islamci basinin en cok satan gazetesi zaman ornegi the most selling newspaper of islamic media zaman...
TRANSCRIPT
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
1/220
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSLETM BLMLER ANABLM DALI
GENEL GAZETECLK BLM DALI
SLAMCI BASININ EN OK SATAN GAZETES: ZAMAN RNE
(Yksek Lisans Tezi)
SLEYMAN ARIOLU
stanbul, 2008
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
2/220
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSLETM BLMLER ANABLM DALI
GENEL GAZETECLK BLM DALI
SLAMCI BASININ EN OK SATAN GAZETES: ZAMAN RNE
(Yksek Lisans Tezi)
SLEYMAN ARIOLU
Do. Dr. Cneyt Akaln
stanbul, 2008
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
3/220
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
4/220
ii
GENEL BLGLER
sim ve Soyad: Sleyman ArioluAnabilim Dal: letiim BilimleriProgram: Genel Gazetecilik
Tez Danman: Do. Dr. Cneyt AkalnTez Tr ve Tarihi: Yksek Lisans Aralk 2008Anahtar Kelimeler: Zaman Gazetesi, Fethullah Glen Cemaati, Siyasal slam, slamc basn
ZET
Geleneksel bir cemaat yapsna sahip ve temeli Nurcu harekete dayanan Fethullah
Glen Cemaati 1980 sonrasnda aktif bir dnme urad. Temsili, teblii pekitiren birey
olarak gren ve nde tutan cemaat, sylemlerinde slami bir dil kullanmad. Ayrca Glen
Cemaatinde slam, toplumun ortak bir deeri olarak kamusal alann yeniden inas iin
kullanld. Glen cemaati temsil ve teblii birarada sunabilen medya aralar sayesinde slami
sylemi cemaatin hedefleri dorultusunda yeniden yaplandrd. Bu aralarla da cemaat iinde
kolektif anlay salanmaya alld. Cemaatin bu ilevi yerine getiren ilk ve en etkili arac
Zaman gazetesidir. Gazetede tm bunlarn yan sra cemaatin hedefleri dorultusunda bir de
politik sylem ina edildi. Siyasal slamn geliiminin ve Fethullah Glen cemaatinin
anlatld bu almada Zaman gazetesinin cemaatin amalar ynnde bir rota izledii ortaya
kondu. zellikle son yllarda byk etkinlik kazanan Zaman gazetesinin kuruluundan
bugne safahatn inceledim.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
5/220
iii
GENERAL KNOWLEDGE
Name and Surname: Sleyman ArioluField: CommunicationProgramme: JournalismSupervisor: Assoc. Proffessor Cneyt AkalnDegree Awarded and Date: Master December 2008Keywords: Zaman newspaper, Fethullah Glens society, political Islam,
Islamic media
ABSTRACT
Fethullah Glens society which is organized in traditional rules of Islam, and its
foundation is based on Nur sect. The society was transformed into a different settlement
effectively after the 1980s. The society used representation as a way of promoting Islam
except notifying it. During this period, members of the society avoided of using an Islamic
speech. Besides in Glens society, Islam was used to reconstruct public sphere as a common
value. Through mass media, Glens society created a new Islamic speech in terms of their
own interests. This media helped constructing a common understanding in Glens society.
The Zaman newspaper became the first and the most effective tool to fulfill this requirement.In spite of that, the newspaper constructed a new political speech which is suitable with the
aims of Glens society. In this study, I explained development of political Islam and
Fethullah Glens society in Turkey and parallel evoluation between the newspaper and the
society. I also examined the process of Zamans growing since its establishment.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
6/220
v
NSZ
Fethullah Glen cemaati Trkiyede atlanmayacak bir gereklik. Gnmzde kontrol ettiisermaye, siyasi etkinlii ve medyadaki nfuzu hi de hafife alnmayacak cinsten. Cemaat iindengeldii geleneksel Nurcu hareketten farkllaarak ve bir anlamda kprleri atarak Trkiyede veuluslararas alanda etkinlik kazand. ABD desteiyle bata Orta Asyadaki Trk devletleri olmakzere dnyann pek ok yerinde okullar ve Zaman gazetesi brolar at. Trkiyede arkasnda
devasa holdinglerin sermayesi bulunan gazeteler, ulusal alanda basm ve datm ileriniorganize etmekte glk ekerken, cemaatin gazetesi Zaman, 10 lkede baslp, 30a yakn lkededatlyor. Henz 22 yllk gemie sahip gazete, birok lkede o lkenin diliyle yaynlanyor vebazlarnda da iki dilde kyor. Zamann Trkiyede ilan edilen tiraj ise 800 bin civarnda.
Bu almada, Zaman Trkiyede slamcln veslamc basnn tarihine dair bir incelemedebulunarak, 12 Eyllden gnmze Fethullah Glen cemaatinin izini srerek anlatmaya aba
gsterdim. Bu almay sonulandrmamda deerli grleri ile katkda bulunan sevgili hocamDo. Dr. Cneyt Akalna, kaynaklara ulamamda yol gsterici olduu iin Yrd. Do. Dr. Bar
Dostere ve desteini esirgemeyen eim Ayaya ok teekkr eder, almann tm ilgililereyararl olmasn dilerim.
stanbul, 2008 Sleyman ARIOLU
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
7/220
vi
KISALTMALAR
A.A. Anadolu Ajans
AB Avrupa BirliiABD Amerika Birleik DevletleriADL Anti-Defamation Leagueage. Ad geen eserAGAD Anadolu Gen adamlar DerneiAKP Adalet ve Kalknma PartisiANAP Anavatan PartisiAP Adalet PartisiAr. ArapaA.. Ankara niversitesibknz. Baknz
BBP Byk Birlik PartisiBTP Byk Trkiye PartisiBOP Byk Ortadou Projesibl. Blmbs. Bask, basmC. CiltCIA Central Intelligence AgencyCHP Cumhuriyet Halk PartisiDGM Devlet Gvenlik MahkemesiDE Devlet statistik EnstitsDSK Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu
DP Demokrat PartiDYP Doru Yol PartisiFBI Federal Bureau of InvestigationFP Fazilet PartisiGATA Glhane Askeri Tp AkademisiHz. HazretiIMF International Monetary FundBDA-C slami Byk Dou Aknclar CephesiHAD adamlar Dayanma DerneiK. KararKESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu
KHK Kanun Hkmnde KararnameKKTC Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetimad. MaddeMT Milli stihbarat TekilatMHP Milliyeti Hareket PartisiMGK Milli Gvenlik KurumuMNP Milli Nizam PartisiMOSSAD Israel Secret Inteligence ServiceMSP Milli Selamet PartisiMTTB Milli Trk Talebe BirliiM Marmara niversitesi
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
8/220
vii
MSAD Mstakil Sanayici ve adamlar DerneiNATO North Atlantic Treaty OrganizationNu. Numara
PKK Krdistan i PartisiRF Rusya FederasyonuRNK Risale-i Nur KlliyatRP Refah PartisiRTK Radyo Televizyon st Kurulus. SayfaS. SaySBF Siyasal Bilgiler FakltesiSHP Sosyal Demokrat Halk PartiSND Society for News DesignSTV Samanyolu Televizyonu
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirliiTBMM Trkiye Byk Millet MeclisiTGRT Trkiye Gazetesi Radyo TelevizyonuTMSF Tasarruf Mevduat ve Sigorta FonuTSK Trk Silahl KuvvetleriTURKONFED Trk Giriim ve Dnyas KonfederasyonuTSAD Trkiye Sanayici ve adamlar DerneiTUSKON Trkiye adamlar ve Sanayiciler KonfederasyonuUBA Ulusal Basn AjansUTD zbekistan Trkiye adamlar DerneiWAN World Association of Newspapers
YA Yksek Askeri urayy. Yzyl
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
9/220
viii
NDEKLER:
Sayfa No.ZETiiABSTRACTiiiTEZ ONAY BELGES...ivNSZ.vKISALTMALARv
GR............... 1
BRNC BLM: SLAMCILIK
1- Siyasal slam Kavram ve slamcln Tanm:.............41.1- Ekonomik, Politik, Kltrel ve Dini bir Kavram olarak-Siyasal slam:..............5
1.1.2- slamcln Sosyolojik Taban:..8
1.1.3 - slamc Ekonomi:.12
1.2- Osmanldan Cumhuriyete Siyasal slam:............14
1.2.1- slamclk Akmnn Ana izgileri:......15
1.2.2- Osmanl Devletinin Durumu ve-slamclk Akmnn Douu:.........16
1.2.2.1- slamlamak:..... 18
1.2.2.2- slamclk Forml:... 19
1.3- Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal slam... 21
KNC BLM: 12 EYLL VE SYASAL SLAM
2. 12 Eyll Askeri Darbesi ve Siyasal slam:29
2.1. 12 Eylln Siyasal Atmosferi:29
2.1.1.Uluslararas konjonktr:.30
2.1.2. Trkiyede Siyasal slam:..32
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
10/220
ix
2.1.2.1. Trkiyede slami Hareketin zellikleri:...34
2.2. 12 Eyll ve Siyasal slam:36
2.2.1. 1980 Askeri Darbesi ncesi:.362.2.2- 1980 Askeri Darbesi Sonras:...38
2.3- 12 Eylln Cemaatlere Yaklam:.....41
2.4- 12 Eyllden 28 ubata slamc Siyaset:.55
2.4.1. 1990l Yllarda Trkiyede slamclk:....56
2.4.2. Radikal slam Ilmlslamla Dengeleme-Politikasnn Etkisi ve slamc Hareketlerin
bu Kavrama Yaklam:...60
2.4.3. slamc Siyasetin 1990lardaki Ykselii:.62
2.4.3.1- Refahyol Hkmeti:...63
2.5. 28 ubat ve Tetiklenmesi Sreci:.....66
2.5.1. mam Hatip Okullar:66
2.5.2. Taksime Cami Projesi:.67
2.5.3. Refahyol Hkmetinin askerle ilk karlamas:.68
2.5.4. slam uras:..70
2.5.5. Susurluk Skandal:712.5.6. YAdan Uyar:.72
2.5.7. Demirelden Erbakana Mektup:...75
2.5.8. Artan Toplumsal Huzursuzluk:.76
2.6. 28 ubat Kararlar:.76
2.6.1. Askerin Talepleri:..78
2.6.2. Alnan Kararlar:.79
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
11/220
x
2.6.3. 8 Yllk Kesintisiz Temel Eitim Tartmalar:.81
2.7. 28 ubatn Sonular:...83
2.7.1- Refaha Kapatma Davas ve Refahyol HkmetininSonu:83
2.8. 2000li Yllarda Trk Siyasal Hayat ve Siyasal slam,Adalet ve Kalknma Partisi (AKP):..85
2.8.1- 3 Kasm 2002 AKP ktidar:..86
2.8.2. Adalet ve Kalknma Partisi:..88
2.8.3. Liberalizm, Muhafazakrlk ve AKP:...89
NC BLM: TRKYEDE SLAMCI BASIN
3- Trkiyede slamc Basn Gelenei:92
3.1-slamc Basn ve Cemaat likileri:..100
3.1.1- skenderpaa Cemaati: slam, Kadn ve Aile,lim ve Sanat:101
3.1.2- Erenky Cemaati: Altnoluk:..102
3.1.3- z Grubu: Yeni afak Gazetesi, zlenim,Bilgi ve Hikmet: ...102
3.1.4- Radikal slamc izgi: Anadoluda-Vakit Gazetesi:..107
3.1.5- Nurcular
n lk Yay
n
: Yeni Asya:. 108
3.1.6- Milli Gr: Milli Gazete:..112
3.1.6.1- Yrnge:..113
3.1.7- slamc Kadnlarn Dergisi: Mektup:..114
3.1.8- hls Grubu: Trkiye, TGRT, TGRT FM: .114
3.1.9- Med-Zehra Grubu: Dava:116
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
12/220
xi
3.2- slami Televizyon Kanallar:...116
DRDNC BLM: FETHULLAH GLEN CEMAAT
4- Fethullah Glen Cemaatinin tarihsel kkeni:Geleneksel d rgtlenme modeli; Nurculuk Cemaati:.120
4.1.- Neo Nurcu Kreselci AkmFethullah Glen Cemaati: ..130
4.2- rgtlenmesi:.132
4.3- deolojisi:134
4.4- Finansal Kaynaklar:...135
4.5- Toplum Tasavvuru: ...138
4.6- Devlet ile likileri: 140
4.7- Siyasi Partilerle likileri:...141
4.8- ABD ile likileri ve Ilmlslam: .144
4.9- Medyann bir Cemaat i letiim veTemsil Arac Olarak Kullanlmas: 150
4.10-Cemaatin Sahip Olduu Medya Kurulular:.151
4.11- 28 ubatn Fethullah Glen Cemaatine etkileri:.155
BENC BLM: ZAMAN GAZETES
5 - Zaman Gazetesinin Kuruluu:...160
5.1- Kurucu Kadro: 163
5.2- Felsefesi:..164
5.3- Zaman Gazetesi ve Fethullah Glen:..165
5.4- Yazleri Kadrosu ve Yayn Kurulu:.167
5.5- Yayn Politikas:..168
5.6- erii: 172
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
13/220
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
14/220
GR
Siyasal slamn son yllardaki ykselii, 3 Kasm 2002 ve 22 Temmuz 2007
seimleriyle birlikte, bu dncenin temsilcisi olarak kabul edilen bir partinin
Trkiyede iktidar olmas, siyasal slam tartmalarn yeniden ortaya kard. Bununla
beraber Trkiyede alevlenen paralel bir tartma da tarikat ve cemaatlerin siyaset ve
brokraside imdiye dek hi olmad kadar etkinlik kazanmalardr. Trkiyede her
dnem etkileri somut olarak hissedilen dardan mdahaleler de bu etkinliin bir
parasdr.
