1

eLIBROBENEDEK eLIBRO

I N K O

J. S. Machar

BenedekHistoria portreto

el milito 1866

2

eLIBROBENEDEK

J. S. MacharBENEDEK

Historia portreto el milito 1866

El la çe˛a tradukisRudolf Fridrich

eLIBROAran¸is: Franko Luin

ISBN 91-7303-160-7inko@omnibus.sehttp://www.omnibus.se/inko JULIO 2002

3

eLIBROBENEDEK

I.

La soldata gloro estas por malpasia intelekto io ne-komprenebla. Ni meditu nur: miloj kaj miloj da ho-

moj malkatenigitaj de la naski¸eja terbulo kaj forÿiritajel la familia ligo, lasas sin armi, marÿas malproksimegenfor de la hejma lando kaj atakas tie milojn da aliaj ho-moj, kiujn ili ne konas, pri kiuj ili apenaû iam aûdis, kiujilin neniam ofendis, tondras inter ilin el kanonoj, pafasel pafiloj, fine pikas per bajoneto kaj frapas per kolbo —çio laû signo de unu homo, kiun ili estis vidintaj apen-aû kelkafoje sur ekzercejo aû dum manovroj kaj kiu îusstaras ie post ilia dorso ekster la trafpovo baldaû sur çitiu, baldaû sur tiu, baldaû sur alia monteto, rigardas tralorno kaj ordonas peli taçmentegon post taçmentego dajunaj sanaj viroj en batalon, kie oni mortas kaj kripli¸as.Tute simile kiel antaû jarmiloj — nur la bataliloj, kom-preneble, progresis: ripetpafiloj, senfuma pulvo, kano-noj, kiuj pafportas ¸is kvar kilometrojn da vojo. Kaj ho-diaû nia klerigita jarcento aldonis al çio tio pikantan iro-nion: en tempo de paco oni konstruas hospitalojn kajinstitutojn, kie oni flegas çiujn, kiujn la Naturo antaû-destinis por pereo. Malsanuloj je korpo kaj animo estas

4

eLIBROBENEDEK

dorlote zorgataj nur por longigi ilian malvaloran kajsencelan vivon je unu jaro, kelkaj monatoj kaj tagoj (tiononi nomas ”bonfarantaj kaj humanaj agoj” —) sed en labuçejon de batalo oni puÿas homojn sanajn, fortajn, kiujsubtenas la estontecon de la homaro. Kaj la armeestro,laû kies signo estis mortigitaj pli multaj homoj en lakontraûa partio, estas glorata venkinto. Fetiço de la sol-datoj, kiuj hazarde ne pereis en la batalo, ornamo de laimperio, fiero de la nacio, brilanta ekzemplo por infanojen lernejo, objekto de monumentoj kaj granda historiafiguro.

Tia soldata gloro estas propre terura afero, sed, kionfari — la homa amaso amis, amas kaj amos buçistojn,kiuj pelis, pelas kaj pelos ¸in en buçejon, kaj ju plisangmakulita majstro, kun des pli pia respekto li estasamata. La deziro oferi vivon por io, ÿajnas, estas natur-devena en homo, kaj ju pli malgrandan valoron la vivomem havas, des pli volas ¸in doni la posedanto — porakiri al ¸i valoron per ideo aû afero, por kiu li ¸in oferas.La roma gladiatoro estis mortanta por rideto de la rigar-danta imperiestro, la unuaj kristanoj brulis pro deziroelverÿi sangon por Kristo, la krucmilitistoj mortadis surla palestina sablo por Jeruzalemo, la mizere vestitaj sol-dataroj de la revolucia Francujo por libereco, egaleco kajfrateco, kaj nia bohema popola ario trafe karakterizas ladeziron de bohema kompatinda simplulo: my se dáme

5

eLIBROBENEDEK

vôichni zabít za jenerála” (ni lasos nin çiuj mortigi por lageneralo) … Jes, se oni serças valoron de la vivo ekster lavivo, oni venas ofte eç al tragika komikeco. Kaj alie neestos: cent milionoj da homoj vivas sur la mondo kajcent milionoj ne scias, en kio estas valoro de la vivo,serçante ¸in ie ekstere — cetere, alie ja eç ne ekzistushistorio de la homaro…

Kompreneble, ke simila armeestro ankaû devis estipor soldato fenomeno rigardsorçanta. La soldato poviskredi je dio, sed adori li devis sian komandanton. En lakomandanto devis esti io supernatura, giganta. Io kielenkorpi¸inta neevitebla fatalo. Li devis esti çiam preta,çiam scii kiel agi, neniam montri timon, konstante ega-lanima kaj precipe: li ne devis indulgi la amason da sol-datoj. Pri individuo zorgi kiel patro, jes, sed la amasonli devis trakti senkompate kiel buçisto. Tiela sorto de lamaljuna prusa Fritz repelanta la soldatojn en batalon:”Bestaçoj, çu vi volas vivi eterne?” pli sukcesis ol plej bri-lanta parolado. Kaj samtempe, kiel mi jam diris, la indi-viduo postulis zorgemon; afablan vorton, frapetadon surÿultrojn, kompaton en klopodoj, demandadon pri aferojprivataj, pri nutrado kaj servo de la soldateto — la diaîodevis mallevi¸i al senvalora vivo, por ke tiu vivo iel kre-sku, fari¸u grava kaj akiru valoron… Çiuj grandaj mili-tistoj estis simila diaîo de siaj soldatoj: la puna Hannibal,kiu per sia soldata genio sciis regi plej diferencajn popo-

