ipumakani a la'amaomao

167
Mo‘olelo Hawai‘i o Pāka‘a a me Kūapāka‘a E ho‘ouna pololei mai i nā kauoha ma ka inoa o MOSES K. NAKUINA

Upload: sam-ohu-gon-iii

Post on 29-Nov-2014

323 views

Category:

Documents


6 download

DESCRIPTION

The famous story of Kūapākaʻa and the Wind-gourd of Laʻamaomao! In Hawaiian, for those who are able to read it!

TRANSCRIPT

Page 1: Ipumakani a La'amaomao

  

Mo‘olelo Hawai‘i oPāka‘a a me Kūapāka‘a        

E ho‘ouna pololeimai i nā kauohama ka inoa oMOSES K. NAKUINA

Page 2: Ipumakani a La'amaomao

MO‘OLELO HAWAI‘I ONĀ KAHU IWIKUAMO‘O OKEAWENUIA‘UMI

KE ALI‘I O HAWAI‘I, A ‘O NĀ MO‘OPUNA HO‘I ALA‘AMAOMAO !

KE KAMA‘EU NĀNA I HO‘OLAKALAKA NĀ MAKANI A PAUO NĀ MOKUPUNI O HAWAI‘I NEI, A ‘UHAO I LOKOO KĀNA IPU KAULANA I KAPA ‘IA ‘O KAIPUMAKANI O LA‘AMAOMAO!

‘Ohi ‘ia, hō‘ulu‘ulu, wae ‘ia a ho‘oponopono ‘ia e MOSES K. NAKUINA

Page 3: Ipumakani a La'amaomao

"E ALOHA AUANE‘I!"E ka Lāhui Hawai‘i, mai Hawai‘i o Keawe a Kaua‘i o Mano, a welo loa aku

i Ka‘ula, ka palena o nā moku, ka iwi o ku‘u iwi a me ke koko o ku‘u koko, ke kupa, ka ‘ōiwi pono‘ī o ka ‘āāina, Aloha ‘oukou:

He mau makahiki i hala a‘e nei, ma muli o ka ‘imi ‘ana i nā mo‘olelo Hawai‘i kahiko loa, ma ka nīnau ‘ana i ka po‘e kahiko, ua ‘ike ‘ia ko lākou waiwai inā e pa‘i buke ‘ia, a lilo i mea ho‘ona‘auao mai i ka lāhui o kēia au, no laila, ua ‘ohi, hō‘ulu‘ulu, wae a ho‘oponopono ‘ia ka mo‘olelo ‘o Pāka‘a a me Kūapāka‘a, kāna keiki, a ‘o ia ka mo‘olelo mua e ho‘olauna mua ‘ia aku nei me ‘oukou, a inā e ‘apo ‘ia mai ana me ke ohohia, a laila, e ho‘opuka hou ‘ia aku ana kekahi mau mo‘olelo ‘ē a‘e.

He nui nā mana o kēia mo‘olelo, a ‘o ua mau mana like ‘ole lā i loa‘a mai, ‘o ia ka i hō‘ulu‘ulu ‘ia, wae ‘ia, a ho‘oponopono ‘ia me ke akahele loa, a kākau ‘ia ma ka ‘ōlelo Hawai‘i ‘oia‘i‘o maoli o ke au i hala.

Ua ‘ōlelo kekahi po‘e he ka‘ao wale nō kēia a ‘a‘ohe waiwai; he kuhihewa ia, no ka mea, he nui ka waiwai o kēia mo‘olelo. ‘Akahi, ua kākau ‘ia ma ka ‘ōlelo Hawai‘i ‘oia‘i‘o maoli o ke au kahiko. ‘Alua, ‘o nā mele, nā paha, a me nā kau i nalowale kekahi a e nalowale aku ana, ‘a‘ole loa ia e loa‘a hou inā ‘a‘ole e pa‘i buke ‘ia. ‘Akolu, ka inoa o nā makani o kēlā a me kēia mokupuni o ko Hawai‘i Pae ‘āina, a Teritore o Hawai‘i i kēia wā. ‘Ahā, ‘o ka mea i ‘oi a‘e ma mua o nā kumu mua ‘ekolu i ha‘i mua ‘ia a‘e nei, ‘o ia ke Aloha Ali‘i ‘oia‘i‘o o nā kānaka Hawai‘i i ke au i hala a hiki loa mai nō i kēia au.

No laila, e ke aloha Ali‘i ‘oia‘i‘o, ke aloha Lāhui ‘oia‘i‘o, ko Hawai‘i o Keawe, ko Maui o Kama, ko O‘ahu o Kākuhihewa, a me ko Kaua‘i o Mano, eia mai ‘o PĀKA‘A a me KŪAPĀKA‘A ke ‘imi akula iā ‘oukou; e ‘ike mai inā e ki‘ei aku ma ko ‘oukou mau ‘īpuka, e hea mai a e ho‘okipa ma ko ‘oukou mau home.

MOSES K. NAKUINAHonolulu, ‘Aperila, 1902 Mea Kākau.

Page 4: Ipumakani a La'amaomao

MO‘OLELO HAWAI‘I OPāka‘a a me Kūapāka‘aNĀ KAHU IWIKUAMO‘O OKEAWENUIA‘UMIKE ALI‘I O HAWAI‘I, A ‘O NĀ MO‘OPUNA HO‘I ALA‘AMAOMAO!-----------------------KE KAMA‘EU NĀNA I HO‘OLAKALAKA NĀ MAKANI A PAUO NĀ MOKUPUNI O HAWAI‘I NEI, A ‘UHAO I LOKOO KĀNA IPU KAULANA I KAPA ‘IA ‘O KAIPUMAKANI A LA‘AMAOMAO!-----------------------‘Ohi ‘ia, hō‘ulu‘ulu ‘ia, wae ‘ia a ho‘oponopono ‘ia e MOSES K. NAKUINA 

‘O Kūanu‘uanu ka makua kāne o Pāka‘a, a he kahu iwikuamo‘o ho‘i ‘o ia no Keawenuia‘umi, ke ali‘i o Hawai‘i, ke keiki a ‘Umi ke ali‘i, a me kāna wahine, ‘o Kapukini. Ua noho aloha ‘o Kūanu‘uanu me Keawenuia‘umi kāna hānai a hiki i ka wā i ulu a‘e ai ka mana‘o i loko ona e hele māka‘ika‘i ma nā mokupuni a pau o kēia pae ‘āina. 

I kekahi kakahiaka, ‘oiai ‘o Kūanu‘uanu e lawelawe ana no nā pono kino o ke ali‘i, ua mana‘o ‘o ia ‘o ka wā kūpono ia āna e noi aku ai i ke ali‘i no kāna huaka‘i māka‘ika‘i.

I ia wā ‘ī akula ‘o ia i ke ali‘i: "E ku‘u haku ali‘i, inā i aloha ‘ia mai kou kanaka, ke noi aku nei e ho‘oku‘u ‘ia mai no kekahi wā pōkole no ka hele ‘ana aku e māka‘ika‘i i kekahi o nā mokupuni ‘ē a‘e o kēia pae ‘āina, ‘a‘ohe nō ‘oe e hemahema, ‘oiai, he nui kou mau kahu, a aia nō ho‘i i ka‘u hele ‘ana a i ho‘i koke mai nō ho‘i au ua pono ia, a i ho‘i koke ‘ole mai au, a ‘ike ‘oe i kou hemahema a me kou pilikia, ho‘ouna a‘e nō ‘oe i ka ‘elele a loa‘a au, ho‘i mai nō au me ‘oe."I ka lohe ‘ana o Keawenuia‘umi i kēia noi a kona kahu, ua kaumaha ihola kona mana‘o, no ka mea, ua nui ho‘i kona minamina iā ia no kona mākaukau ma nā mea a pau e pono ai ‘o ia, akā, no kona ‘ae ‘ana mai e ho‘i mai inā e ho‘ouna ‘ia aku ka ‘elele e ki‘i iā ia, no laila, ua ‘ae aku ke ali‘i i ke noi a kona kahu, a pane akula: "He aha lā ho‘i, he nani ho‘i ia e hele ana nō ‘oe a ho‘i mai, no laila, ‘a‘ole au e ‘au‘a aku iā ‘oe; ua noho ‘oe me ka mālama maika‘i ia‘u i nā kau i hala a‘e nei a ‘a‘ole au i hemahema iā ‘oe, a ‘oiai, he hele māka‘ika‘i kāu, no laila, ke ho‘oku‘u aku nei au iā ‘oe me ka maika‘i, a na ke akua a me nā ‘aumākua o kāua e mālama maika‘i mai iā kāua a hiki i ko kāua hui hou ‘ana."No ka ‘ae maika‘i ‘ana mai o ke ali‘i, no laila, ua ho‘omākaukau koke ihola ‘o Kūanu‘uanu i kona wahi kapa, malo, a me nā pono ‘ē a‘e o ka hele ‘ana, ha‘alele

Page 5: Ipumakani a La'amaomao

akula i nā ali‘i ma Waipi‘o, Hawai‘i, kau a‘ela ma luna o kekahi o nā wa‘a o ke ali‘i, a holo akula a pae ma ka malu ulu o Lele ma Lahaina, Maui.‘Oiai, he kahu ‘o ia no ke ali‘i nui o Hawai‘i, a he koko ali‘i nō ho‘i kona, no laila, ua ho‘okipa maika‘i ‘ia ‘o ia e nā ali‘i o Maui, e noho ana ma Lahaina. E like me ke ‘ano mau o nā kahu iwi kuamo‘o o nā ali‘i, ka ‘ike i nā hana no‘eau a me nā le‘ale‘a o ke aloali‘i, no laila, ua komo pū aku ‘o ia ma ia mau hana a me nā le‘ale‘a.I kekahi lā, ‘oiai e malino ana ke kai, a e ne‘e mālie mai ana ho‘i nā nalu kaulana o Uo, ua hō‘eu a‘ela nā kama‘āina e hele i ka he‘enalu, a ua hele pū akula ‘o Kūanu‘uanu. Ma laila ‘o ia i hō‘ike ai i ka ‘ike he‘enalu o ke keiki o Hawai‘i, a ua ‘ike ‘i‘o nā ali‘i o Maui i kona ‘ike he‘enalu, no ka mea, he mio ka holo ‘ana a ke kanaka a he malo‘o ho‘i ke kino ‘a‘ohe uhi pū ‘ia e ka nalu, ‘oiai ‘o ia e holo ana i ka lala a ho‘i i ka muku. He kilakila ke kūlana o kona kino ke kū mai ‘o ia i luna o ka papa he‘enalu ‘oiai e pae ana, a inā ho‘i e kukuli mai, ke nānā aku ‘oe, me he manu ka‘upu lā e hehi ana i ka ‘ili o ke kai. Ua holo aku kona kaulana i ka he‘enalu a puni ka mokupuni ‘o Maui holo‘oko‘a.He ‘elua paha malama o ko Kūanu‘uanu noho ‘ana i Lahaina a ha‘alele akula ‘o ia i ia wahi, kau hou a‘ela ma kona wa‘a a holo akula a pae ma Waikīkī, O‘ahu, no ka mea, ‘o kekahi ia o nā wahi noho mau ‘ia e nā ali‘i o O‘ahu nei.I ka lohe ‘ia ‘ana aku ua pae mai ke kahu iwi kuamo‘o o Keawenuia‘umi, ke ali‘i ‘aimoku o Hawai‘i, ua ho‘ouna maila nā ali‘i i ka ‘elele, a na ka ‘elele i lawe aku iā Kūanu‘uanu a hiki i kahi a nā ali‘i e noho ana, a ho‘okipa maika‘i ‘ia akula ‘o ia, a ua pane aku ho‘i i nā nīnau e pili ana no kāna ali‘i a me nā mea hou ‘ē a‘e o ke aloali‘i o Hawai‘i.Ma muli o ke kuahaua a ke ali‘i o O‘ahu, ua lawe mai nā maka‘āinana i ka ‘ai, ka i‘a, a me nā pono ‘ē a‘e no ke kino, a ua ‘ai a ua lawa i ka lokomaika‘i o nā ali‘i a me nā maka‘āinana o O‘ahu.A pau ko Kūanu‘uanu noho ‘ana ma O‘ahu, kau hou a‘ela ‘o ia ma luna o kona wa‘a a holo akula a pae ma Kaua‘i. Hele māka‘ika‘i a‘ela ‘o ia a puni ka mokupuni ‘o Kaua‘i, a i ka puni ‘ana o Kaua‘i iā ia, ho‘i maila ‘o ia a noho ho‘okahua hale ihola ma Kapa‘a, Kaua‘i. I ka ho‘okū‘ono‘ono ‘ana iho o kona noho ‘ana ma laila, ua nui nā kāne, nā wāhine a me nā keiki i kipa mai a launa pū me ia, e like me ke ‘ano i kuluma mau i nā kānaka, ka pipili aku ma nā hale malihini hiki mai.I loko o ia ‘āluka o ka po‘e i hele mai e ‘ike iā ia a e ho‘okama‘āina ho‘i, i ‘ike aku ai ‘o Kūanu‘uanu i kekahi kaikamahine u‘i ‘ōpiopio maika‘i, no Kapa‘a nō, a ‘o La‘amaomao kona inoa, a eia nō ke kaikamahine u‘i ho‘okahi o ia wahi. I ko lāua hālāwai mua loa ‘ana, ua komo ka makemake i loko ona e lawe i ua kaikamahine ‘ōpiopio nei i wahine ho‘āo nāna, e like me ke ‘ano mau o ka mare ‘ana o Hawai‘i nei i ia au, a ma ka ‘ao‘ao ho‘i o ke kaikamahine, ua hō‘ike mai nō ‘o ia i kona makemake a me kona ‘ae e lilo i wahine nāna.

Page 6: Ipumakani a La'amaomao

A hala nā anahulu ‘elua mai ko lāua hālāwai mua ‘ana, ua ho‘āo a‘ela lāua a noho a kāne a wahine. Ua nui nō nā ‘ōpio o ia kaha i makaleho mai iā ia me ka ho‘ā‘o ‘ana e lilo iā lākou, akā, mai kahi ‘ē mai nō ke keiki o Hawai‘i a lilo akula iā ia ka mea maika‘i he wahine, he keiki ho‘i i pūlama ‘ia me ka maika‘i a me ka ma‘ema‘e. He pili nā mākua ‘o La‘amaomao i nā kāhuna, no laila, he po‘e hanohano nō lākou, ‘a‘ohe na‘e i noho ‘aimoku, kalana, a ahupua‘a paha.I ko Kūanu‘uanu noho ‘ana iā Kaua‘i, ‘a‘ole ‘o ia i hō‘ike i kona ‘ano pili ali‘i, akā, ua noho nō ‘o ia ma laila me he maka‘āinana lā, no laila, i ka wā i ho‘āo ai ‘o ia me kāna wahine, ua kū‘ē ‘ino loa mai nā makuahōnōwai, me ka helu pū mai a me ka ‘ōlelo iho, he ‘ae‘ahauka‘e. ‘A‘ole ‘o ia i noho maika‘i me ka ‘ohana o kāna wahine, akā, ua ho‘omanawanui nō lāua i loko o ko lāua noho pilikia ‘ana.Ua ho‘omaka akula ‘o Kūanu‘uanu e mahi i ‘uala, kalo, mai‘a, kō, a me nā mea ‘ai kūpono ‘ē a‘e no ko lāua noho ‘ana o ia mua aku. A hala a‘ela ‘elua malama ma hope iho o ko lāua ho‘āo ‘ana, kau maila nā hō‘ailona o ka ho‘īloli keiki ‘ana ma luna o La‘amaomao. A maopopo loa a‘ela ua hāpai ‘o ia, hau‘oli a‘ela lāua, a mana‘o ho‘i ke ola o nā lā kaniko‘o, i ke keiki.Ma hope iki iho o ka ‘ike ‘ia ‘ana o kēia mau hi‘ona e ho‘ohau‘oli ai i ka na‘au, pae maila ka ‘elele a Keawenuia‘umi, a huli maila a loa‘a ‘o Kūanu‘uanu. Ma hope o ka pāna‘i aloha ‘ana, pane maila ka ‘elele: "I ki‘i mai nei au iā ‘oe, i kauoha mai nei kō haku, kō ali‘i, e ho‘i aku ‘oe, no ka mea, ua ho‘omanawanui mai nei i ka hemahema o nā kahu ona a ‘a‘ohe hiki ke ho‘omanawanui hou aku, no laila, ho‘ouna mai nei ia‘u me ke kaukau pū mai penei:"E ‘ī aku ‘oe i ku‘u kahu ua hemahema au; he mea ‘oia‘i‘o, he nui nā kahu o‘u, akā, ‘a‘ole lākou i ma‘a i ka lawelawe ‘ana no‘u, no laila, ua pilikia au; ua lō‘ihi nō ho‘i nā lā o ka hele ‘ana ua lawa ihola nō ho‘i paha ka ‘auana ‘ana a e ho‘i mai ‘o ia e like me kāna i ho‘opa‘a mua mai ai ia‘u ma mua o kona hele ‘ana."I ka lohe ‘ana o Kūanu‘uanu i kēia, hū a‘ela kona aloha no kāna hānai, a hālo‘ilo‘i maila ho‘i kona mau waimaka, a mihi ihola ‘o ia no kona hele ‘ana mai a hemahema ka hānai; no laila, pane akula ‘o ia i ka ‘elele:" ‘Ae, e ho‘i aku kāua i ku‘u ali‘i. Ua ho‘okama‘āina a‘e nei ho‘i ka noho ‘ana i kēia ‘āina malihini, a ua ho‘āo a‘e nei au me ku‘u wahine, a ke kōkō mai nei i ka ‘ōpū ona; ‘auhea kā ho‘i ua mea aloha, ‘o ku‘u wahine me ku‘u keiki. ‘A‘ohe auane‘i o mākou noho pono lā me ka ‘ohana o ku‘u wahine; e ‘auana hele ‘ana paha lāua nei i ko ha‘i ‘īpuka hale e ‘āne‘e ai i loa‘a kahi ‘ai, ‘oiai, ‘a‘ohe i o‘o kā māua mau wahi mea kanu. ‘A‘ohe na‘e au e pa‘a ‘ia nei i ke aloha o ka wahine a me ke keiki, ‘oiai, na ku‘u hānai kēia mau iwi, a he po‘o kālua ‘ia ho‘i ko‘u i ka imu, inā nō ‘o ia ka mea e nā ai ka inaina o ku‘u ali‘i, inā au e ho‘okuli i kona leo."I ke ahiahi ‘ana iho, noho pū ihola ‘o Kūanu‘uanu me kāna wahine me ka hakanū, no ka mea, ua kokoke mai ko lāua wā e ka‘awale ai; a i kekahi wā mehameha, ha‘i

Page 7: Ipumakani a La'amaomao

akula ‘o ia i kāna wahine i kona mana‘o no ke kauoha a kāna hānai ali‘i, a kauoha akula ‘o ia i kāna wahine penei:"Ke ho‘i nei au i Hawai‘i ma muli o ke kauoha a ku‘u haku, a Keawenuia‘umi, ma ka waha o ka ‘elele āna i ho‘ouna mai nei, no laila, iā ‘oe e noho iho ai i Kaua‘i nei, a i hānau mai he kaikamahine, e kapa iho nō ‘oe i ka inoa ma kou ‘ao‘ao o Kaua‘i nei, a inā na‘e ho‘i e hānau mai he keiki kāne, e kapa iho ‘oe i kona inoa ‘o Pāka‘a, i loa‘a ka inoa o ku‘u ali‘i, no ka pāka‘a, a nakaka, a maea, a māhuna, a puahilohilo o ka ‘ili o ku‘u haku o Keawenuia‘umi i ka inu i ka ‘awa kau lā‘au o Pana‘ewa."" ‘Akahi nō au a ha‘i i kēia mea huna iā ‘oe, ‘o ia kēia, ‘a‘ohe nō ho‘i au he lōpā ‘ae‘ahauka‘e, akā, he kahu iwikuamo‘o au no Keawenuia‘umi." ‘Akahi nō a maopopo iā La‘amaomao he kaukau ali‘i kā kāna kāne.I kahi lā a‘e, i ka mākaukau ‘ana o nā mea a pau, honi akula ‘o Kūanu‘uanu i ka ihu o kāna wahine, a hā‘awi like akula i ke aloha i nā kama‘āina a pau o ka noho pū ‘ana, a kau akula ‘o ia ma ka wa‘a o ka ‘elele a ho‘i akula a pae i Hawai‘i.I kona pae ‘ana aku, ua hui aloha hou a‘ela ‘o ia me kona haku, a me nā makamaka, a ua ho‘onoho hou ‘ia a‘e ‘o ia e ke ali‘i ma kona wahi mau, a ua hā‘awi pū ‘ia mai ho‘i kona mau ahupua‘a e like me ka wā ma mua iho ‘o kona hele ‘ana i ka māka‘ika‘i.I ka puni ‘ana o nā malama, ua hānau maila ‘o La‘amaomao i ke keiki, a i ka hemo ‘ana, ua ‘ike ‘ia ihola he keiki kāne, no laila, ua kapa ‘ia ihola kona inoa ‘o Pāka‘a e like me ke kauoha a Kūanu‘uanu, kona makua kāne. Ua loa‘a he mana‘olana iā La‘amaomao inā e hānau mai ke keiki, a laila, ‘o ia lā ho‘i ka mea e nā ai ka huhū o nā mākua ona, akā na‘e, ua hā‘ule pahū ia mana‘o, no ka mea, ua mau nō ka huhū o nā mākua, me ke kapa pū mai i ke keiki, he keiki kauā.Ua mana‘o nō nā mākua no ka u‘i o kā lāua kaikamahine, ‘o ia lā ho‘i ka mea e loa‘a ai ‘o ke kāne ‘aiahupua‘a a ‘aikalana paha, a pono lā ho‘i ka noho ‘ana o nā lā hapauea, akā, no ko La‘amaomao ho‘opa‘akikī, a hāpai ma muli o ia ho‘opa‘akikī ‘ana, ‘o ia ka mea nāna i ho‘okananuha i ka na‘au o nā mākua.I ke kā‘ala‘ala ‘ana a‘e o ke keiki, ua ho‘i akula ‘o La‘amaomao me ke keiki i ka hale o nā mākua, akā, ua kipaku ‘ino ‘ia mai ‘o ia; no laila, ua hele aku ‘o ia a noho ma kekahi wahi lae kipapali kahakai, aia nō ma Kapa‘a, Kaua‘i, a ma laila ‘o ia i hānai ho‘okahi ai i kahi keiki āna.I waena o ka ‘ohana a pau, he ho‘okahi kaikunāne o La‘amaomao i aloha iā ia, ‘o ia ‘o Mailou, a he mea punahele nō ho‘i kona kaikuahine iā ia ma kona wā ‘u‘uku mai a hiki wale aku nō i kēia manawa, ‘oiai, ‘o ia kaikunāne nō ka mea nāna i mālama a hānai i ke kaikuahine, a nāna nō ho‘i e kua, hi‘i, a ha‘awe i ka wā li‘ili‘i, no laila, ua mau nō kona aloha, a i ke kīpaku ‘ino ‘ana o nā mākua i ke kaikuahine; ua ho‘i pū aku ‘o ia a noho pū me ia ma ka lae kahakai, a kōkua aku ma nā mea e pono ai ‘o ke kino a me ka mālama ‘ana i ke keiki.

Page 8: Ipumakani a La'amaomao

‘O kā Mailou hana akamai, ‘o ke kāpili manu, a ‘o ia kāna hana i nā lā a pau a ma ia hana i loa‘a ai ko lāua ola a me ke keiki pū. ‘O kekahi hana akamai a Mailou, ‘o ia ka ho‘opāpā, a he mākaukau mau ho‘i ‘o ia me nā ‘ōlelo ho‘ole‘ale‘a.I kekahi wā, ua pilikia maoli nō laua, no laila, ua ho‘ouna aku ‘o La‘amaomao i ke kaikunāne e hele i kekahi mau kaikunāne ‘ē aku ona, a i nā kaikunāne a kaikaina ho‘i o ka makuahine, a me kekahi mau hoalauna ‘ē a‘e o nā mākua i aloha mai iā lāua nei, a ua ho‘olako ‘ia mai nō me nā mea a pau, ‘oiai, he aloha nō ko lākou iā La‘amaomao, akā, i mea e kū‘ē ‘ole ai me nā mākua ona, no laila, ‘a‘ole i ho‘okipa nā makamaka iā ia ma ko lākou mau hale.Ua hānai kōko‘olua ‘o La‘amaomao a me Maikou, kona kaikunāne, iā Pāka‘a, a hiki i kona manawa i nui ai, a hiki ho‘i iā ia ke ‘ōlelo mai i kona makemake. I ia wā, nīnau akula ‘o Pāka‘a i kona makuahine: "‘O wai ko‘u makua kāne?"Pane maila ka makuahine: "Aia nō ho‘i kou makua kāne lā ‘o Mailou.""He nui ho‘i ‘oe, a he ‘u‘uku ho‘i ‘o Maikou, a he lō‘ihi ho‘i au, ‘oiai nō na‘e au he ‘ōpiopio wale nō. Me he mea lā he makua kāne ‘oko‘a nō ko‘u," wahi a ke keiki.Pa‘akikī maila nō ka makuahine, "‘A‘ole, ‘o Mailou nō kou makua kāne."Ua nīnau mau aku ‘o Pāka‘a i kona makuahine no kona makua kāne, e like me ia i ha‘i mua ‘ia a‘e nei, a no ka uluhua o ka makuahine i ka nīele mau aku o ke keiki, no laila, ua ha‘i maila ‘o ia i ka mea pololei, i ka ‘ī ‘ana mai:"Kā, ‘akahi kā ho‘i kou koikoi, kai nō ho‘i ua ha‘i mua aku nō ho‘i au iā ‘oe i ka mea ‘oia‘i‘o, ‘o Mailou nō kou makua kāne, ka mea nāna ‘oe i mālama a hānai, a ‘o ko‘u kaikunāne pono‘ī nō ho‘i ia, akā, ‘o kou makua kāne pono‘ī na‘e nāna ‘oe i ‘imi iho, ‘a‘ohe ‘oe i ‘ike, a no kou pākela koi ho‘i, no laila, ke ha‘i aku nei au iā ‘oe, e nānā aku ‘oe i ka hikina i kahi a ka lā e puka mai ai, a ‘o kahi ho‘i a ka makani kama‘āina e pā maila, aia kā ho‘i i laila kou makua kāne."I ka lohe ‘ana o ke keiki i kēia pane, ua noho mālie ihola ‘o ia me ka no‘ono‘o ‘ana, a ‘ike ihola ‘o ia ua pololei kāna i koho mua ai, he makua kāne ‘oko‘a nō kona. A ho‘omaopopo pū ihola nō ho‘i ‘o ia, ‘a‘ohe e loa‘a kona makua kāne iā ia ke huli ‘o ia, no ka mea, ‘a‘ohe ona wa‘a e holo mai ai e ‘imi i kona makua kāne, a ‘a‘ohe nō ho‘i ‘o ia i nui kūpono no ka holo ‘ana ma nā kai ma waena o kēia mau mokupuni, no laila, ua kāohi mālie ihola ‘o ia i kona aloha makua a ho‘oholo ihola, ke hiki mai ka wā kūpono, e huli ana ‘o ia a hiki i ka loa‘a ‘ana o kona makua kāne.I ko Pāka‘a wā kamali‘i, ua hō‘ike mai ‘o ia i nā hi‘ona ‘ano ma‘alea, na‘auao, akamai, a puni hana ho‘i; ma kona hele ‘ana ma kēlā a me kēia wahi, a ‘ike ‘o ia i nā kāne a me nā wāhine e hana ana ma nā hana a lākou i mākaukau ai, e noho ana nō ‘o ia ma laila e kia‘i ai, a ‘ike pono i ke ‘ano o nā hana like ‘ole, e like me ka mahi‘ai, kāpili manu, kālai wa‘a, lawai‘a, a me nā hana akamai ‘ē a‘e a nā kānaka o Hawai‘i nei i ia au.

Page 9: Ipumakani a La'amaomao

Mai loko a‘e o nā hana a pau āna i hākilo ai, ua koho ‘o ia i ka ‘oihana lawai‘a, a ua ho‘oikaika nui ‘o ia a loa‘a mai iā ia ia ‘ike kaulana o ia wā.I ka hiki ‘ana aku i ke kau lawai‘a mālolo, ua holo akula ka wa‘a o nā kānaka i kai a ho‘i maila me ka mālolo, a hā‘awi maila ka po‘e aloha mai iā lākou nei i wahi mālolo na lākou, ‘a‘ohe ‘o ka nui, akā, ‘o kahi i‘a nō i lawa nō ka pā‘ina ho‘okahi ‘ana a‘e.No ka ‘u‘uku o ka i‘a i loa‘a mai iā lākou nei, no laila, ua ho‘ohalahala ihola ‘o Pāka‘a a nīnau akula ‘o ia iā La‘amaomao: "He aha ho‘i ko kākou mea e ‘ai mālolo ‘ole nei? A inā e loa‘a mai he loa‘a kaka‘ikahi wale nō, a ‘o kēlā po‘e nō o kākou o kēlā kauhale, ‘ai pinepine mai nō i ka mālolo.""No ka moloā nō ho‘i paha o Mailou, kou wahi makua kāne, aia nō a he kāpili manu kā ia ala hana hoihoi, a māmā ho‘i ko ia ala mau ‘au i ke kūo‘e hele i ke kuahiwi," wahi a ka makuahine."‘A‘ole nō anei e hiki ia‘u ke holo pū i ka lawai‘a me kēlā po‘e kānaka o kēlā mau kauhale, mali‘a nō ho‘i o loa‘a nō ko‘u māhele mālolo?" wahi a Pāka‘a.Pane maila ka makuahine: "Me ‘oe ‘u‘uku nō lā hele aku ‘oe i ka lawai‘a, ‘o kou ‘ike ‘ole iho i ka ‘au, pehea ‘oe e pono ai, pīholo mai paha ‘oe i loko o ke kai, a ‘o kou make nō ia."‘Ōlelo hou akula ‘o Pāka‘a: "Iā ‘oe e nanea ana i kauhale nei, ia‘u e ‘au‘au ana me kamali‘i i kahakai, no laila, mai maka‘u ‘oe no ko‘u pīholo aku i loko o ke kai."I kekahi mau lā ma mua iho, ua ‘ike ‘o Pāka‘a iā Mailou e holo ana ma luna o kekahi wahi wa‘a kialoa i kai, no laila, noi akula ‘o ia i ka makuahine: "A i ho‘i mai ‘o Mailou, e noi aku ho‘i ‘oe e hāpai a‘e i kahi wa‘a kialoa āna i holo ai i kēlā kakahiaka aku nei, i loa‘a ho‘i ko‘u wa‘a e holo aku ai i ka lawai‘a.""He keu kā ho‘i kahi keiki koikoi ‘o ‘oe; inā pēlā ‘eā, a ‘apōpō holo pū me kēlā po‘e i ka lawai‘a mālolo na kākou, i ‘ike ‘ia ho‘i ke ahu iho o kāu e kēnā wahi keiki wahapa‘a," wahi a La‘amaomao.Mai kona koho ‘ana e lilo ‘o ia i lawai‘a, ua ulu i loko ona ka no‘ono‘o e hana i kekahi hana e luhi ‘ole ai ka po‘ohiwi i ka hoe i ka wa‘a, no ka mea, ua ‘ike ‘o ia i ka wā a nā kānaka pū‘ā mālolo e holo ai, aia nō i ka moana kai uli, he hele nō a ‘ane uhi ‘ia nā kuahiwi o Kaua‘i e ke kai, a laila, loa‘a ka i‘a, no laila, ua ‘ike ‘o ia he hana nui ka hoe ‘ana i waho a me ka ho‘i ‘ana mai.No laila, na ka makuahine ho‘i ka hua‘ōlelo ho‘ohuake‘eo mai, e ho‘omākaukau iho ana ho‘i kēia i nā pono a pau no ka holo moana ‘ana; a ma waho a‘e o nā mea ma‘a mau, ua ki‘i akula ‘o ia a ‘oki ihola i kekahi mau wahi lā‘au nioniolo maika‘i ‘elua, he ho‘okahi anāna me ka muku ka loa, a ki‘i akula nō ‘o ia i nā pōka‘a lauhala a ka makuahine a ho‘omaka ihola e ulana i wahi moena ‘u‘uku, ma ke ‘ano huinahā, a i ka pa‘a ‘ana, nāki‘i ihola ‘o ia i kekahi mau kihi ‘elua o ka moena a pa‘a i luna o ka lā‘au, a ‘o kekahi lā‘au ho‘i, nāki‘i akula ‘o ia ma kekahi ki‘i o luna o ka moena a ho‘opa‘a ihola i ke kano o ia lā‘au i ka hapalua like o kēlā lā‘au

Page 10: Ipumakani a La'amaomao

mua, a loa‘a ihola ke kia a me ka pe‘a ona e holo ai i ka lawai‘a mālolo, a ‘o ka ho‘okō ‘ia ‘ana kēia o kāna moe ‘uhane e pau ai ka luhi o ka po‘ohiwi i ka hoe.I ke ahiahi ‘ana iho, ho‘i maila ‘o Mailou mai ke kāpili manu mai me nā wahi huihui manu, unuunu ihola nō a kō‘ala a‘ela i ke ahi, a mo‘a, pā‘ina ihola lākou nei. A i ka pau ‘ana o kā lākou ‘ai ‘ana, ua kāhea akula ‘o La‘amaomao iā Mailou:"E Mailou--ē.""Eō," wahi a Mailou."‘Apōpō auane‘i ‘eā, mai wikiwiki ‘oe i ka pi‘i i ke kakahiaka nui loa i kāu hana e ho‘opapau nei, e hāpai mua a‘e ‘olua i ko wahi ‘āpulu wa‘a no ke keiki. Ua noke iho nei ua keiki nei a kāua i ke koi ia‘u i kēia lā e ho‘oku‘u aku au e hele ia i ka lawai‘a mālolo, oi ‘au‘a aku nei ho‘i a ‘a‘ohe pa‘a iho. He keu aku ho‘i kēia o kahi keiki koi ho‘ohu‘a nui wale. Kū lā ho‘i iā wai kēia wahi keiki a ka ho‘opa‘akikī a me ka ho‘omano nui wale, ua kū nō paha i ka ‘ao‘ao o ka makua kāne ona." (Poina koke ihola nō ‘o La‘amaomao i kāna ho‘opa‘akikī ‘ana a lilo i wahine ho‘āo na Kūanu‘uanu, a kuhi akula nō ka ‘ao‘ao o ka makua kāne kēia ‘e‘epa o ke keiki.)"‘O ia ‘i‘o kā ho‘i," wahi a Mailou; "ke ‘ai nei nō ho‘i i ka i‘a he manu, a ke loa‘a mai nei nō ho‘i kā kākou mālolo mai kēlā kauhale mai, ‘a‘ohe kā paha i lawa ihola ke keiki a Kūanu‘uanu i ia i‘a, no laila, ke koikoi mai nei e holo i ka lawai‘a mālolo."‘Ōlelo maila ‘o Pāka‘a: "Mai ‘au‘a ‘olua ia‘u, e hele au i ka lawai‘a na kākou, mali‘a ho‘i o loa‘a mai kā kākou mālolo holo‘oko‘a a mau kāuna paha; ‘a‘ole ho‘i e like me kēia a kākou e noho nei o ka ‘ai hakina, ‘ai pala niho, a ‘ai pala maunu ho‘i a ha‘i."Hilahila ihola ‘o Mailou i kēia pane a ke keiki, no laila, pane akula ‘o ia: "‘Ae, ua pono ‘oe, e ke keiki, o hele, ‘a‘ole māua e ‘au‘a hou aku ana iā ‘oe, ‘apōpō holo ‘oe i ka lawai‘a mālolo."‘Ōlelo hou maila ‘o Pāka‘a: "E uhaele kāua e hoa i ku‘u wahi wa‘a a pa‘a.""‘Ae," wahi a Mailou.I ia ahiahi nō, ua mākaukau ko Pāka‘a wa‘a me nā pono a pau no ka holo ‘ana i ka lawai‘a mālolo. I kekahi kakahiaka a‘e, ala a‘ela lāua a iho akula i kahi o ka wa‘a. Hāpai akula ‘o ia i kahi hue wai ona a kau a‘ela ho‘i i nā lā‘au a me ke pālau moena āna i hana ai.I ka ‘ike ‘ana mai o ka makua kāne i kēia mau mea a ke keiki, ua nīnau maila ‘o ia: "He mau lā‘au aha kēia āu? A i pālau moena aha kēia āu i lawe mai nei?""Ālia ho‘i paha a loa‘a ka pane o kekahi nīnau, a laila, nīnau mai ana, ‘a‘ole ho‘i ka hao mai i ‘elua nīnau i ka wā ho‘okahi," wahi a Pāka‘a. "Kohu kamali‘i nō ho‘i ‘oe i ka nīele.""He nīele kā ho‘i kau i kāu hana hana ‘epa, e ke keiki," wahi a Mailou; "he hele lawai‘a ho‘i kāu, eia kā me nā lā‘au ‘elua a me ka pālau moena e loa‘a ai kāu mālolo, hū nō ho‘i ka ‘aka iā ‘oe."

Page 11: Ipumakani a La'amaomao

Pane maila ‘o Pāka‘a: "Ua kuhihewa ‘oe e ku‘u hulu makua, ‘o kēia lā‘au lā, he kia ia no ku‘u wa‘a, a ‘o kēia lā‘au he ō lā nō ku‘u pe‘a, a ‘o kēia pālau moena lā, he pe‘a ia no ku‘u wa‘a. Ua ‘ike nō ‘oe he loa ka hele ‘ana o ka pū‘ā mālolo, a i ka wā e loa‘a ai ‘o ka i‘a a ho‘i mai nā wa‘a, a laila, kūkulu a‘e au i ke kia o ku‘u wa‘a, kau ka pe‘a, a pahu ke ō, pā kāpaepae iho ka makahi kēhau o Kapa‘a nei, ho‘okahi a‘u hana ‘o ka uli i ka hoe ma hope, na ka makani ka hana a pae i ke awa nei, a ‘a‘ohe e luhi ko‘u mau po‘ohiwi i ka hoe, ke ‘ike maila ‘oe?""‘Ae, ke ‘ike akula au i kou mana‘o, e ku‘u keiki," wahi a Mailou, "a e kaulana ana ho‘i kou inoa, no ka mea, ‘o ‘oe ho‘okahi ka mea mua loa nāna i no‘ono‘o a penei ihola e pau ai ka luhi o ka po‘ohiwi i ka hoe."A pau kēia pāpā‘ōlelo ‘ana o lāua, hāpai akula lāua i ka wa‘a a komo i loko o ke kai, a mākaukau ho‘i nā mea a pau no ka holo ‘ana, ‘o ko Pāka‘a ‘alakē a‘ela nō ia a kau ma hope o ka wa‘a, lālau ka lima i ka hoe a holo akula, a i ka nānā aku a kona makua kāne, me he mea lā ua ‘ike mua i ka holo wa‘a, ua mimo ke ka‘i ‘ana i ka hoe, ‘a‘ohe kai nui, a he holo nō ho‘i ka wa‘a, me he mea ikaika lā ka mea nāna e hoe ana i kāu mea ‘o ka holo. Ua holo akula kēia a hālāwai me ka ‘auwa‘a, a ho‘okahi ka holo pū ‘ana.Iā ia nei na‘e e holo aku ana ke ho‘ōho maila nā kānaka:"Ā--ū! Eia a‘e kahi keiki lā a La‘amaomao ke holo mai nei ma luna o kona wa‘a, ‘o ia ho‘okahi wale nō, ‘auhea lā kā ho‘i kahi makua kāne ona," wahi a kekahi po‘e."‘O ia ‘i‘o ho‘i, ‘o ka ho‘oku‘u ho‘okahi ‘ia mai nei kā ho‘i ia o ke keiki a lāua, ‘a‘ohe ho‘i he kau pū mai ke keiki ma luna o ka wa‘a," wahi a kekahi po‘e. ‘Ōlelo a‘ela nō ho‘i kekahi po‘e, "Aia nō paha kahi makua kāne i kāna puni nō ‘o ke kāpili manu." Pēlā lākou i kama‘ilio ai a hiki wale nō i ka wā a lākou i mana‘o ai ‘o kahi kūpono ia e pū‘ā ai ‘o ka mālolo.I ke kokoke loa ‘ana i kahi e pū‘ā ai ‘o ka mālolo, ua kāhea a‘ela ka lawai‘a nui, e ho‘omākaukau nā wa‘a, e ho‘okuene pono, e ka‘i like, i ho‘okahi ka umauma o nā wa‘a. ‘O ko lākou nei holo like akula nō ia, aia na‘e ko Pāka‘a wa‘a i waenakonu, a no ka hiki koke ‘ana o nā wa‘a kihi i nā wa‘a ‘upena, ua loa‘a ‘ē nō ka mālolo a nā lawai‘a o ia mau wa‘a.I ka ‘ike ‘ana o Pāka‘a i kēia, ‘ī ihola ‘o ia i loko ona: "Aia kā kahi o ka i‘a lā i kēlā po‘e kanaka o luna o nā wa‘a kihi, he ‘ole loa kēia wahi, e holo ana au ma ‘ō." I ia wā, ho‘opupū ihola ‘o ia i kāna hoe a kuemi hope maila kona wahi wa‘a, a i ke ka‘awale ‘ana mai, ua hō‘ea a‘ela kēia ma waho a‘e o nā wa‘a a loa‘a nā wa‘a kihi, a no ka ‘u‘uku nō o ko ia nei wahi wa‘a, no laila, ua palamimo akula nō ko ia nei wahi wa‘a a komo ana ma waena o nā wa‘a kihi.‘Āke‘ake‘a maila ka po‘e kānaka makua me ka leo nui pū mai, ‘a‘ohe na‘e ‘o Pāka‘a ho‘olohe aku, akā, pai a‘ela nō kēlā i ka ‘alihi o ka ‘upena, a ‘o ka i‘a i hei, hopu ihola nō kēlā a komo i ko ia ala wa‘a, a no ko ia nei pākela pipili a me ka

Page 12: Ipumakani a La'amaomao

pō‘alo ‘ana a‘e ma waena o ka ‘auwa‘a nui, ua māhuahua nō nā mālolo hopuhopu i loa‘a iā ia nei ma ka pū‘ā mua ‘ana, a pēlā aku nō ia pū‘ā ‘ana aku, a hiki wale i ka wā i ho‘i ai lākou nei.Ma mua o ka ho‘i ‘ana, ua hā‘awi mua ‘ia mai ka ha‘awina lawai‘a o lākou nei, a i ka hui pū ‘ana o Pāka‘a i kona māhele a me kāna i‘a hopuhopu, ua hiki aku ka huina o kāna i‘a i ka ‘elua ka‘au.A mākaukau lākou nei e ho‘i, ho‘ohaili a‘ela nō ‘o Pāka‘a penei: "‘Eā, ‘o wai ‘o ‘oukou ke ‘a‘a mai e heihei wa‘a kākou, a ‘o nā mālolo nō ho‘i a kākou ka waiwai pili? Inā nō ho‘i au e make iā ‘oukou, lilo nō ho‘i ka‘u i‘a iā ‘oukou, a inā ho‘i ‘oukou e make ia‘u, lilo nō ho‘i kā ‘oukou i‘a ia‘u."‘A‘a maila kekahi kanaka iā ia, a he ho‘okahi nō ho‘i ‘o ia ma kona wa‘a, he kanaka nui na‘e ho‘i kēlā, a he wahi keiki ‘u‘uku wale nō ‘o Pāka‘a." ‘O kāua ke pili," wahi a ua kanaka nei.Nīnau akula na‘e ‘o Pāka‘a, " ‘Ehia āu mālolo?""‘Elua nō kāuna," wahi a kēia kanaka.‘Ōlelo hou akula ‘o Pāka‘a, " ‘A‘ohe e pono, ‘o ‘oe ko‘u hoa e pili ai, no ka mea, he ‘u‘uku kāu i‘a, aia a nui e like me ka‘u lā, a laila, ‘o ko‘u hoa pili ia."" ‘Ehia āu mau mālolo?" wahi a kēlā po‘e." ‘Elua a‘u ka‘au mālolo."I ka wā i lohe ai kekahi po‘e ‘auwa‘a ‘ē aku i ka nui o ka i‘a a Pāka‘a, ho‘okaha ihola lākou i ka i‘a a ke keiki, a makemake ho‘i e lilo iā lākou, no laila, kāhea maila kekahi kanaka; " ‘O kākou ho‘i hā ke pili, no ka mea, he makemake ho‘i ‘oe i ka nui o ka i‘a. He ‘ewalu mākou lā o ko mākou wa‘a, a inā e pau mākou o kēia wa‘a i ka pā‘umi mālolo, ua like ia me ‘elua kāuna a me nā i‘a keu ‘elua a ka mea ho‘okahi, ‘o ka lawa nō ia o nā ka‘au ‘elua e like me ka nui o kāu i‘a.""Aia nō paha ia iā ‘oukou," wahi a Pāka‘a, "inā ‘oukou ua ho‘oholo like, a ‘a‘a ho‘i e heihei me a‘u, a laila, ua mākaukau wau. Ke ‘ike ihola au e eo ana au iā ‘oukou, ‘oiai, ke ‘ike maila nō ‘oukou lā he wahi keiki ‘u‘uku wale nō au, ‘a‘ohe i pa‘a ka malo i ka hume, a ‘o ‘oukou ho‘i, he ‘ewalu ‘oukou kānaka makua i lena ke ku‘i ma ko ‘oukou wa‘a, ‘a‘ohe a ‘oukou mea e hopohopo ai no‘u, ‘a‘ohe ho‘i e hihi ua hewa ‘ē ku‘u waha, no laila, ‘a‘ole au e ho‘i hope a hōhē wale, akā, ke ‘a‘a nei au e heihei me ‘oukou."I ia wā i pane pualu like mai ai ua po‘e kānaka makua nei:"Ke ‘a‘a aku nei mākou e heihei kākou.""He nani ia ua holo a‘ela ka heihei a kākou," wahi a Pāka‘a, "no laila ‘eā, hō mai ka i‘a a ‘oukou ia‘u."" ‘A‘ole," wahi a lākou lā, "iā mākou paha ka mālama o ka i‘a a kākou."" ‘A‘ole," wahi a Pāka‘a, "ke ‘ike maila nō ‘oukou he wahi keiki wale nō au, a ‘a‘ohe o‘u ikaika e hiki ai ia‘u ke ‘au‘a iho i ka i‘a, a he hana palupalu loa ke ki‘i ‘ana mai i ka‘u i‘a a lawe aku, ke make au iā ‘oukou; akā, inā ho‘i e make ana

Page 13: Ipumakani a La'amaomao

‘oukou ia‘u, e ‘au‘a auane‘i paha ‘oukou i ka i‘a ke ki‘i aku au a nele ho‘i au i ka pili, a pohō ho‘i ka luhi ‘ana o ko‘u mau po‘ohiwi.""Ua pololei ‘oe, e ke keiki," wahi a lākou lā, "ua holo e like me kou makemake."I ia wā i hoe aku ai ‘o Pāka‘a a pili ma ka ‘ao‘ao o ka wa‘a nui a ho‘oili ‘ia maila ka i‘a a kēlā po‘e, a i ka pau ‘ana, ‘ī maila ua po‘e kānaka makua nei: " ‘O ka wa‘a e hiki mua ana i ke one malo‘o lā, lilo ke eo i ia wa‘a, ‘eā?"" ‘Ae," wahi a Pāka‘a.I ka mākaukau ‘ana o nā mea a pau, kū maila kekahi kanaka o kekahi wa‘a ‘ōko‘a aku e ho‘okūkū like i nā wa‘a, a i ke kaulike ‘ana o nā wa‘a, paha maila ‘o ia penei:"Kū kū‘aimoku‘O Lahaina‘Oia!"I ka ‘oia ‘ana, ‘o ka hoe akula nō ia o ka po‘e o ka wa‘a nui a holo akula lākou, a holo pū akula me ka ‘auwa‘a, a ke ‘apa wale nei nō ho‘i ‘o Pāka‘a i hope i Muliwa‘a. A ka‘awale loa akula ka wa‘a nui, ho‘ohuli a‘ela ‘o Pāka‘a i ka ihu o kona wa‘a i ka makani, a kūkulu a‘ela i ke kia a me ka pe‘a āna i ho‘omākaukau ai.Huli maila nā kānaka o ka ‘auwa‘a i hope a ‘ike maila i kā ia nei mau hana, ho‘omaka a‘ela lākou e kama‘ilio penei:"Aia ua wahi keiki nei lā ke ‘apa maila, ‘a‘ohe ho‘i he holo mai," wahi a kekahi."Auē! ke ho‘ohuli ala i ka wa‘a ona i ka makani, i Kualoa, a i Hanamanuea ho‘i," wahi a kekahi."He aha lā ia mea āna e ho‘āla maila?" wahi a kekahi."He lā‘au me ka pālau moena, aia lā ke kūkulu maila, he mea aha lā kēlā āna e hana maila?" wahi a kekahi.Kāhea ho‘ohenehene maila ho‘i kekahi po‘e: "Lohia kāu e nā keiki, ua ‘ike nō paha ‘a‘ohe ikaika i ka hoe, koi kēia e koi ai i ka heihei."I ke kū ‘ana o ke kia ona a kau ho‘i ka pe‘a, a laila, ho‘ohuli hou a‘ela ia i ka ihu o ka wa‘a ona i uka o ka ‘āina. Pā maila ka makani ma hope, pohō akula ka pe‘a, a i ka piha ‘ana i ka makani, ho‘omaka akula ka wa‘a e holo, pahu ihola kēia i ka hoe a pa‘a, hilina‘i maila i hope a he uli wale nō ka hana i ka hoe, a ke ‘āha‘i ala ka pupuhi o kahi wa‘a o ia nei, a puana a‘ela ‘o ia i kēia mau wahi lālani mele:"Pupuhi kai o ‘Uko‘a,Pūhalahio ka ihu nāna i ke ka‘ao,Ha‘alele i Puna nā hoa aloha,Ke lilo nei kēia lā,Lilo i ka wai."I nānā hou mai ka hana o nā kānaka o ka ‘auwa‘a, ‘ike maila lākou e holo aku ana kēia me ka hikiwawe loa, a ‘ike pū maila ho‘i lākou i ko ia nei ho‘opūnonohu hele aku ma hope aku nei, a i ke kokoke loa ‘ana aku, ‘o ko lākou lā ho‘opapau loa