12 Eyll 1980 askeri darbesiyle birlikte Trkiyede uygulanmaya balanan
liberal ekonomik programlar, kamunun etkinliini azalt p yeni retim ilikilerinin
tesisinin nn aarken, o dnemin ABD jeostratejisine uygun bir proje de bir yandan
uygulamaya kondu. Yeil kuak projesi olarak adlandrlan bu projeye gre, Ortadou
ve Orta Asyada olduu gibi ABD, siyasal slamc hareketleri destekledi ve bununla
Sovyet tehdidine ynelik bir kuatma oluturmay hedefledi. 12 Eyll rejiminin lideri
general Kenan Evren elinde Kuran ile gittii yerlerde ayetler okurken, ksa bir sre nce
yaanan atmalarn ayrtrd toplumun nne birletirici har olarak dini koydu.
Bu dnemde yldz parlayan isimlerden biri de Nur cemaati iinde bir grubun
nderi konumundaki Fethullah Glen oldu. zmirde vaizlik yaparken Turgut zal ile
iliki kuran, hatta evinde arlayan Glenin sonrasnda da Demirel ve Ecevitin de
aralarna dahil olduu siyasetilerle hep yakn iliki kurdu, desteklerini grd.
Sovyetlerin yklmasnn ardndan 1990l yllar, ABDnin gzn zengin yer
alt kaynaklar bulunan Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerine diktii dnem oldu.
Fethullah Glen tam da bu dnemin yldz oldu. zaln, Demirelin destekleriyle bu
lkelerde okullar at ve ABDnin ileri karakolu gibi alt.
Yllarca ABD tarafndan Sovyetlere kar semirtilen slamc radikalizm ABD
karlarn baltalamaya balay p da baty hedef alnca ABD yeniden slama sarld.
Bulunan forml, radikal slamn yerine lmlslamn ikame edilmesiydi. Bu projeye
talip olan en uygun figr de Fethullah Glendi.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
15/220
2
ABDde yeni muhafazakarlarn uygulamaya koyduu, daha sonradan Kuzey
Afrikay da iine alan Byk Ortadou Projesinin (BOP) mimarlar Gleni vmeye
ve desteklemeye balad. Trkiyeyi de iine ald sylenen bu projenin Amerikankarlaryla uyumlu bir dini lidere ihtiyac vard. Bu ihtiyac Fethullah Glen karlad.
Glene Mslman toplumlarda, Katoliklikte Papann sahip olduu konuma benzer bir
statnn kazandrlmaya alld bile tartld.
Ancak bu srecin kesintiye urad bir dnem vard. 1994te Doru Yol
Partisi ile birlikte iktidara gelen Refah Partisinin bat kart tutumu ve toplum dzenini
slamiletirme abalar, 28 ubat 1997de Trk ordusunun post modern
mdahalesine yol at. Ordu irticai faaliyetleri ncelikli tehdit ilan etti ve alnan MGK
kararlaryla hkmet istifa ettirilerekslami yaplanmalar tasfiye edildi. Fethullah Glen
her ne kadar 28 ubat desteklese de bu hareketin hedefi olmaktan kurtulamad ve
hakknda alan dava sonras ABDye yerlemek zorunda kald.
2002 ylnda kapatlan Fazilet Partisinden ayrlan bir grubun kurduu
AKPnin iktidara gelmesiyle BOPun ve Fethullah Glenin ad Trkiyede ska
duyulur oldu. Bunun hemen peinden de ABDli st dzey bir yetkilinin Trkiyeyi birlmlslam lkesi olarak nitelemesi ve model olarak gstermesi geldi. Bu aklamalar
Trkiyede byk tepkilere neden olup, ABD Dileri Bakanlnn diplomatik
tekzibini zorunlu kld ama Ba bakan Recep Tayyip Erdoan da 2003te BOPun
ebakan olduunu birka kez ifade etti. Erdoann ABD ile ilikileri Glen cemaati
ile yaknl da beraberinde getirdi. Necmettin Erbakann milli gr geleneinden
gelen ve milli gr gmleini kardn ifade eden Tayyip Erdoann AKPsi,
milli grn ezeli rakibi Glen cemaatinin ak desteini grd.
2003te Iraka mdahale eden ABDye destek olaca vaadinde bulunan ve
TBMM engeline taklan AKP hkmeti halen ibanda ve btn bu sorunlar
gncelliini koruyor.
Siyasi geliimi zetlenen Fethullah Glen cemaatinin Trkiyedeki iki ana
faaliyet alanndan biri eitim dieri de medya. Cemaatin ilk yayn organ ise 1986da
Ankarada kt kanaat olanaklarla yayn hayatna balayan Zaman gazetesi. Gazete
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
16/220
3
bugn 10 farkl lkede baslyor ve 30a yakn lkede datlyor. Cemaat gazetesi
Zamann Trkiyedeki tiraj ise 1 milyona dayand. Tiraj konusunda eitli
maniplasyonlarn yapld iddialar da ska dile getiriliyor.
Zamann yaynland ilk gnden gnmze kadar geirdii evrim Fethullah
Glen cemaatinin geliimine paralel bir sreci izliyor.
Bu almada, siyasal slamn Trkiyedeki geliimi, tarikatlarn siyasetle
ilikisi ve yaynclk faaliyetleri zetlendikten sonra 12 Eylln Trkiyede siyasal
slam asndan nasl bir dnme yol at anlatld. Fethullah Glen cemaatinin 12
Eyll ile birlikte nasl yldznn parlad ve bugnlere geldiinin detaylandrldalmada cemaatin basn organlar incelenildi. Cemaat basnnn amiral gemisi Zaman
gazetesini temel alan almada, gazetenin kuruluu, gazetede yaanan deiimler,
yaynland lkeler, tiraj meselesi, yazarlar, ierii ve yayn politikas gemiten
bugne anlatld.
12 Eyll ynetiminin nn at siyasal slamc hareket Fethullah Glen
cemaatinin gnmzde ABDnin BOPu kapsamnda bir misyon yklendiini savunan
bu tez, cemaatin basn faaliyetini ve ana gazetesi Zaman bu kapsamda incelemeye tabi
tutmaktadr. Ktphane aratrmas ile hazrlanan almada siyasal slam konusundaki
kaynaklar, gazete arivleri ve internetten faydalanld.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
17/220
4
BRNC BLM
SLAMCILIK
1. SYASAL SLAM KAVRAMI VE SLAMCILIIN TANIMI
Bu blm iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda, slamclk akmnn
douu, akmn domasna sebep olan uluslar aras gelimeler, Osmanl Devletinin
durumu ve slamclk formlne deinilecektir. kinci ksmda ise Trkiyede ykselie
geen slamclk ana hatlaryla anlatlacaktr. almann k noktas olan slamclkakmnn daha iyi anlalmas iin bu blmde, slamcln dn ve bugnne
deinmek; almann salam temellere oturmasn salayacaktr.
slamclk, 19.-20. yzylda, slam bir btn olarak (ibadet, ahlak, inan,
felsefe, siyaset, eitim) yeniden hayata hkim klmak ve aklc bir metotla
Mslmanlar, slam dnyasn Bat smrsnden, zalim ve mstebit yneticilerden,
esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak, medeniletirmek, birletirmek ve
kalkndrmak uruna aktivist, modernist ve eklektik ynleri baskn siyasi, fikri ve ilmi
almalarn, araylarn, teklif ve zmlerin btnn ihtiva eden bir hareket1
eklinde tanmlanmaktadr.
slamclk kavramnda vurgu slam dininin hayatn tm ynlerini kapsayan bir
normlar manzumesi olduu ve bu ilkelerin dzenleyici bir etkiye sahip olmas
gerektiidir. Ancak bir o kadar nemli olan dier bir vurgu da dinin hayattan ekilmesi
veya gnn artlar
na uyum salayamamas
kadar, Mslmanlar
n ulusal ve uluslararas pozisyonlarnn nemli bir zafiyet ve gerilik iinde olmasdr. Birincisi bir dini
yenileme ve dindarlama bilincine; ikincisi dinin ideolojik bir dirili ve canlan
srecine iaret etmektedir. Birinci ynyle slamclk dini klli ve btncl bir nizam
olarak grme bilincini, yani zihinsel bir tutum ve yaklam ifade etmektedir. kinci
ynyle slamclk Batnn bilimsel ve teknolojik stnlne kar tepkiden
domutur ve baty amay deil de onu yakalay p gemeyi hedeflemektedir. slam
1 Kara, smail. Trkiyede slamclk Dncesi. stanbul: Risale Yaynlar, 1986, s. 48
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
18/220
5
dnyasnda oluan ulus devletlerin tm ana hatlarn Batllama/modernleme olarak
izmitir.2
slamclk, slamiyeti bat karsnda ideolojik bir kurtulu reetesi ve siyasal
bir uyan projesi olarak ne karan dnce ve hareket tarzdr. 19. yzylda
geleneksel din anlaynn slam toplumlarndaki rmeyi tehis etmekte yetersiz
kaldn grerek, batnn kolonyalist ve emperyalist saldrlar karsnda sorumluluk
duyan geleneksel ve yeni aydn snf arasnda kendine zemin bulmutur.
1.1- Ekonomik, Politik, Kltrel ve Dini bir Kavram Olarak Siyasal slam
19. yzyl sonlarnda slam dnyas, kltrel durgunluk yzyllar olarak
adlandrlabilecek bir evreden sonra, bir yzyl akn bir sredir, yeniden dou
dnemine giriyordu. Mevcut slami anlaylarn gncelleebilmesi, yaanlan dnemin
sorunlarna ve araylarna cevap verebilmesi dinde tecdit ihtiyacn doururken, bu
durumun ayn zamanda zellikle bat medeniyeti karsnda gerileyen slam corafyas
asndan ideolojik bir direnme hareketine dnmesi slami kesimlere yeni bir
dinamizm kazandryordu. Hem dine hem devletin reformasyonuna ynelik talepler,
hem de batnn emperyalist tehditlerine kar retilen cevaplar slami yaklamlar
muhalefetin nemli bir argman yapyordu. Bylece 19. yzyln son yllarna slami
uyan damgasn vurmaya balad. Hem siyasal, hem de dini olan bu olgu, ikili bir
dnce akmnn sonucu eklinde ortaya kyordu: Biri, dinden esinlenen ve 18.
yzyln sonlarndan itibaren slam dnyasnda oluma srecine giren reformcu ideoloji,
teki, kkeni hibirekilde dinsel olmayan, modernist ynelimli olgu.
Bat
l
glerin slam dnyas
na zellikle askeri ve ekonomik alanlardakimeydan okuyuunun hz kazand 18. ve 19. yzyl dneminde Mslman aydnlarn
arad kurtulu reetelerinden biri olarak ortaya kmtr. Cemalettin Efgani, Reid
Rza, Muhammed Abduh gibi yazarlar ve dava adamlarnn eserlerinde geleneksel slam
dncesi ve anlaynn eletirisiyle ilk nvelerini gstermeye balamtr. Sz konusu
yazarlarn eserlerinde grlmeye balanan dindeki doast baz ifadelerin hurafe ile
nitelendirildii, geleneksel dini otoritelerin deil; sahih kaynaklarn nemsendii ve
2
ak
r, Ruen. Refah Partisi, Yzy
l Biterken Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. SS: 12641267. cilt. 15. stanbul: letiim Yaynlar, 1996
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
19/220
6
dinin yeniden yorumlanmasna ihtiya duyulduu anlay tm Mslman lkelerde
yank bulmaya balam, dnemin Osmanlsnda da dindarlklaryla bilinen bir ksm
lim de bu grlerden etkilenmitir. Bunun neticesinde Mehmet Akif Ersoy, MustafaSabri Efendi, Eref Edip, emsettin Gnaltay ve daha nice air, bilgin ve yazar
Mslmanlar ile slamiyet arasndaki ayrm gl bir ekilde vurgulamlardr.