6

eLIBROBENEDEK

laçojn de okcidenta Eûropo aû Afriko kaj konduki ilin enbatalojn malproksime de la hejma lando, kio signifis enantikveco la plej grandan oferon; Julius Caesar, dio de laromaj legioj, kiuj iris post li tiel entuziasme kontraûbarbarojn kiel kontraû samnacianojn, çar la senco de iliavivo estis la persono de Caesar; simila diaîo estis la ita-laj kondotieroj en mezepoko kaj la habsburga kondotie-ro en la tridekjara milito Wallenstein, la granda Condéde Ludoviko XIV., la mortiganto de Turkoj princo Eû-gen, la prusa Fritz kaj la aûstria Laûdon, la rusa Suvorovkaj fine la plej granda el çiuj, direkte tipa soldata genio,Napoleon, dio de militoj, la fatalo de Eûropo. Frosta tre-mado ludas en nervoj, se oni okupi¸as hodiaû, post centjaroj, pri tiu rigardsorçanta aperaîo: kiel devis bati lakoro en sennomaj miloj, kiuj marÿis preter li sidanta sursia blanka çevalo, en fajron por morti kaj aklamis lin en-tuziasme: Vive l’empereur!? Kaj li, senmova kiel Fatalo,kun nekovrita kapo sidis tie kaj rigardis per sia malvar-ma, ÿtala rigardo la amasojn, kiuj estis donontaj vivonpor liaj ideoj, planoj, pasioj, esperoj — monstra afero, çitiu soldata gloro.

Se tamen oni skribos ¸ian historion, ¸uste kun Napo-leon fini¸os unu periodo: Li estis la plej granda, sed an-kaû la lasta rigardsorçanta aperaîo de direktanto de ba-taloj. Kvazaû lia estaîo disi¸us en apartajn elementojnkaj liaj sekvantoj vivus nur per unu el tiuj elementoj

7

eLIBROBENEDEK

sufiçanta al ili por la tuta vivo kaj ilia tasko. Alie dirite:Napoleon, kiel çiuj grandaj armeestroj, estis la lastagranda improvizanto de bataloj, post li la militado fa-ri¸is ekzakta scienco. La epoko de fascinantaj poetoj demortigado pasis, oni komencis mortigi alimaniere. Ra-detzky elirinta îus el la napoleonaj militoj estis ankoraûglora postsono de la pasinta epoko, la prusa Moltke es-tas tipo de la armeestro novepoka. Soldato-scienculo,preskaû matematikisto. Longe antaû la proklamo de mi-lito li estas prilaborinta la planon de la tuta nombro davagonoj sur fervojoj, kiuj direkti¸as al la limo, transpor-tojn de vunditoj, havas precizan priskribon de la tempe-ramento kaj karaktero de la malamikaj generaloj, li det-ale konas la animon kaj disciplinon de la divizioj, briga-doj kaj regimentoj de la malamiko, çar li estas palpintaper siaj palpiloj, bone pagataj spionoj, la tutan landon dela kontraûulo de la kortego en la monar˛a restadejo ¸isla lasta malgrava garnizono — per unu vorto li estas ma-tematike preparita kaj sur mar¸eno de sia plano li tro-vas respondon al çiuj eventualoj. Nenia improvizio, ne-nia poeziado — çio estas scienco, cifero kaj linio.

Rigardsorçanta aperaîo por soldatoj li absotute neestas. Male. Li havas nenion soldatan. Li portas perukon,estas razita kaj aspektas kiel maljuna virino, sur çevaloli sidas mallerte kaj tre malbone rajdas, li ne scias parolikaj ne nur li ne konas la soldatojn kaj ne interesi¸as pri

8

eLIBROBENEDEK

ili, sed post mallonga paûzo li eç ne rekonas la oficirojn,kun kiuj li dum jaroj estis laboranta en kancelario — jen,la armeestro de la nova epoko. Kaj li ne estas escepto: enla rusa-japana milito li havas sian sekvanton, marÿalonOyama: Dika vireto kiel barelo, celpunkto de ÿercoj deçiuj japanaj satirbildetoj, soldato, kiu direktas la batalonmalproksime de la batalejo per telegrafo kaj telefono,kiu ne scias rajdi, ne interesi¸as pri la armeo kaj malgraûtion venkas.

La soldateco fari¸is scienco. La buçistoj de la homa-ro estas matematikistoj kaj konstruistoj. Oni ne plu im-provizas.

Kaj la poezio de heroeco malsupreniris je kelkaj ÿtu-poj. Al subarmeestroj, komandantoj de divizioj, regi-mentoj kaj batalionoj.

Skobelev en la rusa-turka milito, Devet çe la Boeroj,Kondratenko en la fortikaîo de Port-Artur, — tiuj fasci-nas soldatojn, sed ankaû iras kun ili en unu linio surbuçejon. Kaj tia rigardsorçanta komandanto en linioestis Benedek. Lia sorto montras, ke la militisteco havasjam tute novan formon, tre diferencan de la formo est-inta. Li, improvizanto kaj poeto de soldateco el malno-va skolo, estis lokita kontraû scienculo kaj matematiki-sto Moltke. Li perdis kompreneble çion. Sed ne pro siapropra kulpo. Cetere, en lia sorto estas soldata tragedio,al kiu similan ne havis la tuta deknaûa jarcento. Eble nur

9

eLIBROBENEDEK

Kuropatkin lin iom memorigas, sed fine en la fatalo deKuropatkin mankas la kvina akto, kiu sola faras tragedi-on.

