorską, więziennictwo oraz inne służby społeczne (w tym mediacyjne).W zakresie współdziałania i skonsolidowania działań środowisk pracow-ników socjalnych, kuratorów oraz pracowników więziennictwa wskaza-ne są działania na rzecz uruchomienia zintegrowanego systemu wsparciaw ramach szeroko rozumianych działań profilaktycznych, probacyjnychoraz opieki następczej dla osób skazanych i zagrożonych zjawiskami pa-tologicznymi (m.in. wykluczeniem społecznym, marginalizacją zwłasz-


cza w sytuacjach wymagających kontaktu między pracownikiem socjal-nym, społecznym, kuratorem zawodowym lub społecznym oraz persone-lem więziennym) w odniesieniu do potencjalnych i aktualnych klientówtych instytucji.

Bibliografia

Bałandynowicz, Andrzej (1993) Nieudane powroty. Warszawa: Instytut Profilak-tyki Społecznej i Resocjalizacji UW.

Bałandynowicz, Andrzej (2002) Probacja. System sprawiedliwego karania. War-szawa: Kodeks.

Bałandynowicz, Andrzej (2007) Resocjalizacja wspierająca w warunkach systemuprobacji propozycją nowoczesnej reintegracji społecznej. [w:] Andrzej Rej-zner, red., Postępy resocjalizacji i profilaktyki społecznej. Warszawa: InstytutProfilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW, s. 59–86.

Czapów, Czesław (1978) Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki i dia-gnostyki. Warszawa: PWN.

Dattilo, John (2002) Inclusive leisure services: responding to the rights of peoplewith disabilities. State College: Venture Publishing.

Fidelus, Anna (2011) W stronę resocjalizacji inkluzyjnej. „Probacja” 2: 70–86.Frysztacki, Krzysztof (2005) Wokół istoty „społecznego wykluczenia” oraz „spo-

łecznego włączania”. [w:] Jolanta Grotowska-Leder, Krystyna Faliszek, red.,Ekskluzja i inkluzja społeczna. Diagnoza — uwarunkowania — kierunkidziałań. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, s. 17–24.

Graham, Linda J., Roger Sleer (2008) An illusory interiority: interrogatingthe dis-course/s of inclusion. “Educational Philosophy And Theory” 40 (2): 277––293.

Han-Ilgiewicz, Natalia (1961) Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne. War-szawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.

Hopmann, Andreas (2006) Sozialraumorientierung in der Jugendhilfeplanung.[w:] Ulrich Deinet, Chrostoph Gilles, Reinhold Knopp, red., Neue Perspekti-ven in der Sozialraumorientierung: Dimensionen, Planung, Gestaltung. Düs-seldorf: Frank & Timme, s. 122–138.

Konopczyński, Marek (1996) Twórcza resocjalizacja: wybrane metody pomocydzieciom i młodzieży. Warszawa: Editions Spotkania.

Konopczyński, Marek (2006) Metody twórczej resocjalizacji: teoria i praktyka wy-chowawcza. Warszawa: PWN.

Konopczyński, Marek (2009) Kierunki zmian w teorii i praktyce resocjalizacyjnej.„Pedagogika Społeczna — Oblicza resocjalizacji” 2 (32): 7–19.


Lalak, Danuta (1998) Pedagogiki społecznej nowe perspektywy. [w:] Michał Po-rowski, red., IPSiR dzisiaj. Księga jubileuszowa. Warszawa: IPSiR UW,s. 233–241.

Mycka, Krzysztof, Tomasz Kozłowski (2013) Paradoksy polskiej polityki karnej,czyli jak zapełniamy więzienia nadużywając środków probacji. „Probacja” 2:5–38.

Popper, Karl R. (1987) Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Warszawa: Nieza-leżna Oficyna Wydawnicza.

Porowski, Michał (1993) Kamień i chleb (studium z dziedziny polityki penitencjar-nej). Warszawa: IPSiR UW.