Dnemin yozlam din anlaynn slam toplumlarn geri brakt, Kuran ve snnette
ifadesini bulan sahih slam'a dnlmesi gerektii, tecdid ve ihya srecinin iletilmesinin
nemli olduu eklinde bir yaklam savunmaya devam etmilerdir.
slamc gler kendilerini eitli ekillerde ifade ederler: slamc partiler,
cemaat ve tarikatler, tekkeler, dergahlar, para ve yatrm kurulular, slam eitim
kurumlar, mahalle ve renci destek gruplar, kk gizli gruplar, renci tekilatlar,
slamc yayn endstrisi. Tm bu oluumlarslamclk dncesinin harekete dnm
halini ifade eder.
slamclk temelde ana amaca sahipti:
1- Kurana ve snnete dn,
2- tihad kapsnn almas
3- Yeni bir cihad ruhunun uyandrlmas.3
slamn evrensel bir siyasal-sosyal teori olduunu ispatlama iini stlenenler,
zamanla klasik olarak ulema gelenei iinde yer alan kiiler deil, dorudan halka hitap
eden aydnlar halini almlardr.
slamclk, youn olarak II. Abdlhamit dneminde kendisi ve rakipleri
tarafndan tartlmaya baland. II. Abdlhamid, slamclk politikasyla hem
Balkanlardaki "Panslavizmi etkisiz duruma sokmak; hem de ieride siyasal rakiplerinin
halk iindeki gcn krmak istiyordu. Fakat zaman zaman ayn silah kendisine kar da
kullanld.
3 Bula, Ali. Nuhun Gemisine Binmek, n. Ver., s.77
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
20/220
7
slamclara gre, Osmanl mparatorluu'nda bir k durumu vard. Bunun
sebebi, Batclarn ileri srd gibi slamiyet'ten kaynaklanmyordu.4 nk aslnda
slamiyet bilime ve yeniliklere ak bir dindir. Demokrasi, meruti rejim ve en genizgrlkler slamiyet'in znde vardr. Bu yzden slamclar merutiyete kar
deillerdir. Ancak, rejimin memleket artlarna uydurulmas taraftardrlar.
slamclar ounlukla "Srat-el-mustakim", "Sebilrreat" ve "Beyan-ul hkim"
gibi dergilerin etrafnda toplandlar ve yazlar ile devletin k sebebini arayp
kurtulu yollarn nerdiler. Akmn nemli temsilcilerinden M. emsettin Gnaltay'agre, kn sebebi Cinci Hoca, Seyyit Mustafa gibi dar grl kafalardaki
adamlardr. Bunlarn yerine lml, ada dnce ile silahlanm bir slamcln
kurtarc olabileceini savunur. Kalknmann metot ve bilgi ii de olduunu belirten
Gnaltay, "cahil gericilikle cahil ilericilik" arasnda zarar bakmndan hibir fark
grmez. Bu nedenle "hereyden nce kfl kafalar ykanmaldr" der.
slamclar, Bat'nn Osmanl Devleti'nden ileride olduunu kabul etmilerdi. Bu
yzden Bat'nn teknik ilericiliinin alnmasnn art olduunu savundular. Buna karlk
ahlak ve maneviyat bakmndan zayf olduunu ileri srp, Bat taklitiliine kar
ktlar. emsettin Gnaltay, "Avrupa yalnz kendisini dnr. Amac baka lkeleri
smrmektir. Avrupa'dan merhamet beklemek bounadr. Kendimiz uyanalm" der.
areyi millette bulan slamclardan biri de Mehmet Akif'tir. O da Bat'nn
teknolojik stnln kabul eder. Bat tekniinin alnmasn isterken taklitilii
reddeder; "...Dini taklit, adetleri taklit, kyafeti taklit, selam taklit, kelam taklit hlasa
her eyi taklit bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki; kabil deil gerek bir
sosyal topluluk vcuda getiremez, binaenaleyh yaayamaz..."der.
4 Menderes nar, Siyasal Bir Sorun Olarakslamclk, Dipnot Yaynlar, 2005, s.41
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
21/220
8
Sonu olarak diyebiliriz ki; Osmanl mparatorluu, slamclk akmyla nce
kendi birliini ardndan btn slam dnyasnn kurtuluunu slamc Rnesans
formlne balamt. Bu memleketlerin yeniden kalknmalar ve ykselmeleri ancak
slamlamakla mmknd.
1.1.2- slamcln Sosyolojik Taban
slamcln sosyolojik yaps, liderlik kadrosu ve taban adalk anlamndamodern zelliklere uygundur. Modern anlamda kentli olan bu kitle geleneksel
zelliklere sahip sradan halk ynlarndan bu zelliiyle ayrlmaktadr.
slamc kadrolarn prototipi, krsal kkenli bir aileden 1950li yllarda kentte
domu mhendis tipidir. Bu adaki Mslman ayaklanmalar kent ayaklanmalardr.
slam adna tek silahl kyl ayaklanmas, Afganistanda meydana geldi ve bu
ayaklanma gcn bir yabanc igalin reddine borludur, ancak bu ayaklanmann
kadrolarnn bir blm de kentten gelmitir ve eylemci slamc profiline genelde
uymaktadr.5
zellikle tekke ve medrese kkenli ulemann etkisinin hayli zayf olduu Snni
dnyada, dini akmlarda nderlik ounlukla nce laik eitimden gemi aydnlarda,
teknokrat, hukuku, doktor ve profesyonel politikaclarda toplanmaktadr. 1960lardan
sonra arlkl olarak mhendisler bu hareketlerde nemli fonksiyonlar icra
etmektedirler. Trkiyede RPnin lideri Necmettin Erbakan, Afganistan Hizb-i slamilideri mhendis Gulbettin Hikmetyar gibi retim yelerinin oluturduu kme az
deildir. hvan- Mslimin en byk kuramcs Seyyid Kutup bir sosyoloji profesr,
Muhammed Kutup psikoloji, Afganistan Cemiyet-i slaminin lideri Burhaneddin
Rabbani, Tunus slami Yneli Hareketi lideri Raid el-Gannui, Cezayir slami
Selamet Cephesi lideri Abbas Medeni ve daha ncesinde Cezayir slami Uyan
Hareketinin fikir babas Malik Binnebi, yine hvandan Abdulkadir Udeh, Suriyeli
5 Roy, s. 76
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
22/220
9
hvandan Mustafa S bai ve daha yzlerce isim ya retim yesi, ya teknokrat ya da
bamsz aydnlardr. Hemen hemen hepsi kkl laik eitimden gemiti.6
randa Mhendis Mehdi Bazergan, Ali eraiti, Celaleddin Farisi gibi aydn
kkenden gelme kimselerslami akmlar iinde yer almakla birlikte, asl hareketin itici
gcn Kum medreselerinde eitim grm mollalar tekil etmilerdir. mam Humeyni,
Ayetullah Muntazri, Ayetllah Mutahhari, Ayetullah Talegani, Ayetullah Behiti,
Ayetullah Ali Hamaney, Hccetulislam Rafsancani gibi isimler molla kkenli ulema
snfna mensup kimselerdir. Suriye hvanndan Said Havva, Pakistan Cemaat-i
slamn lideri Ebul Ala Mevdudi ile Hindistan Nedvetl-Ulema Cemiyeti lideri
Ebul Hasan en-Nedvinin konumu yar aydn, yar ulema kimliidir.7
Trkiyede nde gelen slamclar laik mesleklerde alyorlar. Bunlar arasnda
brokratlar, politikaclar, hukukular, mhendisler, gazeteciler, doktorlar ve
retmenler bulunuyor. Bu kiiler tahsilleri ve sosyal durumlar bakmndan, gemite
Trk laikleri tarafndan kaba grnl, Batl hayat tarzna alk olmayan ve
genellikle dnya meselelerinden habersiz olarak tanmlanan gerici klie tiplerden esas
itibariyle farkl
d
r. nde gelen slamc
lar ehirli tahsilli s
n
fa mensupturlar. ouniversite mezunudur.8
slamclar yeni yelerini aydn ve kentli evrelerden salyorlar. Bunlar
sosyolojik adan modern, toplumun modernlemeci kesimlerinden kmtr.
slamclk, Mslman toplumlarn modernlemesine kar bir tepki deil, bu
modernlemenin bir rndr.9 ou lke ve dindeki fundamentalist hareketler iinde
faal olan insanlar gen, yksek tahsilli, orta snf teknisyenleri, meslek ve i sahibi
kiilerdir.10
Oliver Roya gre sosyolojik adan olsun, dnsel adan olsun, bu
hareketler modern dnyadan kmtr. Hareket yeleri ender olarak mollalardr, asl
6 Bula, Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.537 Bula, Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.538 Gencay aylan, slamiyet ve Siyaset: Trkiye rnei (Ankara: Vadi Yaynlar, 1987) s.779 Roy, s.7710
Huntington, Samiel. P. Political Order in Changing Societies. New Haver, Conn.: Yale Uni. Pres, 1968,s.17
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
23/220
10
olarak modern okul sisteminden gelen ve niversite renimi grdklerinde de edebiyat
dalndan ok bilim dalna ynelen genlerdir. Ksa sre nce kentlileen ailelerden ya
da yoksullaan orta snftan gelmektedirler. slamclarslamda bir din bulduklar kadarbir ideoloji de bulunmaktadr.
Roya gre slami hareket yeleri siyasal formasyonlarn din okullarnda d
eil, niversite kampuslarnda ve normal okullarda edindiler, buralarda Marxist
militanlarla yan yana yaadlar ve ou kez kavramsal alan onlardan devirerek, bunu
Kurandan alnma bir terminolojiyle donattlar (propaganda ve davet gibi). Hem
Leninist tipteki partileri (emir, genel sekreter; ura, merkez komitesi) hem de sufi
tarikatlar anmsatan bir ereve iinde rgte vurgu yaptlar.11
Cezayirdeki 1990 ve 1991 seimlerinde FS adaylarnn yzde 76s master
derecesine sahip slamclardan olumaktayd.12
Her dini kesimde uyan hareketleri krsal kkenli deil, byk kent
merkezlidir. ster yukardan aaya resmi, ister aadan yukarya sivil olsun, btn
dini akmlarn tohumlar byk kentlerin dlyatanda atlmtr. yle ki Kahire,
Tahran, Rabat, Cezayir, Saraybosna, stanbul, am, Amman, Beyrut, slamabad,
Cakarta, Kabil gibi byk ehir merkezlerinden kk kent ve kasaba merkezlerine
doru inildiinde dini uyan akmlarnda da hissedilir bir hafifleme
gzlemlenmektedir.13 slami hareketlerin komnist akmlardan farkl olan baars
kentlerde ve kentliler zerinde etkili olmasdr. Ayrca slamclar ok arkl sosyo-
ekonomik katmanlarn zerinde nfuz sahibi olan bir hareket gelitirebilmilerdir.