10

eLIBROBENEDEK

II.

Lia vivo memorigas flugon de raketo; ie el la mallumo¸i ekflugas, levi¸as siblante kaj triumfe supren, la

okuloj de miloj kaj miloj observas kun admiro ¸ian vo-jon kaj gloron, ¸i siblas kaj supreniras, kvazaû militiro:¸is je haro ekzakte li scias, en kiom da horoj post la pro-klamo li povas îeti sur la landlimon tiom kaj tiom dasoldatoj. Li volus teni sin ie en la çielo kaj fari¸i novastelo — subite en la alteco okazas katastrofo, la raketokrakas, disÿprucas kaj estingi¸inte falas mal¸oje al latero.

Li devenis el protestanta nobela familio hungara. Linaski¸is en 1804 en Szopron, kie lia patro estis kuracis-to. En la urbo hazarde estis la diviziestro Radetzky, postemarÿalo. Radetzky malsani¸is, doktoro Benedek resani-gis lin kaj la dankema generalo promesis sian helpon alla kuracisto, se li iam ¸in bezonos. Kaj la doktoro profitistion. Lia filo Ludoviko montris inklinon por soldatservo.Nenio mirinda — estis ¸uste post la Napoleonaj militoj,kaj la homaro apenaû spiris pro admiro pri la kariero dela francaj marÿaloj, pri amaso da bataloj, kies pulvon onipovis ankoraû flari en la aero, pri la heroaj agoj de indi-

11

eLIBROBENEDEK

viduoj kaj la tuta kapturniga kadenco de la historio, enkiu la milito ludis la çefan kaj solan rolon. Radetzkyhelpis kaj la dekkvarjara knabo, kvankam protestanto,estis akceptita en la soldatan akademion en WienerNeustadt. En sia dekoka jaro li komencis aktivan servonkiel leûtenanto çe la infanteria regimento en Capua enItalujo.

La nomada soldata vivo estas praktika lernejo de ofi-ciro. Per pilgrimado el unu garnizono en alian li lernasla lingvon de la popolo, inter kiu li devas vivi, en novajregimentoj li konatigas al si la specialaîojn de la nacioj,el kiuj ili rekruti¸as, li studas regionojn kaj tutajn lan-dojn dum la ekzercoj kaj manovroj, li venas en kontak-ton kun homoj de çiu ebla kulturgrado — kaj kiu nurunufoje interparolis kun tia pli a¸a soldato, al kiu lanaturo donis malfermitajn okulojn kaj orelojn, certejesos al mi, ke tia soldata nomado tra la monar˛io estasla plej bona lernejo de la vivo, lernejo, kiun povas enviial li çiu civilulo. El Capua Benedek estis translokita alGraz, poste al Verona, al Milano, de tie al Lwów, kie lifari¸is adjutanto de la komandanta generalo, maljuna,parolema kaj oportuna sinjoro, de kiu li estis ne nur ladekstra mano, sed ankaû la kapo. Kaj tie li konati¸is kunjuna, sprita, klera, filigrana vidvino Julia von Woyna, lienami¸is kaj edzi¸is.

Tiu edzi¸o alportis al li la nuran kaj daûran feliçon en

12

eLIBROBENEDEK

la vivo, eç, por lia rememoro ankaû grandan feliçonpostmortan, çio cetera estis fumo kaj efemero.

Kaj nun ekflugis alten la raketo de lia sorto. En la jaro1846 komenci¸is ribelo de la pola nobelaro kaj kon-traûribelo de vila¸anoj kontraû la nobelaro.

Aûstrio, kiel çiam, perdis la kapon. La landestro estissenkonsila, la generaloj ne sciis, kion komenci.

Tiam la subkolonelo Benedek postulis de la komand-anta generalo plenpovon por subpremo de la malpacoj.La generalo donis ¸in. Benedek rajdis tra Galicio, atingisla urbon Bochnia, revenigis malgrandan garnizonon,kiun li tie trovis preta por forkuri kaj direktis sin kontraûribelantoj. La batalo ne estis longa: — Benedek havis nurunu vunditon kaj en okcidenta Galicio ekregis trankvi-lo.

Tio estis la venko apud Gdow; la nomo de tiu urborevenis en la vivon de Benedek ankoraû unufoje.

La ar˛iduko Ferdinand, tiama galicia landestro kaj ko-mandanta generalo, trovis, ke Benedek estas meritintaordenon de Maria Theresia, la plej altan revon kaj las-tan deziron de çiuj aûstriaj soldatoj. Benedek petis dotiun ordenon, kiel estas ordonite per statutoj. SedAûstrio de Metternich ne volis konfesi al Eûropo, ke enGalicio estis malpacoj, kaj eç tiel gravaj malpacoj, ke iupovus akiri en ili ordenon de Maria Theresia. Tial lakortega militkonsilantaro alju¸is al Benedek komando-

13

eLIBROBENEDEK

ran krucon de Leopold, sed eç tiu ÿajnis al la kancelie-ro Metternich tro krianta distingo, do li malaltigis ¸in alkavalira kruco de la sama ordeno.