Page 14: Ipumakani a La'amaomao

ihola nō ia i ka hoe, ‘oiai, mai ko ia nei holo ‘ana aku, ua hala loa lākou lā i mua a he ‘ane‘ane wale aku nō koe e nalowale, he ‘ike kōli‘uli‘u wale ‘ia aku nō, akā, ‘a‘ole i ‘emo hahani ana kēia ma hope, a ‘o ka loa‘a koke akula nō ia o lākou iā Pāka‘a.Iā ia nei na‘e e holo aku ana, ke ho‘ōho maila nā kānaka me ka ‘uā mai: "Eia a‘e ua keiki nei ē! Eia a‘e ua keiki nei me kēlā mea nui e ho‘opūnonohu mai nei, a ke noho wale maila nō ‘a‘ohe hoe, ‘o kākou wale nō ia e pa‘u nei."I ke kā‘alo ‘ana a‘e o ko Pāka‘a wahi wa‘a ma ka muku o ko lākou lā wa‘a, ua ho‘oikaika loa ihola lākou i ka hoe, akā na‘e, he mea makehewa wale nō ia, no ka mea, he kā‘alo ‘ana a‘e kā, a ua heo akula ‘o Pāka‘a.I ko Pāka‘a ‘ike ‘ana mai i nā kānaka makua e ho‘oikaika ana i ka hoe, i ia wā, kāhea akula kēia me ka leo nui:"Ikaika, i inu i ka wai o WailuaAia ‘o Kalanipu‘u lā ke ‘au maila i ke kai,Ua pae,‘O nā pae a ka ho‘okele,Nā ‘ulua a ka ho‘olu‘u,Nā ola a kahuna; pae,Ikaika, i pae ka wa‘a,‘Ai mua kā ho‘i ke keiki makahiapo i ka mālolo mua a Ka‘ū."Ua kū‘aki loa ihola ua po‘e kānaka nei i kēia kāhea ‘ana aku o Pāka‘a, a ua ho‘onāukiuki loa ho‘i i kā ia nei ‘akena aku i ka pae mua i uka a ‘ai mua i ka mālolo a Ka‘ū.‘A‘ohe o Pāka‘a nānā mai iā lākou nei, ‘oiai ke pae ala ko ia ala wa‘a i ka ‘ale, ‘o ia nō ‘oe lā ‘o ka mahimahi, a ‘a‘ohe nō ho‘i i ‘emo pae ana kēia i uka a eo a‘ela iā ia ka heihei, a lilo a‘ela ho‘i iā ia nei nā ka‘au mālolo a kēlā po‘e, a nele akula ho‘i nā hoa pili ona.Ma mua o ko Pāka‘a pae ‘ana i uka, ua ‘ike ‘ē mai nō nā kānaka o uka i kēia mea pūnonohu hele mai ana i ka moana, ‘a‘ohe na‘e lākou i mana‘o he wa‘a, no laila, ho‘okanikani a‘ela lākou me ka ‘uā ‘ana: "Kēlā mea pūnonohu ho‘i e ne‘e maila i ke kai ē! Kēlā mea pūnonohu ho‘i e ne‘e maila i ke kai ē!"A no ka ne‘e pololei mai i ke awa, no laila, ua iho akula nā kānaka a pau i laila. A i ke kokoke loa ‘ana mai, ‘ike akula lākou he wa‘a kā, me ke kia a me ke pālau moena, a i ka pae ‘ana mai ‘akahi nō a maopopo iā lākou ‘o Pāka‘a nō kā kēia, ke keiki a La‘amaomao.Pa‘apū ‘ia maila ‘o ia i nā kānaka e akena a e mahalo ana ho‘i i ko ia nei akamai a me ka na‘auao i ka ‘imi ‘ana i mea hou e pau ai ka luhi o ka po‘ohiwi i ka hoe.Kōkua pū maila kekahi po‘e i ka hāpai pū ‘ana i ko ia nei wa‘a a kau i ke one malo‘o, e like me ka pili a lākou. Pākahi mālolo akula ‘o Pāka‘a i ka po‘e i kōkua

Page 15: Ipumakani a La'amaomao

mai i ka hāpai ‘ana i ka wa‘a ona, a ‘oli‘oli ho‘i lākou me ka mahalo pū mai i ka lokomaika‘i o ke keiki.Kula‘i ihola ‘o ia i ke kia o ka wa‘a i lalo, ‘ope‘ope a‘ela ho‘i i ka pe‘a a ho‘oponopono ihola i ka wa‘a a pau, ho‘ō ihola ‘o ia i ke koena o ka i‘a i loko o ke ‘eke lauhala āna, kau a‘ela i ke kua, a ho‘i akula i ke ana o lākou.I ko ia nei hiki ‘ana aku ma ka waha o ke ana, ua ‘ike maila ka makuahine a hea maila:" ‘O ‘oe maila ia?""‘Ae.""Eia ka i‘a a kākou lā," wahi hou a Pāka‘a.Nīnau maila ka makuahine: "‘Ehia āu i‘a?""He ‘elua a‘u ka‘au mālolo, heihei mai nei na‘e au me kekahi po‘e he ‘ewalu a eo ia‘u, lilo mai nei ia‘u kā lākou mau ka‘au mālolo ‘elua, no laila, he ‘ehā a‘u ka‘au mālolo; ua hā‘awi ‘ia aku nei na‘e kekahi mau i‘a e a‘u i ka po‘e i kōkua mai nei ia‘u i ka hāpai ‘ana mai i ku‘u wa‘a."" ‘A‘ohe nō kā ho‘i i kae mai ua mea he i‘a au," wahi a ka makuahine. " ‘Ai mālolo ‘i‘o kā ho‘i kākou iā ‘oe, ua makepono ka‘u hānai ho‘okahi ‘ana iā ‘oe, e ke keiki, no ka mea, e ola ana au iā ‘oe."I ka ho‘i ‘ana mai o Mailou i ke ahiahi a ‘ike i ka nui o ka i‘a, mahalo akula ‘o ia iā Pāka‘a. ‘Ai ho‘onu‘u ihola lākou i ka mālolo i ia ahiahi a mā‘ona maika‘i, a ‘a‘ohe ho‘i he ‘ai ‘ia aku o ka manu, no ka mea, ua hele a pākūā a pāku‘i nō ho‘i no ka ‘ai mau i kēlā lā, kēia lā.Ho‘ouna akula ‘o La‘amaomao i i‘a i kauhale i hā‘awi mai ai i i‘a na lākou, me ka ha‘i pū aku ho‘i na ke keiki ia i‘a i lawai‘a.A hala a‘ela kekahi mau malama he lehulehu, a nui loa a‘ela nō ho‘i ‘o Pāka‘a.‘O Pai‘ea ke ali‘i o Kaua‘i i ka wā i hānau ai ‘o Pāka‘a, a he ali‘i nui ‘o ia mai nā kūpuna mai. Ua ulu a‘e ka mana‘o i loko ona e hele ka‘apuni ma nā mokupuni a pau o kēia pae ‘āina, no laila, ua ho‘ouna akula ke ali‘i i ka ‘elele e ki‘i i nā kāhuna a me nā kilo āna, e hele mai e nānā i ka wā kūpono e hele ka‘apuni ai.I ka hiki ‘ana mai o nā kāhuna a me nā kilo, ua nānā lākou a hō‘ike maila penei: "E ke ali‘i, ua nānā iho nei mākou a ‘a‘ohe mea ke‘ake‘a i ‘ike ‘ia ma ka hailona ‘ana, akā, he ma‘ema‘e wale nō ke alahele o mua."

I ka lohe ‘ana o ke ali‘i i kēia ua hau‘oli loa ia a ho‘omaka ihola e no‘ono‘o i ke ‘ano a me kahi āna e hele ai.

I kona kūkā pū ‘ana me nā kāhuna a me nā kilo, ua ho‘oholo lākou e hele ka‘apuni mua iā Kaua‘i, a ma hope aku nā mokupuni ‘ē a‘e.

I kekahi lā a‘e, ha‘i ‘ia akula ka lohe i ko ke aloali‘i a pau e hele ana ke ali‘i i ke ka‘apuni, a ua kuku‘i akula ia lono a wawā hele akula ma nā kua‘āina.

I ka lohe ‘ana o nā kua‘āina, ua ho‘omākaukau a‘ela nā maka‘āinana i ka ‘ai, ka i‘a, a me nā mea ‘ē a‘e e pono ai ka huaka‘i a ke ali‘i ke hiki aku ‘o ia i ko lākou

Page 16: Ipumakani a La'amaomao

wahi. Ua nui ka waiwai i ho‘āhu ‘ia, ‘oiai ‘a‘ole i ho‘opololei nā kānaka, a ma ke ali‘i wale nō e ho‘omaopopo ai, akā, ua hana lākou i ka mea e lawa like ai me nā ‘ōhua o ke ali‘i, ‘oiai, he mea mau i nā ali‘i ke hele he nui nā ‘ōhua e hele pū ai, a me ka po‘e pipili wale mai nō ho‘i kekahi.

I ka hiki ‘ana mai o ka lono o ka huaka‘i hele ka‘apuni a ke ali‘i i Kapa‘a, ko Pāka‘a mā wahi, ua ulukū a‘ela ka mana‘o hele i kekahi po‘e o laila. ‘O ka po‘e na‘e i pilipili aku iā Pai‘ea ke ali‘i a me nā ‘ōhua aloali‘i ho‘i o Pai‘ea, ‘o lākou wale nō ka po‘e kūpono a hiki ke hele; a ‘o ka po‘e kuleana ‘ole a hanina pili ‘ole aku iā Pai‘ea, ke ali‘i, a i nā ‘ōhua paha ona, ‘a‘ohe e hiki ke hele pū o lilo auane‘i i kauā ho‘ohana a ho‘oluhi wale ‘ia mai, e like me ke ‘ano mau o ke aloali‘i.

Pēlā i maka‘u ‘ia ai ka hale ho‘opili wale o ka wā kahiko, aia nō a kuleana a launa ho‘i, a laila, noho aku i ke alo ali‘i a hale ho‘opili wale ‘ē a‘e paha.

I ka ‘ike ‘ana o Pāka‘a i ka lulumi a me ka momoku ho‘i o ka po‘e o ko lākou nei wahi i ka hele pū me Pai‘ea i ka huaka‘i ka‘apuni, no laila, nīnau akula ‘o Pāka‘a i kekahi po‘e: "He aha ko ‘oukou mea e ho‘omākaukau mai nei a e li‘uli‘u mai nei, a e ‘ōwili mai nei i nā ‘ope‘ope?"

"He makemake ko mākou e hele i ka māka‘ika‘i me Pai‘ea, ke ali‘i o kākou, ‘oiai, ua lohe ‘ia mai nei e hele ana i ka huaka‘i ka‘apuni iā Kaua‘i nei, a pau ia, holo aku ma O‘ahu e ka‘apuni ai, a i Maui aku ho‘i a hiki loa aku i Hawai‘i."

"Aia i hea ia mau ‘āina ‘o O‘ahu, ‘o Maui, a me Hawai‘i?" wahi a Pāka‘a. "Aia ma na‘e aku nei?"

" ‘A‘ohe ‘ike ‘ia aku ‘o ia mau mokupuni," wahi a lākou." ‘O kākou ho‘i hā ka hele i ka māka‘ika‘i me ke ali‘i," wahi a Pāka‘a.

Pane maila lākou lā: "Aia nō paha ia iā ‘oe."Lana loa a‘ela ko Pāka‘a mana‘o i ka hele, no laila, ho‘i akula ‘o ia e ha‘i i kēia mea hou iā La‘amaomao a noi pū akula nō ho‘i ‘o ia i ka makuahine e ho‘oku‘u mai iā ia e hele pū i ka māka‘ika‘i me ke ali‘i.‘A‘ole i pane koke mai ka makuahine, akā, no‘ono‘o ihola ‘o ia me ke kaumaha, no ke noi a kāna keiki e hahai a e hele pū me ke ali‘i. Ma hope iho na‘e o kāna noi ‘ana mai, ua pane maila ka makuahine:" ‘A‘ole paha e pono iā ‘oe ke hele, ma muli paha huhū ‘ia mai ‘oe, a hana ‘ino wale ‘ia mai nō, a ho‘ounauna wale ‘ia mai nō ho‘i e nā ‘ōhua o ke ali‘i."

‘Ōlelo akula ‘o Pāka‘a: "He mea hana ‘ino wale ‘ia mai nō kā ho‘i ka ‘ae aku a me ka ho‘olohe aku i ka ho‘ounauna ‘ia mai. He loa‘a ia‘u ka wai a me ia mea li‘ili‘i a‘e, ia mea li‘ili‘i a‘e i kūpono ia‘u i ke kamali‘i, a ‘o ka hana kūpono ‘ole ia‘u a kūpono ho‘i i ke kanaka makua, na ke kanaka makua nō ho‘i ia."

A no kēia pane na‘auao a akahai a kāna keiki e ho‘ōki a‘ela ‘o La‘amaomao i kāna ‘au‘a ‘ana, a ‘ae akula ‘o ia i ka hele o ke keiki.I ka wā i mākaukau ai, ua hele ka‘apuni a‘ela ‘o Pai‘ea iā Kauai a hiki i ka puni pono ‘ana iā ia i loko o nā malama ‘eono.

Page 17: Ipumakani a La'amaomao

Ma kēia ka‘apuni ‘ana ua hele pū aku ‘o Pāka‘a, ‘a‘ole na‘e ma ke ‘ano ‘ōhua no ke ali‘i, akā, hele ho‘opili wale akula nō ma lalo o kekahi po‘e ‘ōhua o ke ali‘i, ma ke ‘ano he wahi keiki ho‘ounauna. Ua ho‘ounauna ‘ino ‘ia ‘o ia, ‘a‘ole wale e ka po‘e āna i ho‘opili aku ai, akā, na kekahi po‘e kanaka makua ‘ē a‘e nō kekahi. Ua nui kona pākīkē ‘ia a leo nui ‘ia, a ‘a‘ohe ho‘i he ho‘omaopopo mai o ka po‘e nāna ‘o ia i ho‘ounaouna i wahi mea ‘ai nāna, a i ka wā e pu‘unaue ‘ia ai ka waiwai ho‘okupu a ke ali‘i, ‘a‘ohe loa‘a mai o kā ia nei wahi ha‘awina, akā, i loko o kēia mau ‘ino a pau, ua ho‘omanawanui ‘o ia me ke ahonui, ho‘okahi mea nui iā ia ‘o ka ‘ike aku i ia wahi aku i ia wahi aku, a ‘o ka lua, ‘o ia kona ‘ike a maopopo i ke ‘ano o ka noho ‘ana o ke aloali‘i, a me ka mākaukau ho‘i i nā hana, ‘oiai, ua koho ‘o ia inā e holo pū ana ke ali‘i i Hawai‘i, e hele pū ana ‘o ia, a inā ke ola ala nō kona makua kāne, a laila, e noho pū ana ‘o ia i ke aloali‘i, a e lilo ana kēia mau ‘ike mua i loa‘a iā ia i mea e mākaukau a e hō‘olu‘olu ‘ia ai ka mana‘o o Keawenuia‘umi, ke ali‘i, ke ‘ike mai i kona mākaukau, a mali‘a paha, lilo ‘o ia i mea nui iā ia.

Ma kēia hele māka‘ika‘i ‘ana a ke ali‘i, ‘a‘ole ‘o ia i nele i ka ‘ai a me ka i‘a, a pēlā pū me nā ‘ōhua ona, ua nui nā mea ‘ai i loa‘a mai, ua ‘ai, kīloi, ho‘omāunauna, a panapana ka ‘ai ‘ana i ka waiwai a nā maka‘āinana o Kaua‘i.

‘A‘ohe nō he pilikia nui o ka hele ‘ana, ‘oiai, he mea ma‘a mau nō ia mai kahiko loa mai, inā e hele ana ke ali‘i i ka huaka‘i ka‘apuni, he mea ‘oli‘oli ia no nā ‘ohua, e ‘ai auane‘i i ka waiwai a ho‘omāunauna, a wahi a kahiko, "he lei palaoa ka huaka‘i hele a ke ali‘i, a ho‘i mai ‘oe i kou wahi nāu nō e hana kāu."Ua ‘ike ‘o Pāka‘a i nā wahi kaulana a pau o Kaua‘i ma kēia ka‘apuni ‘ana, a puni, ho‘i akula nō ‘o ia i Kapa‘a me kona makuahine. ‘A‘ole i li‘uli‘u nā lā ma hope iho o ka puni ‘ana o Kaua‘i, ua kuahaua ‘ia maila ka hele māka‘ika‘i o ke ali‘i iā O‘ahu, a me nā moku ‘ē a‘e o Hawai‘i nei, a ua ho‘omaka a‘ela ka ho‘omākaukau ‘ana o nā ‘ōhua no ka hele ‘ana.

I ka lohe ‘ana o Pāka‘a, ua hele koke akula ‘o ia a ha‘i akula i kona makuahine me ka noi pū aku: "E ku‘u makuahine aloha, ka mea nāna i hānai ho‘okahi ia‘u i nā lā i hala a‘e nei, e ‘olu‘olu ‘oe, e ho‘oku‘u mai ia‘u e hele pū me ke ali‘i, me Pai‘ea, ma kēia huaka‘i ka‘apuni ‘ana iā O‘ahu, mali‘a ho‘i o holo loa ‘i‘o aku i Hawai‘i, ‘ike ho‘i au i ku‘u makua kāne, inā ke ola mai nei nō ‘o ia."

" ‘Ae, o hele," wahi a ka makuahine. "E hele nō na‘e ‘oe me ka ha‘aha‘a, akahai, me ka noho mālie, me ka ho‘olohe a me ka ho‘okō pono ‘ana ho‘i i nā hana a pau e hā‘awi ‘ia mai ana iā ‘oe, me ke ahonui a me ka ho‘omanawanui, a pēlā ‘oe e ho‘omanawanui ai a hiki i Hawai‘i, i ka pali o Waipi‘o, aia i laila kō makua kāne, a inā ‘a‘ole o laila, a laila, aia paha i Hilo. E ho‘olohe na‘e ‘oe a e ‘ōlelo ‘ia ana ua hiki ‘oukou i Hawai‘i iō Keawenuia‘umi lā, a laila, e mana‘o a‘e ‘oe, ua hiki ‘oukou i kahi o kō makuahine.

Page 18: Ipumakani a La'amaomao

"Ke hiki aku ‘oe i ke aloali‘i, e nānā nō auane‘i ‘oe a e ‘ike ana ‘oe he ‘elua kānaka ‘elemakule po‘ohina, a laila, e ho‘omaopopo iho ‘oe ‘o kekahi o lāua ko haku, a ‘o kekahi, ‘o kō makua kāne. ‘O ka ‘elemakule po‘ohina auane‘i lā e noho wale ana nō, a he ‘ahu‘ula ke kapa e ‘a‘ahu ana a he lei palaoa ho‘i ko ka ‘ā‘ī, a he pe‘ahi ko ka lima, ‘o kō haku ia, ‘o Keawenuia‘umi. A ‘o ka ‘elemakule po‘ohina e pa‘a ana ma ke kāhili lā, ‘o kō makua kāne ia, ‘o Kūanu‘uanu; mai hopohopo ‘oe a maka‘u ho‘i, e hele nō ‘oe a noho i luna o ka ‘ūhā, a nāna ia e nīnau ihola iā ‘oe i kou inoa, a laila, e ha‘i a‘e ‘oe ‘o Pāka‘a kou inoa, ‘o ka pāka‘a o ka ‘ili o Keawenuia‘umi i ka inu i ka ‘awa, a ke ‘ike ‘o ia iā ‘oe, a laila, ‘ōlelo iho ‘oe he lani i luna, a he honua i lalo, a ‘o ke ola, ka pono a me ka waiwai kā ho‘i ia ou, e ku‘u keiki. I ia wā e pau ai kou lohe ‘ana i nā leo ho‘ounauna a ia lōpā a‘e ho‘i, a kēlā lapuwale mai ho‘i, ‘oiai, ua hiki akula ‘oe i kahi o kō haku, a me kō makua kāne. He ali‘i kō makua kāne no Hawai‘i a he haku iwikuamo‘o ho‘i no Keawenuia‘umi."

A pau kēia mau ‘ōlelo a La‘amaomao, i ia wā ‘o ia i wehe a‘e ai i ke po‘i o kekahi ipu nui a unuhi a‘ela i kekahi wahi ipu hōkeo ‘u‘uku a nemonemo maika‘i i ulana ‘ia a pa‘a i ka ‘ie a ua pa‘a nō ho‘i ‘o luna i ke po‘i. I ia wā, ‘o ia i huli a‘e ai a ‘ī akula i kāna keiki:"Ke hā‘awi aku nei au i kēia ipu iā ‘oe, a kō kupunawahine ‘e‘epa kēia nona mai ko‘u inoa, a eia i loko nei kona mau iwi. I kona wā e ola ana, ua lilo nā makani a pau o kēia pae ‘āina i kauā nāna, a ma lalo o kekahi mana kupaianaha i loa‘a iā ia, ua hō‘ili‘ili mai ‘o ia i nā makani a pau i loko o ua ipu nei, a ke mau nei ka pa‘a o ia mau makani i loko o kēia ipu a hiki i kēia wā, a ua pa‘ana‘au pū ho‘i iā ia ka inoa pākahi o nā makani mai Hawai‘i a Ka‘ula; a inā he lā makani ‘ole, he wehe wale a‘e nō kāna i ke po‘i a kāhea aku i ka makani, ‘o ka pā ihola nō ia o ka makani, a aia nō ka pio a po‘i ‘ia ua ipu nei, a ua kaulana kēia ipu ma ka inoa "Ka ipu makani a La‘amaomao."

"Ma mua o kona make ‘ana, ua hā‘awi mai ‘o ia e ho‘ō au i nā iwi ona i loko o ua ipu nei a na‘u e mālama kona mau iwi a hiki i ka wā e loa‘a ai ‘o ka‘u pua, a laila, hā‘awi aku au nāna e mālama, a ‘oiai ‘o ‘oe ho‘okahi ka‘u pua, no laila, ke hā‘awi aku nei au iā ‘oe, nāu e mālama e like me ke kauoha a ua kupunawahine ‘e‘epa nei ou.

"E mālama loa ‘oe i kēia ipu, ‘oiai, he ipu kauoha kēia mai nā kūpuna mai, a ‘o ka waiwai nui o kēia ipu, ‘a‘ole ‘oe e ‘ike i kēia wā, akā, aia aku a hele aku ‘oe me ke ali‘i a hiki i kahi e mālie ai, a la‘ikū, a pohu, a pau ke aniani ‘ana mai a ka makani, a laila, ‘o kou wā ia e ‘ōlelo aku ai, he mea laka wale nō ka makani iā ‘oe, a he kāhea wale aku nō kāu a ‘o ka pā mai nō ia o ka makani.

"A i ho‘ohenehene ‘ia mai ‘oe, a laila, e ho‘āiki a‘e nō ‘oe i ke po‘i o ka ipu a kāhea aku i ka makani, a ‘o ka pā mai nō ia o ka makani a holo nā wa‘a o ‘oukou

Page 19: Ipumakani a La'amaomao

a pae i ka ‘āina; a e mahalo mai nō ke ali‘i iā ‘oe, a lilo ‘oe i mea nui i mua o kona alo."

Ma mua o kona holo ‘ana, ua a‘o mua akula ‘o La‘amaomao iā Pāka‘a i ka inoa o nā makani a pau, nā pule a me nā mele a me nā paha, ua pau ia mau mea i ka pa‘a iā Pāka‘a. A pau ho‘i nā ‘ōlelo kauoha a La‘amaomao i mua o kāna keiki hānau kahi, a pa‘ana‘au ihola ho‘i nā makani, a laila, lawe a‘ela ‘o Pāka‘a i ua ipu makani nei i hana ‘ia i ka ‘aha a pa‘a a me nā lako ‘ē a‘e, a ‘o ka ho‘omākaukau ihola nō ia no ka holo; i ka mākaukau ‘ana o nā mea a pau, ‘o ka ho‘omaka ihola nō ia o ka hele.Ua ‘ōlelo ‘ia he huaka‘i nui kēia a Paiea, no ka mea, he nui nā ali‘i a me nā kaukau ali‘i ma lalo mai ona, a he nui nō ho‘i nā ‘ōhua a me nā kānaka ho‘opili wale mai nō, a alualu ali‘i wale mai nō.Ua ‘ōlelo ‘ia nō ho‘i ua lulu ka makani o ke kai o Ka‘ie‘iewaho i ka nui o ua mea he ‘auwa‘a a me nā kānaka, a he hele hanohano ‘ana kēia a Pai‘ea, ke ali‘i o Kaua‘i a ke ao lewa i luna. Ua pae ke ali‘i ma Waikīkī, O‘ahu, a ua ho‘okipa ‘ia mai ‘o ia me ka hanohano e nā ali‘i o O‘ahu.A hala a‘ela kekahi mau lā o ka ho‘omaha a me ka ho‘oluana ‘ana o ke ali‘i ma O‘ahu, ‘o ka holo hou nō ia a pae ma Kaunakakai, Moloka‘i, a mai laila aku a hiki i Puko‘o, a ho‘omaha ihola ma laila.Ma kēia hele ‘ana mai o ka huaka‘i a ke ali‘i ua hahai pū mai kekahi po‘e puni māka‘ika‘i o O‘ahu, a ua ho‘i hope ho‘i kekahi po‘e ‘o ka hele pū ‘ana mai mai Kaua‘i mai.A pau ka ho‘omaha ‘ana a me ka luana ‘ana a ke ali‘i ma Puko‘o, ‘o ka holo akula nō ia a pae ma ka malu ‘ulu o Lele, ma Lahaina, Maui. Ho‘onanea iki ihola i laila a pae ho‘i i ka nalu kaulana o Uo. Mai laila aku ua holo aku ke ali‘i a pae a‘ela ma Hāna.I ka ha‘alele ‘ana iā Hāna, ua holo loa akula ke ali‘i a pae ma Kohola, Hawai‘i; ma mua o ka pae ‘ana aku o ka ‘auwa‘a o ke ali‘i, ua ‘ike maila ka po‘e o Hawai‘i a ua nui ko lākou pīhoihoi, no ka mea, ua pa‘a pū ke kai ‘o ‘Alenuihāhā i nā wa‘a, a ua mana‘o lākou he ‘auwa‘a kaua, a ho‘omākaukau a‘ela lākou no ka pale ‘ana aku i nā ‘enemi.I ka pae ‘ana aku na‘e, ua ‘ike ‘ia mai ke ali‘i ‘o Pai‘ea, ke ali‘i nui o Kaua‘i, no laila, ua pau ko lākou mana‘o pīhoihoi, a ua ho‘okipa aku ho‘i i ke ali‘i me ka hanohano. Ua ho‘ouna ‘ia aku ka ‘elele i Waipi‘o e ha‘i aku iā Keawenuia‘umi ke ali‘i, no ka pae ‘ana mai o Pai‘ea, a ua ho‘ouna ‘ia mai he mau ‘elele mai ke alo ali‘i mai no ke ki‘i ‘ana mai iā Pai‘ea.I ka hiki ‘ana mai o ka ‘elele, ua holo aku ke ali‘i ma ka ‘auwa‘a, a ‘o kekahi po‘e ho‘i ma uka. A pae aku ‘o Pai‘ea ma Waipi‘o, Hawai‘i, e noho mai ana ‘o Keawenuia‘umi me ke kia‘i nona, a i ko lāua hālāwai ‘ana, ua hā‘awi ‘ia mai ke aloha iā ia, a ua ho‘okipa aloha pumehana ‘ia ‘o ia e ke ali‘i o Hawai‘i.

Page 20: Ipumakani a La'amaomao

A i ka ‘ike ‘ana o nā ali‘i a i ‘elua, he ‘oi aku ke aloha a me ka ‘oli‘oli i wawena o lāua a me ko lāua mau ali‘i a me nā maka‘āinana, a ua ho‘okupu mai nā maka‘āinana o Waipi‘o a me nā wahi e kokoke mai ana, me ka pu‘uwai hāmama, a ua ‘ai ke Kaua‘i a ana, a liliha, a panapana, a pu‘u ka nuku a wahi a ua po‘e Kaua‘i nei: "Ua ‘ai i ka waiwai o Hawai‘i ke hele ala ka noi a ke nao iho i ka lima i ka waha e loa‘a nō i ka pu‘u."Ua ‘ōlelo ‘ia i ka lā mua i hiki aku ai ‘o Pai‘ea, ‘a‘ole i ‘ike ‘ia ka lā i ia lā, no ka mea, ua pō‘ele ka ‘āina i ka uahi o ka imu pua‘a, ‘īlio, moa, pelehū, ka ‘ai, ‘uala, a me kekahi mau mea ‘ai ‘ē a‘e o kēlā ‘ano kēia ‘ano.Pēlā ka noho ‘ana a pau ka waiwai i ka ‘ai ‘ia, a ho‘omāunauna ‘ia, a kualili‘i maila ke kahe ‘ana a ka waiwai, a koe akula kahi waiwai ma ko Pai‘ea alo ali‘i, a ‘ane malohāhā maila nā kua‘āina, a laila, ho‘omaka maila ka pilikia o ka po‘e ho‘opili wale mai a me nā ‘ōhua o Pai‘ea, a ua pōloli maoli nō ka nui o nā ‘ōhua i holo pū mai ai me ke ali‘i, no laila, ua ‘auana hele aku kekahi po‘e o lākou i kauhale a ho‘oaikāne akula ho‘i kahi po‘e me kama‘āina, akā, ‘o ka hapanui ua noho maoli i loko o ka pilikia.He mea ma‘a mau kēia mai mua loa mai, ‘o nā lā kīnohi nō nā lā ho‘iho‘i ‘ia mai o ka malihini, a kama‘āina iho, ‘o ka pau a‘ela nō ia, a mana‘o maila no ka mea hale, ua kama‘āina ihola nō ‘oe, no laila, nāu nō e ‘imi aku kou pono.I nā lā mua o ko Pāka‘a hiki ‘ana aku i Waipi‘o i ke alo ali‘i o Keawenuia‘umi, ‘o kāna hana mua loa ka hele ‘ana e nānā hele i kona makua kāne, ‘oiai, ua ‘ike ‘o ia i kekahi kanaka po‘ohina e pa‘a ana i ke kāhili, a ua mana‘o‘i‘o ihola ‘o ia i nā ‘ōlelo a kona makuahine. I kona ho‘omaopopo ‘ana i kēia, ua mana‘o a‘ela ‘o ia i kona pōmaika‘i.I ka hahana ‘ana mai o ka wī a me ka pōloli iā Pāka‘a mā a me nā ‘ōhua o ke ali‘i, ua ho‘omaka akula e komo i loko o nā ‘ā‘īpu‘upu‘u a Pai‘ea ka hopohopo no ka nele aku o kā lākou ali‘i i ka ‘ai a me ka i‘a.No Pāka‘a ho‘i, ua mau nō kona ho‘ounauna ‘ia e kēlā lōpā kēia lōpā, a pēlā wale nō a hiki i ka pae ‘ana i Hawai‘i, a ‘o ka po‘e āna i noho ho‘opili wale aku ai kekahi i noho pōloli no ka nele.‘A‘ole i nele nā kama‘āina a ua noho ulakolako no nā ‘ōhua o Keawenuia‘umi, a pēlā pū nō ho‘i me ke ali‘i, ua ‘ai lākou a lawa, akā, ‘o Pāka‘a a me nā ‘ōhua o Pai‘ea, ‘o ka ‘amo wale aku nō a nā maka a moni ho‘i ka hā‘ae i ka ‘ike aku iā ha‘i e ‘ai mai ana.I kekahi lā, ma hope iho o kona ‘ike ‘ana i kona makua kāne, a ‘oiai ho‘i ka lehulehu e noho ana me ka pilikia a me ka nele, ua kaena a‘ela ‘o ia penei: "Na‘u wale nō ho‘i paha kēlā ‘ai lā, ke hiki aku au i mua o kēlā mau ‘elemākule po‘ohina e noho maila.""E ha‘akoi," wahi a kanaka, "‘a‘ole i‘o ho‘i, e ‘ole ka loa‘a mai o kāu."

Page 21: Ipumakani a La'amaomao

"He hiki ‘ole aku no‘u i mua o kēlā mau ‘elemākule ka mea e nele ai," wahi a Pāka‘a. "Akā, inā e hiki au i mua o lāua, ‘o ka loa‘a mai nō ia o ke ‘ai a me ka i‘a, a ‘o ko kākou ola nō kā ho‘i ia."I ia manawa i pane kīko‘olā mai ai nā kānaka: "E pi‘ikoi, he loa‘a iho ko kāu i ka huahua.""He loa‘a iho ko kāu e nā wahi keiki, a nele mai kā ho‘i ‘o Pai‘ea ke ali‘i loa‘a mai kau e nā wahi lapuwale.""E ho‘onanā aku ‘oe, ‘a‘ohe kā he ‘ike aku o ko ihu ua pa‘a kēlā mau ‘elemākule i ke kia‘i ‘ia a puni e nā koa a me nā ilāmuku, mana‘o anei ‘oe e hiki aku ana ‘oe i mua o kēlā mau ‘elemākule, ‘a‘ohe paha ‘oe e hiki aku a ‘o ko make ‘ē mai nō ia i nā koa."He nui nā ‘ōlelo kīko‘olā ‘ē a‘e a nā kānaka i pane mai ai i ke keiki, akā, ‘o ko Pāka‘a ‘ano mau nō ‘o ka ho‘omanawanui i nā ‘ōlelo ‘ino a pau, no laila, ‘a‘ole ‘o ia i pākīkē aku."‘A‘ohe au e hopo iho no kā ‘oukou mau ‘ōlelo ho‘omāka‘uka‘u, ‘oiai, ke ‘ike nei au he make nō o mua me kahi mana‘olana na‘e no ke ola, he ‘ole loa na‘e ka noho iho penei a make iho i ka pōloli, no laila, e māuna ana nō kēia kino i mua o kēlā mau ‘elemākule po‘ohina, a i make mai nō ho‘i, ‘o ia ihola nō ho‘i paha, ola nō ho‘i paha ‘oukou, a ho‘i nui nō ho‘i iā Kaua‘i, i ka ‘āina o kākou, ke make ‘ē ‘ole iho na‘e ho‘i ‘oukou i ka wī; no‘u nei lā ‘eā, e aho ka make i mua o lāua lā, ma mua o ka make maoli iho i ka wī a ka ‘ai ‘ole."‘O ko Pāka‘a wehe a‘ela nō ia i kona wahi pū‘olo kapa a kona makuahine i hā‘awi mai ai iā ia. ‘Akahi nō ‘o ia a ‘a‘ahu i ia mau wahi kapa ona, he malo ninikea, he kīhei kalukalu a he pe‘ahi, a i ka pa‘a ‘ana, ‘o ko ia nei hele akula nō ia me ka wiwo ‘ole a me ka maka‘u ‘ole.‘O ka noho ‘ana o ke alo ali‘i, he ka‘awale kahi o ke ali‘i, ka‘awale ho‘i kahi o nā ilāmuku a me nā koa, a ka‘awale loa mai ho‘i kahi o nā maka‘āinana. He kapu loa kahi o ke ali‘i, ‘a‘ole mea ho‘okahi e ‘ae ‘ia e hele ma laila, ‘o nā kahu iwikuamo‘o wale nō, a ‘o ka mea kuleana ‘ole e ‘a‘e ana ma laila, he make kona ke ola ‘ole mai i ke ali‘i.I ko Pāka‘a hele ‘ana aku, ua ho‘okokoke aku ‘o ia i kahi a ka ‘aha kanaka e noho ana, a li‘uli‘u kāna kū ‘ana, ‘ike akula ‘o ia he wahi kōā iki ma kahi o nā koa, no laila, ‘olo‘io hele akula kēia a hiki ana ma laila; ‘oiai ‘o ia e kū ana ma laila, e kia‘i ana ‘o ia i nā koa a me nā ilāmuku, a i kona ho‘omaopopo ‘ana ua nanea loa lākou, ‘a‘ohe ho‘i he ho‘omaopopo mai iā ia nei, no laila, ua nihi mālie akula kēia a hala nā pūlo‘ulo‘u, a i kona kokoke ‘ana aku i kahi a Keawenuia‘umi a me Kūanu‘uanu e noho mai ana, ‘akahi nō ‘o ia a ‘ike ‘ia mai e nā koa a me nā ilāmuku, i ia wā nō lākou i ho‘ōho mai ai:"‘A‘e kēlā keiki i kahi kapu o ke ali‘i--ē! ‘A‘e kēlā keiki i kahi o ke ali‘i!" a alualu maila lākou e hopu a e pepehi iā Pāka‘a.

Page 22: Ipumakani a La'amaomao

I ka ho‘ōho ‘ana o nā kānaka i kona ‘a‘e i ke kapu o ke ali‘i, ‘o kona ku‘upau ihola nō ia i ka holo me ka māmā loa a kū ana kēia i mua o Kūanu‘uanu, hopu akula kēia a kā‘ili maila a lilo maila iā ia nei ke kāhili a Kūanu‘uanu e pa‘a ana, a noho ihola ‘o Pāka‘a i luna o ka ‘ūhā o kona makua kāne.Huhū a ho‘onāukiuki loa ihola ‘o Kūanu‘uanu i ka hana ho‘okano a kēia wahi keiki, no laila, i ko Pāka‘a mea ‘ana iho e noho i luna o ka ‘ūhā, e hō‘e‘eke a‘e ana kēlā i ka ‘ūhā i wahi no Pāka‘a e hā‘ule ai i lalo, akā, ua ‘oi aku ka ‘eleu o ke keiki i ko ka makua kāne, no ka mea, i ka ‘oni mua ‘ana nō o nā ‘ūhā o ka makua kāne, no‘ono‘o ‘ē nō kēia e ho‘opoholo ‘ia ana ‘o ia ma waena o nā ‘ūhā, no laila, ua ho‘olei koke a‘ela ‘o ia i ka wāwae ‘ākau ona mawaho o ka wāwae ‘ākau o ka makua kāne, a noho kīkepa ihola ‘o Pāka‘a i luna o ka ‘ūhā ‘ākau o ka makua kāne, a hoka loa ihola ho‘i ka mana‘o kolohe o ka makua kāne.Ma nā kānāwai kākau ‘ole ‘ia o Hawai‘i nei, ‘o ke keiki pono‘ī wale nō ka mea hiki ke noho i luna o ka ‘ūhā o ka makua kāne, no laila, i ke kau ‘ana o kēia wahi keiki i luna o ka ‘ūhā o Kūanu‘uanu, ua ho‘omana‘o koke a‘ela ‘o ia ‘o ke keiki nō paha kēia āna me La‘amaomao, a ua holo pū mai nei me ke ali‘i me Pai‘ea.No laila, nīnau ihola ‘o Kūanu‘uanu: "Na wai ke kama ‘o ‘oe?""Na Kūanu‘uanu a me La‘amaomao!""‘O Pāka‘a anei ‘oe?""‘Ae, ‘o wau nō ‘o Pāka‘a!""No wai kou Pāka‘a?""No Keawenuia‘umi!""‘O ‘oe kā ia, e ku‘u keiki o ka huaka‘i hele māka‘ika‘i o kēlā ‘āina o Kaua‘i." ‘Apo maila ‘o ia i ke keiki a pa‘a, honi ihola a uē a‘ela me ka leo nui, a lohe ‘ia a‘ela ma ‘ō a ma ‘ane‘i kēia uē ‘ana a Kūanu‘unu‘u no kāna keiki; nīnau maila ke ali‘i, "Na wai kēia keiki?""Na‘u nō ho‘i kēia keiki," wahi a Kūanu‘uanu. "Iā mākou i hele ai i ka māka‘ika‘i iā Kapa‘a, Kaua‘i; e kōkō ana ka makuahine, hō‘ea a‘e nō ho‘i kō ‘elele me ke kauoha e ho‘i, ‘o ka ho‘i ihola nō ho‘i paha ia, a ha‘alele ka wahine me ke keiki. Na‘u nō i kapa ka inoa ‘o Pāka‘a, i inoa nou, no ka pāka‘a a me ka māhuna o kō ‘ili i ka ‘awa.""‘Ae," wahi a Keawenuia‘umi, "Pōmaika‘i maoli kā ho‘i kāu huaka‘i māka‘ika‘i; ua pono, e loa‘a ana kā ho‘i ko‘u kahu hou, e a‘o a‘e ‘oe iā ia nei i nā hana āu a pau a hiki i kona wā e ‘ike ai, mai hūnā ‘oe i kekahi mea ho‘okahi a hiki i kona mākaukau loa ‘ana, no ka mea, ke ‘āo‘o loa mai nei ‘oe, a ‘a‘ole i maopopo ko kāua mau lā i koe, a i moe ‘ē ‘oe, hemahema kā ho‘i āu.""‘Ae," wahi a Kūanu‘uanu, "e ho‘okō ‘ia ana kou makemake e ke ali‘i."I ka pau ‘ana a‘e o kēia mau ‘ōlelo a lāua, ‘o ka ho‘olale a‘ela nō ia o ke ali‘i i nā ‘elele e hele aku e ‘auhau i nā kānaka e hele mai e ho‘okupu i waiwai na Pāka‘a, ke keiki a Kūanu‘uanu, ke kahu hou ona; i ia wā, ‘o ka holo koke akula nō ia o ka

Page 23: Ipumakani a La'amaomao

lohe ma ‘ō a ma ‘ane‘i, a ua hiki pū akula ia lohe i mua o Pai‘ea a me ka po‘e a pau o Kaua‘i i holo pū mai ai, ka po‘e ho‘i nāna i hana ‘ino a i ho‘ounauna ‘ino, a pākīkē a ho‘ohenehene a ho‘okauā ‘ino iā Pāka‘a.I ka lohe ‘ana o nā ‘ōhua a me nā kānaka o Pai‘ea i kēia lono, ua komo koke i loko o lākou ka maka‘u no ko lākou make no kā lākou mau hana ‘ino, a i ‘ole ia, ho‘onele ‘ia mai paha i ka ‘ai a pēlā aku, a pēlā lākou e nūnū aku nei a nūnū mai, a hekau ihola ke kaumaha ma luna o lākou a pau.Ua kuhihewa na‘e lākou, ‘oiai, ‘a‘ole he mana‘o ‘ino ko Pāka‘a, akā, he piha ‘o ia i ka ho‘omanawanui a me ke aloha e like nō me kona ‘ano mau; no laila, i ka lawe ‘ia ‘ana mai o nā waiwai a pau i mua o Pāka‘a; ‘a‘ole ‘o ia i pūlale a wikiwiki e iho e ‘ai i kāna waiwai, akā, ua hā‘awi mua akula ‘o ia i ka nui o ka waiwai iā Pai‘ea mā, a me ka po‘e Kaua‘i o lākou. ‘A‘ole nō ho‘i i ho‘onele ‘o Pāka‘a i ke kanaka ‘u‘uku loa o kona kuleana, ua hā‘awi ‘ia nō e like me ke kūlana o ke kanaka, e like nō me ke ki‘eki‘e o ke kanaka, pēlā nō e nui ai kāna, a ha‘aha‘a iho nō ho‘i, pēlā nō e ‘u‘uku iho ai kona ha‘awina.No laila, ma kēia hana ‘ana a Pāka‘a, ‘alua ahi, a ‘alua uahi pua‘a, a waiwai ho‘i ma kēia hele ka‘apuni ‘ana a Pai‘ea, he ho‘okupu ‘oko‘a kā Pai‘ea, a he ho‘okupu ‘oko‘a nō ho‘i kēia na Pāka‘a.I ka ‘ike pono ‘ia ‘ana a‘e o Pāka‘a ke keiki pono‘ī a Kūanu‘uanu, ke kahu pono‘ī o Keawenuia‘umi, ua holo akula ia lohe a puni ka mokupuni o Hawai‘i, a he mea hau‘oli loa ho‘i ia no nā maka‘āina māke‘e haku a māke‘e ali‘i ho‘i, ‘a‘ohe nō ho‘i he mea nāna e hō‘ole mai ia mea, he ‘ae wale mai nō kā nā maka‘āinana.A i ka pi‘i ‘ana a‘e o ko Pāka‘a nui, ua pi‘i pū a‘e me kona kanaka u‘i, a ua pi‘i pū a‘e ho‘i me kona ‘ike, akamai, a me ka maiau i nā hana a pau o ke alo ali‘i o Keawenuia‘umi; ua pau iā ia nā loina o ka lani a me nā ‘ano o ka honua, ‘o ia ho‘i ka mahi‘ai ‘ana a me nā mea a pau e pili ana i laila, ke kilo hōkū a me ka holo moana ‘ana, ka ho‘okele wa‘a, ka noho ‘ana o uka nei o ka ‘āina, ka lawai‘a, a me nā ‘ano hana ‘ē a‘e nō a pau; a ma muli o kēia mākaukau o Pāka‘a, ua ho‘olilo a‘ela ke ali‘i ‘o Keawenuia‘umi iā ia i mea nui i mua o kona alo ali‘i, ma lalo aku nō na‘e o kona makua kāne ‘o Kūanu‘uanu.Ma muli o kona ho‘oki‘eki‘e a ho‘ohanohano ‘ia ‘ana a‘e, ua hā‘awi mai ‘o Keawenuia‘umi i mau ‘āina nona, no laila, ua hō‘ai ‘āina akula ‘o ia i kekahi po‘e o Kaua‘i, a ua nui ka po‘e Kaua‘i i ho‘opa‘a mai iā lākou iho e noho kanaka aku no Pāka‘a, no ka mea, ua ‘ike lākou i kona lokomaika‘i a me kona aloha.Ua lō‘ihi nā lā o Pai‘ea i noho ai ma Hawai‘i, a ua lilo nō ho‘i ‘o ia i mea nui a hanohano nō ho‘i no ke alo ali‘i o Keawenuia‘umi a me ko Hawai‘i nō ho‘i a pau. Ua ‘ai ‘o Paiea a kena i ka waiwai a Pāka‘a, a ua ‘ike nō ho‘i ‘o Pai‘ea i ka ho‘opa‘a ‘ana a kekahi po‘e Kaua‘i e noho kanaka aku no Pāka‘a, ka mea ho‘i a lākou i ho‘owahāwahā ai ma mua, a ua ‘oi ma mua o ka hapalua o ka po‘e i hele mai, ka po‘e i noho pa‘a loa ma Hawai‘i ma lalo aku o Pāka‘a.