Rejzner, Andrzej, red., (2007) Postępy resocjalizacji i profilaktyki społecznej. War-szawa: IPSiR UW.

Pytka Lesław (2000) Resocjalizacja — anachronizm czy nowe wyzwanie?. „Opieka— Wychowanie — Terapia” 1: 34–36.

Pytka, Lesław (2009) Mała refleksja krytyczna nad stanem pedagogiki resocjali-zacyjnej. „Pedagogika Społeczna” 2 (32): 20–40.

Pytka, Lesław (2010) Pedagogika resocjalizacyjna w Uniwersytecie Warszawskim.Wczoraj, dziś, jutro. „Resocjalizacja Polska”: 30–44.

Schneider, Joseph W. (1985) Social problems theory: The Constructionist View.„Annual Review of Sociology” 11: :209–229.

Shils, Edward (2006) Tradition. Chicago: University of Chicago Press.Sobczak, Sławomir (2009) Aksjologia i teleologia pedagogiki resocjalizacyjnej.

Warszawa: Wydawnictwo „Pedagogium”.Sobiech, Robert (1990) Społeczne mechanizmy identyfikacji i rozwiązywania pro-

blemów społecznych. [w:] Jerzy Kwaśniewski, Robert Sobiech, Joanna Za-mecka, red., Zaradność społeczna: Z badań nad społecznymi inicjatywamiw dziedzinie rozwiązywania problemów polski lat osiemdziesiątych. Wro-cław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Nardowy Imienia Ossoliń-skich, s. 191–204.

Spector, Malcolm, John I. Kitsuse (1977) Constructing Social Problems. San Fran-cisco: Cummings Pub. Co.

Stępniak, Piotr (1999) Od resocjalizacji do pracy socjalnej. O konieczności zmianymodelu postępowania. „Opieka — Wychowanie — Terapia” 2: 35–42.

Stępniak, Piotr (2000) Praca socjalna jako nowy nurt w postępowaniu z podsąd-nymi. [w:] Józef Górniewicz, Hanna Kędzierska, red., Systemowa pomoc ro-dzinie w procesie resocjalizacji i readaptacji społecznej. Olsztyn: Wydaw.Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, s. 36–50.

Surzykiewicz, Janusz (2010) Przestrzenno-społeczne zorientowanie pedagogikispołecznej i pracy socjalnej. [w:] Jacek Piekarski, Tadeusz Pilch, WiesławTheiss, Danuta Urbaniak-Zając, red., Edukacja społeczna wobec problemówwspółczesnego człowieka i społeczeństwa. Łódź: Wydawnictwo UŁ, s. 201––227.


Szacki, Jerzy (2003) Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe. Warszawa:PWN.

Szczepaniak, Paweł (2004) Aktualne problemy współpracy służb: socjalnej i peni-tencjarnej. [w:] Wiesław Ambrozik, Piotr Stępniak, red., Służba więziennawobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Poznań, Warszawa, Kalisz:UAM, Centralny Zarząd Służby Więziennej, Centralny Ośrodek. SzkoleniaSW, s. 415–425.

Szczepaniak, Paweł (2007) Możliwości i problemy we współpracy służb: socjalneji penitencjarnej. [w:] Andrzej Rejzner, red., Ćwiczenia z polityki społecznej.Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s. 48–63.

Szczepaniak, Paweł (2008) Pedagogika penitencjarna-przegląd problemów. „Pra-ce IPSiR” 13: 7–34.

Szczepaniak, Paweł (2011) Konteksty pedagogiki penitencjarnej. „ResocjalizacjaPolska” 2: 110–133.

Szymanowski, Teodor (1989) Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa:PWN.

Zacharuk, Tamara (2008) Wprowadzenie do edukacji inkluzyjnej. Siedlce: Wy-dawnictwo Akademii Podlaskiej.

inspiracje inkluzji społecznej dla resocjalizacji i penitencjarystyki

Documents