Kaj tiam okazis io eksterordinara en Aûstrio. Benedek,kiam la ordeno alvenis, ¸in rifuzis. La generalo, kiu de-vis ¸in al li alpingli, tute konsternite sciigis çi tiun agonen Vieno. Kaj en Vieno — tio estis la antaûmarta Aûstrio— oni ne vidis alian helpon ol trankviligi iel la ofenditansubkolonelon. Skribis al li la kanceliero de la ordeno,skribis al li la prezidanto de Kriegsrat (militista konsilan-taro) kaj longe daûris, ¸is Benedek trankvili¸is. Taksojnli pagis, sed ne volis akcepti diplomon. Ree oni skribiskaj skribis, fine ili kontentigis lin: ili aldonis promocional kolonelo kaj translokis lin en Italujon.

Tie Benedek ree estis sub komando de sia malnovafavoranto marÿalo Radetzky. Li venis ¸ustatempe. EnMilano komenci¸is revolucio, la aûstria armeo retiri¸is.Benedek kun sia regimento ÿirmis ¸ian maldekstranflankon. Marÿante li aûdis, ke tri italaj regimentoj de laaûstria armeo ekribelis kaj transiris al revolucionuloj; tujli sentis avidecon deflanki¸i al Cremona kaj fari tie or-don, sed hazarde ali¸is al lia regimento la garnizono elPiacenza, kies komandanto estis kolonelo pli a¸a ol Be-nedek, kaj Benedek devis meti sin sub lian ordonon,marÿi antaûen kaj lasi Cremonan. Li ÿaûmis kaj bolis profuriozo kaj malbeno kaj sendis al la maljuna marÿalo

14

eLIBROBENEDEK

raporton, kie li esprimis sin pri sia tempa çefo per vor-toj ne tro serçataj. Kaj la maljuna sinjoro havis eviden-te la saman opinion: pro direktado de la majstra retiri¸oli havigis por Benedek komandoran krucon de Leopold.

Benedek estis tiam en Mantova. La Sardinia re¸o Car-lo Alberto marÿis post la Aûstrianoj. Iun nokton la ardakolonelo ekkuris kun areto da soldatoj kaj atakis la ma-lamikan armeon. Li ne iris malproksimen, la gvardi-oj ¸ustatempe ekpafis, sed la Italoj havis sufiçe da timo.

Kiam la maljuna marÿalo subite sin turnis ofensivekontraû malamikon, Benedek estis en sia elemento.Apud rivereto Curtatone li sova¸is kiel leono: li konke-ris la malamikajn remparojn, mortigis la Toskananojn,malliberigis amason da soldatoj — çiam kaj çie en frontode sia brigado, ekscitita, entuziasmita, ¸ojigita per labo-ro. La sekvantan tagon apud Goito li ree estis en sia ele-mento — la maljuna Radetzky sendis al li krucon deMaria Theresia. Fine li posedis ¸in, tamen laû konsilo dehomoj konantaj la Vienan atmosferon li ne devis porti¸in pli frue, ¸is la aprobo el Vieno estos veninta.

En la batalo apud Custozza li ne estis. Li devis revenien Mantovan, kie li koleris pro enuo. Post tiu batalo limal¸oje skribas al Julia:

”Kiel oni sin batis en lastaj tagoj, Vi eble estas legin-ta en gazetoj. Mi bedaûrinde ne çeestis. MalbenataMantova!” Fine li ricevis la ordonon ekmarÿi kontraû

15

eLIBROBENEDEK

Milanon. Sed al metio jam ne estis okazo: Radetzky eni-ris en Milanon kaj sekvis armistico.

Benedek çagreni¸is.Dume en Vieno estis revolucio. Benedekon ¸i ne im-

presis, por li Vienanoj estis ”malsa¸uloj kaj simiuloj” deParizanoj.

Ankaû Hungario bolis. Kamarado de Benedek, kolo-nelo Meszaros, estis nomita en konsento kun Vienoministro de militistaj aferoj en Hungario kaj proponis alli komandon de la landa milico kun generala grado. Be-nedek ne sciis, kion fari. El Vieno oni oficiale komunikisal li — Vieno ludis tiam kun Ma¸aroj dusencan ludon —ke li povas akcepti tiun postenon kaj ke estus dezirinde,ke li ¸in akceptu. Sed samtempe sekrete oni konigis al li,ke plej bone estus, se li ne akceptus. Benedek do malak-ceptis. La malfeliçulo Meszaros, kiu poste hazardetrovi¸is en revolucio ne sciante kiamaniere, mortis postjaroj kiel ekzilulo en Anglujo — sorto, kiu certege estusrenkontinta ankaû Benedekon, kaj se ne tiu, ankoraû iapli malbona.

En la jaro 1849 rekomenci¸is laboro en Italujo. En ba-talo apud Mortara, en divizio de ar˛iduko Albrecht li reelaboris kun vervo kaj entuziasmo — poste vespere li pe-netris en la urbon Mortara kaj vidante, ke li trovi¸is enla centro de malamika armeo multe pli nombra, li neperdis la prudenton kaj minacordonis al ¸i — formeti la

16

eLIBROBENEDEK

armilojn. Kaj la surprizitaj Italoj obeis. Nun Benedekestis adorita heroo de la soldatoj kaj teruro de la mala-mikoj. Benedek é qui! (Benedek estas çi tie!) estis por laItaloj signalo por forkuri.