Page 24: Ipumakani a La'amaomao

Ua ho‘i aku ‘o Pai‘ea i Kaua‘i me ke kōkua pū aku o Keawenuia‘umi a me Pāka‘a, a ma kēia ho‘i ‘ana a Pai‘ea, ua ho‘i aku ‘o ia me ka hanohano a me ka waiwai.I ka ‘ike ‘ana mai o nā ali‘i a me nā maka‘āinana o Kaua‘i i ka ho‘i ‘ana aku o ko lākou ali‘i, he ‘oi aku ko lākou aloha a me ko lākou uē ‘ana, no ka po‘e i ho‘i mai a me ka po‘e i noho loa aku i Hawai‘i.Ma kēia ho‘i ‘ana a Pai‘ea, ua ho‘ouna pū aku ‘o Pāka‘a i waiwai na kona makuahine na La‘amaomao, a ma ia hope aku, he mea mau iā ia i kēlā a me kēia manawa, ka ho‘ouna ‘ana i waiwai na kona makuahine.Ua ho‘okaulana akula ‘o Pai‘ea i ka hanohano a me ka waiwai o Pāka‘a, ke keiki a La‘amaomao, i ka lilo ‘ana i mea nui i mua o ke alo ali‘i o Keawenuia‘umi, a me kona noho ‘ai ‘āina ‘ana iā Hawai‘i.‘A‘ole i mana‘o‘i‘o nā kānaka o Kaua‘i i kēia lohe, akā, i ka ho‘ouna ‘ana mai a Pai‘ea i nā ‘auwa‘a i lulu‘u pono me nā waiwai a Pāka‘a i ho‘ouna mai ai na kona makuahine, ‘akahi nō a hō‘oia‘i‘o a‘ela nā ali‘i a me nā maka‘āinana o Kaua‘i a puni, a ua lilo a‘ela ho‘i ‘o La‘amaomao i mea nui i nā kānaka o Kapa‘a. ‘O kēia ka mea mau i nā kānaka mai ka wā kahiko loa mai a hiki wale mai nō i kēia au; inā he ‘ilihune ‘oe, ‘a‘ohe he loa‘a o kahi makamaka a hoa aloha a makamaka pilikoko paha, hilahila lākou i ka lohe ‘ia a‘e he pili lākou iā ‘oe; akā, ke lohe ‘ia a‘e ua waiwai a‘e nei ‘oe, nānā aku ‘oe, ‘a‘ohe kā ho‘i he mea pili ‘ole, mai kahi ‘ē nō a noho ana, he ka‘iāhuihui ua mea he pilikoko, makamaka, pili aikāne, a pili wale mai nō, he pili wale nō, ‘a‘ohe he mea pili ‘ole, hemo nā mo‘okū‘auhau. ‘O ke koi nō ia o ka pili a hiki i ka pili aikāne a nā kūpuna; a penei e ‘ōlelo mai ai kekahi o ua po‘e koi pili nei:" ‘O kō kaikuahine a‘e kēia, ‘o ka hele ‘ana a ke aikāne a ko makuahine a ho‘āikāne me ko ia nei makuahine."" ‘O kō kaikaina a‘e kēia, ‘o ka noho pū ‘ana a ko kupuna kāne kualua a me ko lākou nei po‘e."A he nui wale aku nā ‘ano a ka po‘e ‘imi pili e hana mai ai, a i kahi wā, ua akamai nō lākou i ka ho‘opilipili ‘ana, a ke ho‘olohe aku ‘oe i kā lākou lā ho‘opilipili mai me he mea lā he ‘oia‘i‘o. Eia na‘e ka mea ‘aka, ma mua koke iho o kō lā waiwai ‘a‘ohe ou pili.I ka hiki o nā makahiki o Pāka‘a i ka 25, ua lo‘ohia ihola ‘o Kūanu‘uanu i kekahi ma‘i nui, a ma ka nānā a nā kāhuna, ua ‘ike lākou he ma‘i ola ‘ole, no ka mea, he kohepopo (akepau ka inoa o ia ‘ano ma‘i i kēia au hou o kākou). I ka maopopo ‘ana iā Kūanu‘uanu ‘o kona make, ua kāhea akula ‘o ia iā Pāka‘a a kauoha akula penei:"Ke kokoke mai nei ko‘u mau lā, no laila, eia ka‘u kauoha iā ‘oe: E mālama pono ‘oe i ke ali‘i e like me ka‘u mālama ‘ana āu i ‘ike iho nei, e ho‘olohe i ka ‘ōlelo iki a me ka ‘ōlelo nui a ke ali‘i, e mālama i kahi ‘ai a hakina i‘a a ke ali‘i, a pelekunu, a inā i nīnau koke ‘ole ‘ia mai, e kaula‘i aku i ka lā a malo‘o a e ho‘ō i loko o ka

Page 25: Ipumakani a La'amaomao

hōkeo a waihona pāpa‘a ‘ē a‘e paha e mālama i nā i‘a hou, nā i‘a ola, ka ‘awa ulu a me ka ‘awa malo‘o. E mālama i ke kanaka iki a me ke kanaka nui, ke kanaka ki‘eki‘e a me ke kanaka ha‘aha‘a. ‘O nā ‘āina pono‘ī o‘u iā ‘oe nō ia, a nāu nō e ‘ike aku i ko haku."Ua hā‘awi aku ‘o Kūanu‘uanu i kēia mau kauoha iā Pāka‘a i waena o ke alo ali‘i a pau, me ka lohe mai nō ‘o Keawenuia‘umi a me nā kānaka, a hakanū ihola ke alo ali‘i a pau.I ka make ‘ana o Kūanu‘uanu, ua holo akula ka loho kaumaha a puni ‘o Hawai‘i, a kūmākena a‘ela nā maka‘āinana a me nā ali‘i, no ka mea, ua nui ko lākou aloha iā ia. He ‘olu‘olu, he aloha, a he ho‘omaopopo i ke kanaka nui a me ke kanaka iki, ‘a‘ohe ho‘i he hemahema o nā ali‘i, hele mai i ke alo ali‘i o Keawenuia‘umi iā ia, a he nui aku nā hana maika‘i ‘ē a‘e a Kūanu‘uanu i hana ai, no laila, ua aloha nui ‘ia ‘o ia.‘O ke ali‘i Keawenuia‘umi ka mea i ‘oi aku o ke kūmākena a me ke aloha iā ia, a ua noho ke ali‘i me ka ho‘omana‘o nona i nā wā a pau. A pau a‘ela nā lā kūmākena no ka make ‘ana o ke kahu o ke ali‘i, ua ho‘omaopopo ‘ia a‘ela ko Pāka‘a noho kahu ‘ana aku no ke ali‘i.Ma muli o ke aloha o Keawenuia‘umi iā Kūanu‘uanu, kona kahu, no laila, ua ho‘onoho a‘ela ‘o ia iā Pāka‘a i kahu nona, a ho‘olilo pū ho‘i ‘o ia iā ia i Lunanui, Pu‘uku, Kilo a Kuhikuhipu‘uone.‘O Kahikuokamoku, ‘o ia ke kuhina nui o ke ali‘i, a he aikāne punahele ho‘i ‘o ia na Keawenuia‘umi.‘O nā ali‘i ho‘i e ‘aimoku ana no Hawai‘i, he po‘e keiki nō na Keawenuia‘umi, ua ho‘onoho ‘ia na‘e ma nā moku ‘elima o Hawai‘i.‘O Mākaha ko Ka‘ū‘O Hua‘ā ko Puna,‘O Kulukulua ko Hilo,‘O Wanua ko Hāmākua,‘O Wahilani ko Kohala, a he ho‘okahi kanaka ‘ē, ‘o ‘Ehu, iā ia ‘o Kona, he keiki ho‘okama ‘ia na Keawenuia‘umi.Ua malu a ua maika‘i nā mea a pau ma lalo o ka ho‘oponopono akahele ‘ana a Pāka‘a, a ua maluhia nō ho‘i ‘o Hawai‘i mai ‘ō a ‘ō, ua ‘ike ‘ia ke kanaka iki, ke kanaka nui, ke kanaka ha‘aha‘a, a me ke kanaka ki‘eki‘e, no laila, ua pipili ke aloha o nā kānaka iā Pāka‘a.Ua aloha pū nō ‘o Keawenuia‘umi iā Pāka‘a, no ka mea, ua ‘oi a‘e kona mākaukau ma mua o kona makua kāne.Akā na‘e, i loko o kēia maika‘i o ka noho ‘ana o ke alo ali‘i, ‘a‘ole i nele ka po‘e huāhuā iā Pāka‘a, a ‘ene‘enemi ho‘i i kona noho hanohano.Aia i waena o ke alo ali‘i he ‘elua mau kanaka ‘o Ho‘okeleihilo ka inoa o kekahi a ‘o Ho‘okeleipuna ka inoa o kekahi, a ‘o lāua ho‘i nā ‘enemi ‘ino loa o Pāka‘a.

Page 26: Ipumakani a La'amaomao

He mau kānaka akamai kēia i ka holo moana, a ua maopopo ho‘i iā lāua nā loina a pau o ia hana. He ‘ike ho‘i ko lāua i nā ‘ōuli o ka lani a me ka honua, ka lā mālie a me ka lā ‘ino, a ua ‘ane like aku nō ko lāua ‘ike me ko Pāka‘a, a ho‘okahi wale nō mea i ‘oi aku ai ‘o Pāka‘a, ma muli o ka mana i loa‘a iā ia ma luna o nā makani a pau, ma o ka ipu makani lā a La‘amaomao.Kuko ihola kēia mau kānaka e lilo iā lāua ka hanohano o Pāka‘a, no laila, ua hele aku nō kēia mau kānaka i mua o Keawenuia‘umi e ho‘okama‘ilio ai, a ho‘oakamai ai, a e pekapeka ai, a e holoholo ‘ōlelo ai, a e ho‘opihapiha ai i ka mana‘o o ke ali‘i. Ua kaena pū a‘e lāua i ko lāua ‘ike ma ka ho‘okele wa‘a a me nā hana ‘ē a‘e a pau o ke alo ali‘i, a ma muli o kā lāua pelo ‘ana a poholalo ‘ana iā Pāka‘a, ua huli akula ka mana‘o o ke ali‘i ma lalo o kā lāua mau alaka‘i ‘ana, a puni wale akula ho‘i i kā lāua la‘apuhi mai.Ma ia hope iho, ua ho‘omaka maila ke ‘ano ho‘owahāwahā o ke ali‘i iā Pāka‘a kāna kauā maika‘i ma muli o kona puni wale ‘ana i kēlā mau kānaka, a ua ‘ike ‘ia aku ho‘i ka pau o ka punahele o Pāka‘a i ke ali‘i.‘A‘ole nō i mana‘o i‘o ‘o Pāka‘a e pau loa ana kona punahele i ke ali‘i, a hiki i ka wā a ke ali‘i i ki‘i mai ai i nā ‘āina āna i hā‘awi ai nona, me ka ho‘okoe aku na‘e i kāu mau wahi ‘āina li‘ili‘i i loko o Hilo, a me ka ‘ohi ‘ana ho‘i i nā mea a pau a Pāka‘a e mālama ana, a hā‘awi ‘ia akula iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna ka mālama ‘ana, ‘akahi nō ia a ho‘omaopopo ihola ua lilo ia i mea ‘ole i kona haku a ua lilo aku ho‘i ko ke ali‘i mana‘o nui a me kona hilina‘i ‘ana ma luna o nā punahele hou āna.‘A‘ole nō i pau i laila ka ‘ohi a ke ali‘i, no ka mea, i ka pau ‘ana aku o nā waiwai, ua hā‘awi a‘ela ‘o Keawenuia‘umi i ka ho‘okele ‘ana o nā wa‘a ona iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna a lawe a‘ela nō ho‘i i nā wa‘a maiā Pāka‘a mai.‘O nā wahi mea wale nō i koe aku iā Pāka‘a ‘o ka noho Pu‘uku ‘ana a me ka noho kahua hale ‘ana. Inā he hele na ke ali‘i ma Hilo, a i kekahi mau wahi ‘ē aku a puni ‘o Hawai‘i, a i ho‘okupu ‘ia mai e nā ali‘i a me nā maka‘āinana, aia a ‘ike mua nā ho‘okele wa‘a, a lawe lāua, a koe mai ke koena, a laila, ‘o ia ke hā‘awi ‘ia mai iā Pāka‘a, a na Pāka‘a e hā‘awi aku kā nā ali‘i a me nā ‘ōhua o ke ali‘i.Ma muli o kēia ho‘onele ‘ia ‘ana o Pāka‘a ua nui loa kona ho‘ohalahala, ‘a‘ole wale nō ka waiwai a me ka hanohano, akā, no ke kā‘ili ‘ia ‘ana a me ka lilo ‘ana kekahi o ka hope o nā wa‘a a me nā wa‘a o ke ali‘i i nā kānaka ‘ē.A na Keawenuia‘umi ho‘i ka ho‘owahāwahā iā Pāka‘a, ua ho‘owahāwahā pū maila nā ali‘i ‘ē a‘e a pēlā pū ho‘i me nā maka‘āinana, a hilina‘i a‘ela lākou iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, nā kānaka i ho‘oki‘eki‘e ‘ia a‘ela, no ka nui loa o ko lāua punahele i ke ali‘i.Ua lilo ‘o Pāka‘a i ‘enemi ‘ino loa no kēia mau kānaka, a e ‘imihala mau ana lāua no Pāka‘a i kēlā a me kēia lā, e ‘ākē ana lāua ala ‘o ko Pāka‘a hele mai ke alo ali‘i aku o Keawenuia‘umi.

Page 27: Ipumakani a La'amaomao

I ka ho‘omaopopo pono ‘ana iho o Pāka‘a ua pau ‘i‘o ka makemake o kona haku iā ia, no laila, ua hele na‘auauwā akula ‘o ia, no ka mea, ‘a‘ole ona makemake e kau mai ka leo o kekahi kanaka ma luna ona.Iā ia i hele ho‘ohuake‘eo ai, ‘a‘ole ia i ho‘iho‘i aku i nā waiwai a pau o ke ali‘i, akā, ua lawe maila ‘o ia i kekahi kapa o ke ali‘i a me kekahi malo, ka ‘awa a me nā mea e pono ai ia mea, a ‘o ia nō ho‘i nā mea āna i hahao ai i loko o La‘amaomao, ka ipu makani āna, ‘o ia kekahi ukana āna o ka hele ‘ana, a ‘o ka hoe nui kekahi āna i kapa ‘ia, ‘o Lapakahoe, ka inoa o ke kaikaina ona.I ka pili o ke ahiahi a ‘oiai e kokoke aku ana i ke ‘aumoe, ‘o ia ka wā a Pāka‘a i ha‘alele aku ai iā Waipi‘o, ke alo ali‘i hanohano o Keawenuia‘umi, ke ali‘i o Hawai‘i.Ua ‘ōlelo ‘ia, ma ka wa‘a o Pāka‘a i hele ai, ua uhi ‘ia na‘e i ka moena, ua hō‘ahu ‘ia he ‘ope moena ma nā ‘ao‘ao a ma lalo a‘e ho‘i o ka wa‘a a āhua kau iho ka wa‘a maoli ma luna iho o ka wa‘a moena, a pēlā i pakele ai ‘o Pāka‘a i ka make a Ho‘okeleihilo mā.Ua ho‘omakākiu ‘o Ho‘okeleihilo mā a hiki i ka wā a lāua i ‘ike ai iā Pāka‘a e uhi ana i ka wa‘a me ka moena, ua maopopo ‘i‘o a‘ela iā lāua ka hele o Pāka‘a, no laila, ua kia‘i loa lāua me ka maka‘ala no ka manawa e hele ai, a i ka hele ‘i‘o ‘ana o Pāka‘a ‘o lāua nō kekahi i uhai mai e pōā iā Pāka‘a, inā e pīholo a kāhuli paha ka wa‘a o Pāka‘a, akā, ‘a‘ole i kō ‘ia ‘upu ‘ana a ua mau kānaka lā, ‘oiai, ma muli o ka māmā o ka wa‘a a no ka pa‘a iho ho‘i o luna, ‘a‘ohe komo iho o ke kai, no laila, ua pakele nō kēia.I ka hemo ‘ana mai o ka wa‘a o Pāka‘a a ma waho mai o Waipi‘o, ua pā aheahe kolonahe maila nā makani kama‘āina o ia ‘āina, ‘o ia ke A‘eloa a me ka Holopo‘opo‘o a holo pahe‘e akula ko ia nei wahi wa‘a. I ke ao ‘ana a‘e eia lākou nei ma waho a‘e o nā Hilopalikū, a ma ia lā a pō kokoke loa akula lākou nei i Hilo.Ua uhai loloa mai nō ‘o Ho‘okeleihilo mā iā ia nei a no ka pō‘ele‘ele a me ka make koke ‘ole iho o ko Pāka‘a wa‘a, ua moloā lāua i ka uhai ‘ana a ho‘i akula lāua me ka mana‘olana e ka‘awale loa ana ‘o Pāka‘a ‘a‘ole e ho‘i hou mai.Holo akula ‘o Pāka‘a a pae ma Hilo, i laila kona kaikaina o Lapakahoe, e noho ana he ali‘i no kekahi mau ahupua‘a o laila i lilo iā Pāka‘a, a ‘o nā ‘āina nō ho‘i ia i koe ‘a‘ole i lawe ‘ia e Keawenuia‘umi.I kona hiki ‘ana aku i kahi o ke kaikaina, a pau ke aloha a me ka ‘ai ‘ana, ‘ī akula ‘o Pāka‘a iā Lapakahoe: "Ua pau ka makemake o ka haku o kāua ia‘u, a ua lawe aku i nā pono a pau ona i waiho mai ai me a‘u, a ‘o kēia mau ‘āina, ‘o ia wale nō koe, akā, e hiki mai ana nō na‘e ka wā e kā‘ili pau ‘ia aku ai. No laila, eia ka‘u kauoha iā ‘oe, e noho ‘oe me ua haku nei o kāua, eia wau ke hele nei, ‘a‘ole na‘e wau i ‘ike i ko‘u wahi e noho ai, no laila, inā e lawe aku ka haku o kāua i kēia noho ‘ana, a laila, e noho kanaka aku nō ‘oe ma lalo ona."

Page 28: Ipumakani a La'amaomao

A pau kēia mau ‘ōlelo ‘ana, hopu ihola nō i ka ipu āna a me ka hoe, aloha akula i ke kaikaina a ‘o ka hele akula nō ia a loa‘a kahi wa‘a ona i kahakai kau a‘ela a holo akula. ‘O ko Pāka‘a holo maila nō ia e kū ‘ō‘ili ana i ka moana, ‘o ke ao, ‘o ka pō, a pae ana kēia i Moloka‘i, ma lalo mai o Ho‘olehua.I ko Pāka‘a pae malihini ‘ana aku, he nui nā kama‘āina i ho‘okipa aloha aku iā ia.‘O Hikauhi ka wahine u‘i ho‘okahi o ia kaha, a ‘o ia nō ho‘i ke kaikamahine a nā ali‘i nui o ia wahi, ‘o ia ‘o Ho‘olehua a me ‘Iloli kāna wahine. ‘O Kaumanamana kekahi keiki a lāua a kaikunāne ho‘i o Hikauhi.Ua hā‘awi mua ‘o Ho‘olehua mā iā Hikauhi i wahine hō‘ao na Pālā‘au, hekeiki makua nō no ia wahi, akā, i ka hiki ‘ana aku o Pāka‘a, ua pau a‘ela ko Hikauhi mana‘o ‘ana no Pālā‘au a nui loa kona makemake no Pāka‘a.No kēia hana ‘e‘epa a ke kaikamahine, no laila, ua ho‘oponopono a‘ela ‘o Ho‘olehua me nā mākua o Pālā‘au, akā, ua ‘ae maika‘i mai nō ‘o Pālā‘au, a ua ho‘oku‘u mai nō ho‘i iā Hikauhi i wahine na Pāka‘a. Ma muli o kēia hana maika‘i a Pālā‘au, ua noho aloha lākou me ke kū‘ē‘ē ‘ole.Hō‘ao a‘ela ‘o Pāka‘a me Hikauhi a noho a kāne a wahine iho lāua nei. A ‘o ka hana nui a Pāka‘a ‘o ka noho ‘ana ma ia kaha, ‘o ka mahi‘ai a me ka lawai‘a, he mau hana ho‘i i lehia wale iā ia, a ma ia hana ua loa‘a ke kū‘ono‘ono o ko lāua noho ‘ana.Ma hope mai o ko lāua noho hō‘ao ‘ana ua hāpai a‘ela ‘o Hikauhi, a i ka hānau ‘ana mai he keiki kāne, a ua kapa aku ho‘i ‘o Pāka‘a i kona inoa, ‘o Kūapāka‘a.Ua kapa aku ‘o Pāka‘a i ka inoa o kāna keiki ma ka hapa mua o ka inoa o kona makua kāne, ‘o Kūanu‘uanu, a no ka mana‘o o Pāka‘a o nele auane‘i ka inoa pāka‘a o ka ‘ili o kona haku Keawenuia‘umi, ‘o ia kona kumu i ho‘opili hou aku ai i kona inoa Pāka‘a, a i ka ho‘oholo loa ‘ana ‘o Kūapāka‘a.Hānai punahele ‘ia ihola ‘o Kūapāka‘a a hiki i ka wā i nui ai, a i ka wā i loa‘a ai iā ia ka ‘ōlelo, ho‘omaka ihola ‘o Pāka‘a i ke a‘o ‘ana i ke keiki i nā hana a me nā mele āna i haku ai no Keawenuia‘umi, me kona ‘ōlelo aku i ke keiki penei: "E a‘o kāua i nā hana a ko haku a loa‘a iā ‘oe, mali‘a, o noho mai a hū a‘e ke aloha, ‘imi mai iā kāua, ua mākaukau ‘oe."A‘o ihola lāua, a ‘a‘ole i lō‘ihi ke a‘o ‘ana, ua pau loa a‘ela ia mau mea i ka loa‘a i ua keiki nei, a ua lilo ia i mea walewaha iā ia. A pau ia, a‘o pū akula ‘o Pāka‘a i ke keiki i ka inoa o nā makani a pau o kēlā a me kēia mokupuni, a e like nō me kēlā mau hana mua, ‘a‘ole i ‘emo, ua pau loa i ka pa‘a i ke keiki.I nā lā mua o ka noho ‘ana a‘e o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, he mea ‘oia‘i‘o, ua maika‘i a miki‘ala lāua i ka hana, a miki‘oi a maiau kā lāua hana ‘ana, no ka mea, e noho aku ana nō ‘o Pāka‘a a e maka‘ala ana nō no nā hemahema o ke ali‘i, no laila, ma nā mea i maopopo ‘ole iā Ho‘okeleihilo mā, ua hana aku nō ‘o Pāka‘a i mea e pilikia ‘ole ai kona haku; akā, i ka ho‘omano loa ‘ana o

Page 29: Ipumakani a La'amaomao

Ho‘okeleihilo mā i ka hana ‘ino iā Pāka‘a, ua kani‘uhū ‘o ia a kū a ha‘alele i ke alo ali‘i a me ka haku ona.I ke ka‘awale ‘ana aku o Pāka‘a no kekahi mau malama, ‘a‘ole nō i mana‘o nui loa ‘o Keawenuia‘umi, no ka mea, ke mau ala nō ke ō ‘ana o nā ‘ōlelo hō‘ino a Ho‘okeleihilo mā no Pāka‘a, akā, i ka maha ‘ana a‘e, ‘ike ihola ke ali‘i i kona hemahema a me kona ho‘omaopopo pono ‘ole ‘ia mai e nā punahele hou āna.Ho‘omaka maila lāua e ho‘oki‘eki‘e, ‘a‘ohe ho‘okō koke ‘ia mai ‘o ka makemake o ke ali‘i. ‘O nā mea a pau i ho‘ouna ‘ia mai na ke ali‘i Keawenuia‘umi, pau ‘ē a‘ela iā lāua lā a me ko lāua po‘e a ‘o ke koena aku ‘o ia ke hā‘awi ‘ia aku i ke ali‘i. Inā e ho‘ohalahala mai ke ali‘i i ka ‘u‘uku, ho‘opunipuni akula no ka ‘u‘uku nō o ka mea i loa‘a mai.Ua nui nā hana ‘apake‘e a kēia mau kānaka, a ‘oi ho‘omanawanui aku ‘o Keawenuia‘umi a uē waimaka ‘oko‘a, a ‘āhewa iho nō ‘o ia iā ia iho no kona puni wale, a ho‘owahāwahā ho‘i iā Pāka‘a kona kahu maika‘i a mākaukau. ‘Ī ihola ‘o ia iā ia iho: "Ua hewa au, ua ho‘ohemahema au i ku‘u kanaka, a ua mana nō ia‘u e kumukaia ‘ia me kēia."E like me ka nui o ka hemahema a me ka pilikia i loa‘a iā ia, pēlā ka pi‘i mau ‘ana a‘e o ko na ho‘omana‘o a me kona aloha iā Pāka‘a, a i ka wā i hiki ‘ole ai iā ia ke ‘umi iho, ua au wale a‘ela nō ko Keawenuia‘umi mana‘o ma ‘ō a ma ‘ane‘i, e ake aku ana ‘o ka lohe a ‘ike aku paha iā Pāka‘a.No ka nui loa o ke aloha o Keawenuia‘umi iā Pāka‘a, a me ka nui ho‘i o nā hana ‘ino a nā punahele hou āna, ua ho‘owahāwahā hou ihola ‘o ia i ua mau ho‘okele wa‘a ‘ole wale nei, a kupu a‘ela kona mana‘o e huli iā Pāka‘a.Ua ho‘ouna akula ‘o Keawenuia‘umi i ka ‘elele e ki‘i i nā kilo, nā kāhuna, a me nā kuhikuhi pu‘uone, e hele mai lākou e nānā i ka pono a me ka pono ‘ole paha o ka ‘imi ‘ana iā Pāka‘a. Ua hiki maila nā kilo a me nā kāhuna, kūkulu ihola ka papahana a nā kāhuna, nānā a‘ela ho‘i nā kilo a me nā kuhikuhi pu‘uone i nā ‘ouli o ke ao a me ka lani. I ka pau ‘ana o kā lākou nānā ‘ana, ua pane like maila lākou:"Ma ko mākou nānā ‘ana, ke hō‘ike mai nei nā ‘aumakua, a me nā ao a me nā lani, inā e ‘imi ana iā Pāka‘a, e loa‘a ana nō no ka mea, eia nō ‘o Pāka‘a ke ola mai nei, ‘a‘ohe na‘e he mau kuhikuhi nō kahi e loa‘a ai ‘o Pāka‘a, ‘o nā hō‘ike nō ka loa‘a, ‘o ia ka mea i hō‘ike ‘ia mai a ua hūnā ‘ia aku kahi e loa‘a ai.""‘A‘ole na‘e e ‘imi koke i kēia wā, e kuahaua mua ‘ia nā ali‘i a me nā maka‘āinana e pi‘i i uka o ke kuahiwi i ke kua wa‘a a loa‘a ona mau wa‘a maika‘i no ke ali‘i, a laila, huli i ke kahu pono‘ī o ke ali‘i i aloha nui ‘ia, a laila, e loa‘a nō."Ma muli o nā hō‘ike a nā kāhuna, nā kilo, a me nā kuhikuhi pu‘uone, ua kuahaua ‘ia akula nā ali‘i, nā maka‘āinana, a me nā kāhuna kālai wa‘a e pi‘i i ke kuahiwi i ke kua wa‘a no ke ali‘i, a ua ho‘okō ‘ia e like me kona makemake. ‘O nā kānaka hiki ‘ole, e noho lākou e mahi‘ai a kālua ai na ka po‘e kua wa‘a o ke ali‘i.

Page 30: Ipumakani a La'amaomao

Ua mana‘o ‘o Keawenuia‘umi ‘a‘ole e lō‘ihi ana nā lā e kua ai o ka wa‘a, a ‘o ka pau nō lā ia, eia kā, "e momole aku ana i Keka‘a ka ua nahua" a e ho‘oluhiluhi ‘ia ana ho‘i ke ali‘i i ‘ō a i ‘ane‘i.I ka hiki ‘ana aku o ke ali‘i a me nā maka‘āinana i kahi o ke koa kūpono i ka wa‘a, ua ho‘omaka lākou i ke ‘oki; i ke ko‘ele ‘ana nō o ke ko‘i a nā kāhuna kālai wa‘a i ke kumu o ka lā‘au, kani ana kēia mau manu ‘elua i luna o ua lā‘au lā.‘Ī maila nā kāhuna: "Ua pūhā kēia lā‘au, ke kani ‘ia ala e ka manu."I nānā aku ka hana, ua pūhā ‘i‘o ka lā‘au, no laila, huli hou akula lākou i lā‘au hou, a i ka loa‘a ‘ana, ‘oki hou nō, a ‘o ka hina iho nō ho‘i koe, kani hou ana nō ua mau wahi manu nei i luna, a pae hou no nā kāhuna kālai wa‘a: "Ua pūhā hou nō kēia lā‘au, he kani hou maila nō ka manu."I nānā aku ka hana, ua pūhā ‘i‘o nō. Pēlā ihola i ho‘oluhi ‘ia ai ‘o Keawenuia‘umi a me kona mau kanaka. Ua pana ka po‘e pana a ke ali‘i, a ua ma‘a ka po‘e ma‘a, ‘ahele ka po‘e ‘ahele manu, kāpili ho‘i ka po‘e kāpili manu, ‘a‘ohe na‘e he make o ua mau manu nei, a hiki i ka wā i pae mai ai ‘o Pikoiaka‘alalā.He mau ‘aumakua kēia mau manu no Pāka‘a, a he mau hana ho‘āo kēia i ke ali‘i i wahi e akāka ‘i‘o ai kona aloha iā Pāka‘a, a me ka ‘ole paha, ke ‘ike maka ihola i ka luhi, ha‘alele lā ho‘i; eia na‘e, ‘a‘ole ‘o ia i kani‘uhū i kona ho‘oluhi ‘ia, akā, ua pa‘a kona mana‘o e huli iā Pāka‘a ma muli o ka hō‘ike ‘ia ‘ana eia nō ‘o ia ke ola nei. He mau kumu ‘ē a‘e nō kekahi o kēia hō‘apa‘apa ‘ia ‘ana o ke ali‘i, a e ‘ike ‘ia nō ma hope aku.Ua lohe ‘ia ke kaulana o Pikoiaka‘alalā ke keiki a ‘Alalā a me Koukou, mai Kaua‘i mai kona ‘āina hānau, a hiki aku i Hawai‘i, a ‘o kāna hana akamai loa o ka pana ‘iole a me ka manu e lele ana, a ua ‘ōlelo ‘ia ‘a‘ole e hala ka maka o kāna pua i ka pū‘ā manu.I ka lohe ‘ana o Keawenuia‘umi i ka pae ‘ana mai o Pikoiaka‘alalā, ua ho‘ouna koke akula ‘o ia i ka ‘elele e ki‘i iā ia. I ka hiki ‘ana aku o ka ‘elele, ‘ike ‘ē maila nō ‘o Pikoiaka‘alalā."‘O ‘oe maila ia?""‘Ae.""He aha kāu huaka‘i?""I ho‘ouna ‘ia mai nei au e ke ali‘i, e Keawenuia‘umi, e ki‘i mai iā ‘oe e hele a‘e e pana i nā manu e ho‘oluhi nei iā ia. Aia ke ali‘i lā i uka o ke kuahiwi i ke kua wa‘a, no ka mea, ke ‘oki aku nō nā kāhuna, ‘o ke kau ihola nō ia o ua manu nei i luna a kani maila, a ‘o ka pūhā a‘ela nō ia o ia lā‘au, a pēlā aku ana.""‘Ae, e pi‘i kāua," wahi a Pikoiaka‘alalā, "aloha akula au i ko ali‘i i ka ho‘oluhi ‘ia. He mau manu ‘e‘epa paha kēnā."Pi‘i akula lāua a i ka hiki ‘ana i mua o Keawenuia‘umi, a aloha aku aloha mai, nīnau akula ‘o Keawenuia‘umi no Pai‘ea a me kona alo ali‘i, a ua pane ‘ia mai.

Page 31: Ipumakani a La'amaomao

A pau ia mau kākā ‘ōlelo ‘ana, ha‘i maila ke ali‘i i kona mana‘o o ka ho‘ouna ‘ana iā Pikoiaka‘alalā, a i ka maopopo ‘ana, pane akula ‘o Pikoiaka‘alalā:"Ua pō kēia lā aia a ‘apōpō pi‘i kāua, mali‘a o make ‘i‘o ua mau ‘enemi nei ou ia‘u." I kekahi lā a‘e, ua hele akula nā kānaka e ‘imi lā‘au a i ka loa‘a ‘ana, ua ki‘i ‘ia maila nā kāhuna kālai wa‘a. Ua hele pū aku ‘o Pikoiaka‘alalā me nā kāhuna a ua hahai pū aku nō ho‘i ke ali‘i.I ke ko‘ele ‘ana nō o ke ko‘i, kīkaha ana nō kekahi mau manu a i ka ho‘ola‘i ‘ana iho e kau i ka lālā, ‘o ka pana akula nō ia o Pikoiaka‘alalā a kū akula a hā‘ule ihola i lalo.I ke ‘ōpe‘ape‘a ‘ana o kēlā manu e hā‘ule iho i lalo, ua ha‘oha‘o ka lua o ka manu a ho‘ola‘i ihola kāna lele ‘ana me ka nānā pono ‘ana iho i kona kōko‘olua, ‘o ka pana hou a‘ela nō ia o Pikoiaka‘alalā a hā‘ule ana ia manu i lalo, a make ihola ho‘i nā ‘enemi o ke ali‘i. Eia na‘e ka mea kupanaha, i ka huli ‘ia ‘ana aku ‘a‘ole i loa‘a ke kino o ua mau manu nei. Ho‘okahi mea i maopopo, ‘a‘ole i ‘ike hou ‘ia ua mau manu nei ma laila.I ka make ‘ana o nā manu, ua holopono ka ‘imi ‘ana i ka lā‘au wa‘a no ke ali‘i, a ‘a‘ole i ‘emo ua lawa ka makemake o nā kāhuna kālai wa‘a a ho‘i akula ke ali‘i a me nā kānaka i kai me ka huki pū ‘ana i nā wa‘a.I ka wā i pi‘i ai o Keawenuia‘umi i ke ‘oki wa‘a no ka huli ‘ana iā Pāka‘a, ua holo aku ia lono a hiki i Moloka‘i. I ka lohe ‘ana o Pāka‘a, ua hikilele a‘ela ‘o ia, ho‘i akula ‘o ia a loko o kona wahi pupupu hale, moe ihola kēia i lalo, huli ke alo i luna, pe‘a a‘ela i nā wāwae a kau akula i ka paia o ka hale.Iā ia e ho‘onanea ana pēlā, pa‘uhia ‘ia ihola ‘o ia e ka hiamoe a hālāwai maila ko Keawenuia‘umi ‘uhane me kona ma ka moe ‘uhane.‘Ī maila ko Keawenuia‘umi ‘uhane: "Eia wau a huli aku iā ‘oe."Pane akula nō ho‘i ko Pāka‘a ‘uhane: "Inā ‘oe e huli mai ia‘u, aia au i Ka‘ula kahi i noho ai."Puoho‘ino a‘ela ‘o Pāka‘a a ‘ike ihola ‘o ia he moe ‘uhane wale nō kā, e kuhi ana ‘o ia ua hālāwai kino lā ‘o ia me ka haku ona. Aloha ihola na‘e ‘o ia i ke ali‘i āna, a mihi ihola ho‘i i kona kuhikuhi pā‘ē‘ē ‘ana aku i kahi ona e noho nei.No‘ono‘o ihola ‘o ia inā e huli mai ana ‘o Keawenuia‘umi iā ia, ‘a‘ohe e nele ka holo pū mai o nā ali‘i a pau o Hawai‘i, no laila, komo ihola ka mana‘o i loko o Pāka‘a e pa‘a i ke ali‘i i uka inā ‘o ia e pae i uka, a laila, e ho‘ouna ‘o ia iā Kūapāka‘a i kahu no ke ali‘i, a inā e ‘ike iho ke ali‘i i ka mākaukau o ke keiki a koi mai e ho‘i me ia i kahu nona, a laila, ‘o ia ka mea e make ai kona mau ‘enemi, ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna.A ‘oiai he ‘u‘uku kona wahi hale ‘a‘ole i lawa no ke ali‘i a me nā kānaka, no ka mea, inā e hele mai ana nā ali‘i a pau e hele pū mai nō me ko lākou mau kānaka, a inā ‘o ia e pa‘a ana i ka haku ona, a laila, e noho pū ana nā ali‘i a me ko lākou po‘e kānaka.

Page 32: Ipumakani a La'amaomao

No laila, i kekahi lā a‘e, kāhea akula ‘o Pāka‘a iā Kūapāka‘a a ‘ī akula: "E pi‘i kāua i kuahiwi i lā‘au a i pili hale no kō haku a me nā ali‘i a me nā kānaka ona.""‘Ae," wahi a Kūapāka‘a.Pi‘i pū akula ‘o ia me ke keiki i uka i lā‘au a i pili, a i ke ‘ahu ‘ana mai, ho‘omaka akula lāua e ‘ako. He ‘eono nō ho‘i moku o Hawai‘i he ‘eono nō ho‘i lau o ka hale.I ka pa‘a ‘ana o nā hale, ‘ī hou akula nō ‘o Pāka‘a i ke keiki:"E pi‘i kāua i uka i ka mahi ‘ai, aia a nui ka ‘ai, a laila, pa‘a kō haku iā ‘oe.""‘Ae," wahi a ke keiki, a ‘o ko lāua pi‘i akula nō ia.He ‘uala kā lāua ‘ai i mahi ‘ai a me ke kō, ‘eono māla kō a ua ho‘opololei nō ho‘i lāua i ka mahi ‘ana, he ‘eono ali‘i, a he ‘eono nō ho‘i mo‘o ‘uala.I ka pau ‘ana o nā mo‘o he ‘eono i ke kanu ‘ia, ho‘olale hou akula nō ‘o Pāka‘a i ke keiki:"E pi‘i hou kāua i ka lau loulu.""‘Ae," wahi a ke keiki.A ‘o ko lāua halihali nō ia a kū ke āhua a piha ku‘i kekahi hale o lāua, a ‘ī maila ‘o Pāka‘a: "Ua lawa ihola."‘O kēia ke kumu i hō‘apa‘apa ai nā ‘aumakua manu o Pāka‘a i ke ‘oki wa‘a ‘ana a Keawenuia‘umi. Hele nō ho‘i a pa‘a nā hale, kū nā māla ‘uala a me ke kō, a ‘ahu ka lau hāwane, make nō ho‘i ua manu ala.I ka pau ‘ana o kēia mau mea i ka mākaukau, ua noho ihola ‘o Pāka‘a me ke kali mālie ‘ana.A i ka mākaukau ‘ana o nā wa‘a no ka huli ‘ana iā Pāka‘a, ua laulaha a‘ela ia lono ma ‘ō ma ‘ane‘i, a ma kēlā a me kēia mokupuni e huli mai ana ‘o Keawenuia‘umi i ke kahu ona, iā Pāka‘a.Ua nīnau aku a nīnau mai nā kānaka o kēlā a me kēia mokupuni: "Aia lā i hea kēia kanaka ‘o Pāka‘a?" ‘A‘ole na‘e he mea hiki ke ha‘i mai.I kekahi pō, moe ihola ‘o Keawenuia‘umi, a hālāwai maila ko Pāka‘a ‘uhane me kona. ‘Ī akula kona ‘uhane:"Eia au a huli aku iā ‘oe."Pane maila ko Pāka‘a ‘uhane: "Inā ‘oe e huli mai ia‘u, aia au i Ka‘ula kahi i noho ai."Puoho a‘ela ‘o Keawenuia‘umi a ‘ike ihola ‘o ia he moe ‘uhane wale nō kā. Māmā a‘ela na‘e ka mana‘o o ke ali‘i, no ka mea, ua ha‘i mai ka ‘uhane o Pāka‘a aia ‘o ia i Ka‘ula kahi i noho ai.I ke kakahiaka ‘ana a‘e ua ho‘ouna akula ke ali‘i i ka ‘elele e ki‘i aku i nā kāhuna, nā kilo, nā kuhikuhi pu‘uone a me nā ho‘okele wa‘a, a i ko lākou hiki ‘ana mai, ua ha‘i akula ke ali‘i i kāna moe ‘uhane.Nānā pū ihola lākou a pau a pane maila: "Ke hūnā mai nei nō ke akua i ko Pāka‘a wahi i noho ai, ‘a‘ohe Pāka‘a o Ka‘ula.""Ua mākaukau nā wa‘a," wahi a ke ali‘i. "Āhea kākou holo?"

Page 33: Ipumakani a La'amaomao

"Ua nānā mai nei mākou," wahi a nā kāhuna, "a ua hō‘ike ‘ia mai nei aia i loko o nā Kū e holo ai ka huaka‘i ‘imi a ke ali‘i iā Pāka‘a."I ia pō iho, no ka no‘ono‘o nui loa o ke ali‘i i ka holo e ‘imi iā Pāka‘a, ua moe ‘uhane hou ihola ia a hālāwai hou akula nō kona ‘uhane me ko Pāka‘a.‘Ī akula kona ‘uhane:"Ua mākaukau au no ka huli aku iā ‘oe."Pane akula ko Pāka‘a ‘uhane:"Inā ‘oe e huli mai ana ia‘u, loa‘a a‘e au iā ‘oe i Ka‘ula."Pane hou akula ko ke ali‘i ‘uhane:"Aia a hiki i loko o nā lā Kū, a laila, holo aku mākou e ‘imi iā ‘oe."Puoho hou a‘ela nō ke ali‘i a ‘ike ihola he moe ‘uhane.I ka hiki ‘ana i nā Kū, ‘o ka mākaukau a‘ela nō ia o nā wa‘a, a holo maila.No ka hō‘ike ‘ana mai o nā kāhuna, "‘A‘ohe Pāka‘a o Ka‘ula," no laila, ua ‘ano kānalua nō ko ke ali‘i mana‘o, a ho‘oholo ihola e pae hele ma kēlā a me kēia mokupuni a hiki loa aku i Ka‘ula.I ke kakahiaka wana‘ao ha‘alele akula nā wa‘a iā Waipi‘o, holo papa maila nā ali‘i a me nā kānaka; ‘o ka wa‘a kanako‘okahi mai, kanako‘olua mai, kanako‘okolu mai, a pēlā a hiki i ka nui loa ‘ana o nā kānaka i luna o kēlā a me kēia wa‘a. A laila ne‘e maila nā wa‘a kaulua o nā ‘ā‘īpu‘upu‘u, ka wa‘a o ka pūkaua, ka wa‘a o nā wāhine, ka wa‘a o nā koa, a laila, ho‘omaka maila ka wa‘a o nā ali‘i.‘O Wahilani mai ka mua o ka holo ‘ana mai, ‘o ia ke ali‘i o Kohala.‘O Wanua mai, ke ali‘i o Hāmākua.‘O Kulukulua mai, ke ali‘i o Hilo.‘O Hua‘ā mai, ke ali‘i o Puna.‘O Mākaha mai, ke ali‘i o Ka‘ū.A ‘o ‘Ehu mai nō ho‘i ke ono, ke ali‘i o Kona.A ma hope loa mai ‘o Keawenui‘aumi ke ali‘i a me Kahikuonāmoku, ke kuhina nui ma luna o nā wa‘a kaulua i hana ‘ia o waena i ka pola a maika‘i.Holo maila nā wa‘a a pae mua a‘ela ma Lahaina. I ka nīnau ‘ia ‘ana aku ua hō‘ole maila ka po‘e o Maui ‘a‘ohe ‘o Pāka‘a o laila.Hō‘aumoe ihola ke ali‘i ma laila a wana‘ao holo maila.I ka hiki ‘ana aku i nā lā i kapa ‘ia ‘o Kū, i ka wana‘ao pō‘ele‘ele loa, ‘o ia nō ho‘i ka wā o nā wa‘a o ke ali‘i i ha‘alele aku ai iā Lahaina, ho‘āla akula ‘o Pāka‘a iā Kūapāka‘a, kāna keiki."E ia nei, e moe nei!""He aha ia?""Inā ho‘i paha kāua, o hala ‘ē auane‘i kō haku, ‘a‘ohe e loa‘a aku iā kāua."" ‘O ia."Ala a‘ela lāua nei a ho‘omākaukau ihola me nā lako lawai‘a kākā uhu, a lawe pū akula ho‘i i ka ipu makani a La‘amaomao.

Page 34: Ipumakani a La'amaomao

I ka mākaukau ‘ana, iho akula lāua nei a kau a‘ela i kahi wa‘a o lāua, a holo akula.‘O Pāka‘a ma mua, iā ia ke aho o ke kākā uhu, ‘o ia ka lawai‘a ‘ana i mana‘o ai e nalo ‘ia ‘a‘ole e ‘ike ‘ia mai e Keawenuia‘umi, no ka mea, he lawai‘a kūlou mau loa ia i lalo.A ‘o ka ipu makani ho‘i a lāua, ‘o ia ‘o La‘amaomao, ma kua‘iako hope ia, a ‘o Kūapāka‘a nō ho‘i ma hope loa me ka hoe nui a ka makua kāne, ‘o Lapakahoe.I lawa nō a ku‘u iho ko lāua nei pōhaku hekau i ke ko‘a lawai‘a, hō‘ea maila nā ‘auwa‘a mua, ‘o ia ho‘i nā wa‘a kanako‘okahi, nā wa‘a kanako‘olua, nā wa‘a kanako‘okolu; a i ka hō‘ea ‘ana mai o nā kaulua, ‘ike akula lāua nei i ka ‘ā mai o kēia ahi ma waho a‘e o Kaunakakai."Ē! He ahi nui ho‘i kēlā e ‘ā maila," wahi a Kūapāka‘a. " ‘O ku‘u haku a‘e paha kēia wa‘a e holo mai nei?"" ‘A‘ole ia," wahi a Pāka‘a."A ‘o wai lā ho‘i?"" ‘O Wahilani mā, ka mea iā ia ‘o Kohala.""He ali‘i ia?"" ‘A‘ohe he ali‘i," wahi a Pāka‘a.I lawa nō a pau kā lāua nei kama‘ilio ‘ana, kā‘alo a‘e ana ko Wahilani wa‘a ma ko lāua nei ‘ao‘ao, a kāhea akula ‘o Kūapāka‘a me ka leo nui: "Holo a‘e nei na‘e ‘o ua ‘o Wahilani, ‘o ua ali‘i nō ho‘i o mākou o Kohala, ‘a‘ohe nō ho‘i he ali‘i, he kaukau ali‘i nō, he pe‘epe‘e pūkō no Kohala, a ‘o ka i‘a o ia ‘āina he ‘ūhini, aia i ka lau o ke kō, aia i ka pua o ka mau‘u, he ‘āina i‘a ‘ole, a ‘o ka ‘uala a‘e nō ho‘i ka ‘ai, a ‘o ke ke‘e nō ho‘i ia o ia ‘āina, ‘a‘ohe nō ho‘i ‘o Wahilani he ali‘i, ‘o ka ‘ai ‘ana na‘e iā Kohala, ‘ī ‘ia a‘e ai he ali‘i."Nīnau maila kekahi ilāmuku o Wahilani: " ‘O wai lā ho‘i kēia kanaka e leoleo mai nei i ke ali‘i?"" ‘O wai lā," wahi a Kūapāka‘a. " ‘A‘ohe ‘ike ‘ia akula he pō."Ke‘eo ihola ‘o Wahilani i ka ‘ōlelo a ke keiki i kona ali‘i ‘ole a i ke ke‘e ho‘i o kona ‘āina, a pane maila: "Ināhea kou ‘ike ‘ana i kāu mea i helu mai nei, e nā wahi keiki ho‘opunipuni?"‘O kona huhū ihola nō ia a pa‘i akula i nā hoe wa‘a e hoe, a ‘o kona holo akula nō ia.A hala akula ‘o Wahilani, a hou mai ana nō ua ahi, ho‘ōho hou a‘ela nō ‘o Kūapāka‘a:"Ē! He ahi hou nō ia e ‘ā maila, ‘o ku‘u haku a‘e paha kēia wa‘a?"" ‘A‘ole ia.""A ‘o wai lā?"" ‘O Wanua kēnā, ka mea iā ia ‘o Hāmākua.""He ali‘i ia?"" ‘A‘ohe he ali‘i."

Page 35: Ipumakani a La'amaomao

I lawa nō a pau kā lāua nei kama‘ilio ‘ana, kā‘alo ana ka wa‘a o Wanua ma ko lāua nei ‘ao‘ao, a kāhea akula ‘o Kūapāka‘a me ka leo nui."Holo a‘e nei na‘e ‘o ua ‘o Wanua, ‘o ua ali‘i nō ho‘i o mākou o Hāmākua, ‘a‘ohe nō na‘e he ali‘i, he kaukauali‘i nō, he pāhelehele puhi nō Hāmākua, waiho aku nā manamanalima i ka pa‘alā me ka maunu, pi‘i maila ka puhi li‘ili‘i ma ke kōā o nā manamanalima a ho‘olei a‘ela i ka ipu, loa‘a nō ka i‘a o ia ‘āina, a ‘o ka ‘ai ‘ana a‘e na‘e ho‘i iā Hāmākua, ‘ī ‘ia a‘e ai he ali‘i, ‘a‘ohe ali‘i."Nīnau maila kekahi ilāmuku o Wanua: " ‘O wai lā kēia kanaka e leoleo mai nei i ke ali‘i?"" ‘O wai lā," wahi a Kūapāka‘a. " ‘A‘ohe ‘ike ‘ia akula he pō."Huhū nō ia ali‘i a holo loa akula.A hou mai ana nō ua ahi, a ‘o kā Kūapāka‘a hana no ka ho‘ōho a me ka nīnau." ‘O ku‘u haku a‘e paha kēia?"" ‘A‘ole ia ‘o kō haku, ‘o Kulukulua kēnā, ka mea ho‘i iā ia ‘o Hilo.""He ali‘i ia?"" ‘A‘ohe he ali‘i," wahi a Pāka‘a.I ka pau ‘ana a‘e nō o ko lāua nei kama‘ilio ‘ana kā‘alo ana nō ka wa‘a o Kulukulua, a kāhea akula ‘o Kūapāka‘a me ka leo nui:"Holo a‘e nei na‘e ua ‘o Kulukulua, ‘o ua ali‘i nō ho‘i o mākou o Hilo, ‘a‘ohe nō ho‘i he ali‘i, he kaukau ali‘i wale nō, he pāhelehele ‘ōpae no Waiākea, a pau ke pāhelehele ‘ana kau a‘ela ka pulu i ka pepeiao, a ‘o ka ‘ai ‘ana na‘e iā Hilo ‘ī ‘ia aku ai he ali‘i."" ‘O wai lā kēia e leoleo mai nei i ke ali‘i?" wahi a kekahi ilāmuku o Kulukulua." ‘O wai lā," wahi a Kūapāka‘a. "‘A‘ohe ‘ike ‘ia akula he pō."Huhū nō kēia ali‘i a holo loa akula.A hou ana nō ua ahi, ho‘ōho hou a‘ela nō ke keiki a nīnau akula:" ‘O ku‘u haku a‘e paha kēia?"" ‘A‘ole ia ‘o kō haku, ‘o Hua‘ā kēnā ka mea iā ia o Puna.""He ali‘i ia?" wahi hou a ke keiki." ‘A‘ohe," wahi a Pāka‘a.Pau a‘ela kā lāua nei kama‘ilio ‘ana, kā‘alo ana ka wa‘a o Hua‘ā ma ko lāua nei ‘ao‘ao, a kāhea akula ‘o Kūapāka‘a me ka leo nui: "Holo a‘e nei na‘e ‘o ua ‘o Hua‘ā, ‘o ua ali‘i ho‘i o mākou o Puna, ‘a‘ohe na‘e ho‘i he ali‘i, he kaukau ali‘i nō, he maka kōkala lauhala no Puna ‘o ka ‘ai ‘ana na‘e iā Puna, ‘ī ‘ia aku ai he ali‘i."Nīnau maila kekahi ilāmuku o Hua‘ā:" ‘O wai lā ho‘i kēia e leoleo mai nei i ke ali‘i?"" ‘O wai lā," wahi a Kūapāka‘a. " ‘A‘ohe ‘ike ‘ia akula he pō."Ke‘eo nō kēia ali‘i holo loa.A hou ana nō ke ahi, a ho‘ōho hou a‘ela nō ke keiki a nīnau akula i ka makua kāne:" ‘O ku‘u haku a‘e paha kēia?"