Komnist partiler yeni ii s
n
f
n
, dinsel ve etnik az
nl
klar gibi gettolar
ndanve kampuslarndan karabilmeyi baaramadlar. Gariptir ki, komnist ve laik (Bas)
partiler kentsel olmaktan ok krsal bir tabana sahiptir (Hafz Esad, Saddam Hseyin
krsaldandr), Afganistan, Irak, Gney Yemen ve Suriyede laik darbelerin amilleri olan
ordular da krsal kkenli subaylara sahiptir. Aydn evrelerindeki slamc baar
11 Roy, Oliver. S.1712 Esposito, John L. Introduction: Islam and Muslim Politics, Voices of Resurgent Islam, ed: John L.
Esposito, New York: Oxford University Pres, 1983, s.4-513 Bula, Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.54
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
24/220
11
ideolojilerin krizi ile de aklanabilir. Btn lkelerin ezilenlerine sunduklar ey,
dlandklarn hissettikleri bu kalknma ve tketim dnyasna girebilme ddr.
slamclkeriat art elektriktir.14
Marxist gerillalarn kyllerden kmalarna karlk, slami hareketler
kentlidirler, dolaysyla sosyolojik anlamda daha moderndirler.15 slamclar izleyen
kalabalklar daha geleneksel ya da geleneki deildir. Modern kentin deer yarglar
iinde yaamaktadrlar: Tketim ve toplumsal ykselme. Dnyalar sinemann,
kahvelerin, jeanlerin, videonun, futbolun dnyasdr.16
Byk kent merkezlerinde boy atan bu akmlar bilhassa modernizmden nce vesanki ona meydan okumann bir nkoulu olarak geleneksel toplumun din anlay ve
dini pratik kalplaryla atma iine girdiler.17
Dini hassasiyetin bireysel bir tutum olmasnn tesinde slamclk dncesine
dnmesinde dinin bir kimlik sunmas nemli bir rol oynamaktadr. slami canlanma
srecinde gruplar dine ballkta sadece bir psikolojik teselli duygusu deil, ayn
zamanda yeni bir kimlik oda ve bir alternatif ilikiler a bulabiliyorlar. Eer
kalknma sreci bir taklit, bir bamllk tipi ise, toplumsal ve kltrel bozulma
muhtemelen eitli gruplar yabanc egemenlii konusunda fke duygularna ve dini-
kltrel otantiklik arlarna duyarl hale getirebiliyor. Byle bir atmosfer slami
arya potansiyel sempatinin var olabildii daha geni bir ortam sunuyor.18
slamcln kimlik sunmasnda slamc alt kltrlerin modern ulus devletin tek
tipletirici yapsyla grmezlikten gelinmek istenmesinin dourduu rahatszlk da etkili
olmaktad
r. slam k
rsal Trkiyedeki geleneksel sosyal dzenden, ehirlerin modernyaama biimlerine geiin meydana geldii bir dnemde, bireysel ve toplumsal bir
kimlik anlamn tayordu.19 Bu anlamn zamanla kayba uramas sonucu kimlik
14 Roy, Oliver, s.7915 Roy, s.7916 Roy, s.1817 Bula, Ali. Nuhun Gemisine Binmek, 1992, s.5518Ayubi, Nazih. Political Islam, Religion and Politics in the Arab World. Routledge, London: 1991.19
Polat, Y
lmaz. Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyede slamc
Ak
mlar, stanbul: BeyanYaynlar,1990. s. 40
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
25/220
12
oluturma gcne sahip olan20 slami semboller yeniden n plana karak bastrlmak
istenen kimlikleri yeniden tanmlamaya balamtr. Mslman lkeler etnik ve dil
dzeyindeki aykrlklarn, hatta dinsel ztlklarn modern tipte bir ulus devletinkurumsal yaplarnn kuruluunu engelledii yerlerde ayn zamanda bir kimlik, bir
siyasal istikrar, bir sosyokltrel denge aray iindedirler.
1.1.3 - slamc Ekonomi
slamcln gelimesiyle birlikte gerek cemaatlere bal olan fertlerin, gerekse
cemaatlerin oluturduklar kurumlarn ekonomik alandaki teebbsleri artt. Bu
ekonomik abalar varolan iktisadi dzeni slami hassasiyetle meruiyet emsiyesi altnaalma endiesini dourdu. Verili dzen ile nceki dnemlerde yazlm olan slam
ekonomi doktrinleri arasnda bir yol buma aba farkl tecrbeler yaanmasna sebep
oldu.
Osmanl dneminde vakflar, sadece tarikatlar deil, fakat ayn zamanda
camileri, ulemay ve hayr ilerini finanse etmek suretiyle din yolunda yardm yapmak
isteyen kimseler iin nemli bir kaynak oluturmaktayd. Fakat bu dini yap ancak 20.
yzyla kadar dayanabildi.21 Yeni dnemde ise cemaatler dorudan ekonomik alana
yneldiler.
slamc ekonomi kavramn Oliver Roy, sosyalizan ve nc dnyac bir
devletilii (Humeyni dneminde randaki gibi) ya da retimden ok speklasyona
ynelik bir ekonomik liberalizmi allay p pullayan hamasi bir kavram olarak
deerlendirdi.22 Ona gre selefi reformcular sosyo-ekonomik sorunlarla fazla
ilgilenmemilerdir. Bu nedenle slami ekonomik zerinde ak
l yrtme, son zamanlardaSuudi ve Pakistanda modern bankaclk uygulamalarn Kurann normlarna
uyarlamaya alan muhalif teknokrat bir eilim km olsa da slamclara zgdr.23
20 Udeh, Abdulkadir. slam ve Siyasi Durumumuz. Drdnc Basm. eviren: Beir Eryarsoy. stanbul:Pnar Yaynlar, 1990.21 Sitemblkba, aban. Trkiyede slamn Yeniden nkiaf (1950-1960). Ankara: Endie Yaynlarr,1995.22
Roy, s.1223 Roy, s177
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
26/220
13
Modern dnemde hayatn farkl alanlarna slami referanslardan normlar ve
uygulamalar gelitirebilmek iin ortaya konan abalarn bir paras olarak ekonomik
kavramsallatrma abalar da hz kazand. slamclar tutarl ve igrr bir btn inaetmek iin, eriatn temel buyruklarn sistemletirme ve kavramsallatrma abasna
giritiler. slami ekonomi ideolojik bir kurgu olarak da yorumland.24 Sosyalizan eilim
slami yasada mlkiyetin snrlandrlmasna temel ta yapar. Radikaller ekonomide
sosyal demokrattr. zel mlkiyeti tanrlar, fakat devletin eriatta mevcut dank
ekonomik ilkeleri sistemletirerek (zekat gibi) sermaye birikimini snrlandra ve
zenginliklerin yeniden datm yoluyla sosyal adaleti salamasn isterler.25
zellikle byk kentlerin dnda sosyo-politik hayat belirleyen, daha alt
tabakalar nfuzu altnda tutabilen ve laik olan orta-kk sermaye, slami hareketin
yoksul Snni kitleler iinde g kazand oranda bir tercih sorunu ile kar karya
gelmeye balad. Bu kesim iinde dini hareket yaylmaya balad.26
Kamusal alanda kedisine yer bulamayan muhafazakar-dindar kitlelerin
1950lere kadar hemen hibir alanda yaam ans bulunmamaktayd. Demokrat Parti
k
yla birlikte bu kesimlerin sistem ierisinde pay alma srecine dahil edildii veyava yava kendi kimliiyle kapitalist restorasyona katlmaya balad grld.27
AP ahsnda muhafazakar, MSP ahsnda dindar ve MHP ahsnda milliyeti
karakterli bir orta-alt tccar sermaye vcut buldu.28
1980lerde Turgut zaln tekelci sermayeye kar Anadolu sermayesini ne
kararak denge kurmaya dnk politikas, bu muhafazakar sermayenin iktidar erkine de
ortak olmaya ynelmesini getirdi.
29
1980 sonrasnda dindar sermaye ile muhafazakar sermaye arasnda ciddi
farkllamalar ortaya kt. zellikle 1990l yllar boyunca ortaya kan ve politikaya
24 Roy, s.17825 Roy, s.18026 Lainer, mer. Laiklik/Anti-Laiklik Dayatlan Bir Kutuplama, Birikim Dergisi, say 95, Mart 1997,ss.3-10.27 zcan, Ahmet Yeni Bir Cumhuriyet in. stanbul: Bak Kitapl, 1997. s. 45 /. slami Uyantan slami Harekete. stanbul: Bengisu Yaynlar: 1996. /28
zcan, s.4629 zcan, s.46
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
27/220
14
yansyan slami dinamizm sermaye evreleri ierisindeki farkllamay da yanstyordu.
Dindar sermaye giderek kendi bilincine ve hedeflerine vurgu yaparak ayr bir
rgtlenmeye giderek MSAD kurdu.30
zal ynetimi altnda ekonominin liberalizasyonu, slamclarn ekonomik
durumlarna yardmc oldu: Ekonominin slamclar tarafndan kontrol edilen sektrn
genilettiler ve yeni birslamc kk burjuva snf ortaya kt. Ekonomi bydke
ve slamclar arasnda da zenginler arttka zengin ile fakir arasndaki uurum daha da
byd. Bu dar gelirli unsurlar, bir protesto biimi olarak sk skslama dnyorlar ve
adaleti aryorlard.31
Dindar sermaye kesimi sadece ekonomi dnyasna deil, siyaset ve kltr
hayatna da arln koymaya balad. Daha ok orta snf oluturan krsal kkenli ve
tccar karakterli bu snfn 1990lardaki iktisadi abalar Balkanlar, Orta Asya ve
Uzakdouya ynelik ticarete dnkt.32
Kimi yorumculara gre dindar sermaye ne muhalif kimlii ne de alternatif
olma abas iinde deildir. Aksine geliip glendike kapitalizmin iktisadi ve gayr
ahlaki muhtevasn dini grnm altnda yeniden reten ve yayan bir eilime sahiptir.
Bu dindar sermayenin sisteme baml, rkek ve ufuksuz olmasndan kaynakland
gibi, slami toplumsal muhalefetin bu kesimleri kendi programlar dorultusunda
toplumsal deiim srecine katacak bir politikaya sahip olmamasndan
kaynaklanmaktadr.33
Sonuta dindar sermaye geliip glendike ve daha fazla kazandka
dindarl
ktan uzaklaabildii, cemaati bnyeden koparak s
n
fsal bir karakter kazand
iddia edildi.34
1.2- Osmanldan Cumhuriyete Siyasal slam
30 zcan, s.4731 Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyede slamc Akmlar, s.2032 zcan, A. 1997, s.4733
zcan, s.4734 zcan, s.48.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
28/220
15
Bu blmde, 19. yzylda Osmanl aydnlar arasnda ba gsteren
ideolojilerden biri olan ve imparatorluun kne are araylarnda bir zm olarak
sarnlan slamcln Cumhuriyet dnemine kadarki seyri anlatlacaktr.
1.2.1- slamclk Akmnn Ana izgileri
slamclk akm, kinci Merutiyetin dncesine hkim siyasal ve ideolojik
akmlarn muhakkak ki en tesirli ve kuvvetlisi olmutur. Bu akm da, Garplk,
Trklk, dem-i Merkeziyetilik ve fikir alannda ikinci planda kalm sosyalizm
akmlar gibi ideolojik ve siyasal bir karaktere sahiptir.
deolojiktir nk messeseler kuracak bir fikir ve inan sistemi olduunu
iddia; gereklemek iin de sosyal bir hareketi davet etmektedir. te yandan, slamclk
geleneksel slam toplumunun, daha kendinde artlar olgunlamadan Batl bir dnce
yaps olan ideoloji ile tanmasyla harekete geen srelerin neticesinde ortaya
kmtr.35 slamclk, 18671873 yllar arasnda Osmanl aydnlar tarafndan
gelitirilmi bir ideolojidir.36
Trkneye gre, slamclk; ideoloji ad verilen dnce yapsnn slamtoplumlarna girmesi ve ideolojinin muhteviyatnn geleneksel dnya grnden, yani
slamiyetten devirilmesiyle ortaya kmaktadr. slamcln batdaki ratioya dayal
ideolojilerden temelde ayrld grn tayan Trkne, bu ideolojinin yeni
problemlerle karla p, bunlara yeni metotlarla yaklamasna ramen nasslarla snrl
olduunu belirtiyor. slamclkta yenilikler ise bu deimez esaslardan devirilmeye
allyor. 37
Trkneye gre, batllama srecinin dolaysz sonularndan biri olarak
grlen slamclk, tank olduu imparatorluun k ve Cumhuriyetle yeni bir
toplumsal dzenin kurulmasyla zerinde durduu zemini yitirdi. Bununla birlikte
35 Trkne, 1994, n. Ver. S.3136
Ayn
., s. 32.37 Ayn, s. 34
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
29/220
16
slamclk yaayan, somut ve canl bir deneyim olma niteliini yitirerek Cumhuriyetin
amaya alt ideolojilerden biri haline geldi.38
Siyasaldr nk toplulua, yani Osmanl Devletini blok halinde muhafaza ve
btnln srdrmek iin de onu belli bir amaca yneltmek istemektedir. slamclk
akmnn asl zellikleri teki akmlara gre daha fazla eitlilie sahip oluunda ve
siyasal kurumlar zerinde daha fazla durmu olmasndandr.
slamc akm savunduu fikirleri, eski bir maziden almaktadr. Bu mazi, vahet
ve bedeviyet halindeki bir kavmin dnyann en yce imparatorluklarndan biri haline
ykselmesini salam olan slam medeniyetidir. Dte olan bu kavmi yaatmak,kalcln salamak iin de slami bir Rnesans istenmektedir. slamn ana ilkelerine
dn, slamc fikir akmnn ana tezidir.