Du tagojn post tio estis la batalo apud Novara, bata-lo, kiu estis epilogo de la tuta militiro kaj kostis la trononal Carlo Alberto. Benedek skribas pri ¸i, ke ”lia feliçosimilas al fabelo.” Li havas dekok vunditajn oficirojn ensia regimento, du kugloj traflugis lian mantelon, karto-ça pafaîo forÿiris pecon de lia pantalono. Se li ne havusla ordenon de Maria Theresia, nun li devus ¸in ricevi.

Ar˛iduko Albrecht donis al li sabron, kiun estis hav-inta lia patro, ar˛iduko Karlo, en batalo apud Aspern kajpetis ÿan¸e la sabron de Benedek. Ambaû viroj ligis sintiam per amikeco.

Kun generala grado Benedek foriris de la itala batale-jo. Krom la maljuna marÿalo Aûstrio ne havis soldatonpli popularan super li.

17

eLIBROBENEDEK

III.

En Italujo estis trankvilo, sed en Hungario estis mal-bone. Windischgrätz, kiu sin montris tiel eminen-

te bona kontraû amaseto da studentoj en la revolucio dePraha, neniel taûgis en Hungario. Tute male: per siamalcerto kaj eterna prokrastado li lasis al la Ma¸arojtempon por centrigo de fortoj kaj disvastigo de la revo-lucia movado en lar¸aj klasoj popolaj. Generalo Görgeysubite trovi¸is per lerta manovro en la dorso de laaûstria armeo kaj fortrançis ¸in de Cislajtanio. Vienoforvokis la nobelan marÿalon de batalejo kaj anstataûislin per generalo Welden. Görgey liberigis la sie¸itanKomaron kaj la imperiestra armeo retiri¸is al Vaho.

Kaj çi tien estis sendita Benedek kiel brigadkoman-danto. La aûstria armeo atendis rusan helpon, çar Vie-no akceptis dankeme la proponon de la caro Nikolao kajPaskieviâ almarÿis. Benedek estis senpacienca — ne es-tis okupo. Dume la armeo reorganizi¸is: el malnovajbrigadoj oni formis novajn kaj la komandanto Weldenestis anstataûita per Haynau, ”la hieno de Brescia”, kajposte ”la sangmakulita hundo de Arad”. Al Benedek es-tis ordonite, ke li per sia nova brigado konservu komu-

18

eLIBROBENEDEK

niki¸on kun la rusa dekstra flanko. Haynau, la novakomandanto, proponis al li la postenon de estro de çefastabo, sed Benedek rifuzis. Tiam li sciis, ke li estas sur siaposteno nur en la fronto de batalantaj soldatoj.

Li vere estis. En la bataloj apud Raab kaj Komarom lidistingis sin tiel, ke li estis nomita de la imperiestro po-sedanto de la 28-a regimento de Praha, honorigo, kiun¸is tiam atingis neniu tiel juna generalo elirinta el neko-nata protestanta familio. Li estis feliça.

Apud Szöreg la Bayard de la aûstria armeo estis vun-dita sur femuro per peco da eksplodinta grenado. ”Mihavas do çion, kion konvena soldato havi devas,” li skri-bas kun humoro al sia edzino. Kelkajn semajnojn li es-tis ligita al la lito — dume la hungaria revolucio fini¸issub la rusaj kaj aûstriaj armiloj.

Du jarojn pli poste, mallonge antaû sia morto, lamaljuna Haynau sendis al Benedek oran poÿhorlo¸onkun engravurita dediço por memoro. Çi tiu terura homoestis cetere tipo de soldato de malnova epoko: senkom-pata, kruela, perforta ¸is miro — kaj subite ree mola kajsenmalica kiel infano; en sia ofico li konis nur unu afe-ron: obeon, per kiu li sciis çion senkondiçe plenumi kajkiun li ankaû senkondiçe postulis de aliaj — la maljunaRadetzky, delikata konanto de karakteroj, lin karakteri-zis per bela simbolo: li estas razilo, kiu post uzado estasprudente kaÿota… Kompreneble oni ne rajtis fari el çi tiu

19

eLIBROBENEDEK

viro la plej altan ju¸iston super la kapitulacintaj revolu-cionuloj en Arad…

Sekvis jardeko de paco. Benedek estis nomita estro dela çefstabo çe sia malnova favoranto Radetzky en Italujo.Li iris do, sed post promeso de la imperiestro, ke se larilatoj ÿan¸i¸os, li tuj estos translokita en armean ser-vadon. La maljuna marÿalo sincere amis Benedekon. Eçpli poste, en sia testamento, li rekomendis lin al impe-riestra favoro. Kaj eç sekvanta afero ne difektis ilian ami-kan rilaton: en la jaro 1852 Benedek ricevis el Vieno dela generala adjutanto imperiestra, la grafo Grünne, strik-tan ordonon, ke li citu generalon Theodoron Radetzky,filon de la marÿalo, al peto pri pensiigo. Benedek obeiskaj la maljuna marÿalo, kiu nur poste eksciis pri tio, es-tis morteme ofendita kaj volis ankaû iri en pension, kajnur per la propramana letero de la imperiestro li estiskvietigita, sed Benedekon li pro tio ne malamis, çar likonis Vienon kaj ¸ian dankemon, li englutis do la mal-dolçan pilolon kiel çiujn antaûajn, kiujn li estis ricevin-ta dum sia longa vivo, kaj sciis, ke Benedek nur plenu-mis kun soldata obeo la ricevitan ordonon.