Page 36: Ipumakani a La'amaomao

" ‘A‘ohe ia ‘o kō haku, ‘o Mākaha mā, ka mea iā ia ‘o Ka‘ū.""He ali‘i ‘o ia?" wahi a Kūapāka‘a." ‘A‘ohe," wahi a Pāka‘a.Pau nō ho‘i kā lāua nei kama‘ilio ‘ana, kā‘alo ana ka wa‘a o Mākaha ma ko lāua nei ‘ao‘ao a kāhea akula nō ‘o Kūapāka‘a me ka leo nui: "Holo a‘e nei na‘e ‘o ua ‘o Mākaha, ‘o ua ali‘i o mākou o Ka‘ū, ‘a‘ohe nō he ali‘i, he kaukau ali‘i nō, he maka lepo no Ka‘ū, he kākā lau ‘ilima no uka o Kama‘oa, ‘o ka wai ‘au‘au nō ia o ia ‘āina, pau nō ka lepo o nā wahi ‘ē a‘e, a koe nō na‘e ka lepo o ke kumu pepeiao, ‘o ka ‘ai ‘ana na‘e ho‘i iā Ka‘ū, ‘ī ‘ia a‘e ai he ali‘i."Nīnau a‘ela ka ilāmuku o Mākaha:" ‘O wai lā ho‘i nei kanaka e leoleo mai nei i ke ali‘i?"" ‘O wai lā," wahi a Kūapāka‘a. " ‘A‘ohe ‘ike ‘ia akula he pō."Huhū nō kēia ali‘i, holo loa.A hou mai ana nō ua ahi, ho‘ōho hou nō ke keiki a nīnau nō iā Pāka‘a:" ‘O ku‘u haku a‘e paha kēia?"" ‘A‘ole ia ‘o kō haku, ‘o ‘Ehu nā ka mea iā ia ‘o Kona.""He ali‘i na‘e paha ‘o ia?" wahi a Kūapāka‘a." ‘A‘ohe ali‘i, he mahi ‘uala no uka o Nāpu‘u."I lawa nō a pau a‘e kā lāua nei kama‘ilio ‘ana, kā‘alo ana nō ka wa‘a o ‘Ehu ma ko lāua nei ‘ao‘ao, a kāhea akula ‘o Pāka‘a me ka leo nui: "Holo a‘e nei na‘e ‘o ua ‘o ‘Ehu, ‘o ua ali‘i nō ho‘i o mākou o Kona, ‘a‘ohe nō he ali‘i, he mahi ‘uala no uka o Nāpu‘u, ‘o ka hele ‘ana aku a mākou me Keawenuia‘umi a noho i Kiholo, iho maila ‘o ‘Ehu mai uka mai me nā kiki ‘uala, ‘ai ihola ke ali‘i a mā‘ona, a no ka nui o ka ‘uala āu, e ‘Ehu, ola ai ka noho ‘ana o ia kaha, hilahila ke ali‘i, lawe ‘ia ai ‘oe, e ‘Ehu, i ke keiki ho‘okama, lilo ai iā ‘oe ‘o Kona a ‘ī ‘ia a‘e ‘oe he ali‘i."Nīnau maila kekahi ilāmuku o ‘Ehu:" ‘O wai lā kēia kanaka e leoleo mai nei i ke ali‘i?"" ‘O wai lā," wahi a Kūapāka‘a. " ‘A‘ohe ‘ike ‘ia akula he pō."A mā‘ama‘ama loa a‘ela, nīnau hou akula nō ke keiki iā Pāka‘a."Āhea hō‘ea mai ku‘u haku?""Inā ‘oe e ‘ike aku i nā kukuna o ka lā, ‘o kou wā ia e ‘ike aku ai i kō haku. ‘A‘ole nō ho‘i e nalo e ‘ike aku ana ‘oe ua ‘ākī ‘ia a‘e ‘o waena o ka pe‘a, i hana ‘ia pēlā i mea e maopopo ai ke kū ‘ana mai o Kā‘ili, kona akua, a he ke‘ena ki‘eki‘e ma mua, a ma waena o kahi ia o kō haku, a ma hope o ia ke‘ena, ‘o kahi ia o nā ho‘okele.I loko o kēia wā a lāua e kama‘ilio nei, puka a‘ela ka lā a ‘ike akula ke keiki i ka hinuhinu o ka ‘ao‘ao o nā wa‘a o ke ali‘i i ka pā ‘ana iho i nā kukuna o ka lā, a ‘ike akula nō ho‘i ia i ka lilelile ‘ana a‘e o ka hoe a ka po‘e hoewa‘a i ka hoe ‘ana, a laila, nīnau akula ke keiki iā Pāka‘a." ‘O ku‘u haku a‘e paha kēia wa‘a e holo mai nei?"

Page 37: Ipumakani a La'amaomao

" ‘Ae, ‘o ia, ‘o kō haku ia, nāna ia," wahi a Pāka‘a."Eia ua haku nei o‘u lā," wahi a Kūapāka‘a."Aia ma hea?" wahi a Pāka‘a."Eia ma waho o kāua," wahi a Kūapāka‘a."E ‘ōkū a‘e ‘oe i kō hoe i luna i ‘ike ‘ia mai," wahi a Pāka‘a.‘Ike maila ‘o Lapakahoe, ‘oiai, ‘o ia kekahi i luna o ka wa‘a o ke ali‘i, a ha‘i akula ‘o ia i ke ali‘i: "Ē! He wahi wa‘a ‘u‘uku ho‘i kēia e lana mai nei ma loko o kākou, aia lā ke ‘ōkū maila i ka hoe, e holo kākou i laila."Pane maila nā ho‘okele: "He aha kā kākou e holo aku ai i ka ‘ōkū mai o ka hoe ai ia wahi keiki?"Pane maila ‘o Keawenuia‘umi mai loko mai o ke ‘ānini: "E lāua lā ē, nā ho‘okele ho‘i a‘u o kēia mau lā, kai nō ho‘i ‘o ko‘u mea ia e huli nei iā Pāka‘a. He ‘ike nō ‘o Pāka‘a i ke kanaka nui, ke kanaka iki, ka ‘auwa‘a lehulehu, ka wa‘a lana ho‘okahi mai, e like me kēlā wahi wa‘a e lana maila, he ‘ike i ke kanaka kāhea mai a me ke kanaka ‘ōkū mai i ka hoe, mali‘a he ‘ōlelo kāna, he ‘ai a he i‘a paha, a ola kākou. ‘O kā kākou wale ihola nō paha auane‘i ia, ‘o ka holo wale iho nō i ka moana. E ho‘iho‘i a‘e ‘olua i ka ihu o nā wa‘a i loko a kūpono i kēlā wahi wa‘a, mali‘a he ‘ōlelo kāna."Ua ho‘okūpono a‘ela nā ho‘okele i ka ihu o nā wa‘a i uka i kahi o kahi wa‘a ‘u‘uku e lana mai ana.‘O ke kumu o ke ali‘i i hana ai pēlā, no ka mea, i ko Pāka‘a wā e holo pū ai me ke ali‘i, a ‘ike nō ‘o Pāka‘a he wa‘a e ‘ōkū mai ana i ka hoe, ‘ōlelo nō ia i ke ali‘i e kipa i laila, mali‘a he hua ‘ōlelo, no kēia ma‘a o ke ali‘i ‘o ia kona kumu i kēnā ai i nā ho‘okele e holo i uka i kahi wa‘a ‘u‘uku.A kokoke loa maila ka wa‘a o ke ali‘i nīnau a‘ela ‘o Pāka‘a:" ‘Auhea kō haku?""Eia lā ua kokoke loa," wahi a Kūapāka‘a."Kāhea ‘ia ka hana a kō haku," wahi a Pāka‘a.A laila, kāhea akula ‘o Kūapāka‘a penei:"Kīpū lā, kīpū lā,Ho‘ola‘i lā, ho‘ola‘i lā,Ho‘opohu lā, ho‘opohu lā,Ho‘omalino lā, ho‘omalino lā,Ho‘olono ana ‘o ke kāhea,Ka uiui o ka nīnau,‘O ka ualo a‘u a ke keiki lā ē,No wai he wa‘a?"Ha‘i maila lākou lā: "No Keawenuia‘umi he wa‘a.""He wa‘a e holo ana i hea?""He wa‘a e holo ana e ‘imi iā Pāka‘a."

Page 38: Ipumakani a La'amaomao

" ‘Imi iā Pāka‘a a loa‘a, he aha ‘o Pāka‘a?""He kauā."A laila, ‘ōlelo malū akula ‘o Kūapāka‘a i kona makua kāne:"Kai nō paha he ali‘i ‘oe, he kauā kā ‘oe. He aha lā ho‘i me ‘oe nō kou kauā? He ali‘i nō kā ko‘u makuahine, no laila, ali‘i no ko‘u noho ‘ana i kēia ‘āina o Moloka‘i."Hāwanawana maila ka makua kāne e nīnau hou aku, no laila, nīnau hou akula ke keiki:"He kauā maoli anei?"" ‘A‘ole he kauā maoli," wahi a lākou lā. "He pa‘a kāhili he lawe ipu kākele, he hoa hā‘ule uku nō ia nei.""Ali‘i nō ho‘i hā, ke kau ala ka lima ma luna o ke po‘o o Keawenuia‘umi," wahi a Kūapāka‘a.Maopopo ihola i ke keiki he kaukau ali‘i nō kona makua kāne, no laila, ‘ī akula ia:" ‘O kou wahi ali‘i auane‘i, ‘o ke ali‘i a‘e o ku‘u makuahine ali‘i loa ko‘u noho ‘ana i kēia ‘āina ‘o Moloka‘i."A pau kā ke keiki kama‘ilio ‘ana, kēnā maila nō ‘o Pāka‘a: "Kāhea ‘ia aku ka inoa o kō haku."Kāhea akula ‘o Kūapāka‘a penei:"A nou kā nā wa‘a,E Hawai‘i nui a Kāne,‘O Hawai‘i nui ‘āina a ka lā,A ka lā puka mai, puka mai,Puka mai ka lā ma Haehae,He ha‘eha‘e aloha no ku‘u haku,‘A‘ole he haku pono‘ī no‘u,He hoa nō ka lā pōniuniu,No ka lā ‘ai ‘ole o Kona,‘O kona aloha ua hiki mai,Hiki pū mai me Hilo a Kāne,‘O Hilo a Kāneakapu,‘O Hilo ‘āina o Kauilehua,Hoa aloha wale o Keawenuia‘umi mā,‘O Keawenuia‘umi e noho maila lā ē,A nou nā wa‘a."A pau kā Kūapāka‘a hea ‘ana, heluhelu maila ‘o Kahikuokamoku i kāna mele, penei:" ‘A‘ole kā ‘oe i ‘ike, e nā keiki,‘A‘ole kā ‘oe i ‘ike he wa‘a,No Kū, no Lono,

Page 39: Ipumakani a La'amaomao

No Kāne a me Kanaloa,No kini a ke akua,Ka lehu o ke akua,He wa‘a kēia no ka ‘āina ua ‘o Hilo a mālama,Ua ka ua kēwai kāpili ua o Hanakahi,Mālie a mao a‘e ka ua,‘Ūkelekele a hakukele ke one,A helele‘i ka lau lā‘au,Waiho kā‘oko‘a Leleiwi i ke kai,Pōpō ke kapa au Kahula‘anaLei aku i ka hala o Hōpoe,Wawe aku e hiki i Kea‘au,Ka i‘a o ka lohilohi i Ki‘i lā ē,No Keawenuia‘umi he wa‘a."A pau kā Kahikuonāmoku heluhelu ‘ana mai i kāna mele, a laila, heluhelu hou aku nō ‘o Kūapāka‘a i kāna mele i mua o lākou, penei:"A nou kā nā wa‘a e Hilo ua kului ua,Ua hana lei ka ua a Kuhihewa,Ua mao ‘ole ka ua o Eleao,No eleao ka ua kīpē hala,Ua ho‘opumehana ‘o Hanakahi,‘Akahi lā mālie a ka lawai‘a,Ka lawai‘a huki he‘e nehu o Hilo,Aloha ai no ko laila kupa,Ko laila kama‘āina kahiko mai nō lā--ē,A nou kā nā wa‘a."Kakali hou akula nō kēia, a ‘o ko lākou lā pane ‘ole mai, pīna‘i koke akula nō kēia ma ke mele, penei:"A nou kā nā wa‘a,E Hā‘ele‘ele ke alo o Ha‘ikū,I‘eaniani mai kahi makani,Ma hea mai, mana‘e mai, ma lalo maiKai pi‘i wale i ka pali,Kai ‘au‘au a Hoa aloha.Kou aloha, kona aloha,Aia wale, aia wale,Aia ‘o Keawe‘ōpū,Ke noho maila i kahakai,I kai lawai‘a au e Keawe lā--ē,A nou kā nā wa‘a."

Page 40: Ipumakani a La'amaomao

A ho‘omaha ihola kēia. ‘A‘ole nō i li‘uli‘u iho, a no ko lākou lā nanea kekahi i ka ho‘olohe, hea hou akula nō ‘o Kūapāka‘a i kāna mele penei:"A nou kā kēnā wa‘a,A ua ahiki ke kumu ‘ino kekakai kepa,Ua leleuli ‘elehiwa ke po‘o o ke ao,Me he ‘a‘ahu ‘ele‘ele lā ka mauna o Aluli,I holohi‘a ke alo o ka pali o Kawaikapu,I holohi‘a ka Holopo‘opo‘o,A moku kīhē a ka wai,    ---------------------Ua hiki maila kāua, e ka mea heluhelu, i ka hopena o ka Buke I, no laila, ‘o ka ho‘opau loa ‘ana aku o ka mo‘olelo o Pāka‘a a me Kūapāka‘a, e ho‘opuka ‘ia aku ana ia ma loko o ka Buke II.         E ho‘ouna pololeimai i nā kauohama ka inoa oMOSES K. NAKUINA          

Page 41: Ipumakani a La'amaomao

  MO‘OLELO HAWAI‘I O NĀ KAHU IWIKUAMO‘O OKEAWENUIA‘UMI KE ALI‘I O HAWAI‘I, A ‘O NĀ MO‘OPUNA HO‘I A L A ‘ A M A O M A O ! -------------------------- KE KAMA‘EU NĀNA I HO‘OLAKALAKA NĀ MAKANI A PAUO NĀ MOKUPUNI O HAWAI‘I NEI, A UHAO I LOKOO KĀNA IPU KAULANA I KAPA ‘IA ‘O KA IPUMAKANI O LA‘AMAOMAO! ------------------------‘Ohi ‘ia, ho‘ūlu‘ulu, wae ‘ia a ho‘oponopono ‘ia e MOSES K. NAKUINA  (Ho‘omau ‘ia mai ka Buke I. mai)Kaikai kihe ‘o MaunaHolo Wai‘ehu e KapahiLele ka lulu koha i ka laniKa leo o ka hoana KuaiwaKa leo o ka hoana uēE ho‘okala aku ana i ke kai ‘aweUa like me Kahiwa i KikipuaKe ‘oma lele ‘au kai o Malelewa‘aHo‘olewa ka ukana ma ke kuaHi‘i keiki ma ke aloKe ku‘uku‘u ala kaula ihuPi‘ikū ‘o KaulaI ka pali ‘o OlokuiPali kui pali hono Wailau māKui aku hono aku ke po‘o o ka paliI luna o Pueohulunui

Page 42: Ipumakani a La'amaomao

I ka pali pueo o A ua la ēA nou kā nā wa‘a."A ua lā akula kēia, no ka mea, he po‘e wahine kekahi. Aia pū me ke ali‘i, a laila, paha akula ia no nā wāhine, penei:"A nou kā nā wa‘aA ua ‘ā kapa lau ‘ohi nā wāhineKi‘ilili ka manu i ka pua ‘ōhi‘aHele a ki‘ihelei i ke ‘ala ua o MahikiKaka ka pu‘uwai ua AkōleaI pāhe‘e Mahiki i ka wai a ka ua‘A‘ole e pāhe‘e Mahiki i ka lāI pāhe‘e nō Mahiki i ka uaI ka wāwae o ke kanakaWāwae aku ku‘u hele a hikiI ka i‘a o ka lohilohi ‘o HiloI Hilo lā ē, nou kā nā wa‘a."‘O ke ‘ano nui o kēia paha a ke keiki, e helei ana nā ‘ūhā o nā wāhine inā e hele i Mahiki, no ka pāhe‘e o ia wahi i ka ua, pēlā kāna ho‘opili ‘ana i nā wāhine, e helei ana nā ‘ūhā i ka ‘au i ka moana i ka make.A pau kēia mele a Kūapāka‘a, nīnau maila ‘o Kahikuokamoku:"Pehea ka loa‘a ‘ana o kēia mau mele iā ‘oe e nā keiki?""He mea loa‘a wale nō kēia i kamali‘i o kēia kaha.""E holo ana mākou, a inā he ‘ōlelo kāu, e ‘ōlelo mai.""I kāhea aku nei au e ho‘i a e pae nā wa‘a i uka, he wahi ‘ai no ko uka, a he i‘a nō, ‘apōpō holo i ka lā mālie, he lā ‘ino kēia, ke kau mai nei ka ha‘ea, aia lā i luna ‘o Kawainui ke kuahiwi o Wailau, he ha‘o ka ha‘ea he ‘ino ka hope, noho ho‘i i ka ‘ino nui a kau ka ha‘ea he mālie ka hope. ‘O ia ka‘u ‘ōlelo i lohe ‘oukou."‘A‘ohe he ha‘ea ‘oia‘i‘o, ho‘okahi nō ha‘ea o ka ipu makani nō āna, no laila, he kuhikuhi pā‘e‘e wale ana a‘e nō kēia, aia ka ha‘ea i Kawainui.I loa nō a pau kā Kūapāka‘a ‘ōlelo ‘ana, ‘o ka pane kiko‘olā maila nō ia o nā ho‘okele:"‘A‘ole paha e pae ka wa‘a o ke ali‘i iā ‘oe e nā keiki i kou awa ‘ino pae aku paha auane‘i ka wa‘a o ke ali‘i, a nāhāhā iho, ‘o kou mau iwi ka houhou o ka wa‘a o ke ali‘i e pa‘a ai?"Nīnau malū ihola ‘o Kūapāka‘a i ka makua kāne:"Ē! He ‘oia‘i‘o anei kēlā ‘ōlelo e pane ‘ia maila?""‘A‘ole."A‘oa‘o maila ka makua kāne i ka mea e pane ai a pau, a laila, hō‘ole akula ‘o Kūapāka‘a me ka pane aku:

Page 43: Ipumakani a La'amaomao

"Ē! ‘A‘ohe ‘o ka iwi o ke kanaka ka mea e houhou ai i ka wa‘a, he ko‘i pōhaku ka mea nāna e kua ka lā‘au a hina i lalo, a pau ka ‘ēulu a me ka lālā, kālai o waho a maika‘i, a na ke ko‘i pōhaku nō e kālai ma loko a maika‘i. He iwi no ka pua‘a a me ka ‘īlio ka mea e houhou ‘ia ai ka wa‘a, ‘a‘ole he iwi kanaka."‘O ka ho‘āpono maila nō ia o nā kānaka a pau o nā wa‘a o Keawenuia‘umi, me ko lākou ‘ōlelo mai:"Pono wale ‘oe e ke keiki, kiko‘olā kā lāua nei ‘ōlelo, kei nō paha ma nā ‘ōlelo kūpono e kama‘ilio ai, ‘o ka maha‘oi ‘ana a‘e nei."Pane maila ‘o Kahikuokamoku: "‘A‘ole au ma kā lāua nei ‘ōlelo, he nīnau na‘e ka‘u.""Pehea auane‘i e inu ai kēia lā mālie, ua kalae ka lani, ua ahuwale nā kualono a ke ‘ikea aku nei ho‘i nā ‘ōpua kiki‘i?""He lā ‘ino kēia," wahi a Kūapāka‘a, "he lā makani; holo mai nei nō ‘oukou ma Hawai‘i mai, hele pū mai nei nō ‘oukou me ko laila mau makani, he ‘āina makani ‘o Hawai‘i a eia a‘e nō ma hope o ‘oukou e pā mai nei."Ua kama‘āina ke keiki i kona ‘āina, i ke kaha o Palā‘au mā, he mālie i ke ahiahi a me ke kakahiaka, a awakea a‘e pā mai ka makani Moa‘e, a ‘oiai ke mehana loa a‘ela ua maopopo iā ia he pā pūkiki mai koe o ka makani o ka ‘āina ona, a kū ai kāna ‘ōlelo ‘ana i ka hahai mai o ka makani ma hope o lākou ala."Pehea e loa‘a ai iā ‘oe nā makani o Hawai‘i," wahi a Kahikuokamoku, "‘a‘ole paha ‘oe i ‘ike i ia wahi?""Ua ‘ōlelo mua aku nei au iā ‘oukou he mea pā‘ani wale nō na ko one‘i kamali‘i nā mele, a he hiki nō ia‘u ke ha‘i aku i nā mele o Hawai‘i e pili ana i nā makani, a ‘o ia nō nā makani e make ai ‘oukou.""‘O ia ana."A puana a‘ela ‘o Kūapāka‘a penei:"Kiauau, Kiauau,‘O ke kumu o ka ‘ino o HiloKe ‘ano ia o ka makani, ‘o ka ua keaKe ‘o‘oki lā i ka hu‘a o ka hale a mokuHe Kepia ko Hilo pali kūHe Uluau ko WaiākeaHe Ulumanō, he Awa, he Pu‘ulenaHe Moani‘ala ko PunaHō‘akoakoa i ka makani a Kuamoa‘eMoa‘e ka‘u malaia ka makaniApaiaha‘a i KanakaloaHe Hau ko KapaliluaHe ‘Eka ko KonaHe Kipu ko Kahua

Page 44: Ipumakani a La'amaomao

He ‘E‘elekoa ko UliHe Kīpu‘upu‘u ko WaimeaHe Olauniu ko KekahaHe Pa‘ala‘a ma ka moanaHe Naulu ko KawaihaeHe makani hao i ka lau milo ko MakaopauA Kalāhuipua‘a ‘Āpa‘apa‘a Kohala ka pali i ukaA mahū lele ka makaniHe pu‘ukōlea ko Kapa‘auHe Holopo‘opo‘o ko Waipi‘oHe A‘eloa ko HāmākuaHe Kona ka makani o ka lewaKai o ka moana ‘AlenuihahaPae a‘e i ka honuaLele a‘e i luna ke ‘ehu o ke kaiKe ‘ehu o ka makani, lā ē, ‘ino."Nīnau maila ‘o Kahikuokamoku. "Pau a‘ela nō anei nā makani o Hawai‘i?""‘A‘ole i pau, eia nō," wahi a Kūapāka‘a, a puana a‘ela ‘o ia penei:"A Ka‘ū i ka lae makani ka ‘īlio a LonoKau ana ka hoe i kai o Ka‘iliki‘i‘O Puna papa kāhuli i ka lā ka mālamaE hele ana e ‘ike i ka makani o Kumukahi‘O Hilo ua lele i kaiMa kai ka ua, hala ‘o Leleiwi‘O ka huna a ka ua, ka i HāmākuaHāmākua alahaka‘ūlili i ka paliA Kohala iki a ka makani Moa‘eKe Moa‘e lā, a ala mai Kona i ke kēhauKu‘u akula ka luhi o Kona i ke kēhauE Keawenuia‘umi ē, e pae, he ‘ino.""Ua pau a‘ela anei nā makani o Hawai‘i?" wahi a Kahikuokamoku."‘A‘ole i pau," wahi a Kūapāka‘a. "Eia nō, ālia na‘e, inā ‘oukou e ‘ae mai ana e pae kākou i uka, a laila, makepono ka‘u hana hou ‘ana aku, a inā ‘a‘ole, he ho‘omālo‘elo‘e waha wale aku nō ia, ‘oiai,u nei nō au iā ‘oukou he lā ‘ino kēia, ‘a‘ohe ho‘okele akamai nui e hiki aku ai i O‘ahu, i kēia lā ‘ino nui."Na Kūapāka‘a ka hō‘ole aku, e kuaki loa ihola ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, nā ho‘okele wa‘a o ke ali‘i.Nīnau a‘ela ‘o Kahikuokamoku i nā kāhuna, nā kilo, a me nā kākā‘ōlelo:"He lā ‘ino ‘i‘o anei kēia?"Pane like maila lākou lā: "‘A‘ohe ‘ino o kēia lā mālie."

Page 45: Ipumakani a La'amaomao

A koi nō nā ho‘okele e holo, ‘a‘ole na‘e e hiki, no ka mea, ua kīpū ihola ‘o Kipukoholā i kāna hoe, a ‘a‘ohe e ne‘e aku o ka wa‘a i mua, ‘oiai ua le‘ale‘a ihola kēlā i ka hana a ke keiki, a pēlā pū nō me Kahikuokamoku a me Keawenuia‘umi no ke akamai a me ka ho‘okahiko a ho‘okanaka makua o kāna mau ‘ōlelo.Nānā akula nō ‘o Kūapāka‘a a ‘o ka lana mai o ka haku ona, no laila, hea akula ‘o ia i nā makani o Hawai‘i ma ke mele, penei:"Aia lā, aia lā, ‘o ka makani kū honua,He ‘āpa‘apa‘a ko Kohala,Makani ua nāulu ko Kawaihae,He ua anu hō‘eha ‘ili ka makani,Ua kīpu‘upu‘u o Waimea,He makani kupuni kapa o ua ‘āina lā,He kū‘ehu ana ma mua,Ho‘omaka‘u i ka huaka‘i hele,No Kekaha, no Puakō, no Wainānāli‘i,He Olauniu ka makani,He Pili‘a ko Kaniku,He A‘e ko Kalā‘au,He Pohu, he ‘Eka nā makani o Kona,He Ma‘a‘akualapu ko Kahalu‘uHe Pilihala ko Ka‘awaloa,He Kēhau ko Kapalilua,He Pu‘u‘oho‘oilo ko Ka‘ū,He Ho‘olapa ko Kama‘oa,He Kū‘ehulepo ko Nā‘ale,He Uahiapele ko Kīlauea,He Awa ko Leleiwi,He Pu‘ulena ko Waiākea,Uluau Hilopalikū,He Koholālele ko Hāmākua,He Holopo‘opo‘o ma Waipi‘o‘O ka welelau o kēlā makani,‘O ka welelau o kēia makani,Pū‘ili puahiohio ka makani,Hā ka ‘ope‘ope kau ma ke kua,Moku ka mouo ho‘olana ma ke alo,Loa‘a ka ukana hao a ka wa‘a make,No ka wa‘a iki ka make,Pau pū me ka wa‘a nui,Ala, make ke ali‘i, make ke kahuna,

Page 46: Ipumakani a La'amaomao

Make ka pūlewa, ka hailawa,Ka lawa uli, ka lawa ea,‘O ka huli, ‘o ka no‘ono‘o,E ‘ike i ka hōkū o ka nalu,‘O hōkū ‘ula, ‘o hōkū lei,‘Au‘au paka kahi, ‘au‘au paka luaE holo a mai i nehinei i ka lā mālie,Hanua lawai‘a lā ka moana,‘O ka hoe lā i nā wa‘a maika‘i,‘O ka ikaika lā o nā hoe wa‘a,‘O ke akamai lā ‘o nā ho‘okele,‘A‘ohe moana loa lā e nā pōki‘i,Kūlia mai nō lā mai Hawai‘i mai,A hele ia mai nō ma ka ‘ili kai,Noho ana nō lā ‘oe iā O‘ahu,Mea ‘ele‘ele wale ua mālie O‘ahu,I nehinei no ka lā mālie,He lā ‘ino kēia,E Keawenuia‘umi ē, e pae, he ‘ino."Pane maila ‘o Kahikuokamoku, "‘A‘ohe e pae nā wa‘a o ke ali‘i iā ‘oe e ke keiki, no Hawai‘i nō ia mau makani āu i helu mai nei, a hele wale maila nō a ke kai o Alenuihaha papuhea wale a‘ela nō, ‘a‘ohe makani o Hawai‘i e hiki mai i ‘ane‘i?"‘Ōlelo akula ‘o Pāka‘a, "Nani ia ua hō‘ole a‘ela ‘oukou i ko Hawai‘i mau makani, eia aku nō ia ‘āina makani lā ma mua o ‘oukou, ‘o O‘ahu.""Hana ‘ia mai ana," wahi a Kahikuokamoku.Helu akula ‘o Kūapāka‘a i nā makani o O‘ahu, penei:"Aia lā ‘o ke ao a māua me ku‘u makua kāne,Ke kau a‘ela i nā kuahiwi,Ua pi‘i ke ao a ka nāulu,Ua hina ka ‘aukuku makani,Ke kumu o ka ‘ino kā ke keiki,He kū a eho lā i kai,Mai kai ka ‘ino a pā i uka,Kiulua Ko‘olau, kulepe ka moana,I lawa iā ‘oe a holo aku,E pā mai ana ka makani ‘Ihi‘ihilauākea,‘O ia ka makani kūloko o Hanauma,He makani kaelekai mai ma uka,‘O ia makani hu‘e kapa o Paukua,He Pu‘uokona ko na Kuli‘ou‘ou,

Page 47: Ipumakani a La'amaomao

He Maua ka makani o Niu,He Holouha ko Kekaha,He Maunuunu ko Wai‘alae,Huli ma ‘ō ma ‘ane‘i ka makani o Leahi,He Olauniu ko Kahaloa,He Wai‘ōma‘o ko Pālolo,He Kū‘ehu lepo ko Kahua,He Kūkalahale ko Honolulu,He Aoaoa ko Mamala,He Olauniu ko Kapālama,He Haupe‘epe‘e ko Kalihi,He Kōmomona ko KahauikiHe Hoeo ko Moanalua,He Moa‘ekū ko ‘Ewaloa,He Kēhau ko Wai‘ōpua,He Waikoloa ko Līhu‘e,He Kona ko Pu‘uokapolei,He Maunuunu ko Pu‘uloa,He Kaiaulu ko Wai‘anae,He Kumuma‘oma‘o ko Kamaile,He Kumaipo ko Kualele,He Kopili‘ehu ko ‘Olopua,Hulilua nā makani o Kaena,He Hinakokea ko Mokule‘ia,No Waialua ka makani ke pā mai,He nihi mai ma ka lae o Kaena,He Pu‘uka‘ala iho ma Ka‘ala,He Kēhau ko Kapō,He kiu ka makani ma kai mai,He Mālualua iho Mana‘e,He Peapueo ko Kaunala,He Ahamanu ko Kahuku,He Lanakila ko Hau‘ula,He Moa‘e ko Punalu‘u,He Ahiu ko Kahana,He Holopali ko Ka‘a‘awa me Kualoa,He Kiliua ko Waikāne,He Mololani ko Kua‘a‘oheHe Ulumanō ko Kāne‘oheNo Kaholoakeahole ka makani,

Page 48: Ipumakani a La'amaomao

Puahiohio uka o Nu‘uanu,He Malanai ko Kailua,Pae i Waimānalo ka limu līpu‘upu‘uHe Alopali ko Pahonu,A Makapu‘u, huli ka makani,Huli na Kona, huli na Ko‘olau,Huli ma mua mai, loa‘a ‘oukou,Loa‘a ‘oe e ke Ali‘i ho‘okuli,Hui a‘ela nā makani,Puo ka lau o ka naenae,Lawe ‘ia aku ‘oe a uka ‘o Awawamalu,Loa‘a ‘oe i ka lawai‘a ‘upena po‘o iki,‘Ou ‘auhau, komo i ka hōkeo,‘O ke pano‘o, ‘o ka pākā nō ia,‘O ua hā‘alu‘alu, amu ka ‘elepi, ka ‘eleao,Ha‘i ke ola a ka makua,Eia mai nō au, ka ‘aumakua kanaka,A ho‘olohe mai nō i ka‘u ola,E Keawenuia‘umi ē, e pae, he ‘ino.E holoa mai nō i nehinei, ka lā mālie."I ka pau ‘ana o nā makani o O‘ahu i ka hea ‘ia, ua ‘ano kūnānā ihola lākou lā, ‘a‘ole wale nō ka mana‘o‘i‘o i kā ke keiki ‘ōlelo, akā, no ka maka‘u pū kekahi o make ‘i‘o.Ho‘ola‘i maila kā lākou lā noho ‘ana, a mana‘olana a‘ela kēia e pae ana paha ka haku ona, no laila, kakali mālie akula kēia ‘o ko lākou lā maliu mai.Ke nanea wale maila nō lākou lā me ka haliu pono mai o nā maka i kahi o ka wa‘a o ke keiki e lana aku nei.A lō‘ihi kā lākou lana ‘ana, pane maila ‘o Lapakahoe, "Akamai maoli ‘oe e nā wahi keiki, le‘a kāu hana, a he keu aku ka pa‘ana‘au o nā mele a me nā makani o Hawai‘i a me O‘ahu iā ‘oe. ‘O ia wale a‘ela nō nā ‘āina makani?""‘A‘ole, eia aku nō ia ‘āina makani lā ‘o Kaua‘i.""A ua pa‘a nō iā ‘oe?""‘Ae," a helu akula ‘o Kūapāka‘a penei:"Aia lā, ke ‘ike maila ‘oe i ka makani,He makani, he ipu makani na La‘amaomao,‘O ke Kiu, ‘o ke ahe o Ko‘olauwahine, ka‘u i waiho aku,Ke ‘uwalo lā i ke kini, i ka pae mauna,He a‘o hō‘ailona makani pū‘ā‘ā,He a‘o makani hono ia no Kapa‘aAia ka makani lā i Kaua‘i,

Page 49: Ipumakani a La'amaomao

He Moa‘e ko Lehua,He Miki‘oi ko Kawaihoa,He Nāulu ko Ni‘ihau,He Ko‘olau ko Kaulakahi,He Lawakua ko Napali,He Laniku‘uwā ko Kalalau,He Laua‘e ko Honopū,He ‘Aiko‘o ko Nualolo,He makani kū‘ehu kai ko Miloli‘i,He Pu‘ukapele ko Mānā,He Moeahua ko Kekaha,He Waipao ko Waimea,He Kapa‘ahoa ko Kahana,He Maka‘upili ko PeapeaHe Aoao ko Hanapēpē,He Unulau ko Wahiawa,He Kiuanu ko Kalāheo,He A‘e ho‘i ko Lāwa‘i,He Malanai ko Koloa,He Kuiamanini ko Weliweli,He Makahuena ko Pa‘a,He Onehali ko Manenene,He Ko‘omakani ko Mahaulepu,He Paupua ko Kipu,He Alaoli ko Huleia,He Waikai ko Kalapaki,He Ka‘ao ko Hanamaulu,He Waipua‘a‘ala ka makani kulai hale no Konolea,He Wai‘ōpua ko Wailua,He Waiolohia ko Nahanahanai,He Inuwai ko Waipouli,He Ho‘olua makani ko Makaiwa,He Kēhau ko Kapa‘a,He Mālamalamamaika‘i ko Kealia,He Hulilua ko Hōmaikawa‘a,He Amu ko Anahola,He Kololio ko Moloaa,He Kiukainui ko Ko‘olau,He Maheu ko Kalihiwai,He Nau ko Kalihikai,

Page 50: Ipumakani a La'amaomao

He Luha ko Hanalei,He Waiamau ko Wai‘oli,He Pu‘unahele ko Waipā,He Haukoloa ko Lumaha‘i,He Lupua ko Wainiha,He Pahelehala ko Naue,He Limahuli ko Ha‘ena,‘O ka wai ku‘au hoe i ka pali,‘O ka welelau o kēlā makani,‘O ka welelau o kēia makani,Pū‘ili puahiohio, lele a‘ela aia lā aia i kai,E pae he ‘ino, i nehinei ka lā mālie,He ‘ai no ko uka, he i‘a nō,He kapa nō, he malo nō,Holo a‘e nei a ka moana,Ho‘omana‘o a‘ela i ke keiki, ‘a‘ohe e hiki,Lawe ke aumiki, ke auka,Noho ana i ‘ō ‘o Hanauma,Loa‘a ‘oe i kanaka lawai‘a,Lawe ‘ia a ka pahulu paoo,He olulo kou ‘ōlelo ‘ia ‘ana,A huli mai i ka‘u lā ola,E nā ali‘i kuli o Hawai‘i lā ē,E pae, he ‘ino, ‘apōpō ka lā mālie."A pau, ‘ōlelo maila ‘o Kahikuokamoku, " ‘O kāu nō ia, e ke keiki, e pa‘a mai nei i ka ‘ino o kēia lā."" ‘Ae, he lā ‘ino kēia," wahi a Kūapāka‘a. "Aia ka makani lā ke kau maila i ka lae o Kawaihoa i Ni‘ihau, ‘o ka makani nō ia ho‘i hou ka ihu o nā wa‘a o ‘oukou i hope nei."A no ko lākou lā pane ‘ole mai, lana mālie iho lākou nei, a ‘oiai lākou e ho‘ola‘i ana, ua lohe akula lākou i ka halulu me he nū makani lā.A laila, pane a‘ela ‘o Pāka‘a i ke keiki, "Ua hewa ‘oe i kō kāhea ‘ē ‘ana a‘e nei i ko Kaua‘i makani, no ka mea, ua kāhea mua iho nei ‘oe i ko Hawai‘i, ‘o ia ka welelau makani o ka hikina, no laila, ‘o ko Ka‘ula makani kāu e kāhea mua ai, ‘o ia ka welelau makani komohana, ‘a‘ohe ho‘i ‘o ko Kaua‘i."A laila, kāhea akula ‘o Kūapāka‘a i ko Ka‘ula makani, penei:"Aia lā, aia lā, aia i lalo ka pohakai a Ola,Ka manu ‘e‘elekoi,E ko‘i mai ana i ka manu o Ka‘ula,Ke kau nei lā i luna o Wa‘ahila,

Page 51: Ipumakani a La'amaomao

Ka manu o Kaulana‘ula,He pōki‘i moku na Hina i hānau,He ekeuekeu ka makani o Ka‘ula,Hō mai, hō mai, he makani."‘Ī maila ‘o Keawenuia‘umi iā Kūapāka‘a, "Nani ho‘i ka le‘ale‘a o kāu hana, e ke keiki, ‘o kō noi ‘ana a‘e nei ho‘i ka hewa i ka makani. Ua ha‘i mua aku nei ho‘i au iā ‘oe ‘o ko‘u lā holo kēia e huli i ku‘u kahu iā Pāka‘a, ‘o kou noi a‘e nei no ka ho‘i ia i ka makani, "Hō mai, hō mai he makani," no laila, ‘a‘ole au e pae i kou awa, e ke keiki."‘O kona kāhea a‘ela nō ia iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna: "E holo kākou."Ho‘omākaukau a‘ela nā kānaka i nā hoe a lākou e holo, e like me kā ke ali‘i, akā, ‘o Lapakahoe, ‘a‘ole ona makemake e holo, no ka mea, ua nanea loa ‘o ia i ka hana a ke keiki, no laila, i ka hoe ‘ana o nā kānaka mai waena a hope, kēnā koke akula ‘o Lapakahoe i nā kānaka o mua, iā Kuia mā lāua ‘o Lona, a me Kipukoholā, e ho‘opūpū i kā lākou mau hoe, a e kīpū a pa‘a, i ‘ole e holo. No laila, i ko lākou kūpe‘e ‘ana i nā hoe a lākou, ua lohe ‘ia ka nehe ‘ana o ka ‘ili‘ili a ua ‘ike ‘ia ka puehu ‘ana o ke one o lalo o ke kai o kahi a lākou nei e lana ana, a ua pa‘a nā wa‘a me he heleuma lā.‘Ike akula ‘o Kūapāka‘a i ko Lapakahoe ‘ano nanea i kā ia nei hana aku, ‘ī a‘ela ia iā Pāka‘a, "Ua kāhea a‘ela nā ho‘okele e hoe, ua ho‘opūpū ihola kekahi mau kanaka i kā lākou mau hoe i ke kai; no laila, ‘a‘ohe holo aku."Ua inaina loa ihola ‘o Keawenuia‘umi i ke keiki, me ka ‘ōlelo ikaika aku i nā kānaka e hoe, a laila, ‘ī hou a‘ela ‘o Kūapāka‘a i kona makua kāne, "Ua inaina ke ali‘i ia‘u, a ke kēnā ‘ino la i nā hoewa‘a e hoe."‘Ī maila ka makua kāne, "E kāhea aku ‘oe." A laila, paha akula ia penei:"Kiauau! Kiauau!! Kiauau!!Kalaihi ka lani,Kūpiliki‘i ka honua,Kalo paua i ka mālama,Kū ana epa, noho ana epa,Kau ka ‘iwa he lā makani,Ua ka ua, kahe ka wai, pi‘i ka ‘ōpae,Kū wale ka halelo,‘Ehu‘ehu kai noho ka moi,Kī kai hua ka ‘anae,Malo‘o kai o nā he‘e,Kui nā ‘ina, lou nā wana,Puha ka honu i ka lā makani,A‘ea‘e kai noho ka manini,Pu‘upu‘u ke‘a kāhuli ka uoa,

Page 52: Ipumakani a La'amaomao

Uliuli kai holo ka manōMoana ka‘u koa, hi kahala,Pupuhi kukui malino ke kai, kākā ka uhu,A loa‘a ia mua, ‘o mumu, ‘o wawa,Hā‘ule ihola he Malua ka ua,He pelu ka makani,Haualialia Kaunakakai,He Ihu anu ko Kawela,A kani a Wawa ia pōhaku KupukupuKa‘amanō, hō‘ea maka i ka lae loa o Lehua,‘Ualapu‘e kapua‘i Kalua‘aha Mapulehu."Pau kēia kiauau ‘ana a ke keiki, kēnā hou ka makua kāne e kāhea hou aku, a hea akula ‘o Kūapāka‘a, ma ke mele, penei:"Ho‘okau ka ‘ōpua i ka lani,Ke ho‘onā a‘ela ke kuakoko wai ua a ka ‘ōpua,Ka ua hiwahiwa polohiwa a Kāne,Ia hana e ka piko a ka ua i ka lani,Halona e ka ‘aukuku a ka ua,Kuku‘i ka hekili, nei ke ōla‘i,Lapalapa ka uila, lapa i ka lani,‘O ka ua iki, ‘o ka ua nui,‘O ka ua loa, ‘o ka ua poko,‘O ka ua ahea a ho‘oilo ka moe,Pili ka hanu, pepe ka lauoho ha‘i ka lauoho i waena,Moe lapu‘u, moe i luna ke alo,Moe lā ho‘olohe, moe a ala mai,Nāu ke ku‘i, lohi ka lima,Make lā, e ka haku ho‘opa‘a,Nā iho e pa‘a, e nā ho‘okele pa‘a,Make i ka moana,Holo akula a kai kua olulo,He olulo kou ‘ōlelo ‘ia ‘ana, ‘o ka ona i ka imu,‘O ka i‘a i ka makau okiokia i ka niho manō,I loa‘a ai kāu makau,Ka‘a i ke olonā, ‘ai mai ka i‘a,He ‘ōpakapaka, he hapu‘u, he ulua,‘O Kaulua ka malama,Mālama keiki punahele, O lilo i ke kai a ke Kaulua,‘O ka wa‘a nō e pae,

Page 53: Ipumakani a La'amaomao

He ‘ai o uka, he i‘a, he kapa, he malo,No nā lā ‘ino, a mālie ke kai,A laila, holo, e ku‘u haku, e pae,He lā ‘ino kēia, i nehinei ka lā mālie."I ka lohe hou ‘ana o ke ali‘i i ka ‘ōlelo o ke keiki, "he lā ‘ino," pau a‘ela kona huhū, a uī a‘ela ia i nā ho‘okele, nā kāhuna, nā kilo, a me ka po‘e ‘ike a pau ona:"Pehea, e pae kākou i uka e like me kā ke keiki?"A laila, pane like maila lākou lā, "He aha kā kākou e pae aku ai?"Iā Kūapāka‘a e heluhelu nei i nā mele a me nā makani, ke ho‘olohe pono loa maila ‘o Lapakahoe, a hū a‘ela kona aloha no Pāka‘a no ka like loa o kā ke keiki hana me kā lāua. ‘Ī ihola ‘o Lapakahoe iā ia iho, "I loa‘a lā ho‘i kēia hana i kēia keiki iā wai?"No ka loa‘a ‘ole o ka pane, ua nīnau ‘oko‘a maila ‘o ia iā Kūapāka‘a, penei:"E ke keiki, i loa‘a nā hana iā ‘oe iā wai?"Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "Ua ha‘i mua aku nei nō ho‘i au iā ‘oukou he mea loa‘a wale nō ia i kamali‘i o Moloka‘i nei.""‘A‘ohe mea ‘ē a‘e e loa‘a ai ‘o nā hana," wahi a Lapakahoe, "‘A‘ole i loa‘a iā lākou nei, a ‘a‘ole ho‘i i loa‘a iā Kahikuokamoku, ke aikāne punahele a ke ali‘i; ‘elua wale nō māua mea i loa‘a ai ‘o nā hana, ‘o wau, a ‘o ku‘u kaikua‘ana, ‘o ia ho‘i ‘o Pāka‘a, ‘alua wale nō. I haku māua i nā hana lā no ke ali‘i nei a māua, no Keawenuia‘umi, a ke lohe aku nei ho‘i au iā ‘oe e nā wahi keiki ‘u‘uku. I loa‘a lā iā ‘oe iā wai?"Pane hou akula nō ‘o Kūapāka‘a, "He mea loa‘a wale nō kēia i kamali‘i o kēia ‘āina, inā nō ‘oe e pae a‘ela ‘o ka hana ho‘okahi wale nō kēia i ka waha o kamali‘i a pau o kēia kaha."A laila, pane hou maila ‘o Lapakahoe, "‘A‘ohe mea ‘ē a‘e e loa‘a ai ‘o nā hana, ‘o wau wale nō a me Pāka‘a, a inā he mea ‘oia‘i‘o kāu i ha‘i mai nei, he mea loa‘a wale nō i kamali‘i o kēia kaha, a laila, ‘a‘ohe mea ‘ē a‘e i loa‘a ai ‘o Pāka‘a wale nō, a me he mea lā nō lā eia ‘o Pāka‘a i ‘ane‘i.""‘Auhea ‘oe e ke keiki, mali‘a nō ho‘i ua ‘ike ‘oe aia ‘o Pāka‘a i uka, e ha‘i mai ho‘i ‘oe.""‘A‘ole ia kanaka ma ‘ane‘i, ua lohe na‘e mākou aia iā Pāka‘a lā i Ka‘ula kahi i noho ai."A laila, pau a‘ela ko Lapakahoe mana‘o, a mana‘o‘i‘o ihola ia i kona lohe iā Keawenuia‘umi ua hālāwai nā ‘uhane o lāua me ko Pāka‘a, a ua ha‘i aku ko Pāka‘a ‘uhane aia ‘o ia i Ka‘ula kahi i noho ai.‘Ike akula ‘o Kahikuokamoku i kahi mea e kulou ana ma mua o ka wa‘a o ke keiki a nīnau maila, "‘O wai kēlā mea ma mua o ko wa‘a?""‘O ko‘u wahi luau‘i nō ia, he kuli ‘a‘ohe lohe mai, a ‘o kāna hana le‘ale‘a ‘o ke kākā ‘uhu."