1.2.2- Osmanl Devletinin Durumu ve slamclk Akmnn Douu
19. yzylda slam lkeleri ierisinde smrgeye uramam olan Osmanl
Devleti'nin nce dalma daha sonra paralanma srecine girmesi, o dnem Mslman
ve Osmanl aydnlarnn soruna acil, pratik ve ksa vadeli bir anlayla bakmalarnasebep olmutur.
slam dnyasnn gerileme sebeplerini i ve d olarak iki pencereden
inleyeceiz. O dnemin artlarn analiz etmek bakmndan i artlar kadar dartlar da
nemlidir.
sebepler, slamiyete deil; Mslmanlarn atalet ve gafletlerine
dayanmaktadr. Zamanla Mslman kavimler ve hkmetler, slamiyet ilkelerindenuzaklamlardr. Bu, bir yenilik dmanl olmutur. 39 Ayn zamanda slami
hakikatlerden sapmay ve Mslmanlarn bir ruhanilik tesiri ile bir taraftan kendi
mazileri, dier taraftan da dier dinlerin sapknlklar iinde seirtken olmalarn ifade
eder. Zamanla bu yenilik ve hakikat dmanl yznden lem-i slamda bir gerileme
grlmtr. yle bir gerileyi ki, Mslman memleketleri her trl nimet ve saadetten
38 idem, Ahmet. slamclk, Yzyl Biterken Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. Ss: 1225-
1231. 15. cilt. (stanbul: letiim Yay
nlar
, 1996), s.39 Tark Zafer Tunaya, slamclk Akm, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007, s.8
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
30/220
17
mahrum, hatta tabiatn feyizlerinden daha istifadeye imkn brakmayacak derecede
byk bir sefalet iinde yaamaktadr.
Osmanl Devletinin ve dayand toplumun gerileyiini incelersek, aslnda;
slam dnyasndaki bozulma sebepleri zerinde de durmu oluruz. Bu byk
imparatorluun gerileyi sebepleri ana balk altnda sralanabilir; taklit, bilgisizlik
ve tembellik, iktisadi esaret.
Osmanl mparatorluunu kemiren byk sebeplerin banda taklit gelir.
slamc cephe mensuplar, Osmanl Devletinin Batllara benzemek yoluyla her eyi
feda ettiini, aslnda, benliinden ve geleneklerinden uzaklatn, aslna benzemez,ekilsiz bir hale geldiini sylemektedirler.
Osmanly uuruma srkleyen etkenlerin bir dieri de cehalet ve tembelliktir.
Mslmanlarn byk ounluu, slam esaslarndan habersizdirler. Btn ticaret,
teknik ve dnce servetleri hep bilgisizlik yznden yok olmutur. Fakat
imparatorluu yalnz cehalet deil, byk bir hareketsizlik, yzyllarca sren bir uyku
da sarmtr. Endstriden, ticaretten mahrum, tembel Osmanl mparatorluu yaya
kalmtr.
mitsizlii ve karamsarl arttran sebeplerden bir dieri de ekonomik gerilik
ve bilhassa kapitlasyonlardr. Muazzam bir ekonomik sefalet, memurluk hastal ile
birleerek imparatorluu kasp kavuruyordu. Kapitlasyonlar bir milletin esaretini ifade
ederler.
slam dnyasnn gerilemesini tetikleyen d sebeplere gelince, batnn ayn
Avrupann, Hristiyanlk eklinde slamn son kalesi Osmanl mparatorluu
zerindeki ar basksdr. Avrupa kltr ile teknii, rasyonel idaresi ile nihayet
smrgeci kini ile maddi ve manevi btn kuvvetiyle Mslmanlk dnyasna
saldrmasdr. Adaletten, hakka ballktan, geleneklere sayg hasletlerinden yoksun,
ahlaki dkn, smrgeci Avrupa; slam dnyasnn zerine kmeye balar.
slam dnyasna yneltilmi olan bu hcumlar, her kavim ve devletten evvel
Osmanl
mparatorluu duymaktad
r. Kayna
n
uzak maziden alan H
ristiyanl
k kini bu
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
31/220
18
devleti durmadan hrpalamak ve sarsmak isteindedir. Avrupann medeniyet maskesi
artk kalkmtr.
1.2.2.1-slamlamak
O dnemin i ve d artlarna ksaca deinildi. Grlyor ki kt gidiat
sonlandrmak iin; imparatorluu ykmdan kurtarmak iin; slamclk akm, toplumun
slamlamas bir kurtulu yolu olarak kabul edilmitir. Peki, slamlamak nedir?
slamlar, slam-Osmanl mparatorluunda grdkleri gerileme durumlarnn
hepsini, slamlamamann, Mslmanla aykr gidiin ve slamc zihniyeti
anlayamamann eseri saymlardr.40 Bu anormal toplum bu sebeplerin eseri ve esiri
olunca onu kurtaracak are kendiliinden ortaya kmaktadr. Osmanl devleti, manen
ve maddeten kalknmak, medenilemek, eski yceliine sahip olmak arzusunda ise
gerek surette slamiyete dnmelidir; slamlamaldr.
Prens Mehmet Said Halim, slamlamann en ak tariflerinden birini vermitir.
slamn din ve dnyay, maddiyat ve maneviyat kapsayan sosyal bir din olduu kabul
edildike, slamlamak demek, slamn itikad, ahlak, itimaiyat ve siyaset sistemini;daima zaman ve muhitin ihtiyacna en muvafk bir surette tefsir ve bunlara uymaktr.
Said Halim Paann taklit bahsindeki fikirlerini, Osmanl toplumunun ecnebi
yamalardan yaplm bir rtye benzeyen durumunu grdkten sonra demek icap eder
ki, yabanc dncesiyle Mslmanlk iddias yersizdir. Said Halim Paa, btn
slamclara nc olarak bu telakkiyi savunmutur.
slamlaan fert ve devlet, o kimse ve o teekkldr ki; siyasi olduu kadar
sosyal btn hak ve vecibelerini, rejimini, hrriyet ve adaleti slami prensiplerden
karacaktr, bu prensipler ise bizzat slam akidelerinden, inan sisteminden
domaktadr. Bylelikle fert de, millet de, devlet de uurlarn tezatlara kaptrmayacak,
netice itibariyle bocalamayacaklardr. Dou Bat Fransz ngiliz hayranlklar iinde bu
aalk duygusuna dmeyeceklerdir. te slam dnyas ve bilhassa Osmanl
mparatorluu iin ilerleme ve kurtulu yolu budur.
40
Tar
k Zafer Tunaya, age, s.13
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
32/220
19
Bu yol bulunduktan ve imparatorluk iin nemi kavrandktan sonra, geriye tek
bir sorunsal kalmt; Osmanl Devletini kalkndracak yolu aramak. Fakat bu o kadar
da kolay deildi. nk bir tarafta ahlaki ve sosyal yaps yozlam, saldrgan,misyonerleri ile douyu paralamak gayesini gden; bilim ve teknik lemi yksek bir
Avrupa vardr. Bir tarafta ise km bir dou. Asyann hastalklarn tayan, geriliin
ukuru iinde henz dertlerini bile kavrayamam, slamlktan uzaklam bir
Mslman dnyas kurtulu saatini bekliyordu.
Mslman dnyasnn kurtulu ve kalknma reetesi, slamclk formlnde
aranmtr. Konuyla ilgili aratrmalarda elde edilen bulgular, bu konu zerine iyi
yaptlar vermi yazarlarn eserlerinden olumaktadr. Gerektiince fazla gr ve bulgu
sunulmasndaki ama, konunun daha iyi irdelenmesini salamaktr. Alttaki blmde,
slamclk forml tm ayrntlaryla ilenecektir.
1.2.2.2-slamclk Forml
slamclk, btn sosyal ve siyasal hayata uygulanmas istenen inan, fikir ve
davran kurallarn iine alan iki ynl bir ideolojik forml haline getirilmitir.
slamda siyasal bir ideoloji gren ve toplumun slamilemesinin sadece eriat
uygulamasndan deil; slami bir devlet kurulmasndan getiini dnen hareketleri
slamc diye adlandryoruz.41
ki ynl bir formle dntrlen slamclkn bir yn ferdi plandadr. slam
dnyasnda yaayan fertlerin, bilhassa Mslmanlarn tek tek hayatlarn dzenlemek
ister. Hayatlarna karr.42 Onlara bir yaama yolu izer. teki yn ise kolektif
plandadr. slam dnyasnda henz milletlememi halk kitlelerine, bamszla
kavumam milletlere, devletlere; kurtulu, kurulu ve kalknma yolu izer,
birbirleriyle mnasebetlerini salayan kaideler yapar. Ksaca, slam dnyasnda yaayan
insanlarn ve toplumlarn hayat prensibidir.
41
Olivier Roy, Kreselleen slam, Metis Yay
nlar
, 2003, s.3042 Tark Zafer Tunaya, age, s.19
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
33/220
20
Kanmca, mparatorluun gerileyiini engellemek ve ilerleyen Avrupaya hem
sosyal hem siyasal alanda yetiebilmek iin bavurulmu iki ynl bir forml
slamclk.
slamclk tartmas, kmekte olan imparatorluun yeniden toplumsal-siyasal
kimlik ina etme gayretlerinin bir uzantsyd. Bu tartmalar erevesinde, slamclktan
ilk sz edenlerden biri Yusuf Akuradr.43lk olarak 1904 ylnda Msrda kan Trk
gazetesinde yaymlanan Tarz- Siyaset makalesinde Akura, Osmanllarn
nndeki seenei; yeni bir Osmanl ulusu yaratmak, slama dayal bir devlet ve
rka dayal bir Trk ulusuluu ina etmek olarak sralar. Akura, mdi bu siyasetten
hangisinin yararl ve tatbik-i kabil olduunu aratralm diyordu. Yine Trk
milliyetiliinin dnce babas saylan Ziya Gkalp, nce, 1913te Cereyan
bal altnda Trk Yurdunda yaymlad, sonra Trklemek, slamlamak,
Muasrlamak bal altnda kitap olarak yaymlad almasnda slamlamay,
kten kurtulu reetesi olarak dnd ayakl sentezin bir boyutu olarak
tanmlamt.
Akura sonuta tercihini, Trk ulusuluundan yana yapm
t
. Gkalp, kendinemahsus bir sentez fikri ne sryordu, ancak o dnemin slamc denilebilecek
dnrleriyle farkllklar kadar; benzerlikleri vard ve hepsinin ortak kaygs
imparatorluu kten kurtarmak iin are retmekti. Bu nemli bir kalk noktasdr
ve Trkiyede yaayanlarn, varlklarn korumak, iinde bulunduklar zl
durdurmak ve Bat karsnda yenilgilerin stesinden gelmek zerinden slamcla
ykledikleri anlam, Trkiye slamcln tanmak asndan, en bandan sonuna kadar
belirleyici olmutur.
Bu kalk noktasndan hareketle grlyor ki, Trkiye slamclnda bir
yandan milliyetilik her zaman arln korumu, dier yandan slamclk dardan
zannedildiinin aksine; hibir zaman batllamaya, modernlemeye, ilerleme fikrine
toptan kar kmamtr.
43 Nuray Mert, Merkez San Ksa Tarihi, Selis Kitaplar, 2007, s.121
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
34/220
21
ada slamclk incelemelerinde ise genellikle modernlemeye kar olan
slami norm ve deerlerin siyasal davrann ana belirleyicileri olduu Mslman bir
toplulukla ve bu topluluun Mslmanlnn modernleme ve rasyonelleme urunamodernletirici devlet tarafndan bastrlyla karlalmaktadr. Bylece slam, slami
kimlii bastran modernletirici devletin kontrol eitli nedenlerle zayfladnda,
yeniden dirilecek bir siyasal g olarak beklemektedir.44 Baka bir alternatif ise,
beklemekte olan slami siyasal g, kendini gerekletirecek frsatlar; modernlemenin
sonucu olarak ele geirdii iin canlanmaktadr. Kresellemeyi aklayc bir ara
olarak kullanan dier yaklamlar da ayn mekanik mant paylarlar. Kreselleme,
vaat edilen refah
n yarat
labilmesi olas
l
n
k
s
tlayarak ve devletin dzen salamayeteneklerini zayflatarak; modernletirici devletlerin slam kontrol edebilme
kabiliyetlerini zedelemektedir. Dolaysyla slam kanlmaz bir biimde yeniden
dirilmektedir. Bylece slam, kontrol edilemediinde otomatik olarak slamcla yol
aan ve onun siyasal ynlerini belirleyen bamsz bir deiken haline gelir.