En la sama jaro Benedek estis plirangita al submarÿalo— ree eksterorde.

En jaro 1854 minacis milito kun Prusujo. Benedek, tiusoldato laû korpo kaj animo, estis neniel entuziasma pri¸ia perspektivo. Kiam la tintado de armiloj eksilentis kaj

20

eLIBROBENEDEK

la prusa militista adjutanto, la princo Hohenlohe, linvizitis en Verona, li diris al li bonkore: ”Neniam mi ima-gis, ke ni havos militon kun la Prusoj: tio estus la plej te-rura tago de mia vivo, çar mi konsiderus tion kiel plejgrandan malfeliçon por Aûstrio…”

La tagon, kiam Radetzky post 72 jaroj de aktiva ser-vo foriris el la armeo, Benedek estis nomita komandantageneralo en Lwów. Kaj post novjaro 1859 li estis subitealvokita Vienon, kie oni komunikis al li, ke li estas nomi-ta komandanta generalo de la oka armea korpuso kaj keli tuj devas forveturi al Verona.

La milito kun Piemonto kaj Francujo komenci¸is. Gra-fo Gyulai estis nomita supera komandanto aûstria, çar limontris sin kiel taûga — komandanto de kavalerio enmanovroj. Kiel estro de lia stabo estis nomita koloneloKuhn, bona strategiisto kaj soldato tiel energia, kielGyulai estis malrapida kaj sendecida. En grafo Gyulaikaûzis la bur¸a Kuhn preskaû nervan eksciton jam persia çeesto kaj la senrespektema Kuhn neniel kaÿis mo-kojn pri la komandanta kapableco de sia generalo. Kuhndo konsilis kaj proponis kaj Gyulai faris la malon. Kuhnvolis detrui la piemontan armeon antaû la alveno de laFrancoj, Gyulai decidis atendi, ¸is la Francoj estos alve-nintaj. Por ke ÿajnu, ke io okazas, Gyulai ekmarÿis al To-rino — kaj subite donis ordonon al retiri¸o.

”Enua milito!” plendis Benedek.

21

eLIBROBENEDEK

Post bataleto apud Montebello Gyluai donis ordononal plua retiri¸o. Kuhn furiozis kaj petis sian eksi¸on. Nurpost speciala peto de la imperiestro li restis. Benedekenui¸is ¸is malespero. La kvaran de junio li ricevis laordonon rapidegi sur la batalejon. Estis la batalo apudMagenta. Li ne alvenis ¸ustatempe. Stranga batalo! Enla centro kaj en maldekstra flanko ¸i estis nedecidita, enla dekstra flanko estis venkita Clam-Gallas, grafo kaj unuel la plej nekapablaj generaloj aûstriaj. La sekvantan ta-gon Kuhn volis daûrigi la batalon kun la freÿaj fortoj dela korpuso de Benedek, sed Clam-Gallas anoncis, ke liasoldataro ne estas kapabla batali. Post tio Gyulai donisje meznokto la ordonon retiri¸i.

Benedek ne havis alian deziron ol ke la tempo havuflugilojn, por ke li jam povu çi tiun servon forlasi kaj iri…

Gyulai estis eksigita kaj la imperiestro Francisko Joze-fo mem prenis sur sin la komandantecon de la armeo.

La 24-an de junio okazis apud Solferino la lasta batalode tiu milito. Tio estis la plej glora tago de la vivo deBenedek. ¯is la antaûa tago li havis febron kaj kuÿis enlito — je meznokto subite li revenis sana al armeo. Liestis komandanto de la dekstra flanko de la armeo, ha-vis kontraû si duoblan malamikan superforton, îetis sinkontraû ¸in en fronto de sia soldataro kun sabro en lamano, elektrizis al agoj de soldataj mirakloj, kaj kiam la

22

eLIBROBENEDEK

centro kaj la maldekstra flanko estis venkitaj kaj la im-periestro donis ordonon retiri¸i, li ne obeis, denove sinîetis sur la Piemontanojn kaj donis al ili ankoraû unu.

Li ricevis la komandoran krucon de Maria Terezia,kiun petis anstataû li generalo Schlick kaj la oficiroj delia korpuso, çar la fierega soldato mem ne volis peti.

La imperiestro kontraktis pacon. Lombardio estis per-dita. Benedek estis avansita al submarÿalo, nomita estrode çefa stabo kaj provincestro en Hungario. Post la gra-vaj malvenkoj komenci¸is en Vieno ia klari¸o, ke nobelajsinjoroj, princoj kaj grafoj ne estas ¸uste naskitaj arme-estroj kaj landestroj, oni do kumulis sur unu solan ho-mon, kiu estis savinta honoron de aûstriaj armiloj, çion,kion oni sur lin kumuli povis. Benedek konis sian kapa-blon kaj rifuzadis — li eç, estante sata de çio, kaj kvazaûli scius, ke lia feliço staras en zenito, kaj ke de nun po-vas veni nur la sunsubiro, volis iri en pension kaj vivikun sia edzino en trankvilo, kiom ankoraû da vivo res-tis, sed la imperiestro malakceptis lian peton kaj donisal li la ordonon servi plue. Kaj Benedek obeis.