Page 54: Ipumakani a La'amaomao

I ka ‘ōlelo ‘ana mai a Lapakahoe, "me he mea ala nō lā eia ‘o Pāka‘a i ‘ane‘i," ua lele ‘ino a‘ela ko Pāka‘a hauli, no ka mea, inā i ho‘opa‘akikī loa mai ‘o Lapakahoe a ‘ae ke ali‘i e pae, inā ua loa‘a pono ‘o ia.Kei nō ‘o ka pau ‘ia o kona pilikia, akā, ‘a‘ole pēlā, ‘oiai i ka nīnau ‘ana mai o Kahikuokamoku, "‘O wai kēlā e kūlou lā ma mua o ka wa‘a?" ua ‘oi loa a‘e kona hopohopo no kona ‘ike ‘ia. ‘O kāna mea i maka‘u loa ai ‘o ke kāhea ‘ia mai o lāua e hoe aku a pili i ka wa‘a o ke ali‘i e nīele ‘ia mai ai no Pāka‘a, inā lā ‘o kona ‘ike ‘ia nō ia, akā, ua hala ia pu‘u make ma muli o ka pane na‘auao a ke keiki, "he kuli," he aha auane‘i ka waiwai o ka nīnau ‘ana i ke kuli, no laila, ua pakele ihola ‘o Pāka‘a ma ka ‘āpua.A pau kēia mau kama‘ilio ‘ana a Kūapāka‘a, kēnā maila nō ‘o Pāka‘a e kāhea aku, a hea akula ke keiki, penei:"Kiauau, kiauau, kiauau,Hiki ka ua, ka ‘ino, ka makani,No Pu‘ulenalena, no Hilo nō na‘e,No Kohainae, no Hokukano, no Waiolomea,No kaina a ka hoe i ka ekea,A ka no‘ono‘o a ka ‘ili‘ili,A Kuaiako, i ka ‘ina liu,A ka ‘iako i ka hope,A ka pohō i nā ho‘okele,E ‘eu mai ka lemu, e pana nā hoe,Hukia ka lana, nānā ‘ia ka ‘ale,‘O ka wili, ‘o ke pani, ‘o ka ‘ale kūloko,Ke ka‘a mai nā ‘o ka ‘ale lā hoe ma waho,Ke ho‘olulu lā i ka ihu o ka wa‘a lā e ho‘oka‘a,Ho‘oka‘a ‘ia ka wa‘a kū ma loko,‘O ka wai ma waho a hui i ka puaiki,Punahele kā‘ele i ka olulo,Eia ho‘i au ‘o ka make,A make ‘oe ‘o ka ‘ale iki,A make ‘oe ‘o ka ‘ale nui,A make ‘oe ‘o ka ‘ale loa,A make ‘oe ‘o ka ‘ale poko,He ‘ale po‘i nō ka wa‘a hemahema,Kau a akamai ‘ole o ka ho‘okele,‘O ka ukali, ‘o kūloko, ‘o kuā,‘O ka hakui, ‘o ka nei,‘O ka ‘opihi, ‘o ka lau loa,‘O ka ‘ale hue, e hue mai auane‘i ka ‘ale i ou wa‘a lā make,

Page 55: Ipumakani a La'amaomao

No ka wa‘a iki ka make, pau pū me ka wa‘a nui,Pū‘ā mai ‘o nā hoe, ‘o nā ukana o ka wa‘a make,‘O ka hoe iki, ‘o ka hoe nui, ‘o ka hoe loa, ‘o ka hoe poko,‘O ke kā iki, ‘o ke kā nui, ‘o ke kā loa,‘O ke kā poko, ‘o ke kā pe‘ekue, ‘o ke kā lahilahi,Pau ka hemahema o ka wa‘a make,Mana‘o a‘e ‘oe e ho‘olana ka wa‘a,‘O kēlā lona, ‘o kēia lona,‘Ume kēlā kaula, ‘ume kēia kaula,Holo kēlā kini, holo kēia kini,Kū ka nalu nui, popo‘i ka nalu iki,Lele nā lā‘au ihu, lele nā lā‘au hope,Ka‘i ka pili a ke kahuna,‘Olohe kā‘ele ke pa‘a kuleana ‘ole o ka lā make,Wehe ke kai anu ka li‘a,Pulu ka uku kēlā mea i ko kikīAlina ‘oukou e nā ho‘okele, a me ke Kilo,Alina ke kahuna, a me ka mea i pau ka loina,E ‘ike ai lā ua mau ho‘okele,I ka hōkū o ka ‘āina lā, pae."A laila, hō‘akāka hou a‘ela ke ali‘i ‘o Keawenuia‘umi i kona mana‘o, me ka nīnau aku i nā ho‘okele, a me ke kahuna, a me ke kilo, a me ka po‘e i pau ka loina no ko lākou ‘ike, he lā mālie paha kēia, ‘a‘ole paha. No ka mea, ua maka‘u ke ali‘i i ka ‘ōlelo a ke keiki he lā ‘ino ia, a e make ana inā e ho‘opa‘a i ka holo, a ‘a‘ole e pae e like me kā Kūapāka‘a mau ‘ōlelo.No laila, nīnau hou akula nō ke ali‘i, "Pehea kākou, e pae i uka e like me kā ke keiki?"A laila, pane like maila ua po‘e lā, "‘A‘ole, ‘a‘ohe ‘ino, a nā keiki o kēia lā, he wahahe‘e, ‘auhea ke ao, ‘auhea ka ‘ōpua, ‘auhea ka ua, ‘auhea ka makani, ‘auhea ka hekili, ‘auhea ka uila, e mana‘o ai ‘oe he ‘oia‘i‘o ka ‘ōlelo a kēlā keiki, ‘o ko lā nō kēia e holo ai a pae i Ka‘ula, ‘ike ‘oe i ko kauā iā Pāka‘a."Lohe akula nō ke keiki i kā lākou lā kama‘ilio a me ko lākou kapa ‘ana mai iā ia he keiki wahahe‘e, a laila, ha‘i malū a‘ela ia i kona makua kāne, penei: "Ke hō‘ole a‘ela nō ua po‘e lā ‘a‘ole e pae." ‘Ī maila ka makua kāne, "E paha hou aku ‘oe." A laila, ‘o kona ho‘omaka hou akula nō ia e kāhea, penei:"Ua uhi ‘ia a‘ela nā maka e ke‘eakai,Pale ka ‘ike i kulalani o ka moku,‘O nā Kū kēia, ‘o nā lā hue a ke au i waho,Wehe aku auane‘i ke au i kai,E hāmama mai ana ka waha o ka manō,

Page 56: Ipumakani a La'amaomao

Popo‘i iho ana iā ‘oe e Keawenuia‘umi,Ho‘i ‘uhane iā Hawai‘i e ke ali‘i kuli,E pae he ‘ino, ‘apōpō ka lā mālie."A laila, uī hou a‘ela nō ke ali‘i i nā ho‘okele a me nā kāhuna, "Pehea kākou, e pae e like me ka mana‘o o ke keiki, no ka mea, inā e holo kākou, wahi āna, e ho‘i ‘uhane ana kā kākou i Hawai‘i."Pane akula lākou i ke ali‘i, "‘A‘ole kākou e pae, he lā mālie kēia, a he keiki wahahe‘e kēlā."A laila, pone ho‘oio maila nā ho‘okele iā Kūapāka‘a, me ka paha mai penei:"Na wai ho‘i ka pae ‘ana aku i uka i ka lā mālie,Ua pa‘ihi luna, ua malo‘o wai ‘ole ka nāhelehele,Ua ho‘i ke ao a ke kuahiwi,Ua ho‘i ka makani a Kumukahi,Ua ho‘i ka ‘Ōpua i ‘Awalau,Ua ho‘i ka pāuli makani kualau,Ua ho‘i ka wa‘a ho‘oulu he awa kaiko‘o,Ua ho‘i ka wa‘a i ka lae makani,Ua ho‘i ke kai, ka wai o Manawainui,Ma hea ho‘i ka ‘ino āu e nā keiki o kēia lā?"Pane akula ‘o Kūapāka‘a, me ke mele ‘ana penei:"Aia lā ‘o ka i‘a a māua me ku‘u makua kāne,He hinalea, ho‘i akula a ka lua,Lapu‘u mai, i lapu‘u lā i ka ‘ino,Aia lā ‘o ka ‘uhu a māua me ku‘u makua kāne,Hele mai nei a ka heg o ka ‘upena,Ho‘okekē mai nei i ka niho,I kekē ka niho lā i ka ‘ino,Aia lā ‘o ka niu a māua me ku‘u makua kāne,I kanu i ka moana, i ulu i ka moana,I hua i ka moana, i o‘o i ka moana,Ke uī mai nei ka leo o ka niu,I uī lā i ka ‘ino."Pane maila lākou lā, "Wahahe‘e nō ho‘i ‘oe e nā keiki, na wai ho‘i kāu niu o ke kanu ‘ana i ka moana, a kupu, a ulu, a hua, a o‘o no ka niu i ka moana?"‘Ōlelo maila ‘o Kūapāka‘a, "‘A‘ole nō lā ho‘i e ho‘olohe mai ke po‘o, kahi i kū ai ‘o ka pepeiao."‘Ī maila ‘o Kahikuokamoku, "‘Ae, ‘o ka uī na‘e paha o ka ‘aha puluniu o nā wa‘a o mākou kāu niu, ‘eā?""Ke niu ala nō ho‘i hā," wahi a Kūapāka‘a. "E kuhi ana au he koali ka lanalana o ko ‘oukou mau wa‘a, he niu nō kā ho‘i, nīnau kēia i ka niu ulu i ka moana."

Page 57: Ipumakani a La'amaomao

Ukiuki ‘oko‘a ihola nā ho‘okele, a pane maila ‘o Ho‘okeleihilo, "‘A‘ole nō kāu he hana e ke keiki he ho‘onāukiuki maoli nō, i holo paha auane‘i māua a O‘ahu a ho‘i mai a ‘o kāu wahi noho nō kēia kālua pa‘a ‘ia ‘oe e māua i ka imu."Nīnau malū akula ke keiki iā Pāka‘a, "He ‘oia‘i‘o kēlā e pane ‘ia maila?"A‘oa‘o akula ‘o Pāka‘a i ke keiki, a pane akula ‘o Kūapāka‘a, "‘A‘ohe au e make iā ‘olua, no ka mea, he make ko‘u i ka leo, no ‘olua aku ka make ‘ōili ‘oko‘a i ka moana mai luna aku o ka wa‘a."A pau kā ia nei ‘ōlelo ‘ana, ‘o ko lākou lā ho‘omākaukau ihola nō ia e holo, a iā lākou e ho‘omaka ana e hoe, ha‘i akula ke keiki iā Pāka‘a, "He holo koe ‘o ku‘u haku."Pane maila ‘o Pāka‘a, "Kāhea ‘ia nā makani o Maui a me Moloka‘i."Kāhea akula ‘o Kūapāka‘a penei:"Aia lā, aia lā, ke kau maila ke ao makani,‘O ka pali ‘ale ko Hilo makani,He pakiele ko Waiākea,He makani ko Hāna he ‘ai maunu,He kaomi, he kāpae,He ho‘olua, he lau‘awa‘awa,He paiolopaowa, he halemau‘u,He kiu, he kona,He Koholāpehu ko Kipahulu,Koholālele iho nō i laila,‘Ai loli ko Kaupō,He Moa‘e ko Kahikinui,He papa ko Honua‘ula,He nāulu a‘e i Kanaloa,Hina ka hau i ka uka o Kula,Ko laila makani nō ia, Ke noke maila i ke pili,Ka makani o Kula ‘o ka nā‘ū,‘Ulalena i Pi‘iholo,Ukiu ko Makawao,Ka ua Pu‘ukoa i Kokomo,Ka ua elehei i Liliko‘i,Līhau iho nō i laila, Ka hā‘ule aku i Mauoni,Ka hau aku i Keālia,He Kaumuku ko Papawai,Olaukoa i Ukumehame,Makani wāwahi hale i Olowalu,

Page 58: Ipumakani a La'amaomao

Kilihau iho nō i laila,Kololio mai ‘o Waikapu,He i‘a iki ko Wailuku,He ‘o‘opu ko Waihe‘e,Pā ka makani Kaua‘ula,Ke nū maila i nā pali,I nā pali aku ‘o Kahakuloa,‘O Waiuli aku i Honolua,Pohakea i Mahinahina,Lililehua i nā pali,He imihau ko Keka‘a,Nahua i Kā‘anapali,He unuloa i kēlā pea,He ma‘a‘a ko Lahaina,Ke kau maila i Kamaiki,Mōa‘ea‘e akula ka pali,He ‘alani ko Liloa,Ka pa‘ala o nā Kaha,‘O nā keiki a Kū, a Naiwi,Kaiaulu i Pulupulu,Ke holio maila i ke kula, Holio mai nei ka makani,Lau koa‘ie i ke kula,Holo kaomi ma Paomai,He pelu ka makani no kai,He kupa, he okea ka makani,He paio lua i ka moana,Ka ho‘olua, ka moa‘e,Kaele i Pālā‘au,Hauali‘ali‘a i laila,Laumaomao i Punakou,Lawelawe mālie i Kekaha,Haleolono i Kaluakoi,Ka iki aea i Ho‘olehua,Ma ke kuapā ma luna mai o Mo‘omomi,Ka makani kiola kapa o Kā‘eleawa‘a,‘O Waikaloa ka makani,Pu‘upapai, Pu‘uanahulu, Ka‘amola,Kau makani ko‘o wa‘a o Moloka‘i,Makaolehua Kalua‘aha,

Page 59: Ipumakani a La'amaomao

Nā pu‘u lolo i Mapulehu,Pu‘u makani Aha‘ino,He pākaikai ka makani no Wailua e pā nei,Ho‘olua ihola ma Hālawa,Ho‘olua noe ma Hālawa,Ho‘olua kele ma Hālawa,Ho‘olua pehu ma Hālawa,Ho‘olua ka‘i pou ma Hālawa,Ho‘olua wahakole ma Hālawa,Hikipua ma Hālawa,Haka‘ano ma Hālawa,He lau kamani ma Hālawa,Pu‘uohōkū ma Hālawa,He okia ma Hālawa,He ualehu ma Hālawa,He la‘ikū ma Hālawa,He nāulu ma Hālawa,He kēhau ma Hālawa,He koipali ma Hālawa,He lianu ma Hālawa,He ‘ehukai ma Hālawa,Hauali‘ali‘a ko Kaunakakai,He pai ko Kamiloloa,He ihuanu ko Kawela,He ‘ekahanui ko Kamalo,He akani ko Wawaia,He pohakupukupu ko Ka‘amola,He heakai ko Kalaeloa,He makaolehua ko Ualapu‘e,He kipukaholo ko Kaluaaha,He waikoloa ko Mapulehu,He hukipepeiao ko Kupeke,He launāhelehele ko Honomuni,He mauna i hele ‘ia ko Kainalu,He kēhau no Waialua,He alopali ko Honouli,He pu‘uohōkū ko Moakea,He kololio ko Keopuka,He ho‘olua ko Hālawanui,He lau kamani ko Hālawaiki,

Page 60: Ipumakani a La'amaomao

He ho‘olua puakakalo ko Ka‘ahakualua,He ka‘aki ko Papalaloko,He leia ko Kikipua, He ekepue ko Wailau,He Pu‘upilo ko Pelekumu,He kili‘o‘opu ko Makaluhau,Ka‘upu moa ‘ula Kalawao,He koki lae ko Kalaupapa,Inu i ka waihānau i uka,He makakuapo ko Nihoa,He ‘aikupala ko Kahanui,He noekamaile lawelawe mālie,He kumumaomao ko Kaluako‘i,He ho‘olua ko kēlā puka moa‘e,He ho‘olua ko kēia puka moa‘e,Huli ka lae o Kalā‘au,He ‘ūkiukiu ko Kalama‘ula,He ala hou iho nō i laila,Kukuni akula i ka ‘ai o nā kula wela,Pa‘u pili ka lae lawelawe mālie Iloli,Ke hao lā i ke kai malo‘o,Ke ‘ohi lā i ka i‘a,Ka ukana ia a ka makani he Moa‘e,Noho mai auane‘i ka Moa‘e i uka,He Moa‘e auane‘i ma Kona,He ho‘olua ma Ko‘olau,He ka‘a‘o kāua e lana nei,A ka lae o Kalā‘au he pelu ka makani,Huai ka puka loa,He koa ko Malei,He ununu pa‘akea,He mālualua Haleolono,He Kumumaomao,He ho‘olua ma ka nāhelehele,He makani kaiko‘o no Kona, no Ko‘olau,Kai akula Ko‘olau palena ke awa,Make ka wa‘a iki, pau pū me ka wa‘a nui,Pihi ka ma‘i mene ka olo,Alina nā ho‘okele, alina ke kahuna,Ka mea i pau ka loina o ka ‘ino,

Page 61: Ipumakani a La'amaomao

Pū‘ā ‘ia mai a pa‘a,Lanalana ‘ia mai a pa‘a,‘O ka ukana iki, ‘o ka ukana nui,‘O ke ka waiho hemahema,Kau aku ‘oe i uka o Hanauma,‘O kanaka ‘ūhā loloa,‘O kanaka ‘ūhā pokopoko,‘O ka lawai‘a o Ko‘oko‘onāmoku,Papai a‘e nō i ka niho e moe ana,Pau nā ‘au o nā ali‘i kuli o Hawai‘i i ka ‘ino lā ē,Ā! No ke awa lā pae,‘Oi koke ‘oe ka haku,‘Oi koke au ke kauā,Kauka‘i i nā lā o ka mālie,‘O Welehu nei lā he mālama ‘ino,‘O Makali‘i, ‘o Kaelo, ‘o Kaulua, pōhā ka ‘ula wena,I ‘o Nānā ho‘okau ka mālie,‘O Welo, ‘o ‘iki‘iki, ‘o ke aho pulu ‘ia a ka lawai‘a,Nānā iho ‘oe lō‘ihi ke kai,Pōkole ka moku,Ka wa‘a nō e pae,‘Imi iā Pāka‘a, loa‘a Pāka‘a,Papai Waimea Moloka‘i ua ‘ino."I ke kokoke ‘ana e pau ‘o kēia mele, ua no‘ono‘o ihola ‘o Kūapāka‘a inā ia e ha‘i ana eia ‘o Pāka‘a i uka, ‘o ia lā ka mea e pae ai ‘o ka haku ona, no laila, ua pāku‘i akula ‘o ia i kēia mau lālani:"Ka wa‘a nō e pae,‘Imi iā Pāka‘a, loa‘a Pāka‘a."I ka lohe ‘ana na‘e o Lapakahoe, ‘ī maila ia iā Kūapāka‘a, "Nani ho‘i ka maika‘i o kō hana a ‘o kō ho‘opunipuni ho‘i ka hewa, ua nīnau mua aku nei ho‘i au iā ‘oe, iā Pāka‘a, a ua ha‘i mai nei ‘oe, ‘a‘ole ‘oe i ‘ike, a ma kēia mele mai nei ho‘i au, ke ha‘i mai nei ‘oe, " ‘Imi iā Pāka‘a, loa‘a Pāka‘a." Me ‘ē kou ho‘opunipuni."Pi‘i a‘ela ka huhū o Lapakahoe a kāhea akula ‘o ia i nā hoewa‘a mai mua a hiki i nā ho‘okele e holo, no laila, ua ho‘okaukau koke lākou no ka holo ‘ana.‘Ī akula ‘o Kūapāka‘a i kona makua kāne, "Holo nō ua haku nei o‘u lā, ke ho‘omākaukau maila nā kānaka i nā hoe, a ke ho‘okuene maila ka noho ‘ana."Pane maila ‘o Pāka‘a, "Kāhea ‘ia ka inoa o nā hoewa‘a a me kō haku, mālie o lohe mai i ko lākou inoa, ‘ae mai e pae a ‘apōpō holo."Kū a‘ela ‘o Kūapāka‘a i luna, a ma mua o ke kioe ‘ana iho o ka hoe a nā hoewa‘a o ke ali‘i i loko o ke kai, ua kāhea aku ‘ia ‘o ia me ka leo nui, penei:

Page 62: Ipumakani a La'amaomao

"Kiauau! Kiauau!! Kiauau!!!Hoauau! Hoauau!! Hoauau!!!E liuliu, e mākaukau,‘O kēlā wa‘a, ‘o kēia wa‘a,Kaukahi ka lima, lālau ka hoe,Ia lulu ‘ia ke kai,Ia pau ka lalilali,Ia lali kuamo‘o me ka ‘ao‘ao,E o‘i ka noho i mua, i hope,I like kua,I malo nā lima ke hoe mai,Ka ukana a ka lima o ka hoe,Ka hoa paio o ka ‘ale,Waiho aku kāu ‘o ka ‘ele‘ele,Lawea mai ka‘u ‘o ke ke‘oke‘o,Huea ke kea, niua ka hoe,Ma loko ma waho, ma waho ma loko,Ia oiliili ka holo a ka wa‘a,Ia kūlanalana, ia naueue, ia maka pouli,Ia hina kanaka i luna o ka wa‘a,Ia kō‘ele‘ele kainaliu,Ia nakekeke ka ‘ōhi‘a,Ia pa‘apa‘aina ka lauhala,Ka hoa paio o ka makani,Ka ihu o ka wa‘a piha i ka iho ē,‘O wai ke kanaka ma ka ihu?"Ha‘i a‘ela ‘o Pāka‘a i ke keiki, "‘O Lapakahoe, ‘o ku‘u kaikaina." A laila, kāhea akula ‘o Kūapāka‘a i ka inoa o nā hoewa‘a, penei:" ‘O Lapakahoe, ‘o wai mai,‘O Lapanaiwiaoao, ‘o wai mai,Ho‘okahikuamo‘o, ‘o wai mai,‘A‘ohelimakainui, ‘owai mai,Kamahuakoaie, ‘o wai mai,Kipukoholā, ‘o wai mai,‘O Ka‘ili o ke akua, ‘o wai mai,Kū ana Hepa, he kahuna ia, ‘o wai mai,Noho ana Hepa, he kahuna ia, ‘o wai maiKauilaokahoeikalima, ‘o wai mai,Kāneheakapo‘ohiwi, ‘o wai mai,Kahaluluakoaie, ‘o wai mai,

Page 63: Ipumakani a La'amaomao

Mokukaiiakapuhi, ‘o wai mai,Ahuakaiiaiwa, ‘o wai mai,‘Uluakamoanaiakai‘ehu, ‘o wai mai,Oaiwaenakahoealiua, ‘o wai mai,Hālāwaimekamakani, ‘o wai mai,Hāmamakawahaoka‘alemeheipulā, ‘o wai maiUakūkapaiakalailalo, ‘o wai mai,Uahaihaikakaoka, ‘o wai mai,Uanahaekaioewa, ‘o wai mai,‘Oiukamā‘ewa, ‘o wai mai,‘Okioiokekahuna, ‘o wai mai,Kamoeneikawa‘aokeali‘i, ‘o wai mai,Kekioneikaliuwaena, ‘o wai mai,Pau ke ama, pau ka ekea,He ui, he nīnau, ‘o wai ko ‘oukou po‘e inoa?"Pane maila ‘o Kahikuokamoku, " ‘A‘ohe inoa i koe o kēia wa‘a o mākou, aia paha ‘o kēlā wa‘a o mākou, ‘o ia ka po‘e i koe iā ‘oe, ‘a‘ole ‘oe i kāhea mai nei."‘O nā kānaka o kēlā wa‘a, he ‘elua a ‘ekolu o ka noho ‘ana ho‘okahi, hoe nō kekahi ma kēlā ‘ao‘ao, hoe ho‘i kekahi ma kēia ‘ao‘ao, a mālo‘elo‘e kekahi ho‘i ma loko, pēlā ho‘i ka mea ma loko, ho‘i ma waho.No ke kuhi ‘ana a‘e a Kahikuokamoku i ka hea ‘ole ‘ia o ka inoa o ka po‘e o kēlā wa‘a, no laila, ua kāhea akula ‘o Kūapāka‘a penei:"Kiauau! Kiauau!! Kiauau!!!Keleauau! Keleauau!! Keleauau!!!E au aku, e au maiKalo paua i ka malama,Kū ana ‘epa, noho ana ‘epa,Kau ka ‘iwa, he lā makani,Ua ka ua, kahe ka wai, pi‘i ka ‘ōpae,Kū wale ka halelo,‘Ehu‘ehu kai noho ka moi,Ki kai hua ka ‘anae,Malo‘o kai o nā he‘e, kui nā puloa,Ke‘ehi nā paki‘i, hehi nā ‘ulae,Kui nā ‘ina, lou nā wana,Puha ka honu i ka lā makani,Aeae kai, noho ka manini,Pu‘upu‘u kea, kahuli ka uoa,Uliuli kai, holo ka manō,Moana kau koa, hī kāhala,

Page 64: Ipumakani a La'amaomao

Pupuhi kukui malino ke kai, kākā ka uhu,‘O kui a‘e, ‘o lau a‘e, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O koaloa, ‘o koapoko, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Nānāimua, ‘o Nānāihope, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Puipui, ‘o Uhauhali, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Nēnēimua, ‘o Nēnēihope, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Kahane‘eaku, ‘o Kahane‘emai, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Kū, ‘o Kā, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Kapilikua, ‘o Kapilialo, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Kapohina, ‘o Kapoa‘e, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Kauka‘iwahelāmakani, ‘o Pu‘upu‘ukoaikainei, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Hulihana, ‘o Hailawakua, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O Nūlani a me Ha‘akoa, nā kāhuna, ‘elua lāua, ‘o wai mai,‘O nā kauā, ‘o Pūlale, ‘o Mākaukau, ‘elua lāua, ‘o wai mai,Keawenuia‘umi, Kahikuokamoku, Kiauau, ‘ekolu lākou, ‘o wai mai,‘O nā kānaka i ka hope o ka wa‘a, ‘o Ho‘okeleihilo, ‘o Ho‘okeleipuna, ‘elua lāua,‘O nā kānaka i ka ihu o ka wa‘a, ‘o Kuia lāua ‘o Loua, ‘elua lāuaPau ke ama, pau ka ekea,He uī wale, he nīnau,‘O wai ko ‘oukou po‘e inoa i koe?"Pane maila ‘o Kahikuokamoku, " ‘A‘ohe inoa i koe, ua pau loa maila nō iā ‘oe. ‘O ko mākou inoa na‘e ho‘i ka i loa‘a iā ‘oe, ‘a‘ohe na‘e i loa‘a kou inoa iā mākou. ‘O wai kou inoa?"" ‘A‘ohe au e ha‘i aku ana i ko‘u inoa iā ‘oukou," wahi a Kūapāka‘a, "inā na‘e ‘oukou e ‘ae ana e pae i ko‘u wahi, a laila, ha‘i aku au i ko‘u inoa iā ‘oukou."Pane maila ‘o Ho‘okeleihilo, " ‘Au‘a ‘ia kō inoa, e nā wahi keiki ho‘opunipuni, he loa‘a iho ko kāu, ‘a‘ohe e pae ke ali‘i iā ‘oe, no laila, ke holo nei mākou." A ‘o ko lākou hoe akula nō ia a holo akula.Noho ihola ke keiki i lalo a pane maila i ka makua kāne, "Pae ‘ole nō ua haku nei o‘u lā, maopa hewa ‘ana kā ho‘i ko‘u waha i ke koi e pae i kāu ali‘i ho‘okuli.""E ho‘omanawanui," wahi a Pāka‘a. "He lohe ke ola, he kuli ka make, eia aku ua haku nei ou lā a ho‘i mai, no ka mea, he make mai koe, ua ho‘okuli ‘ia ‘oe."Nānā mālie akula lāua, a ‘a‘ole i ‘emo ka holo ‘ana aku ua ka‘awale loa akula nā wa‘a o ke ali‘i, ‘ane‘ane nō e nalowale mai a lāua nei aku, a laila, nīnau maila ‘o Pāka‘a i ke keiki:" ‘Auhea ka wa‘a o kō haku?""Ua nalowale ka wa‘a a me nā kānaka, ‘o ka pe‘a wale nō ka‘u e ‘ike nei.""Ho‘oeke ‘ia a‘e ke po‘i o ka ipu makani a La‘amaomao," wahi a Pāka‘a.Ua wehe a‘ela ‘o Kūapāka‘a i ke po‘i o ka ipu makani me ke kaukau pū ‘ana iho ho‘i penei: "E nā makani a‘u i kāhea aku nei, e pā mai ko Ka‘ula a me Kaua‘i ma

Page 65: Ipumakani a La'amaomao

mua, ko O‘ahu a me ko Hawai‘i ma nā ‘ao‘ao, a ‘o ko Maui a me ko Moloka‘i ma hope aku nei, e pā pololei nō ‘oukou a loa‘a ka ‘auwa‘a o Keawenuia‘umi, ke ali‘i."A pau kāna kaukau ‘ana, ‘ike akula ia i ke kū maila o ka ‘ōpua, lele ‘ino a‘ela ke ao, pouli a‘ela ka lani, ‘ōlapa maila ka uila, ku‘i ihola ka hekili, nou maila ka ua, a pā pukiki maila ka makani, ‘a‘ole o kāna mai ua mea o ka ‘ino.I ka ‘ike ‘ana a‘e o Keawenuia‘umi i kēia mau loina o ka ‘ino, ho‘omana‘o a‘ela ‘o ia i ka ‘ōlelo a ke keiki, a huhū ihola ia i nā kāhuna, nā kilo, a me nā ho‘okele a me ka po‘e i pau ka loina, ‘ī akula ‘o ia iā lākou:"Kā! Mea kau a hala ka ‘ōlelo a ke keiki, ua ‘ōlelo mai nō ke keiki "he lā ‘ino," "he lā mālie," wale nō iā ‘oukou, " ‘a‘ohe wahi loina," wahi a ‘oukou. Eia aku nā loina o ka ‘ino lā ke lapalapa maila ke ahi i ka lani, ke ka‘a maila ka pōhaku, ke iho iho nei ‘o Kūlanihakoi, a ke puahio mai nei ka makani, ‘a‘ohe i kana mai ua mea he ‘ino, a la‘a ka make o kākou iā ‘oukou, e ka po‘e ‘ike ‘ole! Pālua a pākolu ku‘u nīnau iā ‘oukou no ko ‘oukou ‘ike, ‘a‘ole kā ‘o ‘oukou ‘ike! ‘Ōlelo mai nei ke keiki e pae, kapa aku ‘oukou i kāna ‘ōlelo he wahahe‘e, no laila, ke kapa aku nei aui i ka ‘ōlelo a ke keiki he pololei, a he wahahe‘e kā ‘oukou. E pae ‘ia aku nei nō kā e a‘u."‘A‘ole i loa‘a ‘ē nā wa‘a o Keawenuia‘umi i ka ‘ino, ‘o nā wa‘a mua o nā ali‘i a me nā kānaka ka i lo‘ohia ‘ē i kēia pilikia, no ka mea, ua pā mua maila ka makani ma mua mai, a loa‘a maila nā wa‘a mua e kā‘alo a‘e ana ma waho o Kaluahole, a ‘o ka make nō ia, ‘au ana kānaka i lalo, loa‘a ihola i ke aumiki a me ke auka, lilo ana i waena moana. Pau loa ihola nā wa‘a i ke poho i ke kai no ke kūpikipiki‘ō o nā ‘ale i ka nui o ka makani ma mua mai, ma hope aku a ma nā ‘ao‘ao a‘e.I ke ki‘i ‘ana aku o nā wa‘a nui e ho‘olana i nā wa‘a li‘ili‘i i make, ‘a‘ole i lana, akā, ua pau pū nō i ke poho.Pēlā ka hele ‘ana mai o ka make a loa‘a nā wa‘a o Keawenuia‘umi a make ihola, a lana ana i loko o ke kai.Pohō ihola nā wa‘a a pau loa, ‘a‘ole ho‘okahi wa‘a i koe, a nui ko lākou ko‘eko‘e, a anuanu loa, no ka mea, ‘o ka ua iho ma luna, ‘o ke kai a‘e ma lalo, holo ka ma‘e‘ele o ke anu i ka nui kino. Nui nā mea i lilo, ka ‘ai, ka i‘a, ke kapa a me nā pono a pau e pono ai.Uē ihola ke ali‘i i kona anuanu, me kona ‘ōlelo hou aku nō i nā ho‘okele, nā kāhuna, nā kilo, a me ka po‘e i pau ka loina:"Kai nō ‘o ia ko‘u mea e ‘imi nei iā Pāka‘a, no ko ‘oukou hāwāwā, ‘a‘ohe ‘ike, ‘a‘ohe akamai. He mau pāpākole pulu ‘ole kēia lā i ke kai, inā ‘o Pāka‘a, a iā ‘oukou lā pulu iho nei, a me ka make maoli iho auane‘i nō paha."‘Imi ihola ke akamai o ka po‘e ho‘olana wa‘a a pahu‘a, no ka nui o ka makani a me ke po‘i o ke kai.

Page 66: Ipumakani a La'amaomao

Nānā akula ‘o Pāka‘a i ke kai, ua nui loa ka ‘ino, ka makani, a me ka ua, a laila, ‘ī a‘ela ia i ke keiki:"E po‘i iho ‘oe i kō ipu, o opili loa auane‘i kō haku i ke anu."Popo‘i ihola ‘o Kūapāka‘a i ka ipu makani āna, a ‘o ka ho‘okau maila nō ia o ka mālie, a ‘emo ‘ole ua mālie loa ihola kēia ‘ino nui, puka maila ka lā, pumehana iki a‘ela ke anu. Loa‘a akula ka ‘auwa‘a i kēia mālie, ho‘olana a‘ela lākou i nā wa‘a a pau i ka lana, a e‘e nui a‘ela.I ke kau ‘ana a‘e o ke ali‘i i luna o ka wa‘a, huli a‘ela ‘o ia ma ‘ō a ma ‘ane‘i, e nānā ana i ka ‘āina, ‘ike ihola ‘o ia ua ka‘awale loa ‘o O‘ahu a me Lāna‘i, a ‘o Moloka‘i wale nō ka ‘āina kokoke, no laila, ho‘oholo ihola ‘o ia e ho‘i hou i Moloka‘i. ‘Ī akula ‘o ia i nā ‘auwa‘a ona a pau, "E ho‘i hou kākou i hope, mali‘a aia nō kahi keiki ke lana ala i kahi i loa‘a mai nei iā kākou, a inā e koi hou mai e pae, a laila, e ‘ae aku kākou e pae."‘Ae maila ‘o Kahikuokamoku a me nā po‘e a pau, a ‘o ko lākou ho‘i maila nō ia. Hoe a‘ela kēlā wa‘a kēia wa‘a, aia ka pono o ka hiki aku i kahi o ke keiki, no ka mea, ke ‘aui a‘ela ka lā e ahiahi, a no ka ikaika loa nō o nā hoewa‘a o Keawenuia‘umi, ua ‘oi aku kona holo a ua emi mai ko ka nui wa‘a a pau, a ‘o ia nō ho‘i ka wa‘a i ‘ike mua ‘ia e Kūapāka‘a i ka hō‘ea ‘ana aku.‘Ike akula ke keiki i ka wa‘a o ke ali‘i, ‘ī akula ia iā Pāka‘a, "Eia a‘e ua haku nei o‘u."" ‘Auhea," wahi a Pāka‘a."Eia lā."A‘oa‘o maila ‘o Pāka‘a i ke keiki, penei: "Inā i hiki mai kō haku, a i ‘ae mai iā ‘oe e pae i kou awa, a laila, e ‘ōlelo aku ‘oe he awa keke‘e kēia, a ‘o kāua ma mua e holo ai a kahi a kāua e kāhea mai ai, a laila, holo a‘e lākou, a pēlā aku ana a hiki i ka pae ‘ana, no ka mea, inā e holo pū ana kākou, e pae ‘ē auane‘i lākou ala ma mua o kāua a loa‘a ho‘i au."A kokoke loa maila nā wa‘a o ke ali‘i, a laila, kāhea akula ‘o Kūapāka‘a, penei:"Kiauau! Kiauau!! Kiauau!!!Makani ka ua pō ka moku, Nihinihi ka haku,Ka‘a ka ua, ka‘a ka wa‘a,‘Ehu‘ehu kai, lele ka puna,He‘e ka loko, ua ‘ai ka ‘ale, Lele nā ukana a nā holowa‘a,Makani a‘a i ke aloha o ke keiki,Ho‘i uē i ke aloha o ka wahine,‘O ua noho hale o ua o Keawenuia‘umi,Noho ‘ino‘ino kūlanalana,Hae ka ‘īlio i loko o ke kai,

Page 67: Ipumakani a La'amaomao

Nanahu i ka ihu o ka wa‘a,‘O ua mau ho‘okele akamai,Ho‘okolo ka pili mua,Hele ka pili hope,Ka‘i ka pili a ke kahuna,Kuouou ha‘alululu,Pōhihihi ha‘ukekeke,Huluhuluwi‘i mai nei na‘e ho‘i ua holomoana lā ē,‘O ua ‘o Keawenuia‘umialīloa lā ē."‘Ae maila ‘o Keawenuia‘umi, " ‘Ae, pono wale ‘oe e ke keiki, mea a hala kāu ‘ōlelo, ua ‘ae nō au e pae e like me kāu ‘ōlelo, ‘o ke akamai ho‘i o lākou nei, kai nō a he ‘ike ‘i‘o, ‘a‘ole kā!""A ‘ike lā i ka make, ‘a‘ole e pae i ke awa o ke keiki?"" ‘Ae, e pae," wahi a Keawenuia‘umi.A laila, pane akula ke keiki, "Ē! ‘Auhea ‘oe, e ke ali‘i, ‘o māua ma mua e holo ai a ma hope a‘e ‘oukou, a kahi e ‘ani mai ai nā lima o māua iā ‘oukou, a laila, ma laila nō ho‘i ‘oukou e holo a‘e ai, no ka mea, he awa kike‘eke‘e kēia, a ua pau nō ho‘i ka wā pono no ko kākou holo like ‘ana i uka; inā ‘oukou i ‘ae mua mai i ka‘u ‘ōlelo e pae i uka i ka wā kai malo‘o, ‘ike ‘ia aku ho‘i paha ka pūko‘a, ‘o ka wā lā ‘oko‘a ia, i kēia wā ua nui mai nei ke kai, a ua nalowale nā pūko‘ako‘a, e hū hewa auane‘i ‘oukou a nāhāhā ou mau wa‘a i ka pūko‘a, a ke mālie a‘e, ‘a‘ohe ou mau wa‘a e huli ai iā Pāka‘a a loa‘a ho‘i aku iā Hawai‘i."" ‘Ae, ua pono ‘oe, e ke keiki," wahi a ke ali‘i, "e pae kākou."Huki a‘ela ke keiki i ko lāua pōhaku hekau a kau i luna, a laila, holo akula lāua ma mua a hiki i kahi a lāua nei i lana ai, a laila, pe‘ahi maila ‘o Kūapāka‘a, a holo akula ‘o Keawenuia‘umi mā, a hiki ke ali‘i i laila, holo hou akula lāua nei, a pēlā ko lākou holo ‘ana e ho‘okike‘eke‘e wale ana nō lāua nei i ‘ō i ‘ane‘i, a i ko lāua nei kokoke loa ‘ana aku i uka ua hoe ‘ino loa ihola ‘o Kūapāka‘a me ka ikaika loa a pae koke akula lāua nei i kahaone.I lawa nō a ili ka ihu o ka wa‘a i ke one, ‘o ko Pāka‘a wikiwiki a‘ela nō ia i ke kū i luna a lehei akula i ke one, a holo māmā akula a komo i ka hale ‘ā‘īpu‘upu‘u a lāua nei i mana‘o ai i hale no nā mea ‘ai, no kona mana‘o ‘o ia ka hale ona e nalo ai, no ka mea, he hale hele ‘ole ‘ia aku ia e nā ali‘i, a ‘o nā ‘ā‘īpu‘upu‘u wale nō ka po‘e komo ma laila.I ko Pāka‘a wā i lehei aku ai mai luna aku o ka wa‘a a holo i ka hale, ua ‘ike akula ‘o Lapakahoe iā ia, ‘oiai ‘o ia ma mua o ka wa‘a o ke ali‘i, a ‘ano ho‘ohuoi ihola kona mana‘o i ke ‘ano like loa o kēia kanaka me Pāka‘a, no ka hāpe‘epe‘e o nā wāwae ma ka hale ‘ana, ‘a‘ole na‘e ia i ho‘omaopopo loa; no kona mana‘o nō aia ‘o Pāka‘a i Ka‘ula.

Page 68: Ipumakani a La'amaomao

A ahiahi a‘ela, ua pae maila nā wa‘a a pau mai ‘ō a ‘ō, akā, ‘o Keawenuia‘umi aia nō ia ma luna o ka pola o kona mau wa‘a kahi i noho ai, ‘a‘ole kapa, ‘a‘ohe malo ua pulu, ua pau loa nā mea i ka lilo aku i ke kai.‘Ike akula ‘o Kūapāka‘a i kona haku i ka noho wale mai i luna o ka wa‘a, ho‘i akula ia a ‘ōlelo akula i kona makua kāne, "Aloha akula au i ku‘u haku i ke anuanu, aia nō ke noho wale lā i luna o ka wa‘a, ‘a‘ohe kapa, a ‘o ka malo ua pulu."A laila, unuhi maila ‘o Pāka‘a i ka malo o Keawenuia‘umi āna i mālama ai, mai kona wā e noho kauā ana i Hawai‘i, a hā‘awi maila i ke keiki. ‘Ī maila ia iā Kūapāka‘a, "Eia ka malo o ko haku, e lawe ‘oe a hā‘awi aku, a ‘o kona malo i pulu e hume ana, e noi aku ‘oe e hā‘awi mai, a laila, ua like pū ‘oe me ia, ‘o kona kapa nāu e ‘a‘ahu, a pēlā ho‘i kou."Lawe akula ‘o Kūapāka‘a i kēia malo a hā‘awi akula iā Keawenui‘aumi, ‘ī akula iā ia, "Eia ku‘u wahi malo nou, e wehe mai ho‘i nā malo pulu ou."Hā‘awi maila ‘o Keawenuia‘umi i kona malo, a hā‘awi akula nō ho‘i kēia i ko ia nei.Nānā ihola ‘o Keawenuia‘umi i kēia malo a ua ‘ane‘ane like loa nō me kona, ‘a‘ohe wahi ho‘ohewahewa, a laila, ‘ī maila ia iā Kūapāka‘a, "Me he mea lā nō ho‘i kēia lā ‘o ko‘u malo, ‘a‘ohe wahi ho‘ohewahewa iki o‘u."‘Ī akula ke keiki, "No‘u nō kēia malo, na ko‘u makuahine nō i kuku i malo no‘u a i ho‘omomoa ‘ia ho‘i no ka lā maka kanaka, a ‘o ‘oe ho‘i na e ku‘u haku, ki‘i ‘ia aku nei e a‘u."Wehe a‘ela ke ali‘i i kona malo wai a hume a‘ela i ka malo a ke keiki i hā‘awi aku ai iā ia; a hā‘awi maila nō ho‘i ‘o ia i kona malo i pulu i ke kai na Kūapāka‘a e mālama.Ho‘i maila ‘o Kūapāka‘a me ua malo lā o ke ali‘i a hiki ma ka puka o ka hale o Pāka‘a, nīnau maila ‘o Pāka‘a, "‘Auhea ka malo wai o ko haku?""Eia lā."‘Ī maila ‘o Pāka‘a, "E kau a‘e ‘oe i nā malo ma ka puka o ku‘u hale i ‘ole e komo ‘ia mai e nā ‘ā‘īpu‘upu‘u."‘Ī akula ke keiki, "Ke kau nei au, eia lā."‘Ī hou maila ‘o Pāka‘a i ke keiki, "‘O ‘oe ka mea hiki ke komo mai a ke puka aku, no ka mea, ua la‘a ‘oe me ko haku, no ko ‘olua ‘a‘ahu i ke kapa ho‘okahi, a nāu nō e hā‘awi aku i ka ‘ai i nā ‘ā‘īpu‘upu‘u ke ki‘i mai, me ko lākou komo ‘ole mai i loko nei."A pau kēia, ‘ike akula nō ‘o Kūapāka‘a i ka noho wale mai nō o ke ali‘i ‘a‘ohe kapa, hū a‘ela kona aloha, ‘ī akula ia iā Pāka‘a, "Kā! loa‘a akula ho‘i ka malo o ku‘u haku, ‘o kahi kapa ‘ole ho‘i ka hewa o ka ‘ili e ‘a‘ahu iho ai."Unuhi hou maila ‘o Pāka‘a i ke kapa nō āna i mālama ai, mai loko a‘e nō o ka ipu makani a La‘amaomao, a ‘ī akula ia iā Kūapāka‘a, "Eia ke kapa o ko haku, e lawe

Page 69: Ipumakani a La'amaomao

‘oe a hā‘awi aku, akā, inā e ho‘ohuoi i ka like o kēia kapa me kona, e ‘ōlelo aku ‘oe na kou makuahine nō i hana nou, pēlā ‘oe e ‘ōlelo ma‘alea aku ai, i nalo ai au."Lawe akula ‘o Kūapāka‘a i kēia kapa, me kona kuko nō ho‘i inā nona e ‘a‘ahu koke nō ia, no ka mea, he kapa ‘a‘ala loa, ua ho‘olu‘u ‘ia i nā lau nāhelehele ‘a‘ala a me nā mea ‘ē a‘e e ala ai, a ‘o ka inoa o ia kapa he Ouholowaiola‘a, ‘ī akula i ke ali‘i, "Eia ku‘u wahi kapa nou, ‘a‘ahu ‘ia i ke anuanu."Lālau maila ‘o Keawenuia‘umi a nānā ihola, a lole a‘ela, a kūehuehu akula, honi ihola ia i ke ‘ala, a laila, nīnau maila i ke keiki, "No hea mai kēia kapa i loa‘a ai iā ‘oe?"‘Ī akula ke keiki, "No Moloka‘i nei nō."‘Ī maila ‘o Keawenuia‘umi, "‘A‘ohe kapa like o nā wahi ‘ē a‘e, ma Hawai‘i wale nō, ‘a‘ole nō ho‘i i laha i nā ali‘i ‘ē a‘e, ia‘u wale nō, me he mea lā nō kēia lā ‘o ko‘u kapa, a eia nō paha ‘o Pāka‘a i ‘ane‘i."‘Ī akula ke keiki, "Na ko‘u makuahine nō kēia kapa i hana no‘u, no ka mea, he ali‘i ko‘u makuahine ‘o Hikauhi a me ko‘u makua kāne ‘o Pala‘au, no laila, ua ‘imi lāua i kapa maika‘i loa no‘u i ho‘olu‘u ‘ia a ‘a‘ala, a ua kapa ‘ia ka inoa o ko mākou nei kapa ‘ala he Wailau, a ‘o ko Hawai‘i kapa ‘ala ho‘i he Ouholowaiola‘a, ua like pū nō na‘e ke ‘ala."‘O ka pau nō ho‘i ia o ko kē ali‘i haohao nō ia mea a ‘a‘ahu ihola.A loa‘a ka malo a me ke kapa o ke ali‘i, a laila, ho‘i akula lākou i kauhale.A no ke ‘ano pio a pae olulo ‘ana mai ‘o Keawenuia‘umi, a no ka hao ‘ana aku o ke kai i ka hapanui o ko lākou mau pono, no laila, ua hāhā hewa a‘ela nā kauā a ke ali‘i ma ‘ō a ma ‘ane‘i, ‘a‘ole ho‘i e like me ka mākaukau o lākou mai Hawai‘i mai. I pulale, a mākaukau, a hikiwawe nō kā ho‘i nā kauā a ua ‘o Keawenuia‘umi i ka wā e noho ana i Hawai‘i, ua pa‘i ‘ia mai e ka loa‘a o Hawai‘i mai ‘ō a ‘ō, i hiki mai ka hana i Moloka‘i ua hopepe lākou, no ka mea, inā lākou i ho‘olohe i kā ke keiki inā lā ua koe nā pono o lākou, akā, pa‘akikī lākou, a ma muli o ia pa‘akikī pulu ka malo a me ke kapa o ke ali‘i a noho koekoe i luna o ka pola o ka wa‘a, e ‘ole no ke keiki o Moloka‘i lako ai.‘A‘ole ‘o ia wale, pau pū iho ho‘i me ka nuku ‘ia ana e ke ali‘i, niniau loa lākou lā a ho‘onuhanuha ka noho ‘ana mai.Ma mua o ka holo ‘ana o Pāka‘a mā e koi iā Keawenuia‘umi e pae, ua ho‘omākaukau mua lāua i nā mea e pono ai nā ali‘i a me nā kānaka o nā ali‘i e hele pū mai ana me Keawenuia‘umi.No laila, i ke ahiahi ‘ana iho, ua hoihoi akula ‘o Kūapāka‘a i nā ali‘i ‘eono a me ko lākou po‘e kanaka i loko o nā hale a lāua i ako ai; he ‘eono nō ho‘i ali‘i, he ‘eono nō ho‘i lau o ka hale, ua like ia me ho‘okahi lau hale o ke ali‘i ho‘okahi, a ua ho‘olako pū ‘ia aku ke kapa a me nā mea a pau e pono ai, ‘a‘ohe wahi i hemahema ai ka malihini. Ua piha ku‘i nā hale i nā kānaka.

Page 70: Ipumakani a La'amaomao

I ka wā i ‘ai ai ke ali‘i, na Kūapāka‘a ka lawelawe ‘ana me ka ‘eleu, maiau, a me ka miki‘oi, a ua mahalo mai ke ali‘i iā ia no kona mākaukau.A pō‘ele‘ele ihola, ‘oiai lākou e ho‘onanea ana, ho‘ohaili wale a‘ela nō ‘o Keawenuia‘umi penei: "Hū wale a‘ela nō kā ho‘i ko‘u aloha iā Pāka‘a, e la‘a kēia ahiahi lā o kahi apu ‘awa a‘ela nō, ‘o nā hinalea ola maila nō a māua me ku‘u kauā, ‘o‘oki ihola ka ona o ka ‘awa, me he kokoaha lā ka wī, noho le‘ale‘a ihola i ka ona a ka ‘awa, a ‘o‘oki maila ka hiamoe, ao ka pō, aloha nō ho‘i ‘o Pāka‘a."Lohe a‘ela ‘o Kūapāka‘a i kēia ‘ōlelo a ke ali‘i, ho‘i akula ia e ha‘i iā Pāka‘a, ‘ī akula i kona makua kāne, "Kā! Ua ‘ono ho‘i paha ku‘u haku i ka ‘awa, a ‘ōlelo mai nei he aloha iā ‘oe i kou wā me ia ma mua, inu ‘o ia i ka ‘awa, a i kēia wā ‘a‘ohe ona inu ‘awa."Unuhi maila ‘o Pāka‘a i ka apu, a me ke kanoa, a me ka mau‘u, a unuhi maila ia ho‘okahi pū‘awa nui ua mālo‘o, a he mau mana ‘awa nō ho‘i kekahi ua mama mua ‘ia a ua pū‘olo ‘ia a pa‘a i ke kapa kolikoli, mai loko mai o ka ipu makani a La‘amaomao. ‘Ī maila ‘o Pāka‘a i ke keiki, "E lawe ‘oe i kēia ‘awa no ko haku, a hiki ‘eā, e hō‘ike aku ‘oe i kēia pū‘awa iā ia, a inā i ‘ōlelo mai nāu nō e mama, a laila, e huli a‘e ‘oe ma kahi pō‘ele‘ele a e kāpae a‘e ‘oe i ka pū‘awa, a ‘o kēia mau mana ‘awa i wali kāu e hoka koke ihola ai i loko o ke kanoa, a laila, e mahalo mai kēlā iā ‘oe no ka ‘emo ‘ole o ka wale ‘ana o ka ‘awa, pēlā nō wau i ko‘u wā me ia. A pau ka ‘awa i ka ‘apu, hā‘awi aku ‘oe, a laila, e holo koke ‘oe i kahakai, i nā hinalea a kāua i ho‘oholo ai i loko o ka hāpunapuna, a e lawe mai i pūpū no ka ‘awa o ko haku, i pau ka mulea o ka pu‘u i ka ‘awa."Lawe akula ‘o Kūapāka‘a i ka ‘awa, a me kona mau mea e pono ai a hiki i mua o ke ali‘i, ‘ōlelo akula ‘o Kūapāka‘a i ke ali‘i, "Eia ku‘u wahi ‘awa e inu ‘oe nou."Nānā maila ke ali‘i a ‘ike he pū‘awa nui, ‘ī maila i ke keiki, "Nāu nō e mama mai ku‘u ‘awa."Hali‘u koke a‘ela ua keiki lā ma ke kuono a kapa a‘ela i ua pū‘awa lā, ninini ihola ia i ka wai i ke kanoa, a ho‘okomo ihola i nā mana ‘awa a Pāka‘a i nau mua loa ai a wali, hoka ihola a kahe‘e ihola a pau i loko o ka apu, a laila, hā‘awi akula i ke ali‘i, a holo akula ‘o ia i kahakai a ho‘i maila me nā hinalea ‘elua ma kona mau lima, a ‘o ia kapalili nō ia a kau ana i ke pā a waiho ana i mua o ke ali‘i.A ‘ike maila ‘o Keawenuia‘umi i kāna i‘a ‘ono, lālau ihola ia a ‘ai a‘ela me ka hoihoi, a mahalo maila i ke keiki no ka hana kanaka makua, me he mea la ua noho i kahi ali‘i, no ka mākaukau maoli o ke keiki.Ona ihola ke ali‘i i ka ‘awa, le‘ale‘a ihola ia, a no kona luhi paha kekahi i ka ‘au ‘ana i ke kai i ka wā i make ai, ua ku‘u akula i ka hiamoe nui, a hiamoe pū ihola kanaka.I ka pau ‘ana o lākou i ka hiamoe, ho‘oeke a‘ela ‘o Kūapāka‘a i ka ipu makani āna, iā La‘amaomao, a ‘o ka pā ihola nō ia o ka makani, ‘a‘ohe i kana mai ua mea he

Page 71: Ipumakani a La'amaomao

‘ino, ua pā mau ka makani i kēlā lā kēia lā. ‘Oi kali aku lākou o ka mālie a kū a uluhua maoli ke ali‘i a me nā kānaka.I ka pae ‘ana o ke ali‘i i Moloka‘i a noho me Kūapāka‘a, ua ‘imi koke ‘o Pāka‘a i nā hana e make ai ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, a e kū ai kāna mākaia.No laila, ua ‘ōlelo akula ‘o ia i ke keiki, "E hele kāua e huli i lā‘au pūhā.""I lā‘au aha ia?""I wahi e waiho ai ‘o ka ‘ai," wahi a Pāka‘a."I ‘ai aha ia e mālama ai i loko o ka lā‘au pūhā?""I ‘ai e kū ai ku‘u mākaia i ku‘u mau ‘enemi," wahi a Pāka‘a.Hele akula lāua e huli a loa‘a iā lāua kekahi lā‘au nui, lō‘ihi, a ua pūhā ‘ia ‘o loko, ho‘oma‘ema‘e ihola lāua nei a pau, a lawe ‘ia akula a waiho i kahi o Ho‘olehua mā, nā mākua o Hikauhi.A waiho ka lā‘au i kahi o Ho‘olehua mā, ‘ī hou akula ‘o Pāka‘a i ke keiki, "E hele hou kāua e huli i pōhaku nui.""I pōhaku aha ia?""I pōhaku hekau no nā wa‘a o ke ali‘i, i kū ai ku‘u mākaia i ku‘u mau ‘enemi."Huli akula lāua a loa‘a, kālai ‘ia ihola ‘o waena a pū‘ali i wahi e pa‘a ai o ke kaula.A mākaukau kēia mau mea, a laila, a‘oa‘o akula ‘o Pāka‘a i ke keiki penei: "I noho aku auane‘i kākou a pau ka ‘ai a nā ali‘i a me nā kānaka, a i ki‘i mai i ka ‘ai iā ‘oe, a laila, e hā‘awi aku ‘oe i nā mo‘o ‘uala a kāua i kanu ai i uka, a e pāpā aku na‘e ‘oe ‘a‘ole e ho‘olei i ka ‘ai li‘ili‘i, akā, e hana a‘o i ua ‘ai li‘ili‘i nei, ‘o ia ho‘i, e ihi lākou a ma‘ema‘e a kaula‘i a‘e i ka lā a malo‘o, ho‘iho‘i mai iā ‘oe, a laila, nāu nō e lawe i kahi ou mau kūpuna a na lākou ho‘i ia e uhao i loko o ka lā‘au pūhā. A laila, e ho‘okomo pū i i‘a malo‘o, i mau huewai, a ‘o ka lau loulu nō ho‘i a kāua i halihali mai ai mai uka mai, ‘o ia kekahi e ho‘okomo pū ‘ia, a ‘o ka mea hope loa e ho‘okomo ai, i poka‘a kaula no ka pōhaku hekau. A i koi mai auane‘i ko haku iā ‘oe e hele pū, e hō‘ole‘ole mua aku ‘oe, a i pa‘akikī loa mai, a laila, e ‘ī aku ‘oe, aia a kau pū ko mau ‘ope‘ope, a laila ‘oe holo pū, a i ‘ae mai, ‘ea, a laila, ho‘oili aku ‘oe i ka lā‘au a me ka pōhaku."A i holo ‘oukou a hala mai ke kai o Ka‘ie‘iewaho a hiki ‘oukou i Kaua‘i a huli ma Waimea, a laila, e wehe a‘e ‘oe i ko ipu makani i pā mai ai ka makani, ka ua, a nui ka ‘ino, a i ui mai ko haku iā ‘oe no ko ‘oukou pono, a laila, e ‘ī aku ‘oe e hekau nā wa‘a, a laila, wehe mai ‘oe i ka poka‘a kaula a naki‘i iho i ko pōhaku hekau a ho‘olei i loko o ke kai a pa‘a nā wa‘a i kahi ho‘okahi; a i nānā aku ‘oe e opili ana nā kānaka i ka ua a me ke koekoe, a laila, e pākahi aku ‘oe i ka lau loulu i nā kānaka a pau a koe ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna. A i ‘ike ‘oe ua pōloli nā kānaka, e hā‘awi aku ‘oe i ka ao, ka i‘a, a me ka wai i nā kānaka a pau koe nō ‘o Ho‘okeleihilo mā, pēlā ‘oe e hana ai a hiki i ka wā o lāua e make ai i ke anu, a laila, ka ho‘i kū ku‘u mākaia a e po‘i iho ‘oe i ko ipu, a laila, ho‘iho‘i loa nō i ko haku i Hawai‘i, a laila, ho‘i mai ‘oe."