1.3- Trkiye Cumhuriyetinde Siyasal slam
al
man
n ikinci blmnde, siyasal slam daha yak
ndan incelenecektir. lkksmda, bir kavram olarak siyasal slama; ikinci ksmda ise Trkiyede siyasal
slamn ksa tarihesine baklacaktr. lk olarak siyasal slam kavram anlalmal ki;
Trkiyede ykselite olan slamc partiler, siyasete bulatrlan slamclk ve sebep
sonu ilikileri daha iyi kavranabilsin.
slamc hareketler, siyaset oyunundan dlanan toplumsal kategorileri seferber
ederek; anavatanlarndaki ulusal siyasal sahneyi yaplandrmaya katkda
bulunmaktadrlar. rnein ran slam Devrimi, halk politikletirerek, eitim sistemini
yaygnlatrarak, snflar birbirine kartrarak; ama zellikle siyasal iktidarla din
adamlar arasndaki ikilie son vererek devleti glendirmitir. Hlbuki siyaset
sahnesindeki bu homojenleme, ideolojiletirme srecini baarya ulatrmaya
yetmemektedir. Aksine bu sefer de slamclk sradanlamaktadr.45
44
Menderes
nar, age, s.2945 Olivier Roy, age, s.36
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
35/220
22
slamclar, toplumun byk ounluunun Mslman olmas gerekliinden
hareketle, demokrasinin slam'la badamadn kantlayarak kitleleri eriat dzeni'
diye adlandrdklar mulk bir siyasi projenin saflarna ekmek istiyorlar. Bir bakadeyile, tm Mslmanlarda ikin olduunu dndkleri eriat bilincini' aa
kartmaya alyorlar.46 Ar laikler ise, kitlelerin dinle ilikilerini neredeyse bir hobi
olarak alglay p; onlarn gndelik hayatn belirleyen temel konunun Batllama
projesinin tamamlanmas olduu dncesinden hareketle slam'n demokrasiyle
badamad noktasnda slamclarla mutabk kalyorlar. Oysa olayn, toplumbilimsel
adan ok daha derin ve farkl boyutlarnn bulunduu aktr.
slamc siyasal duru, iki ana nedenden dolay siyaset kart tavrn dini bir
eididir.47 lki slamcln hem sorunlar hem de zmleri kiiselletirmesidir.
slamcln dini ynleri, siyasetini Kurandan veya slami ilkelerden karmasndan
deil; dini syleminden ve dindarlkla iyi yneticilii ilikilendirmesinden kaynaklanr.
kinci neden, slamcln toplumu homojen bir kitle olarak grerek; bireylerin ve alt
gruplarn varln grmezden gelmesidir. Bu nedenle, slamclk toplum iindeki
atmalar ve aslen siyasetin grev alannda bulunan, farkllklar arasndaki uyum
sorunlarn gz ard eder.
slamcla gre siyaset, toplumu modernletirici rejimlerin izledii batllama
politikalarnn neden olduunu iddia ettikleri ahlaki krizden kurtarmann balca
aracdr. slamcln slogan zm slamdr deil, zm dindar Mslmanlar olan
bizleriz dir. Bu haliyle, slamclk belli slami fikirler etrafnda deil; slamc
nderlerin etrafnda toplanm bir harekettir.
Batc sekinlere kar olan retoriin ierisinde tutarl bir alternatif ideolojik
duru yoktur. Bu nedenle fikirlerden ziyade kimlie ve zihinlerden ziyade duygulara
vurgu yaplr. Dolaysyla, insanlarn slamc hareketlere katlm, onlarn slami
kimliinin ifadesinin bir aracdr; fakat Batc kimlie ve rejime kar muhalefetleri
haricinde, bu kimliin ne olduu ve slami fikirlerin neleri ierdii belirsiz kalr.
46 Emre Kongar, Siyasal slam Konusunda Toplumbilimsel zmlemeler balkl makale,
http://www.kongar.org/makaleler/mak_si.php47 Menderes nar, age, s.39
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
36/220
23
slamclk toplumun homojen olduunu dndnden, siyaseti farkl
karlarn ve kimliklerin uzlatrlmasna ynelik faaliyet olarak gremez. Toplumun
kolektif fikri daha nce tanmlandndan, siyaset insanlarn kolektif fikrini kefetmeyedair bir faaliyet olamaz. Siyaset, slamc anlaya gre, sadece insanlara gerek kolektif
fikirlerinin ne olduunu retmek hakknda olabilir. Bu erevede, slamclk; hkim
olmay hak eder ve bu hkimiyet insanlarn yabanclam iktidar karteli karsnda
kendisini ortaya koymas olarak betimlenir. Bu inan ve tavr, hkmet ederken
uzlama aramayan kat bir tarza yol aar.
Bu nedenledir ki, slamc bir siyaset anlaynda; demokrasiye ok yer kalmaz.
Anayasa mahkemesi ve snrl hkmet fikri gibi, siyasal iktidar zerindeki
denge ve kontrol mekanizmalar; halkn iktidarn engelleyen unsurlar olarak grlr.
Eer demokratik tavr bir tr grelilii ve lmll gerektiriyorsa, slamclk slam
siyasallatrmasndan ok; demokratik bir siyasetin balang noktas olan toplumun
farkllam-oulcu niteliini tanmamas nedeniyle; demokrasi ile uyumaz.
Aslnda her lkenin siyasal erevesine geni lde baldr. Emperyalist
bir dnyada hibir lke baka lkelerden bamsz yaayamad gibi; her lkenin tarihi
ve siyasal tepkileri birbirinden farkldr.
Merkezci slamcln ar basan eilimi, 1950li yllardaki Hristiyan
Demokratlara yakn bir biimde siyasal oyunla btnlemedir. Eer parlamenter oyun
serbest braklrsa, seim ittifak ve iktidar araynda olan, ama kurumlar, ordu ve sivil
toplum olarak gelien btnlk tarafndan eylemleri snrlanan slamclar, daha
heterojen siyasal aktrlerle anlamak ve btnlemek, ayr
ca da slam mmetindenziyade milliyetilik zerinden oynamak zorundadrlar.48
Trkiye yakn tarihine baktmzda, siyasal slamn geliiminde bir noktaya
daha bakmamz gerekiyor. slamn siyasetle btnlemesi, bir ara form niteliinde
gereklemitir. Bu ara form da d dinamikler tarafndan, zellikle 1970lerin
ortalarnda ok desteklenmitir.
48 Olivier Roy, age, s.41
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
37/220
24
Son olarak, demokratiklemenin nne kan engel, merkezi slamclarla
birlikte; iktidarlarn gvence altna alma telanda olan muhafazakr laik sekinlerden
de geliyor. Bunun iki farkl sonucu olabilmektedir: bir tarafta slamclarn gerekiliiartmakta ve siyasal oyundan dlanan dier kesimlerle yaknlamaktadrlar (Tacikistan),
dier tarafta ise terrist grupuklar umutsuz bir radikalleme iine girmekte, bu da i
bandaki rejimlerin sertliini sonradan hakl karmaktadr (Cezayir).
Bugn yaanlan kavram kargaasn, bugnk siyaset anlayn ve buna
paralel olarak gelien medyay anlamlandrabilmek iin; yakn tarihte meydana gelen
olaylarn, kurulan partilerin, siyasi gelimelerin analiz edilmesi gerekiyor.
Mbeccel Kraya gre siyasal slam, lke ii dinamikler asndan bir tampon
kurumdur ve Trkiye'nin adalama srecinde bir dnem, "toplumu btnletirici ve
dengede tutucu" ama "geici" bir ilevi yerine getirir. Kray'a gre siyasal slamn, i
dinamik eleri asndan yerine getirilen bu "tampon mekanizma" nitelii, 1970'li
yllarn ortalarnda doruk noktasna erien bir "d dinamik" tarafndan da
desteklenmitir.49 Bir baka deyile, lkenin iinde olup bitenler asndan n plana
kar
lan "siyasal slam" ayn
dnemde, lkenin d
ndaki gler taraf
ndan dadesteklenmitir.
Krayn snflandrmasna daha yakndan baktktan ve genel bir giri yaptktan
sonra, Trk Siyasal slam tarihi kronolojik srayla incelenecektir.
Kray'a, gre btn toplumlarn temel zellii vardr;
1) Her toplum, her an hem deime hem de denge halindedir.
2) Her toplumda her an, birbiriyle atma halinde olan eler vardr;
deimenin itici gc olan bu durum, toplumlarn genel btnln ve dengesini
bozmaz.
49 Emre Kongar, agm
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
38/220
25
3) Her toplum, deiirken, kendinden nce deimi ve gelimi toplumlarn
modellerini aynyla ve sarsntsz olarak izlemeyebilir ama bu durum, toplumsal
btnln ve dengenin ortadan kalkmasn gerektirmez; baz tampon kurumlar,btnl salar.
Kray azgelimi lkelerin, gelimi lke modellerini aynyla izleme zorunda
olmadklarn vurgularken, hem genel olarak deimeden, hem de zel olarak eitli
eler aras deime hz farkndan doan uyumsuzluun ve atmann varlna
karn; toplumsal btnln ve dengenin "tampon kurumlar" aracl ile her an
korunduunu sylyor.
Toplum ne feodal, ne kapitalist. Baz kurumlar feodal, baz kurumlar
kapitalist. Baz alardan sanayilemi, baz alardan hala tarm aamasnda. Kentler
olumu ama ileri kyllerle dolmu. Byle bir toplum btnln nasl koruyor?
Azgelimi lkelerde, deime dnemlerinde, bat toplumlarnda grlmeyen baz yeni
kurumlar, arpk yaplamalar ortaya kyor ve toplumsal btnl yani toplumsal
dengeyi ne yazk ki bunlar salyor. Nedir bunlar? Kentleme yerine
gecekondulamadr. Kamu yararna ileyen demokrasi yerine partilerin bireysel
karlara alet edilmesidir (rvet, iltimas v.b.). Gerek sanayileme yerine, kapka
retimdir ve daha bunlar gibi pek ok arpklktr. Trkiye'de kinci Dnya Sava
sonrasnda, tarm toplumu ya da feodal yap zlmeye balaynca, onun yerini batdaki
gibi sanayi toplumu, kentsel yap ve demokrasi, otomatik olarak alamyor. Kentleme
gecekondulamaya, sanayileme montaja, demokrasi ok partili bask rejimine
dnyor.
Mbeccel Kray, btn bu oluumlara, "tampon mekanizma" diyor: Bunlar ne
geride kalm olan eski yapnn, ne de ileride gzken yeni yapnn kurumlardr:
Bunlar, deime srasnda ortaya kan ve btn yoz niteliklerine karn, toplumsal
btnl salayan, geici nitelikli denge kurumlardr.
Cumhuriyetle birlikte, feodaliteden kapitalizme gei srecinde de ayn olaylar
yaanyor.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
39/220
26
Krsal alanda yaayan kyl vatanda, metropollerde yaayan kentli vatanda
haline dnt zaman; toplumla ve devletle arasndaki kpry kuran "Toprak
Aas"nn ilevlerini yklenecek rgtlenmelere ve mekanizmalara gereksinmeduyuyor. Trkiye'deki kyl, topraktan koptuu zaman, devletle ve toplumun teki
kesimleri ile btnlemesini salayan "toprak aas"nn ilevlerini, sendikalar ve sivil
toplum rgtleri yeterince gelimedii iin; siyasal partiler ykleniyor. Bylece siyasal
partilerin "ocak-bucak tekilatlar", 19501960 arasndaki atmalarn ve gerilimlerin
kayna olduu kadar, kyl ile devleti btnletiren rgtlenmeleri de simgeliyor. 27
Mays 1960'dan sonra, bunlar kapatlyor. Bu kez ayn ilevi il ve ile rgtlenmeleri
ykleniyor. 12 Eyllden sonra siyasal partiler kapat
l
nca, bu ilev, tarikatlar vecemaatler tarafndan yerine getirilmeye balyor. nsanlar, devletle ilikilerinde ve
toplumsal ilevlerinin yerine getirilmesinde, siyasal partiler yerine, tarikatlara ve
cemaatlere snyor.
Kray, bylece, siyasal slamn glenmesini dorudan doruya, tarikatlarn
siyasal ilev yklenmesi olayna balyor. 1983 seimlerinden sonra siyasal partiler
yeniden alnca, tarikatlarn ve cemaatlerin ilevi zaman iinde kanlmaz olarak
azalyor. Trkiye'nin gelecei asndan en nemli belirleyicilerden biri olan "siyasal
slamn", i dinamik elerine gre zmlenmesi bylece, zaman iinde nce
ykselen sonra den bir ivme gsteriyor.
kinci blmn ikinci ksmnda yaptmz genel giriin iki ana blm var
aslnda. Mbeccel Krayn deerlendirmelerini, i dinamik ve d dinamik olarak iki
ksmda inceliyoruz. Trkiyede siyasal slamn i dinamik deerlendirmesinden sonra,
Krayn gnmzn en belirleyici siyasal gc sayd "siyasal slama bir de "d
dinamik eleri" asndan bakyoruz. Burada vard sonu da, "siyasal slamn"
ykseliinin, bir "souk sava dnemi" olgusu olduu.