En Hungario Benedek ne povis montri sin kiel taûga.Li estis nur fascinanta komandanto en batalejo kaj nediplomato, kiu scius delikate flegi vundojn apenaû cika-tri¸intajn. Pulvo kaj plombo ne estas ¸uste bonaj kvie-tigantaj rimedoj, kaj Benedek ne konis aliajn. Tiel li pa-rolis kaj tiel li agis. En Vieno oni ekkonis la eraran paÿon

23

eLIBROBENEDEK

kaj Benedek estis baldaû nomita supera komandanto dela armeo en Italujo.

La soldataro bonvenigis lian enoficigon kun entuzias-mo, çar oni sentis, ke ne estas ankoraû paco kun Italu-jo, sed nur tempa armistico, kaj la populareco de la novakomandanto estis la sola ebla kontraûpezo al la popu-lareco de Garibaldi kaj de Viktoro Emanuelo.

Heredanto de la gloro de Radetzky, espero kaj fiero deaûstria armeo, li staris nun sur loko, kie la maljuna mar-ÿalo iam estis rikoltanta sangajn laûrojn. Taûga viro surbona posteno! La juna itala re¸olando estis preparitaelÿiri la lastan provincon, kiu apartenis al ¸i laû lingvo,nacio kaj sito, el la ungegoj de la nigra aglo — Benedekstaris tie kiel neuzita glavo.

Soldato laû animo, koro kaj eksteraîo. Nealta, kunmalhela viza¸koloro, agla nazo, akra kaj penetrema ri-gardo de nigraj okuloj, vaksitaj lipharoj kun pinto sup-ren tordita. Sur çevalo li sidis, kvazaû li estus alkreskinta,severa kaj senkompatema dum ekzercado, precipa kon-traû oficiroj, dum interparolado post ekzerco çe glaso davino afabla, malavara, kamaradema. Al simpla soldato lisciis ekparoli en lia gepatra lingvo, sen fieraço kaj sinal-tigado per kerna blasfemo kun ÿerca iom kruda, sed neofendanta, kun neÿajnigita demando pri la familiaj rila-toj de la soldateto. Ili amis lin kaj fidis al li.

24

eLIBROBENEDEK

IV.

En marto 1866 oni vokis Benedekon en Vienon, algravaj militistaj konferencoj. Milito en nordo kaj

sudo de la monar˛io pendis en aero. Kaj tie la generaloeksciis por sia plej granda mirego, ke li estas elektita ko-mandanto de la armeo norda, ke li devas batali kontraûla Prusoj. La plej terura tago de lia vivo proksimi¸adis,kaj al li estis konfidota tia rolo en okazontaîoj!

Li malakceptis ¸in. Li klarigis al la imperiestro, ke li neposedas sufiçajn strategiajn konojn, ke li neniam trookupi¸is pri milita teorio, ke li ne scias konduki kvaron-milionan armeon da homoj, kaj, kio koncernas la nord-an batalejon, ke li ne konas Bohemujon, eç ne scias, kieElbo fluas. En la malvastaj italaj rilatoj li çion memfidas:tie li konas çiun arbon, çiun ÿtonon, kaj promesas al laimperiestro sukcesan defendon de la Venecia lando. Enla nordo li garantias nenion.

La situacio de la imperiestro estis grava. Liaj konsilan-toj kaj aliancanoj el la regno volis havi Benedekon ko-mandanto en la nordo çiukondiçe, li estis la plej popu-lara aûstria generalo, havis la fidon de soldatoj kaj ofi-ciroj — ne nomi lin signifis en okazo de malvenko ama-

25

eLIBROBENEDEK

son da pravigitaj riproçoj kaj eble ankoraû pli malbo-najn aferojn. La dua eminenta aûstria soldato, marÿaloar˛iduko Albrecht, estis populara nek en la armeo nekinter la lo¸antaro, nek çe la germanaj aliancanoj. Li ha-vis ja mal¸ojan reputacion el la revolucio en Vieno 1848kaj el la kruda provincestrado en Hungario en j. 1860…Nomi imperiestran princon kiel komandanton de la ar-meo povis esti fatala en okazo de la malvenko por la tutadinastio, dum la komandeco de Benedek faros bonanimpreson eç en Hungario — li estas ja denaske Hunga-riano…

Dufoje traktis la ar˛iduko Albrecht kun Benedek, du-foje rifuzis la generalo ankaû al li, kiel antaû tio al la im-periestro, decide kaj klare, kaj pretigis sin reveni al Ve-rona. Sed en la nokto antaû sia forveturo li estis vekitakaj petita de la imperiestra adjutanto grafo Creneville prilasta interparolo. La adjutanto komunikis al la generalola sciigon de la imperiestra sinjoro; ke la monar˛o pre-nus sur sin gravan respondecon, se kontraû voço de lapublika opinio li nomus alian generalon komandanto!Se tiu estus venkita, la imperiestro estus kulpa de tiumalfeliço kaj restus al li nenio alia ol abdiki la tronon. Kesekve en la mano de Benedek estas la sorto de la impe-riestro.

”Mi estus estinta senkaraktera homaço, se eç post si-

26

eLIBROBENEDEK

milaj klarigoj mi estus rifuzinta,” rakontis pli poste Be-nedek dum intima momento.

Li diris al la imperiestro, ke li estas preta oferi al li sianbur¸an kaj soldatan honorojn kaj akceptis la komande-con de la norda armeo. La imperiestro proponis al limarÿalan ordonbastonon — Benedek ne akceptis diran-te, ke li devas ¸in meriti sur la batalejo, se li estas rice-vonta ¸in.