Page 72: Ipumakani a La'amaomao

Ua ho‘okō pono ‘ia kēia mau kauoha a pau e ke keiki.Hele nō ho‘i a piha ka lā‘au i ka ‘ai, pau nā mālama ‘ino a ho‘okau maila ka mālie.Noho ihola ‘o Keawenuia‘umi me nā ali‘i a me nā kānaka e kali ana ‘o ka mālie a‘e.A hala ho‘okahi malama, ‘o ia ‘o Welehu, pau a‘ela nā wahi koena ‘ai a lākou i koe mai ai i ko lākou make ‘ana i ka moana, no laila, ho‘ouna maila kekahi ali‘i i kāna ‘elele i mua o Keawenuia‘umi.I ka hiki ‘ana mai o ka ‘elele i mua o ke ali‘i, nīnau maila ke ali‘i, "He huaka‘i aha kāu?"Pane maila ka ‘elele, "I ho‘ouna ‘ia mai nei au e ka‘u ali‘i e ha‘i aku iā ‘oe, ua ‘ai mai nei i kahi ‘ai koena mai a ke kai a pau, no laila, hele mai nei iā ‘oe e hō‘akāka ai i ‘ai na mākou."Pane maila ‘o Keawenuia‘umi, "E hele aku kekahi o ‘oukou i ke keiki, mali‘a paha he ‘ai nō kāna."‘O ka hele akula nō ia o ke kanaka a hiki i mua o Kūapāka‘a, ‘ōlelo akula: "I ho‘ouna mai nei ke ali‘i ia‘u e ki‘i mai iā ‘oe e hele ‘oe i laila.""‘Ae," wahi a Kūapāka‘a, a ‘o ko lāua hele akula nō ia a hiki i mua o Keawenuia‘umi.I ko lāua hiki ‘ana aku, ‘ōlelo maila ke ali‘i iā Kūapāka‘a, "I ho‘ouna aku nei au i ke kanaka e ki‘i aku iā ‘oe e hele mai, no ka mea, ua pau ka ‘ai a ua make i ka pōloli ku‘u po‘e kanaka, no laila, inā he ‘ai kāu i koe e ha‘awi a‘e ‘oe i ‘ai na lākou.""‘Ae, he wahi ‘ai nō," wahi a Kūapāka‘a, "aia lā ma uka aku nei, he ‘eono ali‘i a he ‘eono nō ho‘i wahi pu‘e ‘uala, a ‘eono wahi pūkō, ‘o kahi ‘ai ihola nō ia, eia na‘e ka pono o nā kānaka nō a pau ke hele i māhuahua ka ‘ai. Eia na‘e ka‘u iā ‘oukou, e ki‘i ‘oukou i ka ‘ai, mai ha‘alele na‘e ‘oukou i ka ‘ai li‘ili‘i, inā ‘oukou e hana pēlā, e nele ‘oukou, ‘a‘ole e ki‘i hou.""He ‘eono wale nō ho‘i wahi pu‘e ‘uala a he ‘eono wahi pūkō wahi āu, e ke keiki, pehea ho‘i auane‘i e pau loa ai kēia po‘e kanaka a pau?""He ‘uala hua ko kēia wahi, aia nō a ‘ike mai i ke kanaka hua ihola, a pēlā nō ke kō, aia nō a ‘ike i ke kanaka ulu, a ‘o ka ulu nō ia a aewa."Eia ke kumu o kēia ‘ōlelo a ke keiki, ua ‘ike ‘o ia he po‘e moloā kekahi i waena o nā kānaka o ke ali‘i, ‘o ia kona mea i ho‘opilipili ai aia a ‘ike mai i ke kanaka, a laila hua ihola, ‘o ia ho‘i, aia nō a hele kino ke kanaka a ‘eli i ka pu‘e ‘uala, a laila nui kāna ‘ai; a pēlā nō ke kō, he kō pua ‘ole kā lāua pulapula o ke kanu ‘ana, no laila, ua ulu a aewa, akā, ‘a‘ole e ‘ike ua po‘e moloā nei i ka ulu aewa o ke kō aia nō a pi‘i kino i uka.Ho‘oma‘auea ihola ‘o Keawenuia‘umi a me nā ali‘i a me nā kānaka o lākou no kēia pane a ke keiki, no laila, ua pi‘i kahi po‘e a noho nō kahi po‘e.

Page 73: Ipumakani a La'amaomao

Pi‘i akula kēlā ali‘i kēia ali‘i me nā kānaka o lākou, a pi‘i pū akula ‘o Kūapāka‘a me lākou a hiki lākou nei i kahi o ka ‘ai, kuhikuhi akula ‘o ia i ka ‘uala a me ke kō.I nānā aku ka hana o nā ali‘i a me nā kānaka i pi‘i ai, ‘a‘ohe nō ho‘i he ‘ai a koe aku, hewa i ka maka i ka ua mea he ‘ai a me ke kō, a ‘ī ihola lākou: "Kā! ‘ī mai nei ho‘i ua keiki nei he ‘eono wale nō wahi pu‘e ‘uala a he ‘eono wahi pūkō, eia kā ho‘i he mau mo‘o ‘uala nui loa a he mau māla kō ‘oko‘a kēia e kū mai nei ua hele a ulu aewa."E nānā aku ka maka i ka ‘uala a hewa, a e holo ke kanaka a e moe ‘oko‘a ‘a‘ole nō e ‘ike ‘ia aku kekahi ‘ao‘ao o ka māla kō.I ka wā i ‘ike ai nā kānaka i ka nui o ka ‘ai a me ke kō, ua ho‘i hou akula kahi po‘e i kai e ki‘i i ka po‘e i noho.‘Eli ihola lākou i ka ‘ai a uhuki i ke kō a hana ihola e like me ka ‘ōlelo a ke keiki, ‘a‘ole ha‘alele i ka ‘uala li‘ili‘i, o ki‘i hou ‘ole auane‘i lākou ma hope aku ke pau kēlā ‘ai. A kaumaha a‘ela nā kānaka a pau o nā ali‘i, ‘a‘ohe nō na‘e he wahi i lāua iki aku o ua mau māla ‘uala nei i ka pau.Ho‘i akula lākou i kai a hō‘ā i nā imu a lākou, a mo‘a, hele maila ‘o Kūapāka‘a a ‘ōlelo maila i nā kānaka, "‘O ka ‘uala nui na ‘oukou ia, a ‘o ka ‘uala li‘ili‘i loa lā, na‘u ho‘i ia.""Kāhāhā! ‘a‘ole pēlā," wahi a lākou. "i ‘uala nunui no kahi āu, no ka mea, ‘o ‘oe ka mea nāna ka ‘ai, i ‘uala li‘ili‘i wale nō kā kāu a iā mākou ka ‘ai o ka ‘uala nunui?""‘A‘ole, na ‘oukou nō ka ‘ai nui a ‘o ka ‘ai li‘ili‘i nei lā ‘o ia ka‘u, e ihi na‘e ‘oukou a pau ka ‘ili, a laila, e kaula‘i a‘e i ka lā a malo‘o.""I aha ai ka hana ‘ana pēlā?" wahi a lākou."No ko‘u mana‘o e pau ana kēlā mau māla ‘uala a‘u iā ‘oukou, no ka mea, ua hiki mai nei i nā malama kaiko‘o o kēia wahi, no laila, e lō‘ihi ana ko ‘oukou noho ‘ana, ua hala a‘e nei o Welehu, he ‘ekolu malama ‘ino i koe; ‘o Makali‘i, ‘o Kaelo aku, a ‘o Kaulua aku, a i ‘o Nana paha e ho‘okau mai ai ka mālie, a laila, mana‘o a‘e ‘oukou e holo. No laila, iā ‘oukou e noho nei, e pau ana ka‘u ‘ai iā ‘oukou, a ke ho‘i aku ho‘i ‘oukou, ‘a‘ole au e wī a nele i ka ‘ai, ‘a‘ole ho‘i e make i ka pōloli, no ka mea, ua loa‘a ho‘i ka‘u ‘ai o kēia ‘ai li‘ili‘i a loa‘a nō ho‘i ko‘u ‘ō e mahi hou aku ai i ‘ai na‘u."No kēia ‘ōlelo ho‘omakauli‘i a ke keiki, no laila, ua mālama loa ihola nā kānaka i ka ‘ai li‘ili‘i, i loko o kēlā wā kālua ‘ai a me kēia wā kālua ‘ai o lākou, a ua kaula‘i lākou a malo‘o ho‘iho‘i aku iā Kūapāka‘a.He mau ‘ōlelo ho‘onalonalo wale nō na‘e kēia a Kūapāka‘a, ‘o ka ‘oia‘i‘o maoli, ua ho‘omaopopo ‘o ia ua makemake loa ke ali‘i iā ia no kona mākaukau ma ka lawelawe ‘ana no ke ali‘i, a e koi ana ‘o Keawenuia‘umi iā ia e holo pū e ‘imi iā Pāka‘a, a ua ho‘omākaukau ‘o Kūapāka‘a i kēia ‘ai i ola nona no ia hele ‘ana, e like me ke a‘o a kona makua kāne.

Page 74: Ipumakani a La'amaomao

Loa‘a a‘ela ka ‘ai a ua po‘e nei, iho akula i kahakai, ka a‘ela ka wāwae i ke kai a ‘ili a‘ela ka pua ii i uka, loa‘a ihola ka i‘a o ka ‘ai, a ‘ai ihola i ka i‘a kaulana o ia kaha, ‘o ia "ka i‘a ka i ka wāwae o Hilia," a ola ihola ka noho ‘ana o ia mau lā o ke kali ‘ana aku o ka mālie a‘e.I ka wā na‘e o Keawenuia‘umi mā i holo mai ai mai Hawai‘i mai, ua ha‘i mua aku lākou i nā maka‘āinana, ho‘okahi malama a lākou e hele ai, a laila, ho‘i aku; akā, ua hala, a hala hou kekahi malama, no laila, ua holo ka mana‘o o nā kānaka o Hawai‘i ua make ke ali‘i, a nui ko lākou kūmākena, nā kāne, nā wāhine, nā keiki, ka po‘e ‘aiahupua‘a, ‘aikū, a me nā maka‘āinana nō a pau. Iā lākou na‘e e kūmākena nei, aia nō ke ali‘i i Moloka‘i kahi i noho ai, i ka pa‘a iā Kūapāka‘a.Noho ihola ‘o Keawenuia‘umi a me nā ali‘i a me nā kānaka a hala nā malama ‘ehā, me ke aloha na‘e i ko Hawai‘i po‘e, aloha a‘e ‘o ka wahine, aloha a‘e ‘o ke keiki, a ‘ū wale ihola nō ka mana‘o.‘Ike ihola ‘o Kūapāka‘a ua hala a‘e nā malama ‘ino āna i ha‘i ai, popo‘i ihola ia i kāna ipu makani, a ‘o ka ho‘okau maila nō ia o ka mālie, a laila, ‘ī akula ua keiki i ke keiki, "‘O Nana kēia malama, ke ho‘okau mai nei ka mālie, a ‘o Welo, ‘o ‘Iki‘iki, ‘o ke aho pulu ia a ka lawai‘a, he mau malama mālie wale nō kēia, no laila, malo‘o ‘ole ai ke aho a ka po‘e lawai‘a, no ka ‘ike i ka mālie holo pinepine i ka lawai‘a."Hō‘eu akula ‘o Kūapāka‘a i nā ali‘i a me nā kānaka e hoa i nā wa‘a a pa‘a, no ka mea, ua mālie, me ka ‘ī aku, "Ua kaohi aku au iā ‘oukou e noho no nā malama ‘ino, a ‘oiai ua mālie a‘e nei, he mea pono e ho‘i ‘oukou. No laila e hoa nā wa‘a a pau mai ‘ō a ‘ō, a e hekau aku i kai, a laila, pili hiamoe iho a ‘olu‘olu nā maka, eia lā he huaka‘i ali‘i, e ho‘omākaukau ‘oukou."A lohe nā ali‘i i kēia ‘ōlelo a ke keiki, ‘o ko lākou kēnā nō ia i nā kānaka e hoa i nā wa‘a a i ka pa‘a ‘ana, ua ho‘opuka ‘ia akula nā wa‘a a hekau i kai.A ahiahi loa moe ihola lākou nei, a ‘a‘ole nō i li‘uli‘u iho, ala maila ‘o Kūapāka‘a, a kāhea i nā ali‘i a me nā kānaka, e hō‘ala ana e holo ka ‘auwa‘a, ‘a‘ole na‘e ia ‘o ka wā e holo ai, aia ‘o ka pili o kakahiaka, ‘o ia ka wā ma‘amau e holo ai o nā ali‘i mai ka wā kahiko mai.‘O Kiauau ka mea nāna e kāhea, a e ho‘olale ho‘i i nā ali‘i e holo, a i kēia wā ho‘i ‘o Kūapāka‘a ka mea nāna i hō‘ala, a kāhea a‘ela ‘o ia me ka leo nui penei:"E ala! E ala!! E ala!!!Ua kulu ka pō, ua kulu ke ao,Ua pau ka luhi, ka ‘eha, ka ‘o‘opa,Ka maka pouli i ka hoa ‘ana i ka wa‘a lā,E ala, e ala, aia lā i luna,‘O Hikili‘imakaounulau,‘O ka hōkū i ka palena o ka ‘āina lā ē,E ala, e ‘eu, e holo kākou."

Page 75: Ipumakani a La'amaomao

‘O Kiauau ‘o ia ka mea nāna e hō‘ala nā ali‘i ma nā huaka‘i hele e like me kēia, no laila, i ka wā a lākou i lohe ai i ke kāhea ‘ana a ke keiki, "E ala," ua kuhihewa lākou ‘o Kiauau ka mea nāna e hea nei, no laila, ‘ōlelo a‘ela nā kānaka kekahi i kekahi, "Kupanaha nō ‘o ua ‘o Kiauau, ‘o ka hō‘ala ‘ē mai nei nō ka ia iā kākou e holo i kēia ahiahi ‘oko‘a nō, aia lā ke kāhea maila.""Alia ho‘i," wahi a kekahi, "‘a‘ole ho‘i pēlā ‘o ‘ua ‘o Kiauau i nā manawa aku nei ma mua, no ka uluhua ihola paha i ka noho lō‘ihi o kākou i ‘ane‘i, no laila, ke pīhoihoi mai nei ua wahi Kiauau nei."No ke ala ‘ole mai o nā kānaka, no laila, ua kāhea hou akula nō ‘o Kūapāka‘a:"E ala! E ala!! E ala!!!Ua kulu ka pō, ua kulu ke ao,Ua pau ka luhi, ka ‘eha, ka ‘o‘opa,Ka maka pouli i ka hoa ‘ana i ka wa‘a lā,E ala, e ala, aia lā i luna,‘O Hikili‘imakaounulau,‘O ka hōkū i ka palena o ka ‘āina lā--ē,E ala, e ‘eu, e holo kākou."A pau kēia kāhea ‘ana a ke keiki, ala maila kekahi o nā kānaka a koe aku nō nā ali‘i a me kekahi po‘e kaka‘ikahi. I ko lākou puka ‘ana mai i waho ‘ike maila lākou ‘a‘ole ‘o Kiauau ka mea nāna e kāhea nei, akā, ‘o Kūapāka‘a, ho‘onāukiuki loa ihola lākou i ka hō‘ala ‘ia o ko lākou hiamoe le‘ale‘a e ke keiki, a ‘ī a‘ela:"Kā! Kupanaha ua keiki nei, ‘a‘ohe kā ho‘i i wana‘ao lā, ‘o ke kāhea ‘ē mai nei nō kēia e hō‘ala ai; ‘a‘ohe i ana iho ko kākou hiamoe a eia nō i ke ahiahi ‘oko‘a, ke ‘ōlelo mai nei ua keiki nei e ala, aia ka i luna o Hikili‘imakaounulau." (I ka wā kahiko ua kapa aku nā kānaka o Hawai‘i nei i ka hōkū loa e puka nei i ka wana‘ao ‘o Hikili‘imakaounulau.)Ua lohe nō nā ali‘i i kēia kāhea, akā, ua ho‘ololohe ihola lākou, a pēlā pū nō me kekahi po‘e kanaka e ake ana e hiamoe iki iho a ‘olu‘olu ka maka, a aia ho‘i a huli a‘e ka i‘a, a laila, ala a‘e a ho‘omākaukau no ka holo.Kali akula ‘o Kūapāka‘a a ‘o ke ala ‘ole mai o nā ali‘i, ho‘omaka hou akula ‘o ia e kāhea, a i kona kāhea ‘ana ua kāhea aku ‘o ia ma ka inoa o nā ‘āina, ‘a‘ole ho‘i ma ka inoa o nā ali‘i, no kona no‘ono‘o o ‘ī ‘ia mai ‘o ia e kīpaku maoli aku ana nō iā lākou, no laila, kāhea akula ‘o ia penei:"E ala e Kona ‘āina kai pohu i ke kēhau,E lele ana ke ao ho‘omalu ai o Ke‘ei,He ao kaupaku i nā ulu o Weli,Weliweli wale ko‘u moe ‘ana, ko‘u ha‘i wale iā ‘oe,Noho wale ihola ‘oe, pale kou ‘eu,E ‘eu e Kohala,E ‘eu e Kohala, e ka nu‘upa‘a,

Page 76: Ipumakani a La'amaomao

A haliua ‘o Papa ‘o ka mea nāna i hānau ka moku o Ko‘olau,E ala e Hilo,‘O Hilo ua po‘o lipilipi i ka unu lau oho kalole ka uluna,Ua mōhala ka pua o ka lehua i ke ke‘eke‘ehia e ka ua,E aha la‘i i ka mālie,Lawa ‘ia huki nehu kai o Punahoa,E ala e Puna,‘O Puna ‘āina ‘ala i ka hala,Mai ke kila nō a ‘aki‘aki,‘O nā ula o Kailua, A‘e a‘e kukio makani o Ka‘ū,E ale e Ka‘ū,Ka‘ū nui ‘āina makani,Koa ke au i Halaea,Kāpaepae ka wa‘a e holo,I Kailiki‘i i kaulana lā e holoHolo ko‘okahi, holo ko‘olua,Holo ko‘okolu, holo ko‘ohā,Holo ko‘olima, holo ko‘oono,Holo ko‘ohiku, holo ko‘owalu,Holo ko‘oiwa, holo ko‘o‘umi,Holo nā pou nā wa‘a li‘ili‘i,Ka wa‘a uai o nā ali‘i lā,E holo."I ka lohe ‘ana o nā ali‘i i kēia kāhea a ke keiki, ua ho‘omaopopo ihola lākou, no lākou nō kēia kāhea, no laila, ‘o ko lākou ala a‘ela nō ia me ka namunamu, no ka mea, ‘a‘ohe i ana ko lākou hiamoe, a ‘a‘ohe no ho‘i i aumoe a‘e a ‘o ka ho‘āla ‘ē ‘ia mai nei nō kēia e ala a e ho‘omākaukau. ‘A‘ole na‘e lākou i puka mai i waho, akā, ala a‘ela nō a ‘ōku‘u ihola i luna o nā hu‘a moena o lākou a ho‘olono ihola ‘o ke kāhea hou ‘ia mai.‘A‘ole i li‘uli‘u ma hope iho o ke kāhea ‘ana a Kūapāka‘a; ua kāhea hou akula nō ‘o ia, no kona ‘ike ‘a‘ohe ala mai o nā ali‘i. Ma kēia kāhea ‘ana ua kāhea pākahi aku ‘o ia ma ka inoa o nā moku ‘eono o Hawai‘i a me ka inoa pū o nā ali‘i o ia mau moku, no ka mea, ua maopopop iā ia inā ‘o ia e kāhea pākahi ana, a lohe lākou, ‘o ia wale nō ka mea e ala ai ua po‘e ali‘i nei a ho‘omākaukau no ka holo, no laila, kāhea akula ‘o ia i ko Kohala penei:"E ala, e ala, ua ao, ua mālamalama,Ua hiki ka lā aia i luna,‘O Iao, ‘o Maiao, ‘o Kamaha,‘O Kahikikūokamoku,

Page 77: Ipumakani a La'amaomao

‘O Kani‘ū‘ū, ‘o ka hōkū i Helani,E ala, e ‘eu e Kohala,Ka ‘āina iā Wahilani."I ka lohe ‘ana o Wahilani a me kona mau kānaka i kēia kāhea a Kūapāka‘a, ua ala a‘ela lākou a pau loa a ho‘omākaukau no ka holo. I ka ‘ike ‘ana o Wahilani ‘o Kūapāka‘a ka mea nāna i kāhea, ‘ī a‘ela ‘o ia, " ‘A‘ohe nō kēia he hana a ua keiki nei, he kipaku ‘oko‘a maoli mai nō."I ka ‘ike ‘ana o Kūapāka‘a i ke ala ‘ana o Wahilani a me kona po‘e kānaka a pau, no laila, kāhea akula ‘o ia i ko Hāmākua, penei:"E ala, e ala, ua ao, ua mālamalama,Ke ho‘olale mai nei ke keiki makani,‘O kaikamahine makani a Malanai,A Malanai, a Kū, a Haehae,Painahe ka lā i ka makani,‘O Kaulua, ‘o Hinaia‘ele‘ele,‘O nā malama ‘ino o ka moku lā ē,E ala, e ala e Hāmākua,Ka ‘āina iā Wanua."Lohe akula ‘o Wanua i kēia kāhea a Kūapāka‘a, ‘ī akula kēia i kona po‘e kanaka, "E ala kākou ‘a‘ohe moe ana iho i koe." Ala a‘ela lākou a pau e ho‘omākaukau no ka holo. I ka ‘ike ‘ana o Wanua iā Kūapāka‘a, ‘ī a‘ela ia, "Kā! he haohao nō paha ko‘u, e kuhi ana wau ‘o Kiauau kēia e hō‘ala nei i ke ahiahi ‘oko‘a nō, eia kā ‘o ke keiki, ‘a‘ohe nō kēia he hana a ua keiki nei he kīpaku ‘oko‘o maoli mai nō."A ala ko Hāmākua ali‘i me nā kānaka, hea hou akual nō ‘o Kūapāka‘a i ko Hilo, penei:"E ala, e ala ua ao, ua mālamalama,Ke ho‘olale mai nei ke keiki huki he‘enehu,He ua huki he‘enehu no kai o Punahoa,He ua nō ka ua po‘olipilipi i ka unulau,Ua mōhala ka pua lehua i ke ke‘eke‘ehi ‘ia e ka ua,He ua ho‘opumehana o ka ‘āina ‘o Hilo,E ala, e ala e Hilo,Ka ‘āina iā Kulukulua."A lohe ‘o Kulukulua i ke kāhea ‘ia mai o kona ‘āina, ala a‘ela ‘o ia a ho‘āla pū akula i kona po‘e kānaka me ka ‘ī aku, "E lākou nei ē, e moe mai nei, e ala a‘e ‘oukou e ho‘omākaukau no ka holo, eia ke kāhea lā." ‘O ko lākou ala a‘ela nō ia a pau a li‘uli‘u no ka holo.‘Ike akula ‘o Kulukulua iā Kūapāka‘a, ho‘omaopopo ihola ‘o ia nāna lākou i ho‘āla, a ‘ī a‘ela ‘o ia, " ‘A‘ohe kā ho‘i i pili iho ka maka o ka ho‘āla ‘ē ‘ia mai nei nō ia, ‘a‘ohe nō kēia he hana a ua keiki nei, he kīpaku ‘oko‘a maoli mai nō."

Page 78: Ipumakani a La'amaomao

A ‘ike ‘o Kūapāka‘a i ka pau i ke ala o ko Hilo ali‘i a me nā kānaka, a laila, kāhea akula ‘o ia i ko Puna, penei:"E ala, e ala, ua ao, ua mālamalama,Ua puka ka lā aia ma Kumukahi,Ke ‘oni a‘ela e like me Makanoni,No Puna ka paia ‘ala i ka hala,Mai ke kila nō a Ākoakoa,He ‘āina ha‘aheo Puna na ko laila kupa,E ala, e ala e Puna,Ka ‘āina iā Hu‘ā‘ā."I ka lohe ‘ana o Hu‘ā‘ā i ke kāhea ‘ia mai o kona ‘āina, hō‘ala akula ia i kona mau kānaka a pau me ka ‘ī aku, "E ala a‘e ‘oukou, ‘a‘ohe wili hou ana iho i ke kapa, eia ke kāhea lā." Ala a‘ela ko Puna a pau a ho‘omākukau no ka holo. I ka ‘ike ‘ana o Hu‘ā‘ā iā Kūapāka‘a, ‘ī a‘ela ia, "Kā! Eia nō kā ho‘i i ke ahiahi ‘oko‘a ‘o ka ho‘āla ‘ē ‘ia a‘e nei nō ia, kupanaha nō ua keiki nei, ‘a‘ohe nō kēia he hana he kipaku ‘oko‘a maoli mai nō."No ka pau ‘ole o kona ho‘onāukiuki i ke keiki, ‘ōlelo maoli akula nō ‘o ia, "Wahahe‘e nō ho‘i ‘oe, e ke keiki, na wai ia lā puka a‘e ma Kumukahi i ke ahiahi ‘oko‘a nō?"Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "He lā. Noho ihola ke keiki kupa o ka lae o Kumukahi a napo‘o ka lā moe iki ihola a ‘a‘ohe e aumoe a‘e, ala a‘ela e holo i ka ‘ōpelu, iho akula a kahakai e‘e a‘ela i ka wa‘a, kau a‘ela ka lā (pe‘a) o ka wa‘a a holo akula, pēlā i kau ai ka lā i Kumukahi i ke ahiahi ‘oko‘a nō.""Pololei wale ‘oe, e ke keiki," wahi a ka ‘aha kanaka. "Ua mana iā Hu‘ā‘ā e ala, no ka mea, he kau ka lā i kona ‘āina i ka pō a me ke ao, ‘o mākou kā ho‘i."‘Ike akula ‘o Kūapāka‘a ua pau nā ali‘i a me nā kānaka o Puna i ke ala, kāhea akula ‘o ia i ko Ka‘ū po‘e, penei:"E ala, e ala, ua ao, ua mālamalama,E ala, e Ka‘ū, ‘āina makani,Aeae kukio makani o Ka‘ū,Koa ke au i Halaea,Kapaepae ka wa‘a e holo,I Kailikii aku i Kalae,I Kaulanamauna lā--ē,E ala, e ala e Ka‘ū,Ka ‘āina iā Mākaha."Lohe akula ‘o Mākaha i ke kāhea ‘ia mai o kona ‘āina, hilahila ihola ‘o ia a ‘ī akula i kona po‘e kanaka, "E ala a‘e ‘oukou e hiamoe nei, ua lohe aku nei nō ho‘i paha ‘oukou i ka hea ‘ia ‘ana mai nei o kēlā po‘e ‘a‘ohe nō ho‘i ‘o ‘oukou ala a‘e, a la‘a ka pā o kākou i ka leo lā." Ala a‘ela ko Ka‘ū a pau a liuliu a‘ela no ka holo ‘ana.

Page 79: Ipumakani a La'amaomao

Ha‘i akula kekahi po‘e iā Mākaha, na Kūapāka‘a e hō‘ala nei nā ali‘i, a laila, huli a‘ela ‘o Mākaha a ‘ī akula ‘o ia i ke keiki, "He kaulana nō ho‘i kou ‘āina i ka ‘āina makani, akā, ‘a‘ohe pū‘ehu o ke kanaka, ‘o ka ‘ōpala no ke pau, i ko Moloka‘i makani iho nei ho‘i kēia pū‘ehu li‘ili‘i ‘ana kanaka ‘a‘ohe pa‘a aku i loko o ka hale, ‘a‘ohe nō kēia he hana au e ke keiki he kīpaku ‘oko‘a maoli nō."Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "He kaulana wale iho nō paha ko kou ‘āina i ka makani, ‘a‘ole na‘e he makani i‘o; he lawe ‘ana ‘ōlelo wale ‘ana a‘e nō; ‘a‘ohe ‘āina makani ‘ē a‘e e like me Moloka‘i nei; ‘a‘ole kā ‘oe i ‘ike he"Ho‘olua ihola ma Hālawa,Ho‘olua noe ma Hālawa,Ho‘olua kele ma Hālawa,Ho‘olua pehu ma Hālawa,Ho‘olua ka‘i pou ma Hālawa,Ho‘olua wahakole ma Hālawa,Hikipua ma Hālawa,Ha ka ‘a‘ano ma Hālawa,He lau kamani ma Hālawa,Pu‘uohōkū ma Hālawa,He ‘okia ma Hālawa,He ualehu ma Hālawa,He la‘ikū ma Hālawa,He nāulu ma Hālawa,He kēhau ma Hālawa,He koipali ma Hālawa,He lianu ma Hālawa,He ‘ehukai ma Hālawa."A ke pā ikaika iho kēia mau makani a pau, he maka‘u ia, ‘a‘ohe kanaka noho aku i loko o ka hale, no ka mea, he mau makani kūla‘i hale kēia, a ‘o ia ka mea i pū‘ehu ai kanaka ‘a‘ohe pa‘a aku i loko o ka hale."Pono wale ‘oe e ke keiki," wahi a ka ‘aha kanaka, "ua mana iā Mākaha e pū‘ehu i ka makani he ‘āina makani kona, ‘o mākou kā ho‘i."A ala a‘ela ko Ka‘ū a pau loa, a laila, kāhea akula ‘o Kūapāka‘a i ko Kona, penei:"E ala, e ala ua ao, ua mālamalama,Holo ‘ia mai ka lima, ‘āina mai ka ‘ai,‘O koena ulu o koena kīhāpai o Ka‘awaloa,‘O ke aku aku ko Makaula,‘O ke ahi aku ko Awalua,Ala ka pō, ala ‘ai a mā‘ona,Eia ke kai i ke Akulikuli,I ke pōhuehue kū kahakai,

Page 80: Ipumakani a La'amaomao

‘O Kona nei lā--ē, e ala Kona,‘O Kona ‘āina pohu i ke kēhau,E lele ana ke ao ho‘omalu o Ke‘ei,He ao kaupaku i nā ulu o Leiwalu,E ala, e ala e Kona,Ka ‘āina iā ‘Ehu."Ua ho‘olohe nō ‘o ehu i ke kāhea ‘ia ‘ana a‘e o kēlā mau ali‘i; akā, ho‘ololohe nō ‘o ia, a i kona lohe ‘ana i ke kāhea ‘ia mai o kona ‘āina, ‘ī akula ‘o ia i kona po‘e kanaka, "E Kona, e ala, ke hea ‘ia maila ‘oukou, ua pili iki ihola nō ho‘i ka maka, e aho nō paha ia." Ala a‘ela nā kānaka a pau loa o Kona a ho‘omākaukau no ka holo ‘ana. I kona ‘ike ‘ana aku iā Kūapāka‘a, ‘ī akula ‘o ia, "‘A‘ohe kā ho‘i i huli ka i‘a o ka hō‘ala ‘ē ‘ia a‘e nei nō ia, ‘a‘ohe nō kēia he hana āu he kīpaku ‘oko‘a maoli mai nō."‘Oiai lākou e ho‘omākaukau ana no ka holo, hō‘ea maila ka ‘elele a ke ali‘i e ‘ōlelo mai ana e holo mua lākou a waho ho‘olana a ma hope aku ke ali‘i.A mākaukau lākou, e‘e a‘ela kēlā ali‘i kēia ali‘i me nā kānaka a pau o lākou ma luna o ko lākou mau wa‘a, a holo akula, me ka nukunuku no ke keiki. ‘A‘ole ho‘okahi wa‘a i koe, ‘o ko ke ali‘i wale nō.I kēia holo ‘ana o lākou, e holo ana nō i Ka‘ula e huli iā Pāka‘a, pēlā kā Keawenuia‘umi ‘ōlelo iā lākou, akā, no ke kauoha a ke ali‘i e holo lākou a kahi e ho‘olana ai, e kali i ka wa‘a o ke ali‘i, no laila, ua holo mai lākou a waho a‘e o Leahi, a ho‘i hou i luna.I ka ho‘i hou ‘ana o ua ‘auwa‘a nei i luna, ua pauhia loa ihola nā ali‘i a me nā kānaka i ka hiamoe, no ko lākou hō‘ala ‘ē ‘ia ‘ana e Kūapāka‘a i ke ahiahi ‘oko‘a nō me ka hiamoe ‘ole, koe wale nō ka po‘e ho‘okele o nā wa‘a o nā ali‘i a me nā wa‘a ‘ē a‘e. ‘Oi ho‘omanawanui aku lākou a i ka wana‘ao, no ka luhi loa o ka maka a me ka nonō mai ho‘i o nā pukaihu o ka po‘e e moe ana, no laila, ku‘u ihola nā ho‘okele i ka pe‘a o ka wa‘a a hiamoe nui ihola.I ke ala ‘ana a‘e o nā ho‘okele ua mana‘o lākou eia nō i ke kōā o Moloka‘i, no laila, kau a‘ela lākou i ka pe‘a no ka holo ‘ana. Ala a‘ela nā ali‘i a me nā kānaka pū. I ka wehewehe ‘ana a‘e o kaiao ua ‘ike pōwehiwehi akula lākou i nā kuahiwi me ka mana‘o o nā kuahiwi ia o Maui. I ke ao loa ‘ana a‘e ‘ike ihola lākou eia kā lākou i Hawai‘i, no laila, ho‘okomo akula ua ‘auwa‘a nei a pae akula i Kawaihae.Hau‘oli a‘ela nā ali‘i a me nā kānaka i ka ‘ike hou ‘ana i ka ‘āina, a mana‘o a‘ela ka ‘ike aku i ka maka o ka wahine, ke keiki, ka makua, a me ka ‘ohana nō a pau.I ka pae ‘ana aku, holo a‘ela ka makena a nā kāne, nā wahine, a me nā keiki, no ka mea, ua mana‘o ‘ia ua make lākou, eia kā ke ola nei nō. Ua mākena pū nā maka‘āinana no ke ali‘i, akā, i ka ha‘i ‘ia ‘ana aku aia nō i Moloka‘i, pau a‘ela ko lāoku kūmākena ‘ana a hau‘oli a‘ela lākou a pau.

Page 81: Ipumakani a La'amaomao

I ka holo ‘ana o ka wa‘a o nā ali‘i a me nā kānaka, ua ho‘i akula ‘o Kūapāka‘a e moe, ‘a‘ole ‘o ia i hō‘ala iā Keawenuia‘umi ia wā.Moe ihola ‘o Kūapāka‘a a kokoke loa e ao, ala a‘ela ‘o ia, puka akula i waho a kāhea a‘ela me ka leo nui:"E ala, e ala mai ‘oe e Kilaupale--ē,Wai O‘ahu--ē, O‘ahu mauna i luna,Ki‘eki‘e Kaunuohua,Pu‘u holohia Nihoa,Kēlā pali ē, kēia pali ē,Pala‘au--ē, Kahiwailuna,E ala, e ala e Hawai‘i nui a Kāne."I ka lohe ‘ana o nā hoewa‘a o ke ali‘i i kēia kāhea a ke keiki, ua ala a‘ela lākou a pau a ho‘omākaukau a‘ela no ka holo ‘ana, a iho akula a kau i luna o nā wa‘a.Moe maika‘i ihola ‘o Keawenuia‘umi ia pō a kakahiaka, a i kona lohe ‘ana i ke kāhea, ala a‘ela ‘o ia a ho‘ouna akula i kekahi kahu ona e ki‘i iā Kūapāka‘a e hele mai i ona lā.‘Imi akula ke kahu o ke ali‘i a loa‘a ‘o Kūapāka‘a, ‘ī akula, "I ki‘i mai nei au iā ‘oe, he kauoha na ke ali‘i e hele ‘oe i laila.""‘Ae, helea kāua."Hele akula ‘o Kūapāka‘a a hiki i mua o ke ali‘i, ‘ī maila ‘o Keawenuia‘umi, "I ho‘ouna aku nei au i ke kanaka e ki‘i iā ‘oe e holo pū kāua i Ka‘ula e ‘imi iā Pāka‘a.""‘A‘ole au e hiki, he pilikia au i ku‘u wahi pupū, inā paha e hele au ‘a‘ole mea nāna e mālama iā ia."Koi hou maila nō ke ali‘i, "E holo ‘oe me a‘u, ‘a‘ole e li‘uli‘u, a ho‘i koke mai nō kāua.""‘A‘ole e hiki, ua ha‘i mua aku nei nō ho‘i au iā ‘oe i ko‘u pilikia."Pa‘akikī loa maila nō ke ali‘i i ke koi me ka ‘ōlelo pū mai, "‘A‘ole e pilikia ko wahi pupū a ho‘i wale mai nō kāua."No ke koi ho‘ohune loa mai o ke ali‘i, no laila, ‘ī akula ‘o Kūapāka‘a, "E ku‘u haku, he ‘ae nō au e holo me ‘oe koe kēia he mau wahi ‘ope‘ope ka‘u a aia ko‘u pono i ua mau ‘ope‘ope nei a‘u, no laila, inā ‘oe e ‘ae ana e kau pū ku‘u mau ‘ope‘ope me a‘u, a laila, holo pū kāua, a inā ‘oe e hō‘ole, ‘a‘ole au e holo pū me ‘oe."‘Ī akula ke ali‘i, "‘Ae, e holo pū kāua, e ho‘ouna aku nā kānaka e ki‘i i ko mau wahi ‘ope‘ope."Ho‘ouna akula ke ali‘i i kekahi mau kānaka ona e hele pū me ke keiki e ki‘i i nā ‘ope‘ope ona, no ka mana‘o o Keawenuia‘umi o hiki ‘ole ‘o Kūapāka‘a ke ho‘oili ‘ole ‘ia nā ‘ope‘ope ona.

Page 82: Ipumakani a La'amaomao

A hiki akula lākou nei i kahi o Ho‘olehua mā, e waiho ana kekahi lā‘au nui lō‘ihi i kokoke e like ka loa me nā wa‘a o ke ali‘i ma waho o kāhua, ‘ī akula ua keiki nei i nā kānaka, "Eia kēia wahi ‘ope‘ope a‘u, e lawe ‘olua a kau i luna o ka wa‘a o ke ali‘i a ho‘i hou mai ‘olua.""Kā! he keu nō ‘oe ‘o ke keiki wahahe‘e nui wale, ‘ī mai nei ho‘i ‘oe he mau wahi ‘ope‘ope wale nō kāu, eia kā he lā‘au nui kēia āu, ‘a‘ohe nō i ka‘e mai ka nui o kāu ‘ope‘ope."Hāpai akula ua mau kānaka nei i ua lā‘au nei me ka hiki ‘ino‘ino a kau akula i luna o ka wa‘a o ke ali‘i. ‘Ike maila nā hoe wa‘a a me nā ho‘okele a nīnau maila i nā kānaka, "He lā‘au aha kēia?""‘O ka ‘ope‘ope kēia o ke keiki a ke ali‘i i ‘ae aku nei e kau i ka wa‘a ona, inā paha i ‘ike mua ke ali‘i penei ka nui o ka ‘ope‘ope o kēia keiki inā lā ua hō‘ole ‘o ia."A kau akula ka lā‘au i luna o ka wa‘a, ho‘i hou akula nā kānaka a loa‘a ‘o Kūapāka‘a, kuhikuhi a‘ela ua keiki nei i kekahi pōhaku nui i kālai ‘ia a pū‘ali o waena, a ‘ī akula i nā kānaka, "Eia kēia wahi ‘ope‘ope a‘u e lawe aku ‘olua a kau i luna o ka wa‘a o ke ali‘i."(Ho‘omau ‘ia ma ka Buke III.)  E ho‘ouna pololeimai i nā kauohama ka inoa oMOSES K. NAKUINA                 

Page 83: Ipumakani a La'amaomao

 Ke‘ena hana: Ma Queen Emma Hall, kihi o Alanui Nu‘uanu me Beretania.      MO‘OLELO HAWAI‘I O NĀ KAHU IWIKUAMO‘O OKEAWENUIA‘UMI KE ALI‘I O HAWAI‘I, A ‘O NĀ MO‘OPUNA HO‘I A

LA‘AMAOMAO! -------------------------- KE KAMA‘EU NĀNA I HO‘OLAKALAKA NĀ MAKANI A PAUO NĀ MOKUPUNI O HAWAI‘I NEI, A ‘UHAO I LOKOO KĀNA IPU KAULANA I KAPA ‘IA ‘O KA IPUMAKANI A LA‘AMAOMAO! ------------------------‘Ohi ‘ia, ho‘ūlu‘ulu ‘ia, wae ‘ia a ho‘oponopono ‘ia e MOSES K. NAKUINA  (Ho‘omau ‘ia mai ka Buke II mai)"Kupanaha nō ho‘i ‘oe, e ke keiki, ‘o ka pōhaku kā kou ‘ope‘ope e ‘au pū ai o ka moana, ua lawelawe hana a‘e nei nō ho‘i i ke alo o nā ali‘i a hina kēia mau oho ‘a‘ohe ali‘i ho‘okahi a‘u i ‘ike ai i holo pū i ka moana he pōhaku ka ‘ope‘ope, iā ‘oe wale nō."Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "He wahine nō ho‘i kahi i holo pū mai nei me ‘oukou.""He aha auane‘i kā ia wahine? He pōhaku ho‘i ka ‘ōlelo o kēia wā," wahi a nā kānaka." ‘O ka pōhaku ihola nō ho‘i ia o ka wahine," wahi a Kūapāka‘a, "no ka mea, inā e holo ko mākou mau ali‘i i Maui a koi mai ka wahine e kau pū, penei e ke‘u mai ai nā hoewa‘a, ‘He pōhaku ka wahine, he ho‘okaumaha wa‘a.’ "

Page 84: Ipumakani a La'amaomao

"Ua pololei ‘oe, e ke keiki a ua hewa māua, ua holo pū ‘i‘o kā nā ali‘i me ka pōhaku, no ka mea, ua holo pū mai nei nō ka wahine me kā māua ali‘i."Hāpai akula ua mau kānaka nei i ua pōhaku nei me ka hiki ‘ino‘ino a kau i luna o ka wa‘a o ke ali‘i. ‘Ike maila nā hoe wa‘a a me nā ho‘okele a nīnau maila i nā kānaka, "He pōhaku aha kēia?"" ‘O kekahi ‘ope‘ope ho‘i kēia o ua keiki nei a ke ali‘i i ‘ae aku nei e kau i ka wa‘a ona, inā paha i ‘ike mua ke ali‘i penei ka nui o ka ‘ope‘ope o kēia keiki, inā lā ua hō‘ole ‘o ia."Ho‘omaoe a‘ela kekahi po‘e kānaka, "Nunui nō kā ho‘i ka ‘ope‘ope o kamali‘i o Kaluako‘i."‘Ī akula nā kānaka, "He nui auane‘i kāu, ua hele a komo nā wa‘a."E‘e a‘ela ua mau kānaka nei a kau i luna o ka wa‘a, a kakali akula lākou i ke ali‘i.A hala nā kānaka me ka pōhaku, ho‘i maila ‘o Kūapāka‘a a komo a‘ela i loko o ka hale ‘ā‘īpu‘upu‘u, a ‘ī akula i ka makua kāne, "Ua kau aku nei ku‘u mau ukana."" ‘Ae, ua pono," wahi a Pāka‘a, "o hele, hele ana nō no‘ono‘o i ka ‘ōlelo a ka makua."" ‘Ae," wahi a Kūapāka‘a, "e hele ‘ōpiopio a‘e au i ko hana, a i make nō ho‘i paha he aha lā ho‘i, ua hana ‘ia, a i make ‘ole au, make ko mau ‘enemi ia‘u a kū kō mākaia."Lālau akula ‘o Kūapāka‘a i ka ipu makani āna, a puka akula. Hele loa akula ‘o ia a hiki i kahi o ke ali‘i, ‘ī akula, "Ua kau aku nei ku‘u mau wahi ‘ope‘ope, inā kākou."Kū a‘ela ke ali‘i a me nā kānaka a me Kūapāka‘a, a iho akula a kahi o nā wa‘a e hekau ana, e‘e akula ke ali‘i a me nā kānaka i luna o nā wa‘a, a e‘e pū akula nō ho‘i ‘o Kūapāka‘a a noho ihola ma mua iho o nā kānaka ma mua o nā ho‘okele wa‘a, a i ka ho‘okuene pono ‘ana o nā po‘e a pau, ‘o ko lākou holo akula nō ia.I ka ‘ike ‘ana mai o nā hoewa‘a o ke ali‘i i ka iho pū aku o Kūapāka‘a me ke ali‘i, ‘ī a‘ela lākou, "Eia a‘e ua keiki ‘ope‘ope nui nei o Kaluakoi," a ma ia manawa mai i kaulana ai kēlā ‘ōlelo no ka po‘e ‘ope‘ope nui.Kau a‘ela ka pe‘a a pā ihola ka makani kama‘āina o nā Kona he Moa‘e, he kīpū wale nō kā nā ho‘okele i ka hoe uli ma hope.Nānā akula ‘o Kūapāka‘a i nā ho‘okele a mahalo akula ‘o ia i kā lāua ho‘okele ‘ana, komo ihola i loko ona ka makemake e lilo iā ia kekahi hoe e pa‘a le‘ale‘a wale ai nō a pau nō ho‘i ka le‘ale‘a, ho‘iho‘i aku i nā ho‘okele, no laila, nonoi akula ‘o ia i nā ho‘okele."Mai ho‘i ia‘u e pa‘a ai kekahi hoe a ‘olua, ‘o ka pa‘a wale iho nō ka ho‘i lā, le‘ale‘a akula ho‘i au i kā ‘olua kīpū mai."‘Ī maila ua mau ho‘okele nei, "‘A‘ole ho‘i e ‘ole ka loa‘a aku o kā māua hoe iā ‘oe, ‘a‘ohe kā ou ‘ike o ko māua ha‘awina nō kēia, e hewa auane‘i māua ke lilo iā ‘oe, no laila, ‘a‘ohe māua e hā‘awi aku iā ‘oe."