Sovyetlerin varl, hem lkenin iinde bir slam direniinin oluturulmasn,
hem de dardan bir "yeil kuak" ile bu lkenin sarlmasn zorunlu klyor. Sovyetler
dalnca, bu iki gereklilik de anlamn yitiriyor. Bylece siyasal slamn, d dinamik
elerinden ald destek ortadan kalkyor. Souk sava dnemi kapandna gre, d
dinamik eleri asndan da Trkiye'de (btn dnyada olduu gibi) "siyasal slamn"
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
40/220
27
g kazanmas ve ykselmesi duruyor. Kray, temel toplumsal mekanizmasn yukarda
akladm i ve d dinamik elerinin etkileimi sonunda siyasal slamn geldii yeri
yle anlatyor:
1970'lerin ortasnda Amerika Birleik Devletlerinde birbirini takip eden ok
muhafazakr bakan dneminde souk savan en nemli unsuru olarak gelitirilip,
sonuna kadar; niversitelerden medyaya, resmi siyasal ilikilerden gizli operasyonlara
kadar her ynden ar dozda dinsellii desteklemek ve bunun siyasi hayatta hkim hale
gelmesini ayarlamak iin gsterilen aba, Trkiye gibi ada sanayi toplumu haline
gelmenin yar yolunda olan bir toplumda olumlu-olumsuz byk yank buldu. lgin
olan, 1980'lerin banda deimez ve evrensel (dogma) olduu ileri srlen siyasi slam
tezlerinin bu muhafazakr politikalar yumuatldktan sonra 1990'larn sonunda, ister
istemez eitlenme gsterdii; yeniden tefsir edildii grld. Giderekslam'da reform
yaplmas gerektii ileri srlr hale geldi. Bu tutum deiiklii iin on be yl gemesi,
Sovyetler Birlii'nin dalmas ve siyasal slamn, ittirildii toplumlarda blnm
siyasal slam gruplarnn birbiri ile mcadeleye girmesi gerekti. Her eye ramen
sanayilemi toplumlarn formle ettii kktendinciliin, yapsal deimede uzun yol
alm toplumlarda hemen kabul edilemeyecei anlalm oldu. Kolayca tahmin
edilecei ve beklenecei gibi, slamn da deitii lml slam gibi birtakm ara
biimlerin oluturulduu; giderek kiisellemi vicdan zgrl' anlamnda, siyasetten
ayrlm bir anlam kazanmaya ynelmi olduu da grlyor.
Uluslar aras yani d dinamik deerlendirmesinden sonra, Trkiyedeki siyasal
slam kavramna tekrar dnecek olursak; siyasal slamn hedefi dini zgrlklerin
alann geniletmek deil, devletin din kurallaryla ynetilmesini salamaktr.50
1923te Cumhuriyet kurulurken iki korku vard;
1. Blnme, daha fazla toprak kaybetme korkusu; yani Krt sorunu.
2. rtica korkusu.
50
smet Berkan, Radikal Gazetesi, Trkiyede Siyasal slam Bal
kl
Makale,http://www.radikal.com.tr/yazici.php?haberno=75531&tarih=19/05/2003&yollayan_s...
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
41/220
28
Cumhuriyet in zellikle balang yllar, bu iki korkunun hi de hayali
olmadn gsteren eitli rneklerle doludur. Doudaki Krt isyanlar, yine Douda
ve lkenin baka yerlerinde zaman zaman ba gsteren irticai hareketlenmeler; Atatrk
ve arkadalarn sert nlemler almaya yneltmitir.
rtica korkusu srekli parti kapattryordu. Bu durum 1946 ve 1950de de
deimedi. lk ok partili seimde Demokrat Parti ciddi baar kazand. 1950de gizli
oy-ak tasnif ilkesi uyguland ve seime Yeter sz milletin sloganyla giren DP
kazand. Partinin banda Celal Bayar ve Adnan Menderes vard. Bu iktidarn ilk
icraatlarndan biri, bir sreden beri Trke okunan ezan yeniden Arapaya evirmekoldu.
Dine bask siyasetinin tepkisi dini unsurlar bir siyasi vaat olarak siyasetin
paras haline getirmekeklinde tezahr ediyordu artk.
Bu ksa deerlendirmeden sonra, Trk siyasal slam tarihini kronolojik olarak
inceleyelim.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
42/220
29
KNC BLM: 12 EYLL VE SYASAL SLAM
Trkiyede ykselie geen slamclk bu blmde d ve i etkenler ele
alnarak, bunun baat nedeni olan 12 Eyll askeri darbesi ve siyasal slam zerindeki
etkileri tahlil edilecektir.
2- 12 EYLL ASKER DARBES VE SYASAL SLAM
slamcln ykselie getii 80li yllarda kukusuz Trkiyede de slamclk
ykseliteydi. 1980lerde Trkiyede sistemi altst edip yeniden kuran olay 12 Eyllaskeri darbesi oldu. Bu tarihten itibaren geliim ibresi srekli yukary gsteren slamc
1980li yllardaki seyrini incelemek iin darbenin ncesine ve sonrasna gz atmakta
fayda var.
2.1- 12 Eylln Siyasal Atmosferi
Kresel kapitalizmin 1970lerde girdii kriz 1980lerde sa eilimli sosyo-
ekonomik politikalar neren ve sosyal devletin serbest piyasa ortamndan ekilmesini
savunan politikaclarn iktidarlaryla almaya alld. Pek ok deiimin tarihi olarak
gsterilen 1980 sonras dnem, Amerikada Reaganizmin, ngilterede Thatcherizmin
ve Trkiyede ise zalizmin belirleyici olduu bir dnem olarak adlandrlmaktadr.
Bu yeni dnemde ne kan anlay yukarda da belirtildii gibi, Amerikal
iktisat Profesr Milton Friedmann grleri dorultusunda neo-liberal sosyal
politikalarn hakim olduu bir ortamda, kkleri Adam Smithe kadar giden ve serbest
pazar ortamnn bamsz biimde ileyiinin, kiisel dolaysyla da kolektif karlar en
iyi ekilde gerekletirecei grn iermektedir. Friedmana gre yksek gelir risk
almann bir dldr. Bu nedenle gelir dalm piyasa tarafndan belirlenmeli, herkes
gc orannda gelir elde etmelidir.
Bu yaklam modeli, yalnzca ekonominin belirli alanlarn deil ayn zamanda
toplumsal ve kurumsal dzlemde her alan zaman iinde etkisi altna alacaktr. 1980
sonras, batda olduu gibi Trkiyede de bir dereglasyon dneminin yaand
grlmektedir. Dereglasyon ile burada anlatlmaya allan, devletin piyasa
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
43/220
30
koullarndan ekilmesi, sosyal devletin dzenleyici olarak stlendii grev ve
sorumluluunu daha arlkl olarak serbest piyasa koullarna devrettii bir konuma
gemesidir. Dolaysyla burada ortaya kan durum, 1945ten o gne kadar piyasanndevlet tarafndan dzenlenmesi ve kurumlarn topluma kar sorumluluklarnn
olduunu savunan Toplumsal Sorumluluk Kuram yerine neo-liberal ve serbest
pazarc bir dnya grnn hakim klnm olmasdr. 1960l yllarn sonu ve
1970lerde ykselen toplumsal muhalefetin bu tip deiimlere gsterecei diren de
Trkiye ve bir dizi dier lkede yaplan askeri darbelerle yok edilip, sistem
yerletirilmitir. Bu srete nfusu Mslman olan lkelerde itaatkar bir toplum
yaratman
n yolu olarak da siyasal slamc
hareketler desteklenerek, glendirilmitir.2.1.1.Uluslararas Konjonktr
Mslman toplumlarn 1980li yllarda geni lde slamilemesi olgusu,
grnm asndan da barizdir (rtnme, dinsel simgeler, sakal brakma...). Sosyolojik
adan, kendiliinden ya da devlet tarafndan srklenen bu yeniden slamileme,
devlete ait (zal dneminde Trkiyede) ya da (Msrda, Pakistanda, ama Malide de)
dinsel eitim arlkl zel okullarn gelimesiyle kendini gstermitir.51 Bu okullar,
kimi durumda petro-dolarlarla finanse edildikleri lde, milli eitim bakanlklarnn
yetersizliklerini telafi ederler.
Bu okullar, i piyasasna nemli sayda din mezunu srmektedir; bunlar iin
hukukun ve kurumlarn slamilemesi, kendi eitimlerini deerlendirmek iin tek
yoldur. Sadece okumu stats deil, bir meslek aramaktadrlar. piyasasna
atlmlardr, yani rekabetle kar karyadrlar ve kendilerini ykseltebilecek bir yol
arayndadrlar. Ayn zamanda da devletten, bir slamileme politikas sayesindeistihdam beklemektedirler.
Radikal etkinin, zellikle de 1979dan sonra ran etkisinin nn almak iin
birok devlet, hukuku yeniden slamiletirmeyi kabul etmitir. Uluslar aras konjonktre
baktmzda, 1980li yllara gelindiinde; slamileme yaylmaktadr. 1972 tarihli Msr
Anayasasnn 2. maddesi, eriatn ana hukuk kayna olduunu belirtir. Sudan 1983te
51 Olivier Roy, age, s.45
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
44/220
31
bir slami Ceza Yasas karmtr. Pakistan 1985te, eriat tek hukuk kayna haline
getirmeyi ve Anglosakson tarzdaki mahkemelerin yerine eriat mahkemeleri kurmay
hedefleyen Shariat Bill i karmtr. Kuveytte, Krfez Savandan sonra EmirCabbar tarafndan hukuku slamiletirmek iin bir komite tesis edilmitir. 1984 Cezayir
Yasas ahsi statde eriat yeniden getirir; Yemen de, 1994teki birlemeden sonra
slami ahsi staty tm topraklarna yaymtr.
Ayn zamanda devletler, vahi bir vaiz etkinliinin gelimesini denetim altna
almak iin bir resmi slam yaratma ya da olan glendirme abas gstermilerdir.
Bunun sonucu resmi bir mftln kurumlatrlmas (Msr, SSCBden treyen
Mslman cumhuriyetlerin hepsi, Suriye), bir Diyanet leri Bakanl (Trkiye), ya da
bir Vakflar Bakanl (elden karlamayan dinsel mlkler) ya da Din leri (rdn)
biimini almtr. Bu resmi din adamlar tabakasna byk cami imamlarnn
atamalarnda ve din renimi zerinde tekel verilmektedir: Fas, Cezayir, Tunus, Msr,
Suriye, Trkiye ve zbekistandaki durumdur bu Trkiyede 1983ten sonra din
renimi zorunlu klnmtr, mam Hatip mezunlarna niversitelerin kaplar alm
ve Diyanetin imtiyazlar geniletilmitir. Msrda 1994 ylnda devlet tarafndan El
Ezher niversitesine zellikle elektronik medyalar konusunda yeni bir sansr yetkisi
verilmitir. mamlarn yetimesinin de, byk camilerdeki vaizlerin de devlet tarafndan
denetlenmedii yerler artk sadece Suudi Arabistan ve Pakistandr. Suudi Arabistan,
Dnya slam Birliinin (Rabta) faaliyetlerini gelitirmitir.
Ama devletler bu ileri yaparken, siyasal adan sorun karmasa da ideolojik
dzeyde genellikle ok muhafazakr olan bir din personeline dayanmlardr. Rabtann
personeli, aslnda geni lde, onun finanse ettii kurumlarn ounu elinde tutan
Mslman kardelerden gelmektedir. Byk toplum sorunlar hakknda El Ezherin
tutumuyla Mslman kardelerinki hemen hemen ayndr. Msrda entelektel Farac
Foda, El Ezher rektr tarafndan dinden km kii ilan edilmesinden (1992) sonra
ldrlmtr. Trkiyede yerel dzeyde, emekliye ayrlan Diyanet memurlarnn
Refaha katldklar sk grlmektedir. Pakistandaki eriat mahkemeleri dinden kma
ya da kfr davalar amay kabul etmektedir. Hukukun slamilemesi muhafazakr
evrelere davalarn canlandrmak iin adli silahlar sunmaktadr.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
45/220
32
eriat, bir pozitif hukuk sistemi deildir; hakimin zel vakalara uygulad bir
kaideler btndr. Dolaysyla hakim, oylanm ya da kararnameyle karlm
yasalara uymak zorunda deildir; nk eriat srekli bir yorum almasdr; devletbylelikle ana ilevi olan yasa koyuculuu yitirmektedir.
slamilemenin getirdii keskinlik, eriat kurallar; tm Mslman lkelerde
kendini gstermekteydi. 80li yllar bu adan bir balang noktas saylabilir.