Page 85: Ipumakani a La'amaomao

A nele a‘ela, pau ko Kūapāka‘a noi ‘ana. He ho‘ā‘o wale nō kēia a ke keiki, a inā i hā‘awi mai nā ho‘okele i ka hoe iā ia, inā lā, ua pākele lāua i ka make e hiki mai ana.Holo akula lākou a hiki i O‘ahu, a ‘au i ke kai o Ka‘ie‘iewaho, a ‘ike lākou iā Kaua‘i kā‘alo a‘ela ma Koloa, a hiki akula ma waho pono a‘e o Waimea, a i laila ‘o Kūapāka‘a i ho‘oeke a‘e ai i ke po‘i o ka ipu makani a La‘amaomao, a ‘o ko lākou hālāwai ihola nō ia me ka ‘ino nui.Pā maila ka makani me ka ikaika e puhi ana iā lākou i ka moana, pouli a‘ela ka lani, ‘ōlapa ka uila, ku‘i ka hekili, ua ka ua, ‘a‘ohe i ka‘e mai ua mea he ‘ino, a puhia akula nā wa‘a e ka makani a kokoke e nalowale o Kaua‘i. Kunahihi maila nā kānaka i ke anu i ka ua a me ke kai, ‘a‘ohe wahi komo ‘ole a ke kai, he komo ma mua, komo ma hope, a he komo a‘e ma nā ‘ao‘ao.I loko na‘e o kēia pilikia ‘a‘ohe hopohopo a‘e o ke ali‘i, ua ‘olu‘olu nō kona mana‘o, no ka mea, ua hilina‘i nui ‘o ia ma luna o ke keiki, a ‘o ia nō ke kumu nui āna i koi ho‘ohune ai i ke keiki e holo pū.Nānā a‘ela ‘o Keawenuia‘umi a ‘ike akula ua kokoke e nalowale ka ‘āina, a laila, nīnau akula ‘o ia i nā ho‘okele, "Pehea mai ko kākou pono, hanou ua mea he ‘ino lā?"‘A‘ohe o lāua lā ‘ekemu mai, aia nō ka ‘ale e komo ana i nā wa‘a, a e ‘ole ka ikaika o ka po‘e na lākou e kā ka liu pīholo ‘ole ai lākou.No ka pane ‘ole mai o nā ho‘okele, no laila, mana‘o a‘ela ‘o Keawenuia‘umi o ka wā pono ia e nīnau aku ai i ke keiki no kēia ‘ino nui, no ka mea, e mau ana nō kona ho‘omana‘o no kēlā ‘ino mua i make ai lākou a ke keiki ho‘i i ha‘i mua mai ai, a i kāua mai ai ‘a‘ole e holo, e noho a ka lā mālie, no laila, nīnau akula ke ali‘i i ke keiki, "E ia nei, pehea mai ‘oe iā kākou? ‘Ikea ua ‘ino, hele a ko‘eko‘e i ke anu, i ka ua, me ke kai."Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "‘A‘ohe nō a‘u wahi pono ‘ē a‘e, eia wale nō paha lā ‘o ku‘u wahi pōhaku nei e ku‘u i ke kai i hekau no kākou; e aho ia pa‘a kākou i kahi ho‘okahi, ‘a‘ohe ho‘i e puhi hele ‘ia e ka makani a nalowale ka ‘āina, he lana mālie iho nō ho‘i paha ko kākou a pau ka ‘ino, a laila, ho‘i aku i ka ‘āina."A laila, wehe a‘ela ‘o Kūapāka‘a i kekahi po‘o o ka lā‘au nui āna, nanao akula me ka lima a unuhi maila i ke kaula, a nakinaki ihola ma kahi i pū‘ali ‘ia ai ‘o ka pōhaku, a kōkua maila kekahi po‘e hoewa‘a i ka hāpai ‘ana i ka pōhaku a ho‘olei akula i loko o ke kai. I ke kū ‘ana i lalo, mau ihola a pa‘a ihola lākou i kahi ho‘okahi, a kali akula ‘o ka pau a‘e o ka ‘ino.I ka wehe ‘ana o ke keiki i ke po‘o o ka lā‘au āna, a unuhi mai i ke kaula, ‘akahi nō a ‘ike nā kānaka he ōhaka kā ‘o loko o kēia lā‘au a he ukana ko loko.Nānā akula ‘o Kūapāka‘a a ‘ike akula i ke anu o ke ali‘i, a me nā kānaka, ua huluhulu loloa, ua ha‘ukeke i ke anu, ua ‘ōpili i ka ua, a laila, nanao hou akula nō ke keiki i loko o ka lā‘au āna a unuhi maila i ka lau loulu a lāua i pi‘i ai ma hope

Page 86: Ipumakani a La'amaomao

iho o ka hālāwai ‘uhane ‘ana o Keawenuia‘umi me Pāka‘a, a hā‘awi pākahi akula i ke ali‘i a me nā kānaka a pau a ho‘okoe akula ‘o ia iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, no laila, malumalu ihola nā mea a pau a koe nā ho‘okele ‘a‘ohe o lāua mea e malumalu ai.Nānā hou akula nō ‘o Kūapāka‘a a ‘ike akula i nā kānaka e ho‘omaka ana e pa‘ipa‘i i ke kino no ka pa‘akikī i ke anu, a laila, nanao hou akula nō ‘o ia i loko o ka lā‘au āna a loa‘a ka ‘ao, ‘o ia ka ‘uala li‘ili‘i i kaula‘i ‘ia a me ka i‘a, hānai akula ‘o ia i ke ali‘i a me nā kānaka a pau, a ho‘okoe akula nō ‘o ia iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, no laila, pumehana iki a‘ela nā mea a pau i ke komo ‘ana aku o ka ‘ai, koe nō na‘e nā ho‘okele, ua ho‘onele ‘ia lāua i ka ‘ai.A mā‘ona nā kānaka, nanao hou akula nō ‘o Kūapāka‘a i loko o ka lā‘au āna a unuhi maila i nā huewai a ho‘ohāinu akula i nā kānaka a pau, a koe nō ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna.I ka ho‘onele mua ‘ia ‘ana nō ‘o nā ho‘okele i ka lau loulu, ‘ike ihola e make ana lāua i ke anu, akā, ‘a‘ole lāua i maka‘u a hopohopo, ua ho‘omanawanui nō, ‘a‘ole nō ho‘i lāua i ‘ekemu iki a noi aku paha i ke keiki i mea malumalu, a i ‘ai, i‘a, a wai paha; ho‘omana‘o pū a‘ela nō ho‘i lāua i ka ‘ōlelo a ke keiki "no ‘olua kā ho‘i ka make ‘ō‘ili ‘oko‘a mai luna o ka wa‘a a hā‘ule i loko o ke kai," no‘ono‘o ihola lāua ua kokoke mai ka wā e ho‘okō ‘ia ai o ia wānana.Nānā a‘ela ‘o Kūapāka‘a i nā ho‘okele e ho‘omanawanui wale mai ana nō i ke anu, e pa‘ipa‘i ana i ke kino, a e ku‘iku‘i ana i wahi e ‘olu‘olu ai, no ka pa‘akikī o ka ‘ili i ke anu, ua kunahihi i ke ko‘eko‘e, ua hele a hāuli ka ‘ili, ua puni ke kino i ke anu a me ka mā‘e‘ele, no ka mea, ‘o ka ua iho ma luna, ‘o ke kai a‘e ho‘i ko lalo, ‘o ka makani hu‘ihu‘i mai ho‘i ma nā ‘ao‘ao, a ‘o ke kōahe a‘e ho‘i ko loko, no laila, mana‘o a‘ela nō ‘o ia e make ana ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna. Ulu a‘ela ke aloha i loko ona no ka make o nā ho‘okele, akā, ke ‘ō mau lā kēlā kauoha a ka makua kāne iā ia, pēlā ‘o ia i kaomi mālie iho ai i kona aloha hoa kanaka i mea e kū ai ka mākaia a kona makua kāne.I ka nānā ‘ana aku nō a Kūapāka‘a, a ‘a‘ohe i ‘upu‘upu iho, lohe akula lākou i ke kuhō ‘ana o ke kai ma hope o nā wa‘a, a i nānā aku ka hana a ka hoe wa‘a ma mua mai o nā ho‘okele, ‘ike akula ‘o ia ‘a‘ohe ‘o Ho‘okeleihilo, a laila, kāhea akula ‘o ia iā mua, "Make akula ia ho‘okele o kākou, ‘o Ho‘okeleihilo, ua hā‘ule akula i loko o ke kai.""Auē, aloha ‘ino," wahi a nā kānaka.‘A‘ohe nō i ‘upu‘upu iho lohe hou akula nō lākou i ke kuhō ‘ana o ke kai ma hope o nā wa‘a, i ‘alawa hou aku ka hana a ka hoe wa‘a ma mua iho o nā ho‘okele, ‘ike akula ‘o ia ‘a‘ohe ‘o Ho‘okeleipuna, a laila, kāhea hou akula nō ‘o ia iā mua, "Make hou akula nō ia ho‘okele o kākou, ‘o Ho‘okeleipuna, ‘o ia ia i kuhō akula i loko o ke kai.""Auē, aloha ‘ino," wahi a nā kānaka.

Page 87: Ipumakani a La'amaomao

Make ihola ‘o Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna i loko o ke kai, i ka moana, e like me kā lāua mea i mana‘o ai e make ‘o Pāka‘a iā lāua i ke kai o ‘Alenuihāhā, iā lāua i alualu mai ai; pēlā nō ho‘i lāua i make ai i ke keiki a Pāka‘a, a ‘o ka ‘ino a lāua i mana‘o ai ua kau mai ia ma luna o lāua.‘Ike ihola ‘o Kūapāka‘a ua make nā ‘enemi, nā hoa paio o kona makua kāne, popo‘i ihola ia i kāna ipu makani, a ‘o ka pau koke a‘ela nō ia o ka ‘ino a ‘o ka mālie maila nō ia.I ka make ‘ana o nā ho‘okele, nīnau maila ‘o Keawenuia‘umi i ke keiki, "Pehea kākou, ua make akula ku‘u mau ho‘okele a ‘a‘ohe o‘u ho‘okele i koe, pehea e pono no ka hope o nā wa‘a iā ‘oe?""He aha auane‘i ho‘i, he ho‘ā‘o nō ho‘i paha," wahi a Kūapāka‘a.Ho‘i akula ‘o Kūpāka‘a ma hope o ka wa‘a, ma kahi o nā ho‘okele, a lilo a‘ela ‘o ia ka ho‘okele wa‘a o ke ali‘i.Ho‘oili akula ‘o Keawenuia‘umi i nā hana a pau e pono ai lākou ma luna o Kūapāka‘a, iā ia ko lākou ola a me ko lākou make. ‘Ī akula ‘o Keawenuia‘umi i ke keiki, "Nani ho‘i ia ua mālie a‘ela, no laila, e holo kākou i Ka‘ula e huli ai i ku‘u kahu, iā Pāka‘a.""‘Ae," a ho‘iho‘i a‘ela ‘o Kūapāka‘a i ka ihu o ka wa‘a i Ka‘ula.Puka maila ka lā a mehana ihola a mania ihola nā kānaka, a pau nui akula i ka hiamoe, a moe pū me ke ali‘i.I ka ‘ike ‘ana o Kūapāka‘a ua moe nā mea a pau, ua ho‘iho‘i a‘ela ‘o ia i ka ihu o nā wa‘a i O‘ahu a ho‘i hou maila nā wa‘a i luna nei, a no ka hiamoe ‘ana o nā kānaka me ke ali‘i, ‘o ia ko lākou mea i ‘ike ‘ole ai i kēia ho‘i hope ‘ana, no ka mea, ua luhi loa lākou a ua unea i ka lā.Wehe a‘ela ‘o Kūapāka‘a i ka ipu makani a La‘amaomao a ‘o ka pā maila nō ia o ka makani maika‘i ma ka hope mai o ka wa‘a, ‘a‘ole i ‘emo ka‘a a‘ela lākou ma lalo o O‘ahu, a hala ‘o O‘ahu kau akula ‘o Kūapāka‘a i ka ihu o nā wa‘a no ka pali o Kaholo, a ma laila aku ho‘oiho ‘ia akula nō ma lalo o Kaho‘olawe, a i ka pō‘ele‘ele ‘ana iho hele ana nā wa‘a i ke kai o ‘Alenuihāhā, i ia wā i ala a‘e ai nā kānaka a ‘ike a‘ela ua pō‘ele‘ele, a no ka pā o ka makani ma hope, mana‘o nō nā mea a pau ke ho‘oiho nei nā wa‘a i Ka‘ula.I ke ao ‘ana a‘e, ‘ike akula lākou i nā mauna, aia a‘ela nā kānaka a pau, "Eia kākou i Hawai‘i."Hō‘ole a‘ela nō ho‘i kekahi po‘e, akā, i ko lākou kokoke loa ‘ana i uka, maopopo ‘i‘o a‘ela eia lākou i Hawai‘i.Hau‘oli a‘ela nā kānaka a pau, a ‘o Keawenuia‘umi wale nō ka mea hoihoi ‘ole, no ka mea, ua minamina loa ‘o ia no ka loa‘a ‘ole ‘o Pāka‘a, no ka hiki ‘ole ‘ana i Ka‘ula.

Page 88: Ipumakani a La'amaomao

I ke kokoke loa ‘ana aku o nā wa‘a i uka o Kawaihae, pīhoihoi loa a‘ela nā kānaka, e ake ana ‘o ka pae koke aku a ‘ike i ka maka o ka wahine, ke keiki, a me nā makamaka.Nānā a‘ela ‘o Kūapāka‘a i nā kānaka a pau o ua mau wa‘a nei a ‘ike akula i ko lākou pīhoihoi, a laila, ho‘omaoe wale a‘ela nō kēia, "Ē, ‘ehia mea aloha o ke keiki?""I ke aha ho‘i?" wahi a kekahi kanaka."I ka hā‘ule i ka hāpai ‘ana wa‘a," wahi a Kūapāka‘a.Nīnau maila ‘o Lapakahoe, "I ke aha ho‘i kou mea e hā‘ule ai?""Ke ‘ike aku nei au i ko ‘oukou pīhoihoi mai," wahi a Kūapāka‘a, "e ake ana ‘o ka pae koke aku i uka, no laila, iā kākou nō paha a pae aku, ‘o ko ‘oukou lele akula nō ia, a ma‘ū nā ihu me ka wahine, a honi ke keiki, a uē ka wahine, a uē ke keiki, a pū‘ili ka wahine, a pū‘ili ke keiki, a aloha nā mākua, nā kūpuna, nā makamaka, a hea nā inoa o nā keiki makua, a hoka wale iho nō nā keiki makua ‘ole, a lilo ‘oukou i kēlā i kēia, a ‘o ko‘u poina ‘ia ihola nō ia, ka mea makamaka ‘ole.""‘A‘ole paha ‘oe e hemahema mai i ke ali‘i," wahi a Lapakahoe, "no ka mea, i ola kēia mau iwi iā ‘oe.""‘O ia paha," wahi a Kūapāka‘a, "‘o ke keiki kā ho‘i ka mea aloha i ka hā‘ule i ka hāpai ‘ana wa‘a."Ua kō ‘i‘o kēia ‘ōlelo a Kūapāka‘a, no ka mea, i loa nō a pae nā wa‘a o lākou i uka, ‘o ka lele koke akula nō ia o ke ali‘i a me nā kānaka a pau; ua lilo koke akula nō ke ali‘i i nā kahu a me nā koa, a ‘o nā kānaka ho‘i, ua uē helu a‘ela me nā wāhine, nā keiki, nā mākua, nā kūpuna, a me nā makamaka. Ke hea nei ka po‘e hea inoa i ka inoa o Keawenuia‘umi a me ko Kahikuokamoku, a pēlā pū me ko nā keiki mākua. Ua huikau a‘ela kēlā me kēia mea, ua pi‘oloke, ua uluaō‘a, ua pīhoihoi, a ua piha hau‘oli no ka ho‘i ola ‘ana mai o ko lākou ali‘i, lilo akula nā hoa ‘aukai o ke keiki i ‘ō a i ‘ane‘i a poina ‘i‘o ‘ia ihola ua keiki nei.A pau ka hea inoa ‘ana a me ka uē ‘ana ma kahakai, ho‘i akula lākou lā ma nā hale. Kali akula ke keiki ‘o kona ki‘i ‘ia mai, ‘a‘ohe wahi mea ho‘okahi i ki‘i mai iā ia e ho‘i aku i kauhale, a hā‘ule ‘i‘o nō ua keiki nei i ka hāpai ‘ana wa‘a.A hiki lākou lā i kauhale, ‘o ka ho‘ā a‘ela nō ia o nā imu pua‘a, a mo‘a, a pau i ka hua‘i, a kau i ka papa‘āina, ‘a‘ohe nō he mana‘o a‘e o ua po‘e hoa make nei o ke keiki iā ia.Honi akula ke keiki i ke ‘ala mai o nā mea ‘ai a moni wale ihola nō kona hā‘ae i ka ‘ono a ‘ī ihola ‘o ia, " ‘Ono akula kā ho‘i au i ka pua‘a; i ku‘u ‘ōlelo aku nei nō kā e hā‘ule ana au i ka hāpai ‘ana wa‘a a hā‘ule ‘i‘o nō au."Oi kali aku kēia o ko ia nei ki‘i ‘ia mai a pau kā lākou lā ‘ai ‘ana, ‘a‘ohe nō he ki‘i ‘ia mai, ‘a‘ole mea ho‘okahi i ho‘omana‘o mai iā ia, ‘a‘ole ali‘i, ‘a‘ole kanaka.Eia ke kumu o ka hā‘ule ‘ana o ke keiki, ua kuhi aku a kuhi mai nā kānaka. E kuhi ana nā kānaka e ho‘omaopopo iho ana lā ho‘i ke ali‘i i ke keiki, no ka mea, e ‘ole

Page 89: Ipumakani a La'amaomao

‘o ia pae hou ai lākou i ka ‘āina, a pakele ai lākou mai ka make ‘ana i ka moana; a ‘a‘ole ‘o ia wale, ua hā‘awi a‘e ho‘i ke ali‘i i ka hope o nā wa‘a i ke keiki, a ua ho‘olilo iā ia i ho‘okele wa‘a nona, no laila, mana‘o loa nō lākou ua lawe pū nō lā ke ali‘i i ke keiki me ia, eia kā ‘a‘ole.No ke ali‘i ho‘i, ua kuhi ‘o ia e ho‘omaopopo ana lā ho‘i nā kānaka i ke keiki, no ka mea, e ‘ole ke keiki ‘ike hou lākou iā Hawai‘i, ‘a‘ole kā‘ a ua mana‘o nō ho‘i ‘o ia, no ka mālama maika‘i ‘ana o ke keiki iā lākou i ka ‘ai a me ka i‘a, ‘oiai lākou e pa‘a ana i ka ‘ino i Moloka‘i, he mea lā ho‘i ia no lākou e no‘ono‘o iho ai no ke keiki, eia kā ‘a‘ole.A iā lākou e kuhi aku ana a e kuhi mai ana, ua ho‘okō ‘ia ihola ka ‘ōlelo a ke keiki, ua "hā‘ule i ka hāpai ‘ana wa‘a."I ke ahiahi ‘ana iho, ua ho‘omaopopo ihola ‘o Kūapāka‘a ua poina loa kēlā po‘e iā ia, no laila, ho‘oponopono ihola ‘o ia i nā wa‘a o ke ali‘i a ma‘ema‘e a noho ihola ‘o ia ma laila, ‘o nā wa‘a ihola nō kona hale a ma laila ‘o ia i noho ai i ke ao a me ka pō.‘A‘ole ‘o ia i nele i ka ‘ai, ka i‘a, a me ka wai, no ka mea, ua nui ka ‘ao, ka i‘a malo‘o, a me ka wai i koe o loko o ka lā‘au āna.Oi ‘ai aku nō na‘e ho‘i i ka i‘a malo‘o a me ka ‘ao a pāpa‘a ka pu‘u; a pēlā ihola ‘o Kūapāka‘a i noho makamaka ‘ole ai iā Kawaihae a hiki ke kau mālolo.I kekahi ahiahi, lohe akula ‘o Kūapāka‘a i ka luna kāhea e kala hele ana, e holo nā wa‘a i ka pū‘ā mālolo i ka wana‘ao, no laila, ‘ono ihola ‘o ia i ka i‘a hou.Moe ihola ‘o Kūapāka‘a a wana‘ao, ala a‘ela ‘o ia a hele holoholo akula ma kahakai, ma kahi e kau ana o nā wa‘a o kānaka, a hālāwai akula ‘o ia me kekahi mau kānaka ‘elua e hoa ana i ko lāua wahi wa‘a.Nīnau akula ‘o Kūapāka‘a iā lāua, "E holo ana ‘olua i ka mālolo?""‘Ae, i ke aha lā?""Pehea lā ho‘i, ‘o wau kekahi e holo pū me ‘olua?" wahi a Kūapāka‘a."‘A‘ole," wahi a kekahi kanaka, "‘o māua wale nō, e komo loa auane‘i ko māua wa‘a.""I ‘ikea ho‘i ka wa‘a i ka mea nāna e kā ka liu," wahi a Kūapāka‘a, "a inā nō au e holo pū me ‘olua, ‘a‘ole ‘o ko ‘olua ha‘awina ke lilo mai ‘ana ia‘u, no ka mea, ua ‘ike nō au i ke ‘ano o kēia lawai‘a, inā e nui ka pā ‘ana o ka mālolo, a laila, e pā ka‘au ‘ia nō i nā pāhoe a pau, a inā ho‘i e ‘u‘uku e pā kāuna like nō, no laila, ‘a‘ole e lilo ana ko ‘olua ha‘awina ia‘u."No ka maika‘i o kā Kūapāka‘a pane, no laila, ua ‘ī maila kekahi kanaka, " ‘Ae, e holo pū kākou."Kōkua pū akula ‘o Kūapāka‘a i ka hoa ‘ana i ka wa‘a a pa‘a, hāpai akula a komo i ke kai, a kau akula lākou a pau a holo pū me ka ‘auwa‘a lawai‘a, a iā lākou e hoe nei ‘ike ihola ‘o ia i ka holo o ko lākou wa‘a.

Page 90: Ipumakani a La'amaomao

Hele nō ho‘i a kahikole ka lā ahu ka mālolo a ua ‘auwa‘a nei, ‘a‘ohe i kāna mai ua mea he mālolo, a i ka māhele ‘ana ua pā kā‘au ‘ia nā pāhoe a pau.A loa‘a ka i‘a a nā lawai‘a a me ka po‘e hoe wa‘a, ho‘i akula kēlā wa‘a kēia wa‘a no ko lākou mau awa iho.Iā Kūapāka‘a mā e ho‘i ana me ka hoe mālie ‘ana ma ko lākou wa‘a, ‘ike akula ‘o ia i kekahi wa‘a nui, he ‘eono kāna o luna, a no kona ‘ike i ka holo o ko lākou wa‘a i ko lākou holo ‘ana mai, no laila, kupu a‘ela i loko ona ka mana‘o e heihei, a nīnau akula ‘o ia i kona mau hoa, "Pehea kākou e heihei [ai] me kēlā wa‘a, a ‘o nā ka‘au mālolo nō ho‘i a kākou ke pili aku me kā lākou lā mau ka‘au mālolo.""Kāhāhā, pehea kākou e pakele ai i kēlā po‘e, he ‘eono lākou lā a he ‘ekolu wale nō kākou," wahi a kekahi kanaka."E ho‘i ho‘i hā ‘oe ma luna o kēlā wa‘a i ‘ehiku ‘oukou, a i ‘elua nō ho‘i māua.""Kāhāhā, ‘a‘ohe ho‘i e ‘ole ko‘u heihei pū me ‘oe, e kēnā keiki, a lilo aku ka‘u ka‘au mālolo i kēlā po‘e; e puka aku nō auane‘i kou ikaika hoe i ka ikaika o kēlā po‘e kānaka mākua," wahi a ka lua o nā kānaka."E ho‘i ho‘i hā ‘olua ma luna o kēlā wa‘a a ‘awalu ‘oukou, a ‘o wau ho‘okahi nō ho‘i ma kēia wa‘a, a laila, heihei kākou, a ‘o nā ka‘au mālolo ka pili; inā ‘oukou e pae ‘ē i uka, lilo ka‘u i‘a iā ‘oukou, a inā ho‘i au e pae ‘ē, lilo ho‘i kā ‘oukou i‘a ia‘u."" ‘O ia," wahi a kēlā mau kānaka, "e kāhea a‘e māua i kēlā po‘e, a inā e ‘ae mai, a laila, ‘o ko kākou heihei nō ia."Kāhea akula ua mau kānaka lā i ka wa‘a ‘eono kanaka, a holo maila lākou a hui pū me lākou nei.‘Ōlelo akula ua mau kānaka nei, "Kupanaha kēia keiki e ‘ōlelo mai nei e heihei kākou, a ‘o kākou a pau ma kēnā wa‘a, a ‘o ia wale nō ma kēia wa‘a, a ‘o kā kākou mau ka‘a a mālolo e pili me kāna ka‘au.""He aha lā ho‘i, e heihei kākou i ‘ike ‘ia ka ikaika hoe o kēnā wahi keiki ho‘onanā."‘A‘ohe i ka‘e mai ko lākou lā ‘a‘a e heihei me ke keiki, no ko lākou ‘ike he lehulehu lākou, no laila, mana‘o nō lākou e lilo ana ke ka‘au mālolo a Kūapāka‘a iā lākou.Ua mana‘o nō ‘o Kūapāka‘a e eo ana iā lākou ka wa‘a ‘eono kanaka, inā i ‘a‘a kona mau kōko‘olua e holo pū lākou, ‘oiai, he wahi wa‘a ‘u‘uku ko lākou, he māmā na‘e, a he wa‘a nui ho‘i ko kēlā po‘e, he kaumaha na‘e.I ka hō‘ole ‘ana na‘e o kekahi kanaka i ka maka‘u o make a hō‘ole hou ho‘i ke kōko‘olua no ka minamina o lilo kāna ka‘au i‘a, ‘ike ihola ‘o Kūapāka‘a, e eo ana ia i kēlā po‘e, akā, e like nō me ke ‘ano mau o kamali‘i he wahapa‘a a he ho‘onanā, ‘o ia kona mea i ‘a‘a aku ai i kona mau kōko‘olua e ho‘i lāua ma kēlā wa‘a.He hana ho‘ohenehene nō ho‘i kēia na Kūapāka‘a i kēlā po‘e kānaka makua, e hō‘ike ana i ka hilahila ‘ole i ka ‘a‘a mai e heihei me ia nei ho‘okahi, akā, ‘a‘ole i

Page 91: Ipumakani a La'amaomao

ho‘omaopopo kēlā po‘e, ua lilo loa ko lākou no‘ono‘o i ke eo mai o ke ka‘au i‘a a ke keiki, a māhuahua kā lākou wahi i‘a e ho‘i aku ai o kauhale.I ka holo ‘ana o ka heihei, ua e‘e a‘ela nā kōko‘olua o Kūapāka‘a ma luna o kēlā wa‘a, a laila, ‘ī maila ua po‘e nei, "E ke keiki, ho‘oili ‘ia mai kō i‘a ma luna o ko makou wa‘a."" ‘A‘ole," wahi a Kūapāka‘a, "i ko‘u mana‘o, ‘o ka pono ‘eā, e ho‘oili mai kā ‘oukou i‘a i luna o ko‘u wa‘a, no ka mea, inā paha auane‘i kākou e heihei a lilo ia‘u, ‘au‘a paha ‘oukou i ka i‘a; a inā au e ho‘oikaika aku pepehi mai ‘oukou ia‘u a pau, kā‘ili aku ‘oukou i ka i‘a, no laila, ‘eā, e ho‘oili mai nā i‘a a pau a kākou ma ko‘u wa‘a, a inā nō e lilo iā ‘oukou, ‘a‘ole e pa‘a ia‘u ke ‘au‘a iho, no ka mea, he pa‘apū ‘oukou, he aha ko ‘oukou mea e maka‘u ai ia‘u?"No kēia mau ‘ōlelo maika‘i a Kūapāka‘a, ua ho‘oholo like ihola lākou e ho‘oili i ka i‘a a pau i luna o ka wa‘a o ke keiki.‘Oiai lākou e ho‘oili ana i ka i‘a, ho‘omaoe wale a‘ela nō kekahi kanaka, "He ho‘oluhi wale nō paha kēia, he aha auane‘i ke kali ‘ana aku a pae i uka, na mākou nō paha ke eo na ka po‘e nui.""Pēlā paha he lohe wale ko‘u i ka ‘ōlelo a ka po‘e ‘elemākule ‘o ko mākou wahi lā, ‘He pū‘ali kā, hau nui ka hau iki.’ "Kū‘aki ihola ua po‘e nei no ke kaena aku o ke keiki a ‘ī a‘ela kekahi kanaka, "He keu kā ho‘i kēlā, o kahi keiki pane kīko‘olā."" ‘A‘ohe na‘u ka ‘ōlelo," wahi a Kūapāka‘a, "na kahiko nā ‘ōlelo."Hoe like akula lākou a mahalo akula ‘o Kūapāka‘a i ua po‘e nei no ka maika‘i o ka hoe ‘ana, ua like ke ka‘i ‘ana ma ke ama, a pēlā nō ho‘i ma ka muku, no laila, ua holo maoli nō ko lākou wa‘a.Nānā a‘ela ‘o Kūapāka‘a a ua kūpono iā ia kahi a lākou e ho‘omaka ai ka heihei, kāhea akula ‘o ia:" ‘Auhea ‘oukou, i ‘ane‘i kākou e ho‘omaka ai."" ‘Ae," wahi a lākou lā.Lana like ihola lākou, a i ka ho‘okūkū ‘ana a kau like nā wa‘a, ‘o ke kāhea like a‘ela nō ia o lākou, " ‘Oia, e hoe."‘O ka holo akula nō ia. I kinohi nō ha‘alele loa ‘ia ihola ‘o Kūapāka‘a i hope, a ‘oi loa akula kēlā wa‘a i mua, a maopopo ihola no kona eo i kēlā po‘e, ‘ī ihola ‘o ia, "Ē, hoe ‘ia kā ‘oukou, e kēnā po‘e, inā nō e eo ana iā ‘oukou, e hoe aku ana au a kua‘au, ho‘okāhuli ‘ia iho e a‘u kēia wahi wa‘a, a lilo ka i‘a i ke kai, nele like nō kākou."Iā ia nei e hoe mālie ana, ho‘omana‘o a‘ela ‘o ia i ka ha‘i ‘ana mai a Pāka‘a i kona heihei ‘ana i kona wā kamali‘i a eo iā ia, he pe‘a na‘e kona, ‘a‘ohe ho‘i o ia nei pe‘a, no laila, ‘ī ihola ‘o ia, "Inā e kū ana kekahi nalu nui, ‘o ko‘u ho‘opae nō ia."

Page 92: Ipumakani a La'amaomao

Hā‘upu wale a‘ela nō ‘o ia no ke kupunawahine, ‘o La‘amaomao; he mea ‘oia‘i‘o ‘o ka ipu makani kona mea i kaulana ai, akā, ‘o kāna mea i makemake ai i ia wā, i nalu, no ia mea, kaukau wale a‘ela nō ‘o ia penei:"E La‘amaomao,E ku‘u kupunawahine,Hō mai, hō mai ka makani a nui,I kū ka nalu mai Kahiki,I pae ka wa‘a o ka pua āu ē,‘O Kūapāka‘a,‘Ai mua kā ho‘i kāua i ka mālolo mua a kāua."I ka pau ‘ana o kā ia nei kaukau ‘ana, ‘o ka pā maila nō ia o ka makani, a ‘o ke ala maila nō ia o ka ‘ale, a ‘a‘ole i ‘emo o ke kū maila nō ia o kēia nalu nui. I ka ‘ike ‘ana o Kūapāka‘a i ke kū mai o ka nalu, ua ho‘omaka koke ‘o ia e hoe me ka ikaika, a i ke kau ‘ana o ka wa‘a ona i luna o ka nalu, a ho‘omaka maila o hope e ala a ki‘eki‘e i luna, ua ho‘oikaika loa ihola ‘o ia i ka hoe a pae akula ka wa‘a ona; kīpū ihola ‘o ia i ka hoe ma hope, a na ka nalu ka hana. ‘A‘ole ‘o ia nei hopohopo a maka‘u iho, no ka mea, no ha‘i ka wa‘a; a inā e kāhuli, a ili paha, a nāhāhā, ‘a‘ole nō ia nei ia pohō, ho‘okahi mea nui iā ia ma hope iho o ka pae ‘ana, ‘o kona pae i uka e eo iā ia kēlā po‘e.I ka wā i kū ai ka nalu i pae ai ka wa‘a o Kūapāka‘a, ua kokoke loa kēlā po‘e e ho‘okomo i ke awa, akā, i ko lākou ‘ike ‘ana mai i kēia nalu nui ki‘eki‘e, kalakala e ne‘e aku nei ma hope o lākou a aneane e popo‘i iā lākou, mana‘o ihola lākou o make auane‘i, a nāhāhā pū me ka wa‘a, no laila, ua hō‘oki ihola kā lākou hoe ‘ana, a hō‘emi hou akula ka wa‘a i hope, me ka mana‘o e kali a hala a‘e ka nalu, a laila, ho‘okomo aku i ke awa.Iā lākou e kali ana, ‘ike akula lākou i ka pae mai o Kūapāka‘a, a laila, ‘uā‘uā a‘ela lākou:"Pae ke keiki ē, pae ke keiki."‘Ī a‘ela kekahi kōko‘olua o ke keiki i holo pū ai, "Keiki lapuwale maoli kā ho‘i kēlā, me ka ‘ike iho nō ho‘i he nalu nui kalakala kēlā e kūpono ‘ole ai e pae o nāhāhā ka wa‘a, ‘o ka ho‘opae ‘ia mai nei kā ho‘i ia."‘Ī a‘ela kekahi kōko‘olua, "‘O kahi wa‘a kā ho‘i ka mea aloha i ka nāhāhā mai, no ko ia ala ‘ike nō paha no ha‘i ka wa‘a, no laila, ‘a‘ohe a ia ala ho‘oponopono a‘e, aia ka pono o ka pae i uka, a lilo iā ia nā ka‘au i‘a a kākou."Pae akula ‘o Kūapāka‘a a kau i uka loa o kahaone, hāpai akula i kahi wa‘a a ka‘awale iki aku mai kahi a ke kai e pi‘i mai ai, lawe akula a hūnā i ka i‘a a pau i luna o ka wa‘a o ke ali‘i, a kali mālie maila ‘o ka pae aku o kēlā po‘e.I ka hala ‘ana o ka nalu mua, ua mana‘o lākou nei e ho‘okomo aku, akā, kū hou ana nō, ua nalu nui a hala ia, kū hou ana no ke kolu o nā nalu, a hala ia nalu mālie ihola ke kai, a ho‘okomo akula ua po‘e nei i ko lākou wa‘a i ke awa a pae akula.

Page 93: Ipumakani a La'amaomao

‘Oiai lākou e hō‘apa‘apa ‘ia ana e nā nalu, ‘o ia ka wā a Kūapāka‘a i lawe ai e hūnā i ka i‘a.A pae maila ua wa‘a nei, nīnau akula ua po‘e kanaka nei i ke keiki:"‘Auhea ka i‘a a kākou?"Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "‘A‘ohe i‘a i koe, ua pau aku nei i ka hā‘awi ‘ia e a‘u i kanaka. Ua ‘ike nō au ua eo ‘oukou ia‘u, no laila, ua lilo ia‘u nā ka‘au i‘a a pau a ‘oukou, a ‘o ia ko‘u kumu i hā‘awi ai."He pane ho‘onalonalo wale nō na‘e kēia a Kūapāka‘a, ‘oiai, ‘a‘ole ‘o ia i hā‘awi i ka i‘a iā ha‘i, akā, ua hūnā ‘ia e ia.Ho‘onāukiuki loa ihola ua po‘e nei no ko lākou nele i ka i‘a o ka ho‘omanawanui ‘ana i ke anu, mai ka wana‘ao a kahikole ka lā, ‘a‘ohe wahi i‘a e ho‘i aku ai o kauhale a ‘ai iho.No ka pau ‘ole o ko lākou kū‘aki, no laila, kūkākūkā a‘ela lākou e heihei hou me Kūapāka‘a, a i mea e nā ai ko lākou huhū, ‘o nā iwi ke kumu e pili ai. I ka holo ‘ana o kēia mana‘o ‘ino a mana‘o ‘awahua o lākou, ua hele like akula lākou a nīnau akula iā Kūapāka‘a:"Pehea ‘oe, e heihei hou kākou, no ka mea, i pono wale nō ‘oe i kou pae ‘ana i ka nalu, inā he hoe maoli ‘a‘ole ‘oe e pakele iā mākou.""Aia nō paha ia i ko ‘oukou mana‘o," wahi a Kūapāka‘a."‘Ae, e heihei hou kākou," wahi a lākou lā."‘Ae, ua holo," wahi a Kūapāka‘a, "eia paha auane‘i ka hewa o ko‘u kumu ‘ole e pili ai kākou.""Ho‘okahi nō kumu a kākou ‘o nā iwi, inā e eo mākou iā ‘oe, e make mākou, a inā ho‘i e eo ‘oe iā mākou, e make ‘oe.""‘A‘ohe o‘u makemake ‘o nā iwi ke kumu e pili ai, a ‘o nā kino ho‘i ke make ke heihei kākou, no ka mea, inā paha ‘oukou e eo ana ia‘u a make ‘i‘o ‘oukou, ho‘okahi kā ho‘i mea aloha o nā wāhine, nā keiki, a me nā makamaka i ka uē a me ke kūmākena i ko ‘oukou make; akā no‘u nei lā, ‘a‘ohe a‘u maka‘u ana; inā au e eo iā ‘oukou ua pono nō, no ka mea, ‘a‘ohe o‘u makamaka o kēia ‘āina, a he wahi keiki hua hā‘ule wale nō au, a ‘a‘ohe mea ho‘okahi e ho‘okaumaha ‘ia inā au e make, no laila, ua pono nō ia‘u ke make; ‘o ‘oukou kā ho‘i. No laila, inā e ‘ae ana ‘oukou ma ka waiwai ke kumu pili a kākou, a laila, aia ko‘u waiwai lā o kēlā mau wa‘a kaulua e kau maila, inā au e eo iā ‘oukou, lilo iā ‘oukou kēlā mau wa‘a.""Kāhāhā! ‘A‘ohe paha nou ia mau wa‘a," wahi a ua po‘e kanaka nei, "no ke ali‘i kēlā mau wa‘a, no Keawenuia‘umi.""‘A‘ohe ona wa‘a o laila," wahi a Kūapāka‘a, "he po‘e e‘e wale nō lākou, no‘u nō ka wa‘a no ka mea nāna e mālama nei, ke kia‘i a ke mālama nei au i ko‘u mau wa‘a; no hea mai ko lākou wa‘a o ‘one‘i? Inā paha ho‘i he wa‘a ko lākou mana‘o maila ho‘i."

Page 94: Ipumakani a La'amaomao

"‘A‘ohe o mākou makemake i ka wa‘a," wahi a ua kanaka nei, "‘o nā kino nō o kākou ke kumu e pili ai.""‘Ae, he aha lā ho‘i," wahi a Kūapāka‘a, "a i eo ‘oukou ia‘u, a kokoke mai ka make iā ‘oukou, mai kuhi mai ‘oukou no‘u ka hewa, no ka mea, na ‘oukou nō ke koi a me ka pa‘akikī o ka iwi ke kumu pili, a hō‘ole ho‘i ‘oukou i ka‘u o ka waiwai ke kumu pili."‘Ī maila ua kanaka nei, "‘Ae, he nani ia ua holo a‘ela ka heihei o kākou, no laila, aia i Ka‘ū kākou e heihei ai, a he ‘eono anana ka loa o nā wa‘a o kākou e heihei ai, ‘o ka mea e eo ana, e kālua ‘ia i loko o ka imu.""‘Ae, ua holo e like me ko ‘oukou makemake," wahi a Kūapāka‘a.‘O kēia po‘e ‘ewalu e heihei nei me ke keiki, ‘o nā lawai‘a ia a Keawenuia‘umi ke ali‘i, a he mau makamaka ia no Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna, a na lāua nō ho‘i i ho‘onoho iā lākou i mau lawai‘a na ke ali‘i, a ‘o nā lawai‘a mua a ke ali‘i, a Pāka‘a i ho‘onoho ai, ua ho‘onele ‘ia lākou i ko lākou ha‘awina o ka lawai‘a a lilo a‘ela i kēia po‘e.I ka pae ‘ana mai o nā wa‘a lawai‘a a pau i koe, ua ho‘i akula kēlā me kēia a ha‘anui akula i ke eo ‘ana o nā lawai‘a a Keawenuia‘umi i kekahi wahi keiki ‘u‘uku malihini, a pēlā i laha ai ka lono o ka heihei mua ‘ana a me ka heihei hou ‘ana a nā lawai‘a a Keawenuia‘umi me Kūapāka‘a, ma Hawai‘i a puni.‘Oiai na‘e e pāhola ana kēia lono a puni ka ‘āina, ‘a‘ohe wahi ho‘omana‘o iki a‘e o Keawenuia‘umi a me nā kānaka i ho‘i pū mai ai me ia no Kūapāka‘a, a ha‘oha‘o ihola ho‘i nō kēia keiki malihini, ua poina loa ‘ia nō.Ua kaulana loa a‘ela kēia heihei hou a puni ‘o Hawai‘i, no laila, ua nui ka po‘e i hele e nānā i kēia heihei, nā kāne, nā wāhine, a me nā keiki, ‘a‘ole nō i huli pau loa ka mana‘o o nā kānaka ma hope o nā lawai‘a a Keawenuia‘umi, ‘oiai ua huli nō kekahi po‘e ma hope o Kūapāka‘a.Nui nō ho‘i ka waiwai i lawe ‘ia mai e nā ‘ao‘ao a i ‘elua, ka po‘e ma ka ‘ao‘ao o ke keiki, a me ka po‘e ma ka ‘ao‘ao o nā lawai‘a a Keawenuia‘umi.‘Ike akula ‘o Kūapāka‘a i ka nui o ka waiwai o ka po‘e pili ka lalo, ‘a‘ohe o kāna mai, he pua‘a ua waiwai, he ‘īlio, he hulu manu, he kapa mamaki, he kapa paupau, a ‘o kēlā a me kēia waiwai ‘ē a‘e, ma ko ia nei ‘ao‘ao a ma ko kēlā po‘e ‘ao‘ao.He ‘u‘uku loa ka po‘e ma ko ke keiki ‘ao‘ao, akā ho‘i, ua nui loa ka po‘e ma kēlā ‘ao‘ao, no ka mea, ua mana‘o ‘ia nō ‘a‘ole e pakele ke keiki ma kēia heihei ‘ana, no ka mea, he lehulehu kēlā po‘e a he ho‘okahi wale iho nō ho‘i kēia, a ‘o ke kaumaha pū iho ho‘i kahi o ka wa‘a, ‘oiai he ‘eono anana ka loa.A hiki lākou i Ka‘ū, ‘eleu koke a‘ela nō ua po‘e lawai‘a nei a ke ali‘i i ka hāpai i nā wa‘a a moe ana i kahakai, a hele nui akula i pōhaku no ka imu a kū, ‘ohi aku o ka wāhie a kū ke āhua, a ‘ō ka imu a hāmama, a laila, haka akula i ka imu a mākaukau no ka ho‘ā ‘ana.

Page 95: Ipumakani a La'amaomao

‘O kēia imu e ho‘omākaukau ‘ia nei, he imu ia e kālua ‘ia ai ‘o ka mea i eo, ‘o ia ho‘i, inā e eo i ke keiki, ‘o nā lawai‘a a ke ali‘i ke kālua ‘ia, a inā ho‘i e eo i nā lawai‘a a ke ali‘i, a laila, ‘o ke keiki ke kālua ‘ia.I ka mākaukau ‘ana o nā mea a pau, ua hō‘eu koke maila nō ua po‘e nei e holo, me ka pane pū mai:"Ua mākaukau a‘e nei ko imu, e holo paha kākou?""‘A‘ole," wahi a Kūapāka‘a, "e ki‘i mua aku i mau papa he‘enalu ‘elua.""I papa he‘enalu aha ia," wahi a kēlā po‘e, "He heihei wa‘a ho‘i kā kākou.""Eia ko‘u mana‘o," wahi a Kūapāka‘a, "inā e holo kākou a hiki i ka pahu kū a kākou i mana‘o ai, a holo mai kākou, a laila, eia ka ho‘oholo loa ‘ana o ka make, i mau nalu no kākou e he‘e ai, i ‘ehā. Inā au e pae mua mai, a laila, e hopu nō au i kekahi o nā papa he‘enalu ‘elua, a e he‘e au i kēia mau nalu ‘ehā, a i pae ‘ole mai ‘oukou, a laila, ua akāka ‘i‘o ko ‘oukou make. A pēlā nō ho‘i iā ‘oukou, inā ‘o ‘oukou ke pae ‘ē ma mua, e hopu nō ho‘i kekahi o ‘oukou i kekahi o nā papa he‘enalu, a e he‘e i mau nalu ‘ehā, a i pae ‘ole mai ho‘i au, ua maopopo ‘i‘o ko‘u make, akā, ua make nō au iā ‘oukou, no ka mea, he lehulehu ‘oukou.""‘Ae, ua holo," wahi a lākou lā.No ko lākou lā pūlalelale loa, ‘a‘ole lākou i ho‘omaopopo mai i ke ‘ano o ka nalu e he‘e ai, ‘o ka nalu paha i kahaone, a ‘o ka nalu holo paha i kai a pae mai; a no ia ho‘omaopopo ‘ole o lākou, ‘o ia ke kumu i eo ai lākou iā Kūapāka‘a.E‘e a‘ela ‘o Kūapāka‘a ma kona wa‘a, a e‘e a‘ela nō ho‘i ua po‘e kanaka lā ma luna o ko lākou wa‘a a holo akula, e hoe ana i kai.Holo akula lākou a liuliu, huli maila ‘o Kūapāka‘a i hope a nānā maila i uka, a ‘a‘ohe ‘ike ‘ia aku o ke po‘i ‘ana o ke kai o uka, kāhea akula ia i kēlā wa‘a, "Ē! Pehea kākou, i ‘ane‘i lā ho‘i a‘e, ‘o ka lō‘ihi auane‘i kēia e pakele ai ka mea ho‘okahi.""‘A‘ole, e hoe no kākou a uhi ke kai i luna o nā hale, a laila, ‘o ka pahu kū ia," wahi a kēlā po‘e."He makehewa wale nō ia holo ‘ana aku i kai," wahi a Kūapāka‘a, "he nui ho‘i ‘oukou, hōhē ihola nō kā ia‘u ho‘okahi nei lā; inā nō paha e heihei ‘ia akula nō e kākou ma waho mai o kuanalu, inā ua make au iā ‘oukou, ‘a‘ole, ke kā nei ‘oukou i waho loa nei, no laila, ke ha‘i aku nei au iā ‘oukou, e make ana ‘oukou ia‘u, a ‘o ka wahine, ke keiki, a ‘o ka makua kā ho‘i ka mea aloha."Holo hou akula lākou a liuliu, huli maila nā kānaka i hope a nānā maila i uka, ua ‘ane‘ane e nalowale nā hale o uka, a laila, kāhea maila lākou iā Kūapāka‘a, "Eia kākou lā i ‘ane‘i, ‘o ka pahu kēia e holo ai.""‘Ae, ua hiki," wahi a Kūapāka‘a.Lana ihola nā wa‘a o lākou nei e ho‘okūkū ana i ke kaulike, a i ka like ‘ana, kāhea like a‘ela lākou, "Ua like, ‘o ia, e hoe," a ‘o ko lākou holo akula nō ia.

Page 96: Ipumakani a La'amaomao

Ua ho‘omaka lākou e hoe me ka ikaika nui loa, e ‘oi ana i ko kekahi, no ka mana‘o ‘o ia ka mea e make ai iā lākou, no laila, ‘a‘ole i like kā lākou hoe ‘ana.Ia ho‘omaka ‘ana na‘e e hoe, ua puka ‘ē akula nō ka wa‘a o ka po‘e lehulehu, akā, nānā akula ‘o Kūapāka‘a i kā lākou hoe ‘ana, ‘a‘ohe like loa me ka hoe ‘ana a ka po‘e akamai loa ma ka heihei wa‘a, no ka mea, ua ho‘omaopopo akula ‘o ia iā lākou e hoe ai, e unuhi ana lākou i kā lākou mau hoe i luna, no laila, ua hua‘i pū me ka māpuna o ke kai a ka noe e kīpaku ana.‘Ike akula ‘o Kūapāka‘a i ke kō‘ie‘ie pololei o ke kai ma hope o ko lākou lā wa‘a, no laila, ho‘oikaika ihola ‘o ia i ka hoe ‘ana i komo kona wa‘a ma ia mio o ko lākou lā hope wa‘a, a i ke komo ‘ana o kona wa‘a ma laila, ua lilo akula ko ia nei wa‘a i ke kō‘ie‘ie o ka mio o ke kai ma hope o ko lākou lā wa‘a, a he uli wale nō kā ia nei i mea e holo pololei ai kona wa‘a ma ka mio o ke kai o kēlā wa‘a.Nānā akula ‘o Kūapāka‘a i nā kānaka o kēlā wa‘a e ho‘opapau ana me ka ikaika maoli i ka hoe, ‘oli‘oli loa ihola kēia i ko ia nei hoe ‘ole, no ka mea, na ke āmio o kēlā wa‘a e kō nei kona wa‘a ma hope o kēlā wa‘a, ‘a‘ohe wahi mea e hā‘ule mai i hope.‘Alawa maila kekahi o lākou a ‘ike maila i ka pili aku o ka ihu o ka wa‘a o ke keiki ma ka hope o ko lākou wa‘a, nui loa ihola ko lākou ho‘okina i ka hoe.‘Ike akula ‘o Kūapāka‘a i ko lākou nānā ‘ana mai, kāhea akula ‘o ia, "Ē, i nui ka ikaika i make iā ‘oukou, eia nō au lā ke pili aku nei ma hope."‘A‘ohe wahi pane leo mai o kēlā po‘e, ua lilo loa i ka ho‘opapau i ka hoe.Holo akula lākou a hiki i ka ‘ike ‘ana mai o nā kānaka o uka i ka wa‘a o nā kānaka ‘ewalu e puka aku ana, a laila, ho‘ōho a‘ela nā kānaka, "Eia a‘e ka wa‘a o nā lawai‘a a ke ali‘i ē! Eia a‘e ka wa‘a o nā lawai‘a a ke ali‘i ē!!"Akena a‘ela nā kānaka o uka i pili ma hope o nā lawai‘a a ke ali‘i no ke eo o ke keiki, a no ka lilo ho‘i o ka waiwai iā lākou.No ke ka‘a pono ‘ana o ka wa‘a o ke keiki ma hope o kēlā wa‘a, no laila, ‘a‘ole ‘ike ‘ia mai e nā kānaka o uka, a maopopo ‘ole iā lākou eia nō ke pili aku nei ka wa‘a o ke keiki ma hope o kēlā wa‘a.A no ka lō‘ihi loa nō ho‘i o kahi i hoe mai ai, ua hele a luhi loa kēlā po‘e, kikī ka hou, mālo‘elo‘e nā lima, nui ka hanu, mā‘opa, a ua moe ‘oko‘a nō kahi po‘e, a ‘a‘ohe hiki ke hoe, ua waiho ka hoe a kahi po‘e i lalo e kūlou ana ho‘i kahi i mua, a ua ‘ike ‘ia ko lākou pilikia maoli, a ‘o ka po‘e kaka‘ikahi e hoe ana, he ho‘opauhā wale iho nō.I ka ‘ike ‘ana o Kūapāka‘a i kēia moe ‘oko‘a o kēlā po‘e, no laila, hoe ihola ‘o ia me ka ikaika a ka‘awale akula mai ka mio a ke kai o ka hope o kēlā wa‘a, a kau like akula ko ia nei wa‘a me ko lākou lā.I ka ‘ike ‘ana mai ho‘i o kēlā po‘e i ke kaulike o ko ia nei wa‘a me ko lākou, ua ho‘oikaika hou a‘ela lākou e hoe, akā, ‘a‘ohe he hiki, no ka mea, ua mā‘opa loa.Hoe akula ‘o Kūapāka‘a me ka ikaika a ka‘a akula ma mua o kēlā wa‘a.

Page 97: Ipumakani a La'amaomao

I ka ‘ike ‘ana mai o nā kānaka i pili ma hope o ke keiki i ka puka ‘ana aku o kona wa‘a, ua ‘uā‘uā a‘ela lākou, "Puka ke keiki ē! Puka ke keiki ē!!"Nui ka ho‘opa‘apa‘a a me ka haunāele o nā kānaka o uka no ka puka ‘ana aku o ke keiki, a nui loa ho‘i ka ‘oli‘oli o ka po‘e i pili ma hope ona, a ‘o kēlā po‘e ho‘i ua noho mumule a ‘ekemu ‘ole lākou, a minamina nui ihola i ka lilo o ka waiwai a lākou i kēlā po‘e.I ka puka ‘ana o ka wa‘a o ke keiki i mua, ua mau kona holo i mua, a ‘o kēlā po‘e ho‘i, hā‘ule loa akula i hope, a pēlā no ka ‘oi mau ‘ana o ke keiki a hiki i kona pae ‘ana aku i uka; lēhei koke akula ‘o ia i uka, holo akula a loa‘a ka papa he‘enalu i ho‘omākaukau mua ‘ia ai, a hopu ihola a holo hou akula i kai, a he‘e ihola i nā nalu ‘ehā e popo‘i koke ana nō i kahaone, a eo a‘ela iā ia nā kānaka lawai‘a a ke ali‘i a Keawenuia‘umi.I ka pae ‘ana aku o Kūapāka‘a, wā a‘ela ka pihe a nā kānaka, a ‘o ka po‘e ho‘i i pili ma hope o ke keiki ua lelele lākou i luna no ka hau‘oli, a ‘uā‘uā a‘ela lākou, "Eo i ke keiki ē! Eo i ke keiki ē!"Ua ho‘okāhāhā loa ‘ia ka mana‘o o nā kānaka lawai‘a a Keawenuia‘umi no ka ‘ike ‘ana mai i ka he‘e koke ‘ana o Kūapāka‘a i ka nalu ha‘i koke nō i kahaone, e kuhi ana lākou i ka ‘ōlelo a ke keiki, ‘o ka nalu holo lā a kai, a laila, he‘e mai, ‘o ka nalu lā ia, ‘a‘ole kā, eia kā ‘o ka nalu nō i uka o ke one.No‘ono‘o ihola nō na‘e lākou no lākou nō ka hewa, ‘a‘ole i ho‘omaopopo mua i ke ‘ano o ka nalu e he‘e ai, ‘o ka ‘ōlelo nō kā ke keiki i ka nalu, ‘o ka ‘ae na‘aupō wale aku nō kā lākou, no laila, ‘a‘ole lākou i hō‘ea‘ea a ho‘opa‘apa‘a wale aku.I ka pae ‘ana aku o ua po‘e nei, noho mālie ihola lākou me ka ‘ekemu ‘ole, a mihi ihola lākou i ko lākou ho‘opa‘akikī ‘ana ‘o nā iwi ka pili. Nānā akula lākou a ‘ike akula e ‘ā mai ana ka imu no ke kālua ‘ana iā lākou e like me ka pili ‘ana, a laila, komo maila ka maka‘u i ka make i loko o ko lākou mau houpo, aloha a‘ela ka wahine, ke keiki, ka makua, a me nā makamaka.‘Ike pū akula lākou i ka po‘e i pili ma hope o ke keiki e ‘ohi ana i nā waiwai i eo iā lākou.I ka eo ‘ana o nā kānaka, ua kuku‘i akula ka lono o kēia heihei a hiki i ke alo ali‘i o Keawenuia‘umi, a i ka lohe ‘ana o kekahi kahu o ke ali‘i, ua holo akula ‘o ia e ha‘i i ke ali‘i.I ka ‘ike ‘ana mai o ke ali‘i i ke kahu, nīnau maila ‘o ia, "He aha kāu?""I hele mai nei au e ha‘i iā ‘oe no ka heihei wa‘a," wahi a ke kahu."‘O wai kai heihei mai nei?""‘O kekahi mau kānaka ou, ua heihei mai nei me kekahi wahi keiki malihini.""He aha ke kumu pili?""‘O nā iwi; inā e eo i ke keiki, a laila, kālua ‘ia ou mau kānaka; a inā e eo i ou mau kānaka, a laila, kālua ‘ia ke keiki.""Na wai ke eo?"

Page 98: Ipumakani a La'amaomao

"Na ke keiki.""Aia i hea ke keiki?""Aia nō i kahakai.""A aia ho‘i i hea nā kānaka o‘u?""Aia nō i kahakai kahi i ‘ōku‘u ai, a ke uē kūmākena ala nā wāhine, nā keiki, a me nā po‘e makamaka o lākou."Hā‘upu a‘ela ke ali‘i a nīnau hou akula, "He wahi keiki ‘u‘uku wale nō na‘e paha?""‘Ae, he wahi keiki ‘u‘uku wale nō.""Kā, inā akula kēnā o ke keiki a mākou i holo pū mai nei, ‘a‘ohe ‘i‘o akula e pakele."‘Akahi nō o Keawenuia‘umi a ho‘omana‘o a‘e i ke keiki, no laila, kēnā akula ‘o ia i ke kahu ona, "E ki‘i aku ‘oe i ke keiki, a inā e loa‘a iā ‘oe, a laila, e ‘ōlelo aku ‘oe penei: "I kauoha mai nei ‘o Keawenuia‘umi e hele aku ‘oe i mua ona." He makemake au e ‘ike aku o ua keiki ‘i‘o nei paha, a he keiki ‘oko‘a aku nō paha."Huli akula ke kanaka a loa‘a akula ‘o Kūapāka‘a i kahakai, a ‘ī akula, "I kauoha mai nei ‘o Keawenuia‘umi e hele aku ‘oe i mua ona.""‘Ae, helea kāua."Hele akula ‘o Kūapāka‘a me ke kanaka o ke ali‘i a hiki i mua o Keawenuia‘umi, a ‘ike maila ‘o ia ‘o ke keiki ‘i‘o nō kēia āna i koi ai e holo pū me ia e ‘imi iā Pāka‘a, ka mea ho‘i nāna i ho‘opakele iā ia i ka make a ke kai, a ‘o ka ho‘okele nāna i ho‘iho‘i mai a pae hou lākou iā Hawai‘i.I ka ‘ike ‘ana mai o ke ali‘i i ke keiki, kāhea maila ‘o ia, "He mai, mai ma ‘ane‘i nei.""‘A‘ohe paha au e pono e hehi aku i ke kapu ou e ke ali‘i?" wahi a Kūapāka‘a."Ua noa ia kapu iā ‘oe," wahi a Keawenuia‘umi.Hele akula ke keiki a kokolo akula i mua o ke ali‘i, a i kona kokoke ‘ana aku i ke ali‘i, ‘apo maila ke ali‘i i ka ‘ā‘ī o ke keiki, honi ihola a uē kaukau a‘ela. Hū a‘ela kona aloha no ke keiki, a helele‘i ihola kona mau waimaka. Ho‘omana‘o a‘ela ‘o ia i nā hana maika‘i a pau a ke keiki iā ia, a mihi ihola ‘o ia no kona ho‘omaopopo ‘ole i ke keiki, ka mea nāna i ho‘opakele iā ia i nā make ‘elua, a me ka pilikia.A pau ka uē ‘ana o ke ali‘i i ke keiki, ho‘olale a‘ela ‘o ia i kona ‘ā‘īpu‘upu‘u i ‘ai, a i i‘a na ke keiki. Ua hana ‘ia maila he papa‘āina maika‘i na ke keiki, a ua lawe ‘ia mai nā mea ‘ono, nā mea maika‘i, a me nā mea momona a pau a ke ali‘i, no ka pā‘ina ‘ana o ke keiki.‘Oiai ke keiki e ‘ai ana, nīnau maila ‘o Keawenuia‘umi, "Aia ‘oe i hea e noho nei?""Aia nō ho‘i i nā wa‘a o kāua, ‘o ko‘u hale nō ia, a ‘o ke koena ‘ai nō ho‘i a kākou i holo mai ai ka‘u ‘ai.""Auē nō kā ho‘i ē! ‘O ka‘u koi ‘ana kā ho‘i iā ‘oe e ‘au pū me a‘u i ke kai a pēlā ihola kā ho‘i ‘oe e ho‘ohemahema ‘ino ‘ia ai, ua kuhi nō ho‘i au ua hele akula ho‘i ‘oe me kekahi po‘e o kākou i holo pū mai ai, eia kā, ‘a‘ole."

Page 99: Ipumakani a La'amaomao

Uē helu hou a‘ela ke ali‘i me ka ‘ī pū mai, "Auē ko hemahema ia‘u ē! ‘O kā mākou uku ihola kā ia iā ‘oe, ‘o kāu ho‘iho‘i maika‘i ‘ana mai iā mākou, ‘o ka ha‘alele malihini iā ‘oe i kahakai; i ola kēia mau iwi lā iā ‘oe, inā ‘a‘ole ‘oe inā lā ua waiho ka iwi o kamahele i ka moana."He nui aku nā ‘ōlelo ho‘ālohaloha ‘ē a‘e a ke ali‘i i uē helu a‘e ai, a pau kāna helu ‘ana, ‘ī maila ‘o ia i ke keiki, "Kā, i ko ‘ōlelo mai nō kā iā mākou e hā‘ule ana ‘oe i ka hāpai ‘ana wa‘a a, hā‘ule ‘i‘o nō kā ‘oe iā mākou. ‘A‘ohe nō o kānaka, ‘o wau nō ka mea nāna i koi iā ‘oe e hele pū."A mao a‘ela ke aloha o ke ali‘i i ke keiki, ho‘omana‘o a‘ela ‘o ia i ka make o nā lawai‘a āna, no laila, nīnau maila ‘o Keawenuia‘umi i ke keiki, "‘Eā, ‘o ‘oe nō kai heihei mai nei me nā kānaka o‘u i Kohala?""‘Ae, ‘o wau nō ho‘i.""A ‘o ‘oe nō kai heihei hou mai nei me ua po‘e kānaka lā?""‘Ae, ‘o wau nō.""A he aha ke kumu pili a ‘oukou?""I ka heihei mua a mākou, he i‘a ke kumu pili, a ua eo ia‘u; a i kēia heihei mai nei, ‘o nā iwi ke kumu pili a mākou, a i ka heihei ‘ana mai nei ua eo mai nei ia‘u. Ha‘alele aku nei au lā e ‘ā ana ka imu, a ke uē lā nā wāhine me nā keiki a me nā makamaka o ua po‘e nei; aia a ‘ena‘ena ka imu, a laila, ho‘i aku au e ho‘olei iā lākou i loko o ka imu."A laila, helele‘i honua wale ihola nō nā waimaka o Keawenuia‘umi, a kūlou ihola ia i lalo, a uē ihola.Nīnau akula ‘o Kūapāka‘a i ke ali‘i, "He aha kēia mau waimaka o ke ali‘i?""E uē a‘e ana au no ua mau kānaka lā.""Kā, ‘a‘ole nō no‘u ka hewa, ua koi aku au iā lākou ma ka waiwai ka pili a mākou, nīnau mai na‘e lākou i ko‘u waiwai, ua kuhikuhi aku au i nā wa‘a o kāua, ‘a‘ohe na‘e o lākou ‘ae mai, pa‘akikī nō lākou ‘o nā iwi ke kumu pili a mākou no kēia heihei ‘ana; no ka mana‘o ‘ino o lākou ia‘u, no laila, ho‘okaha ihola lākou e make au.""‘Auhea ‘oe, e ke keiki, no ka nui o ko aloha ia‘u, ‘o ia ko‘u kumu i pakele ai i kēlā mau make o‘u āu i kōkua ai ia‘u, no laila, pehea kou mana‘o i kēia wā, inā ke mau nei nō kou aloha ia‘u, a laila, ke noi aku nei au iā ‘oe, e ola ku‘u mau kānaka, no ka mea, i ahona iki nō au lā ia mau kānaka, a inā e make ‘i‘o a‘e iā ‘oe, ‘o ko‘u hemahema loa nō ia. No nā kai lawai‘a o mākou nei lā, he ‘oi lākou o ka ‘ike a me ke akamai i ka lawai‘a, ‘a‘ohe holo ‘ana e nele. No laila, inā e aloha ‘oe i kēia ‘ōlelo a‘u, e ola lākou, a i ‘ole ‘eā, e aho nō paha kou pepehi mai ia‘u.""He aloha nō au iā ‘oe e ke ali‘i, a he menemene ho‘i au ia ka hō‘ole aku i kou leo, akā, ma kēia noi au lā, he mea pa‘akikī loa ia, ‘oiai, he mau kumu kūpono no ko‘u mea i mana‘o ai e make lākou, aia nō na‘e ho‘i i kā kāua ho‘oponopono ‘ana, a e waiho aku ana au iā ‘oe no ka make a me ke ola o ua mau kānaka nei ou."

Page 100: Ipumakani a La'amaomao

A pau kēia mau ‘ōlelo a Kūapāka‘a, nīnau akula ‘o ia i ke ali‘i, "E ke ali‘i, e kala ‘ia mai ke kanaka ke nīnau aku, inā he ho‘okano ia, ua ‘oi anei kou minamina i kēia po‘e kanaka ou ma mua o kekahi kanaka a mau kanaka ‘ē a‘e paha?""‘Ae, no ka minamina ho‘i ia e noi aku nei i ko lākou ola, a no ka mana‘o iho ho‘i o hemahema nā kai, akā, ‘a‘ole au e minamina iā lākou inā i pono ka‘u ‘imi ‘ana aku nei i ku‘u kauā; inā i loa‘a aku nei ‘o Pāka‘a a ho‘i mai nei, ‘a‘ole lā au e minamina iā lākou, ‘a‘ohe ho‘i e hihi ‘a‘ohe i loa‘a ‘o Pāka‘a, no laila, e hemahema ana au inā e make ana kēia po‘e kānaka o‘u."Pane akula ‘o Kūapāka‘a, "Inā e kau nui ana kou mana‘o no ke ola o kēia po‘e kānaka ou, a laila, ke ha‘i aku nei au iā ‘oe, ‘a‘ohe e ho‘i mai ko kauā me ‘oe ke ki‘i aku kāua iā ia i Ka‘ula, akā, inā ‘oe e ho‘okō mai i ka‘u e make, a laila, ‘ike hou ‘oe i nā maka o ko kauā. No ka mea, no ka nui o ko mau punahele hou, ho‘ohemahema a ho‘owahāwahā ‘oe iā Pāka‘a, a ‘o ia ke kumu i ho‘ohuake‘eo ai ko kauā, a ha‘alele iā ‘oe. No laila, ‘eā, nāu e koho mai kā ho‘i a me ka ho‘i ‘ole mai o Pāka‘a.""Inā pēlā, e ki‘i ‘oe iā Pāka‘a, a aia a ‘ike aku au iā ia, a laila, ‘ae aku au e make kēia po‘e," wahi a ke ali‘i.I ka puka ‘ana o ka ‘ōlelo make a ke ali‘i, ho‘omaopopo ihola ‘o Kūapāka‘a e make ‘i‘o ana nā ‘enemi i koe o ka makua kāne ona, no laila, no‘ono‘o ihola ia ‘o ia ka manawa kūpono e ha‘i aku ai i ke ali‘i no Pāka‘a; no laila, pane akula ‘o ia, "Ke ho‘omana‘o nei nō ‘oe i ko kākou hālāwai mua ‘ana, a‘u i ha‘i aku ai iā ‘oukou, he ‘ino a make ai ‘oukou i ka moana?""‘Ae, ke ho‘omana‘o nei au," wahi a Keawenuia‘umi."‘Ae, ‘o kahi pupū ma mua o ku‘u wahi wa‘a lā, ‘o Pāka‘a nō ia.""Auē, ‘o ia," wahi a Keawenuia‘umi."‘Ae, a ‘o ke kumu i kūlou ai i lalo, o ‘ike auane‘i ‘oe a koi ‘oe e ho‘i me ‘oe i Hawai‘i nei me ke ka‘awale ‘ole o nā ‘enemi ona, ‘o ia ho‘i nā punahele hou āu. ‘O wau kāna keiki, a ‘o Kūapāka‘a ko‘u inoa, ‘o kāna inoa ia i kapa ai no‘u, no ke ‘āka‘aka‘a o ko ‘ili i ka ‘awa, a nāna nō ho‘i au i a‘o i nā hana a pau i haku ‘ia ai e ia nou, a‘u e hana aku ana iā ‘oukou e lana mai ana."Ho‘omaopopo loa maila ‘o Keawenuia‘umi i ka ‘ōlelo a ke keiki, me ka nīnau pū mai, "He ‘oia‘i‘o kēia āu lā, e ke keiki?""‘Ae, ‘o ka ‘oia‘i‘o kēia," wahi a Kūapāka‘a, "a i ‘ae ‘ia mai nei nō au e holo pū me ‘oe i make nā ‘enemi o ku‘u makua kāne a kū ka mākaia."Pīhoihoi a‘ela ‘o Keawenuia‘umi a hau‘oli a‘ela ‘o ia no ka loa‘a o Pāka‘a, akā, aia nō na‘e he wahi kānalua iki i loko ona, no laila, ‘a‘ole ‘o ia i pane koke mai.Kali akula ‘o Kūapāka‘a ‘o ka pane mai o ke ali‘i, a no ka lō‘ihi loa, ‘ī akula ‘o ia:"E ke ali‘i, ke ‘ike akula wau, ‘a‘ohe i lawa nā kumu kūpono a‘u e hiki ai ke ho‘ō ‘ia aku i mua ou no ka ‘oia‘i‘o o ka‘u ‘ōlelo, no laila, eia ka panina o ka‘u ‘ōlelo, a inā ‘oe e mana‘o‘i‘o mai i ka‘u, ‘o ia ihola nō, a inā ‘a‘ole, he ‘ole a‘ela nō ho‘i

Page 101: Ipumakani a La'amaomao

paha, a ‘o ia kēia: ‘o ka malo a‘u i hā‘awi aku ai iā ‘oe, a ha‘oha‘o ai ‘oe, ‘o kō malo ‘i‘o nō ia, a ‘o ko kapa ‘i‘o nō ka‘u i hā‘awi aku ai nou, akā, ua a‘o mai ‘o Pāka‘a ia‘u e ha‘i aku nō au iā ‘oe, no‘u nō ia mau mea."I ka lohe ‘ana o ke ali‘i i kēia ‘ōlelo a ke keiki, ho‘omaopopo ‘i‘o ihola ‘o ia ua ha‘i mai ke keiki i ka mea ‘oia‘i‘o; a laila uē a‘ela ‘o ia a nui no ke keiki a me Pāka‘a. A pau ka uē ‘ana, ha‘i maila ke ali‘i i kona mana‘o e make nā kānaka ona.Ho‘ouna akula ke ali‘i i kona ilāmuku, me ke kauoha e make nā lawai‘a āna e like me ka pili a lākou me ke keiki, a ho‘olei ‘ia akula ua po‘e kānaka nei i loko o ka imu ahi a make ihola lākou.Ua ‘imi aku lākou i mea e make ai ke keiki, akā, ua kau mai ia make ma luna o lākou.I ka hala ‘ana aku o ka ilāmuku, huli koke a‘ela ke ali‘i a ‘ōlelo akula iā Kūapāka‘a: "E ke keiki, e holo koke ‘oe i Moloka‘i, a e ha‘i aku ‘oe iā Pāka‘a, ua make nā ‘enemi ona a pau, a e ho‘i koke mai ‘o ia e mālama ia‘u, ‘oiai, ua nele a‘ela au i ke kanaka, nele i ka ho‘okele wa‘a, a ua nele pū a‘ela i nā lawai‘a.""‘Ae, e ki‘i aku au," wahi a Kūapāka‘a.Ho‘olale koke a‘ela ke ali‘i i nā kānaka e hoa i kekahi o nā wa‘a no ke keiki, a i ka mākaukau ‘ana, kēnā a‘ela ‘o ia i kekahi o kona mau hoe wa‘a, "E holo pū ‘oukou me ke keiki a loa‘a ku‘u kauā, a laila, ho‘iho‘i mai ‘oukou."Pane akula ‘o Kūapāka‘a i ke ali‘i, "‘A‘ole, ‘o wau ho‘okahi nō ke ho‘i, a na‘u nō e ho‘iho‘i mai ‘o Pāka‘a."I ka wana‘ao o kekahi lā a‘e, iho akula ‘o Kūapāka‘a, a e‘e akula i luna o ka wa‘a, ō a‘ela i ka pe‘a a holo akula, a i ka hiki ‘ana o ka lā i ka lolo, pae akula ‘o ia i Ho‘olehua, ma Moloka‘i, kona ‘āina hānau.I ka wā i holo aku ai ‘o Keawenuia‘umi mā a kau pū ai ‘o Kūapāka‘a, ua noho ihola ‘o Pāka‘a me Hikauhi me ka ho‘omana‘o no ke keiki.‘Oiai lāua e noho ana, hū a‘ela ke aloha o Hikauhi i kāna keiki, no ka mea, mai ka wā ‘u‘uku mai o ke keiki a nui wale, ‘akahi nō a ka‘awale ke keiki mai a lāua aku; ‘oi ‘u‘umi iho nō ho‘i a hiki ‘ole, no laila, huhū ihola ‘o ia iā Pāka‘a a ho‘omaka akula e nukunuku. ‘Ī akula ‘o ia iā Pāka‘a: "Aloha a‘ela kā ho‘i au i ke keiki, i kou ho‘oku‘u ‘ana aku nei nō paha kahi i ka‘u keiki e holo pū me kou haku, a ‘o ka make mai nō auane‘i paha ia o ka‘u keiki i ka moana, a ‘a‘ole paha auane‘i e ho‘i mai ana. He aha nō lā ho‘i kou mea i hō‘ike ‘ole a‘e nei i ko haku, inā lā ho‘i paha ua ho‘i koke nō i ‘ane‘i, ‘a‘ole lā e lawe hele ‘ia ka‘u keiki i Ka‘ula i kāu kuhikuhi lalau, a ‘a‘ole lā ho‘i e make ka‘u keiki i ka moana.""‘A‘ohe i make ke keiki," wahi a Pāka‘a, "he ho‘i mai koe, e nānā aku paha kāua i kēia mau lā aku, ‘a‘ohe nō auane‘i e nalo e ‘ike aku ana kāua he wahi wa‘a ho‘okahi e holo mai ana mana‘e mai o Maui, a laila, ‘o ua keiki lā nō ia āu. I ho‘oku‘u aku nei ho‘i paha wau iā ia e holo pū me Keawenuia‘umi mā i ka moana i mea e kū ai ku‘u mākaia, a make nā ho‘okele, ‘o ko‘u ‘oli‘oli ia, a ho‘i aku a make

Page 102: Ipumakani a La'amaomao

nā lawai‘a o ko‘u pono ia, no ka mea, ‘o ka pau nō ia o nā punahele hou a ke ali‘i, a ka‘awale ho‘i ko‘u mau ‘enemi a pau, a laila, hiki ia‘u ke ho‘i aku a noho maika‘i hou me ku‘u haku."I loko o kēia pane maika‘i a Pāka‘a, ‘a‘ohe pau iho o ko Hikauhi huhū, e noke mau ana ‘o ia i ka ho‘oūluhua iā Pāka‘a i kēlā a me kēia lā, a ua lilo ka hapa nui o kona manawa i ke kia‘i i nā ‘ale o Pa‘ilolo, e ‘ake aku ana ‘o ka ‘ike aku i ke keiki.I kekahi lā, ‘oiai lāua e kia‘i ana, ‘ike akula ‘o Pāka‘a i kekahi wa‘a ‘u‘uku e holo mai ana i ka moana, a laila, huli akula ‘o Pāka‘a a ‘ī akula i ka wahine, "Eia a‘e ko keiki ke ho‘i mai nei.""‘Auhea?" wahi a Hikauhi."Aia nō ho‘i lā, ke ‘ike akula anei ‘oe i kēlā wahi kiko ke‘oke‘o ‘u‘uku i ke kai?""‘Ae, aia lā.""‘Ae, ‘o ia a‘e kēia, ‘a‘ohe e nalo ia‘u ka pe‘a o kona wa‘a; ua make akula nā ho‘okele, a ua ho‘iho‘i akula i ka haku a hiki i Hawai‘i, a noho akula, no laila, eia a‘ela ke ho‘i mai nei."I ke kokoke ‘ana mai o ka wa‘a o Kūapāka‘a, iho akula ‘o Hikauhi a ke awa, kali akula ‘o ka pae mai o ke keiki. I lawa nō a pae ka wa‘a i ke one, kū a‘ela ‘o Kūapāka‘a i luna, holo akula i mua o ka ihu o ka wa‘a a lēhei akula i ke one. Lele maila ‘o Hikauhi, pū‘ili maila i ke keiki a honi ihola, ‘akahi nō a ho‘i pono iho ka mana‘o o Hikauhi, no ka mea, ua ‘ike hou ‘o ia i ka maka o ke keiki.Hāpai akula ‘o Kūapāka‘a i ka wa‘a ona a kau i uka, ho‘oponopono ihola a pau, ho‘i akula i kauhale.I ka hiki ‘ana aku i kauhale, nīnau koke maila nō ‘o Pāka‘a, "Pehea kāu huaka‘i, ua holo pono anei?""‘Ae, ua holo pono ka‘u huaka‘i, no ka mea, ua make nā ho‘okele a ua make pū ho‘i me nā lawai‘a punahele hou a kō haku."A laila, ha‘i pau akula ‘o Kūapāka‘a i ka mo‘olelo piha mai ko lākou ha‘alele ‘ana iā Moloka‘i a hiki i kona ho‘i hou ‘ana mai a pae hou i Moloka‘i, e like me ia i ha‘i mua ‘ia a‘e nei.A pau kāna ha‘i ‘ana, a laila, ‘ī maila ‘o ia i kona makua kāne, "Ua ha‘i aku nei au iā ‘oe me a‘u i ko haku, a ua ho‘ouna mai nei ia‘u e ki‘i mai iā ‘oe e ho‘i aku, me kēia kauoha: "E ha‘i aku ‘oe iā Pāka‘a, ua make nā ‘enemi ona a pau, a e ho‘i koke mai ‘o ia e mālama ia‘u, ‘oiai, ua nele a‘ela au i ke kanaka, nele i ka ho‘okele wa‘a, a ua nele pū a‘ela i nā lawai‘a." No laila, ‘ānō lā, e e‘e a‘e ‘oe i luna o ka wa‘a, a e holo aku kāua."Nīnau akula ‘o Pāka‘a i ke keiki, "He aha nā pono a ko haku i hā‘awi mai nei iā ‘oe?""‘A‘ohe mau pono āna i hā‘awi mai nei ia‘u, ‘o ka ‘ōlelo wale ‘ana mai nei nō e ki‘i mai au iā ‘oe e ho‘i aku."

Page 103: Ipumakani a La'amaomao

‘Ī maila ‘o Pāka‘a i ke keiki, "Na‘aupō nō kā ho‘i ‘oe, ‘o ka hana ‘ana akula nō ia o ka pono, inā lā ua loa‘a kou mau moku, ahupua‘a a kalana paha, eia kā he ho‘ohemahema aku nei kāu.""Ua ‘ike auane‘i au he noi ‘oko‘a aku nō, a laila, loa‘a mai kahi pono," wahi a ke keiki, "e kuhi ana paha au ‘o ka ‘ike iho nō ho‘i o ke ali‘i i kona pono i ke kanaka, hā‘awi mai nō lā ho‘i i pono no ke kanaka,""‘A‘ohe pēlā e ke keiki, i ka wā a ke ali‘i i koi mai ai iā ‘oe e ki‘i mai ia‘u, ‘o ka wā kūpono nō ia āu e noi aku ai i pono no ke kanaka, a maopopo ko‘u pono, a laila, waiwai a pōmaika‘i ka ho‘i ‘ana aku o ke alo ali‘i, a inā pēlā wale ihola nō lā, e aho nō kahi pono o Moloka‘i nei, he lani i luna, he honua i lalo, ua kū‘ono‘ono, no laila, ‘ai ali‘i no ka noho ‘ana o kēia ‘āina.""Eia ho‘i paha ka hewa, ua make aku nei nā lawai‘a, a me nā ho‘okele wa‘a o ke ali‘i iā kāua, a ua hemahema maoli ‘i‘o nō kona noho ‘ana," wahi a ke keiki.‘Ī maila ‘o Pāka‘a i ke keiki, "Inā pēlā ‘eā, e ho‘i hou ‘oe i Hawai‘i a ha‘i aku i ko haku penei, "Ua ‘ōlelo mai nei ‘o Pāka‘a ia‘u, aia kā ‘oe a ho‘iho‘i hou aku i nā ‘āina ona āu i pa‘i mua ai nona a me nā pono a pau e like me ma mua, a laila, ‘ae mai ‘o ia e ho‘i mai me ‘oe, a inā ‘a‘ole, a laila ‘a‘ole e ho‘i mai."""‘Ae, na‘u ia e ‘au hou aku i ke kai i pono no kākou, aia na‘e ho‘i a pau a‘e kēia māluhiluhi," ‘Ai ihola ‘o ia a mā‘ona, hā‘ule akula hiamoe.Ho‘omaha ihola ke keiki no ‘elua lā, a i ke kolu o ka lā, ho‘omākaukau ihola ‘o ia no ka holo hou ‘ana i Hawai‘i, e ‘imi pono ai no lākou.Kali maila ‘o Keawenuia‘umi a pō ka lā mua a ke keiki i ha‘alele ai iā Hawai‘i, a holo mai ai e ki‘i iā Pāka‘a, a kali hou akula a hiki i ke ahiahi o ka lua o ka lā, a no ka hiki ‘ole mai o Pāka‘a, no laila, ho‘ouna akula ‘o ia i ka ‘elele e ki‘i iā Kahikuokamoku, ke kuhina nui.Huli akula ka ‘elele a loa‘a ‘o Kahikuokamoku, ‘ī akula: "I ho‘ouna mai nei ke ali‘i iā ‘oe e hele koke aku i mua ona i kēia wā."" ‘O ia, he aha lā kēia kauoha a ke ali‘i?""He aha lā, ‘a‘ohe i ha‘i mai nei ia‘u."Hele akula lāua a hiki i mua o ke ali‘i, a laila, ‘ī maila ke ali‘i iā Kahikuokamoku: "E ho‘omākaukau koke ‘oe i mau wa‘a, a e holo ‘oe i Moloka‘i i kahi o ke keiki, a e nīnau aku ‘oe no Pāka‘a, no ka mea, ua ha‘i mai ua keiki nei ia‘u aia ‘i‘o nō ‘o Pāka‘a i Moloka‘i, a ‘o ia ka mea i ki‘i aku nei, eia na‘e ho‘i, ‘a‘ohe hō‘ea iki mai."" ‘Ae, ‘a‘ohe e ho‘i nele ke kauoha a ke ali‘i," wahi a Kahikuokamoku, a ‘o kona kauoha akula nō ia i nā kānaka e hoa i nā wa‘a a mākaukau.I ka wana‘ao o ke kolu o ka lā, e‘e a‘ela ‘o Kahikuokamoku me nā hoe wa‘a i luna o nā wa‘a, kūkulu ke kia a kau ka pe‘a, no Moloka‘i ka palena.Holo akula lākou a ma mua o ka hiki ‘ana a‘e o ka lā i ka lolo, pae akula lākou i Ho‘olehua, kahi o ke keiki.

Page 104: Ipumakani a La'amaomao

I ka pau ‘ana o kā Kūapāka‘a ho‘omākaukau ‘ana i kahi wa‘a ona no ka holo hou ‘ana i Hawai‘i, a ho‘i akula a kauhale, ho‘ōho ana nā kānaka, "Eia a‘e kēia wa‘a ke holo mai nei! Eia a‘e kēia wa‘a ke holo mai nei!!"I ka ‘ike ‘ana o Pāka‘a i ka wa‘a e ho‘okomo mai ana i ke awa, ‘ī akula ‘o ia i ke keiki, "Eia a‘e ko huli lā, ua kali mai nei ke ali‘i a ‘o ka ho‘i koke ‘ole aku o kāua, no laila, ho‘ouna ‘oko‘a maila i kēia wa‘a e ‘imi mai iā kāua; e noho ‘oe i ‘ane‘i a e ho‘i a‘e au me ou kupuna, a ahiahi a‘e, a laila, hele mai mākou."Kakali mālie akula ‘o Kūapāka‘a a hiki i ka pae ‘ana mai, a hāpai nā wa‘a a kau i uka, ‘o ka pi‘i maila nō ia o Kahikuokamoku a me nā hoe wa‘a a hiki i kauhale, aloha akula ‘o Kūapāka‘a iā lākou, a aloha maila nō ho‘i lākou lā, pā‘ina ihola a mā‘ona, ho‘onanea ihola ka noho ‘ana.Iā lākou e ho‘oluana ana, nīnau akula ‘o Kūapāka‘a iā Kahikuokamoku, "No hea kāu huaka‘i?""No ‘one‘i nō," wahi a Kahikuokamoku."He huaka‘i aha?""He huaka‘i ‘imi iā Pāka‘a," wahi a Kahikuokamoku, "no ka mea, ua kali mai nei ke ali‘i a hala ‘elua lā, a no kō ho‘i ‘ole ‘ana a‘e nei me Pāka‘a, no laila, ho‘ouna ‘ia mai nei au e ki‘i mai iā ‘olua."Nīnau maila ‘o Kahikuokamoku, " ‘Auhea ‘o Pāka‘a?"" ‘A‘ole au i ki‘i aku nei, no ka mea, he malihini hiki mai ka‘u o kēia ahiahi, a ‘o ia ka‘u e kali aku nei lā o ka hiki mai.""Āhea hiki mai ua malihini nei āu?""He wā hiki wale mai nō, eia aku paha i ke ala.""Ma mua o ka pā‘ina ‘ana, ua ho‘ouna mua aku ‘o Kūapāka‘a i ka ‘elele e ki‘i iā Pāka‘a a me Hikauhi a me ka lehulehu a pau e hele mai e ho‘okupu iā Kahikuokamoku, ke kuhina nui a Keawenuia‘umi, i mea e ‘ike ai a e akāka ai i ka po‘e o Hawai‘i, he keiki papa ‘o ia no ka ‘āina."‘Oiai lākou e kali ana i ka malihini a ke keiki, hō‘ea maila nā kānaka, a ‘o ka ho‘omaka ihola nō ia o ka ho‘okupu; ua lawe ‘ia mai ka waiwai, ke kapa, ka ‘ai, a me ka i‘a, pua‘a, ‘īlio, a me nā waiwai ‘ē a‘e i loa‘a iā lākou, e like me ke ‘ano mau o ke au kahiko; ua hele mua mai ka lehulehu a pau a me nā ‘ōhua ma mua, a ma hope mai o Pāka‘a a me Hikauhi.A pau ka ho‘okupu ‘ana, hō‘ea maila ‘o Pāka‘a a me Hikauhi, a me Ho‘olehua a me ‘Iloli, nā mākua o Hikauhi, a me Kaumanamana, ke kaikunāne o Hikauhi.I loa nō a kū ‘o Pāka‘a ma waho o ka ‘īpuka, ‘o ka ‘ike koke maila nō ia o Lapakahoe, no ka mea, ua huli pono kāna noho ‘ana i ka ‘īpuka o ka hale, kū wikiwiki a‘ela ‘o ia i luna me ka ho‘ōho ‘ana, "Eia ‘o Pāka‘a ē! Eia ‘o Pāka‘a ē!!" a holo akula ‘o ia i waho a hālāwai me Pāka‘a, a ‘apo a‘ela kahi i kekahi a uē ihola no ke aloha a me ka ‘oli‘oli.

Page 105: Ipumakani a La'amaomao

I ka lohe ‘ana o ka po‘e o Hawai‘i i kēia kāhea a Lapakahoe, ua kū koke a‘ela lākou a pau i luna a pau nui akula i ka holo i waho. Ua hiki mua akula ‘o Kahikuokamoku a ma hope aku nā hoe wa‘a, a ua uē like a‘ela lākou a pau.A pau ka uē ‘ana, ho‘oluana ihola lākou i ke koena o ke ahiahi, a i ia wā i ha‘i aku ai nā kānaka o Hawai‘i iā Pāka‘a i nā hana a ke keiki mai ko lākou wā i ha‘alele iho ai i ia kaha a hiki wale i ko lākou pae ‘ana i Hawai‘i.‘Oiai lākou e ho‘oluana ana, ‘ī maila ‘o Kahikuokamoku: "Eia nō kā ho‘i ‘oe i ‘ane‘i, he aha lā kou mea i hō‘ike ‘ole a‘e ai i kō haku; ma muli o kou pe‘e ‘ana ua ho‘oluhi hewa iā mākou i ka huli iā ‘oe, a mai make mākou i ka moana, ‘a‘ohe nō na‘e a mākou, ‘o ke ali‘i nō ka‘u aloha, i ka ho‘omanawanui i ke anu a me nā pilikia a pau, a mai make hewa nā iwi o kō haku i ka moana i ka huli iā ‘oe."" ‘Ae, mai make ‘i‘o paha ku‘u haku i ka moana, akā, ‘a‘ole na‘e ho‘i i make. I hā‘awi ho‘i ke ali‘i i ka hope o nā wa‘a ona iā Ho‘okeleihilo a me Ho‘okeleipuna no ko lāua akamai, mai ho‘i ‘uhane na‘e ho‘i ua ali‘i nei a‘u i Hawai‘i; a no ko‘u hāwāwā ho‘i ko‘u mea i kāpae ‘ia a‘e ai i kulakula a kā‘ili ‘ino ‘ia aku ai ka hope o nā wa‘a mai a‘u aku, akā, ‘o ‘oe nō ka hō‘ike, no ka mea, ua holo pū kāua me ke ali‘i i nā wā a pau, a ma nā wahi a pau a kākou i hele pū ai me Keawenuia‘umi, ku‘u haku, ku‘u ali‘i, ‘a‘ole ‘oe i ‘ike ua make ‘o ia i ka moana e like me kēia a ‘oukou i hele aku nei."" ‘Ae, ua pololei ‘oe, a ua kaena a‘e nō ke ali‘i i ka wā ona i make ai, penei: ‘He mau pāpākole pulu ‘ole kēia i ke kai, inā ‘o Pāka‘a, ‘o ia ‘oukou lā, pulu iho nei.’ "A li‘uli‘u, pane hou maila ‘o Kahikuokamoku: "Eia nō kā ho‘i ‘o kāu keiki nō kēia a mākou i holo pū aku nei.""‘Ae, ‘o ka‘u keiki ia, ‘a‘ohe au e hō‘ole aku, no ka mea, ua hemo ku‘u wa‘a, ua kū ku‘u mākaia."I ia wā, kuhi a‘ela ‘o Pāka‘a iā Hikauhi, a ‘ī akula, " ‘O ia nei ka makuahine o ke keiki, ka‘u wahine ho‘i o ka noho malihini ‘ana iā Moloka‘i nei." A ‘ike a‘ela ‘o Hikauhi me Kahikuokamoku.A pau kēia mau kama‘ilio ‘ana a lākou, pa‘i koke akula nō ‘o Kahikuokamoku, "E Pāka‘a, he nani ia ua loa‘a ‘i‘o a‘e nei ‘oe ia‘u i ‘ane‘i, no laila, ‘eā, e ho‘i kāua i Hawai‘i, e like me ke kauoha a kō hānai.""Inā e ho‘i hou mai ka hope o nā wa‘a ia‘u, a ho‘iho‘i hou ‘ia mai ko‘u mau ‘āina a pau i lilo wale aku ai iā ha‘i, a me ko‘u mau pono ‘ē a‘e a pau, a laila, ho‘i aku au," wahi a Pāka‘a."E ho‘i mai ana nō ia mau mea a pau iā ‘oe inā ‘oe e ‘ae mai e ho‘i a‘e kāua i Hawai‘i," wahi a Kahikuokamoku." ‘Ae, he ho‘i aku nō ko‘u i Hawai‘i, ‘a‘ole na‘e au e ho‘i koke aku i kēia manawa," wahi a Pāka‘a. "E ho‘i mua ‘oe i ke ali‘i a kāua a e ‘ī aku ‘oe, aia a maopopo ko‘u mau pono, a laila, ho‘i aku au, a i hā‘awi mai i ko‘u mau pono a

Page 106: Ipumakani a La'amaomao

pau, a laila, ki‘i hou mai ‘oe ia‘u me ku‘u ‘ōhua, a laila, ho‘i aku au me ia, akā, ‘o ke keiki ke holo pū aku me ‘oukou i kēia wā."" ‘Ae, ua pono," wahi a Kahikuokamoku.A laila, ho‘olale koke a‘ela ‘o Kahikuokamoku i kona mau hoe wa‘a e hoa a e ho‘omākaukau i nā wa‘a o lākou, a i ka mākaukau ‘ana, ho‘oili akula ‘o Pāka‘a i kekahi mau makana a me kekahi mau pono kino ‘ē a‘e a ke ali‘i a Pāka‘a i mālama ai, a e‘e akula ‘o Kahikuokamoku a kau pū akula me Kūapāka‘a, a ho‘i akula no Hawai‘i. Holo akula lākou i ka wana‘ao a ‘aui ka lā pae akula i Hawai‘i, a ho‘i loa akula ‘o Kahikuokamoku a me Kūapāka‘a a hiki i mua o Keawenuia‘umi.I ka ‘ike ‘ana mai o ke ali‘i iā Kūapāka‘a, aloha maila ‘o ia me ka hoihoi, no ka hau‘oli, me ka mana‘o ua ho‘i aku ‘o Pāka‘a; akā, no ka ‘ike ‘ole o ke ali‘i iā Pāka‘a, no laila, ua nīnau maila ‘o ia:"Ua loa‘a aku nei ‘o Pāka‘a?"" ‘Ae, ua loa‘a," wahi a Kahikuokamoku, "a ua ho‘ouna mai nei i kēia mau makana nāu, a ho‘iho‘i mai nei i kēia mau pono kino ou āna i mālama ai i kēia wā lō‘ihi, i mea e ‘ike ai ‘oe ua loa‘a ‘i‘o ‘o ia.""A ‘auhea ‘o ia?""Ua noho aku nei nō i Moloka‘i," wahi a Kahikuokamoku."He aha kā ho‘i ka mea i ho‘i ‘ole mai nei?""No kō ho‘ouna ‘ana aku nei i ke ki‘i me ka hā‘awi ‘ole aku i mau pono nona," wahi a Kahikuokamoku, "a penei ia i ‘ōlelo mai nei: "Inā e ho‘i hou mai ka hope o nā wa‘a ia‘u, a ho‘iho‘i hou ‘ia mai ko‘u mau ‘āina a pau i lilo wale aku iā ha‘i, a me ko‘u mau pono ‘ē a‘e a pau, a laila, ho‘i aku au," no laila, inā ‘oe e hō‘ole ana, ‘a‘ole e ho‘i mai ‘o Pāka‘a, akā, inā ‘oe e ‘ae, a laila, ki‘i aku au a ho‘i mai ‘o Pāka‘a.""Ua no‘ono‘o ‘ole ‘i‘o au i ka pono o ku‘u kahu, a ua wikiwiki i ka ho‘ouna, no laila, e holo hou ‘oe i Moloka‘i e ki‘i iā Pāka‘a, a e ‘ōlelo aku ‘oe, ua ‘ae aku nei au e ho‘i hou iā ia ka hope o nā wa‘a, a me nā ‘āina a pau a‘u i hā‘awi ai iā ia ma mua, a me nā pono ‘ē a‘e a pau."He mau lā ma hope iho, ‘ōlelo akula ke ali‘i iā Kahikuokamoku, "E ‘auhau aku ‘oe i nā kānaka i ‘elima kanahā o ka wa‘a, no ke ki‘i ‘ana aku iā Pāka‘a a me kona mau ‘ōhua e ho‘i mai i Hawai‘i nei, a nāu nō e ki‘i, a ‘o ke keiki ‘eā, e noho ‘o ia me a‘u."" ‘Ae," wahi a Kahikuokamoku, a ‘o ka ‘auhau ‘ia nō ia o nā kānaka, a ‘a‘ole i ‘emo ua lawa nā wa‘a, a i ka mākaukau ‘ana, ‘o ka holo hou nō ia o Kahikuokamoku i Moloka‘i, e ki‘i ana iā Pāka‘a.I kekahi lā, ‘oiai ‘o Pāka‘a e nānā ana i ke kai, ‘ike akula ‘o ia i ka holo mai o kēia ‘auwa‘a i ke kai o Pa‘ilolo, me he pū‘ā mālolo lā ka ua mea he kuakea o ka moana.

Page 107: Ipumakani a La'amaomao

A laila, kāhea akula ‘o ia iā Hikauhi, a i ka hiki ‘ana mai o ka wahine, kuhikuhi akula ‘o ia i ka ‘auwa‘a, me ka ‘ōlelo aku, "Eia a‘e ke ki‘i o kāua lā e ho‘i i Hawai‘i.""He aha lā ho‘i, he ho‘i nō ho‘i paha ko kāua i Hawai‘i e noho ai i kou hanohano," wahi a Hikauhi.‘A‘ole i ‘emo, ho‘okomo ana nā wa‘a i ke awa, a kau i kula, ‘o ka pi‘i koke maila nō ia o Kahikuokamoku a loa‘a ‘o Pāka‘a, a pau ke aloha, a laila, ‘ōlelo maila ‘o ia, "Ua ‘ae mai nei ke ali‘i, a ua ho‘iho‘i mai nei i kou ha‘awina o ka hope o nā wa‘a a me nā ‘āina a me nā pono a pau āna i hā‘awi mai ai iā ‘oe ma mua, no laila, e ho‘i kāua i Hawai‘i."" ‘Ae, e ho‘i aku kāua."A laila, kauoha a‘ela ‘o Pāka‘a i ka ‘ohana a pau e ho‘omākaukau no ka ho‘i ‘ana i Hawai‘i, a me nā ‘ōhua a me ka lehulehu i makemake e ho‘i e noho pū me Pāka‘a i Hawai‘i, a me ka po‘e makemake e hele māka‘ika‘i, a i ka mākaukau ‘ana, e‘e a‘ela lākou ma luna o nā wa‘a a holo akula a pae i Hawai‘i.Ma kēia huaka‘i a Pāka‘a, ua hele ‘o ia me he ali‘i lā, no ka mea, ua hele pū ‘o ia me kona mau ‘ōhua a me kona lehulehu a pau o ka noho pū ‘ana iā Moloka‘i.I ka hiki ‘ana aku o ka huaka‘i a Pāka‘a i Hawai‘i, ua hele loa akula ‘o Pāka‘a a hiki i mua o Keawenuia‘umi, a i ka ‘ike ‘ana mai o ke ali‘i, ua lele maila ‘o ia a pū‘ili maila iā Pāka‘a, me ka uē kaukau ‘ana no kāna mau hana ‘ino i kāna kauā maika‘i.A mao a‘ela ke aloha o lāua, pau ihola ka uē ‘ana, a ha‘i aku ha‘i mai i nā mea i hana ‘ia, a nīnau aku a nīnau mai i nā mea i hala, a noho ihola me ka maika‘i.A hala nā lā malihini, a laila, ‘ōlelo akula ‘o Keawenuia‘umi iā Pāka‘a, "He nani ia ua ho‘i hou maila ‘oe, no laila, ke ho‘onoho hou aku nei au iā ‘oe ma kou mau kūlana mua, a ke hā‘awi aku nei au iā ‘oe i kou mau ‘āina mua a me nā pono ‘ē a‘e a pau, a ke hā‘awi aku nei au iā ‘oe ka ho‘oponopono ‘ana o ka mokupuni ‘o Hawai‘i nei."Pēlā ihola i lanakila ai ‘o Pāka‘a ma luna o kona mau ‘enemi nāna i hana i nā mea i ka‘awale ai ‘o ia mai kāna hānai mai; a ma muli o ke kōkua ‘ana a Kūapāka‘a, kāna keiki, ua ho‘i hou mai a noho, a ‘ai ali‘i hou ‘o Pāka‘a iā Hawai‘i.

KA HOPENA