Ancak 1995e doru uluslar aras konjonktrde rzgr yn deitirmiti ve
devletler dinsel ebekeleri yeniden ellerine almay denediler. 1997de Yemende
Bakan Salih lkedeki 1500 dinsel okulun devletletirilmesi programn ilan etti. Trkordusu 1998de Refah yasaklatt. Pakistanda, 1999dan itibaren hkmet en azndan
dinsel okullarn ders programlarnn ieriini yeniden ele almay denedi, ama somut
nlemler ancak 11 Eyll olaylarnn yardmyla alnabildi.
General Merrefin 13 Ocak 2001 tarihinde ulusuna yapt konuma, sadece
General Ziya l Hak dnemine gre deil; Merrefin nceki konumalarna gre de
hakiki bir kopmann damgasn tamaktadr. Devletin ve milletin her tr pan-
slamcln nnde geldiini teyit etmekte ve General Ziya l Hakn slamiletirme
politikasndan kopmaktadr. Pakistanda 1947den beri srekli gndeme gelen bir
tartma vardr; Hint alt ktasndaki Mslmanlarn devleti olarak yaratlan lke, her
eyden nce Mslman olarak mcadele eden herkesi mi temsil etmeli ve savunmal
yoksa o da dierleri gibi, ulusal karlar slami dayanmadan nce gelen bir ulus-
devlet midir yalnzca? General Merrefin savunduu tanm bu ikincisidir.
2.1.2. Trkiyede Siyasalslam
Trkiyenin siyasal hayatnda kendilerini Mslmanlarn talep ve isteklerinin
temsilcisi gren slamclar, sorunlar denizinde boulmakta olan toplumda hakkn, yerel
ve geleneksel olann, z tarih ve kltrn szcln yapmaktadrlar. 52
52 Roy, Olivier. S. 87 siyasal islamn iflas, s.87
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
46/220
33
slamc dncenin topluma yaylmas ve gelimesinde birok faktr
bulunmaktadr. slamcln gelimesini birok yazar toplumsal knt, sistem
tkankl ve siyasal muhalefet olgularyla aklamaktadr.
slamc bir iktidar ihtimalinin en kuvvetli grld devletler yle
yorumlanmaktadr:
- Nfus artnn yksek olduu ve kentlemi geni topluluklarnihtiyalarnn karlanamad lkeler.
- Dk yaama standartlarnn yolsuzluun hkm srmesiyle daha daarlat lkeler.
- Hkmetin en anlaml politik muhalefeti ortadan kaldrd, dolaysylaslamclarn karlarnda hibir rakip bulamad yerler.
- Hkmetlerin slamclarn gcn ezmek iin kuvvete bavurduu,bylelikle sorunu kutuplatrp arlatrmaktan teye geemedii lkeler.
- Halk nezdinde slamclarn yegne meru muhalif g durumunda olduuyerler.53
Toplumsal taleplerin yerine getirilememesi, sosyal ve ekonomik problemlerin
ciddi boyutlara ulamas gibi durumlarda bireylerin psikolojik yaplarnda olumsuz
etkiler sz konusu olmakta ve dinin byle toplumlarda bireysel ve sosyal bir ileve
sahip olduu grlmektedir. Yine ezilen kitlelerin mevcut dzeni savunan politikaktrlerden midini kesmesi sonucu slamc dnce sahibi kiiler ana muhalefet
durumuna ykselebilmektedir. Ayrca slami canlanma ve dini gelimelerin slamclk
dncesini gelitirdii ve slamc hareketlere ivme kazandrd vurgulanmaktadr.
slami canlanmayla ilgili en ilgin olgulardan biri, bu canlanmann toplumsal
grleri ve siyasi hedefleri farkl gruplar, rnein radikal renciler ile tutucu
53
Fuller, Graham. E. Ve Ian O. Lesser. Kuat
lanlar: slam ve Bat
n
n Jeopolitii, eviren: zden Ar
kan,stanbul: Sabah Kitaplar, 1996.
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
47/220
34
tccarlar, bir araya getirmesidir. Btn bunlarn kltrel (bir yabanclama duygusu,
otantiklik aray, kamu ahlaknn glendirilmesi talebi) ve muhtemel felsefi anlaylar
(yeryznde insani dzen yerine ilahi dzene inan) bir kertede buluturmaktadr.54
2.1.2.1. Trkiyedeslami Hareketin zellikleri
slami hareket zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan beri gelimektedir. Bu
arada anlaylar evrimlemi, tarihsel artlar deimi, blnmeler ve farkllamalar
hareketi eitlendirmitir. 55
Trkiyede slami hareket demokratik kanallar kapal olduundan nce bir yer
alt hareketi olarak balad. Daha sonra yar meru, yani daha ok merkez sa partilerle,
bir Nurcu grupla Demokrat Partinin anlamas gibi, kapal ak ittifaklareklinde, daha
sonra da meru, demokratik ortamda parti olarak ortaya kt. Milli Nizam Partisi, Milli
Selamet Partisi gibi.56
Askeri darbeyle yaanan kesinti dneminde slami hareket siyasi arenadan
ekildi, yerini daha fazla kltrel faaliyetlere brakt. nsanlar tek tek bilinlendi. Daha
sonra ise slami hareket siyasi arenaya girdi ve ok fazla siyasallat. Dnyada ivme
kazanan slami hareket uluslar aras etkileim sonucu glendi.57 slamc hareket
muhafazakar deerlerle politik kltre yansd.58
slami hareketlilik dnp dola p tketim toplumuna ve sisteme
eklemlenmektedir.59 slami hareketin olgunlama srecinde handikaplar yle
zetlenebilir:
1. Aydn dava adam ayrl
54 Ayubi, Nazih. Political Islam, Religion and Politics in the Arab World. Routledge, London: 1991.55 Ro,, Olivier. S. 1756 M.zcan??57 Nilfer Narl. slami Hareket, 21. Yzyla Girerken slami Oluumlar. (Edisyon), (stanbul: PendikBelediyesi Kltr Yaynlar) No: 6, 1996), s.2258
Gle, s.51559 akr, 1996. s. 30
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
48/220
35
2. Trk solunu tekrar. Pratik faaliyet yntemleri, siyaset ve mcadele pratiiasndan Trkiye sol-sosyalist mcadele geleneini tekrar etme tehlikesi.60
3. Dzeni yanl veya eksik tanma4. Marjinalleme: Trkiyede slamn kendisini radikal bir ideoloji mfrit
bir akm, tehlikeli bir dnce veya militan bir fraksiyon olarak temsil etmesi
ihtimalinden sz edilmektedir. 1970li yllara ait ideolojik hareket olma psikolojisi ve
slam d evrelerin slam ve Mslmanlar kara tehlike tarznda lanse etmeleri, sonu
itibariyle slam savunan geni kesimlerin gznde dahi bir slami hareket fobisi
oluturabilmektedir.61
Cumhuriyet ncesi slami akmlarn iki temel zellii vardr: Bunlardan
birincisi daima tepkici olmalar, ikincisi de gerek teorik, gerek pratik tepkilerinde Batl
dnce biimlerinden belli lde etkilenmeleridir. Bu her iki zellik, gnmze kadar
gelen slami gruplarn hemen hemen hepside az veya ok grlebilmektedir.62
Trkiyedeki fundamentalist evreler, gnmzdeki dier lkelerin slami
evrelerinde eksik olan eletirel bir kafa yapsna ve felsefi dnme tarzna sahiptir.63
Trkiyede slami gruplar parti, vakf olarak ok rahat rgtlenebildi, siyasi mcadele
demokratik koullarda yrtlebildi.64
Roya gre Trkiye bir yanda laiklik stne kurulmu bir ulus devletin
korunmas ile te yanda slamn toplumdaki kanlmaz olarak ele alnmas arasnda
ilgin ve zgn bir uzlama yolu sunmutur.65
Dini bir hareketin siyasal alanda bir yer edinmeye ynelik giriimlerine modern
toplumlarda sk sk tank olunmaktadr. Trkiyenin zgnl slami hareketlerin
siyaseti kamusal ve zel alanlar kaplamaya dnk bir eylem manzumesi olarak
60 A.zcan. 1996. s.2861 A.zcan, 1996. s. 3462 Bula, slam Dnyasnda Dnce Sorunlar, 1993, s.5963 Roy, Olivier. S.764
Narl
, 1996. s. 2365 Roy, s.7
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
49/220
36
grmesinden kaynaklanr. Toplumsal farkllamay ve dzeyler aras eitlilii
kavrayacak bir teorik inadan yoksun olan slami Hareket, siyaset alannn zerkliini
kabul etmeyi, slami anlaytan uzaklamayla zdeletirmektedir. Trkiyedeparlamenter politikann bir ucunun dini duyarllklara her zaman ak olmas bu durumu
pekitirir. Bylece slamclk siyasal olarak glendiinde bunun kendiliinden
hareketin meruiyetini de salayacan dnmektedir. slamcln tad tarihsel ve
yapsal zellikler nedeniyle, neredeyse kendiliinden kazand bu siyaset yoluyla
toplumsal eletirici formasyonunun ideolojik ve kltrel kal plara ve elere
dntrlp dntrlemeyecei sorunu, uzun vadede hareketin geleceini de
belirleyen bir sorun olarak kalmaktad
r.
66
2.2- 12 Eyll ve Siyasal slam
Uluslar aras alanda bu gelimeler yaanrken, Trkiye nasl bir siyasal koullar
yumandayd. slamcln ykselie getii 80li yllarda kukusuz Trkiyede de
slamclk ykseliteydi. 1980lerde Trkiyede sistemi altst edip yeniden kuran olay
12 Eyll askeri darbesi oldu. Bu tarihten itibaren geliim ibresi srekli yukary gsterenslamc 1980li yllardaki seyrini incelemek iin darbenin ncesine ve sonrasna gz
atmakta fayda var.
2.2.1- 1980 Askeri Darbesi ncesi
1980li yllara doru slami kesimde zellikle tercme hareketiyle birlikte
dier Mslman lkelerdeki slami hareket nderlerinin eserlerine ynel oldu; slami
oluumlar metot ve anlaylar buralardan ykndler. 1970li yllarn ikinci yarsna
nedk den bu srete arlkl olarak Mslman Kardeler hareketinin fikri
nderlerinin eserlerine olan ilgi artt ve Seyyid Kutup, Hasan el-Benna, Abdulkadir
Udeh gibi birok kada dnr ve eylem adamnn eserinde dile getirdii tevhidi bir
slam ve kaynaklara dayanma anlay yaygnlat.
66 idem. S.1226
-
8/6/2019 islamci Basinin en Cok Satan Gazetesi Zaman Ornegi the Most Selling Newspaper of Islamic Media Zaman Example
50/220
37
Kimi yazarlarn ge slamclk olarak tanmlad bu srecin dnsel
muhtevasnhvan kltr, motivasyon unsurlarnran slam devrimi ve Afgan cihad,
somut pratik tutumlarn da MTTB Aknclar gelenei ile hvan hareketinin Daveti
sylemi oluturuyordu.67 Eklektik bir grnt veren slami oluumlar yerli dinamikleri
hareketin temeline katmakta ok baarl olamyorlard. Bu yzden yerli veya Trkiyeli
olmay eksik brakan bir tr mmetilik olarak gelien anlay giderek somut sorunlarla
uramay veya halkn sorunlarna eilmeyi ihmal etme noktasna geldi.68
Laik rejim, organize slamcln ve din adamlarnn devletin gcne veotoritesine kar tehlike olabilecei endiesiyle slami kurumlar ve bunlarn
faaliyetlerini denetim altna alan yeni brokratik ve anayasal birimler oluturdu.69
Diyanet leri Bakanl dini faaliyetlerin cemaatlerin inisiyatifine gememesi iin aba
gsterdi. Pozitivist eitim sistemi ise geleneksellikle birlikte dini anlaylar da
toplumsal hafzadan silme yolunu arad.
Daha fazla demokrasinin geldii ve siyasi katlmn artt II. Dnya sava
sonras yllarda slamn ifadesi zerindeki baz Atatrk kstlamalar kaldrld.
slamc gruplarn glerinin artt ve dinde daha fazla ifade hrriyeti talep ettikleri son
on ylda mcadele alan geniledi.
Trkiyede slamc dnce ve faaliyetin younlamasndaki en nemli aktr
son yllarda lkede demokratiklemenin artmasyd. Eski iktidar sekinlerinin devlet
politikasndaki hakimiyetleri gevedi.70
1960l ve 1970li yllarda slamn sosyal ve siyasi rolnn genilemesine
katkda bulunan en nemli faktr Trkiyenin demokratik siyasi rejimiydi.71 Siyasi
partilerin Trkiyenin Mslman kitlesinin dini endielerini ve karlarn dikkate
67 zcan, A.s.22.68 zcan, A. s.4269 Amerikan Gizili Belgelerinde Trkiyede slamc Akmlar, s. 16.70
Amerikan Gizili B