Rompite li forlasis Vienon. Sen fido al siaj fortoj li sta-ris antaû sia tasko, en animo plenon da nigraj antaûsen-toj kaj el malproksimo li aûdis tondri la veturilon de laFatalo, kiun li por çia prezo volis eviti, kaj pri kiu li nuncertege sciis, ke li estos per ¸i frakasita.

Pli poste, jam post la katastrofo, kiam Benedek vivisen Graz la maldolçan vivon de malbenata kaj mokatahomo, li ordigis unufoje siajn paperojn kaj trovis leteronde Albrecht, per kiu la marÿalo lin estis invitinta al inter-parolo. Estis jena interparolo en marto, kiu koncernis lakomandon en Bohemujo… ”Kaj mi azeno iris tien, tioestis la komenco de mia malfeliço,” li tiam alskribis surtiun leteron.

Ankoraû unu rimedon li ekprenis en sia malbona si-tuacio: li postulis, ke oni donu al li kiel komandanton deçefa stabo la eminentan teoriiston kaj strategiiston John,kiu estis servanta sub li ¸is tiam en Italujo. Sed ¸ustetiun ili ne donis al li dirante, ke estas necese, ke li restu

27

eLIBROBENEDEK

en Italujo çe la ar˛iduko Albrecht kaj anstataû tiu onisendis al li konsilanton de Albrecht Krismaniâon kaj al-donis Heniksteinon. Krismaniâ sciis meti en boneganstilon siajn raportojn kaj planojn — liaj konaîoj estis ba-zitaj sur la militiroj de Fridrich II., la taktiko kaj strate-gio de la napoleonaj militoj ankoraû ne ekzistis por li;Henikstein estis homo tre sprita, kiu sciis ekvidi la mal-fortecojn de homo granda kaj malgranda kaj moki pri ili.Jam en la pasintaj jaroj li estis amiko de Benedek kajestis tial sendita sur batalejon, por ke li anstataûu lin, seia malfeliço okazus al la kura¸ega komandanto. Çar enbona memoro konservi¸is la kura¸aj atakoj de Benedekkun sabro en mano kaj en fronto de la pasiigita soldata-ro…

Sed la submarÿalo ne plu estis la heroo el la ardantajtagoj sub la itala çielo. Li estis jam sesdekdujara, la sangone plu cirkulis tiel rapide en liaj vejnoj kaj sur batalejon,kien oni lin sendis, li iris rompite kaj pereigite kiel re-zignaciinta bruto en buçejon.

Antaû ol la milito komenci¸is, li ankoraû iris al Ve-rona. Çi tie li lasis al si de junega subkapitano Hold kla-rigi la geografion de Germanujo.

En majo li foriris al sia armeo en Olomouc. Li inspek-tis la soldatojn, penis akiri ilian konfidon, provis inspi-ri al ili esperon per armeaj ordonoj — — — dume li skri-bis al sia edzino: ”Se mi revenos al Vi kiel vipita armees-

28

eLIBROBENEDEK

tro, havu kompaton por mi kaj lasu min porti mianmalfeliçon silente, kiel decas por viro.”

La deknaûan de junio Benedek donis ordonon demarÿo en Bohemujon. La Prusoj rapidegis en tri armeojtrans la limojn kaj Moltke fiksis la 29-an de junio kieltagon de ilia kuni¸o. Kiel fajrero el estingi¸inta fajroeksaltis la espero en Benedek; la maljuna soldata prak-tikulo vidis, ke eble oni do povos akiri sukceson, ke ebleoni povos detrui la dividitan malamikon parton postparto kaj donis ordonon por marÿi kontraû la armeon deFridrich Karl, kiu staris apud Jizera.

”Mi esperas, ke mi tamen venkos ilin,” diris Benedekal sia stabo. Li flaris pulvon, kaj la e˛o de liaj junaj jarojevidente aûdi¸is en lia animo …

Sed Krismaniâ opiniis, ke la çefa principo de la mili-to estas havi siajn fortojn kune, ke do estas necese aten-di en Josefov, ¸is estos almarÿintaj ankoraû la ceteraj aû-striaj taçmentegoj — kaj Benedek, kiu havis pian respek-ton por çio, kio nur odoris doktrine, cedis. Jen estis laplej granda eraro de la tuta militiro. Nesufiçaj korpusoj,lokumitaj kontraû la prusaj armeoj penetrantaj en Bo-hemujon, sub komando de nekapablaj kaj neobeemajestroj, estis venkataj en çiuj flankoj. La Saksoj kaj la mal-feliçega Clam-Gallas — post batalo apud Magenta onidonis al li komandantecon en Bohemujo — estis venki-taj de princo Fridrich Karl, Rammingon venkis Steinme-

29

eLIBROBENEDEK

tz kaj la ar˛iduko Leopold, kiu komencis la batalonmalgraû la klara malpermeso de la komandanto, perdisapud la rivero Upa en kelkaj horoj 5000 homojn. Clam-Gallas estis tuj vokita al Vieno kaj al ar˛iduko Leopoldoni donis subitan forpermeson ”pro malsano”. Kiel estrode la çefa stabo estis nomita Baumgartner.

Kaj la kompatinda supera komandanto vidis, ke li es-tas venkita ne estinte en batalo. Li donis ordonon reti-ri¸i al Kralové Hradec (Königgraetz).

La imperiestro sendis sian intimulon, la subkolonelonBeck, al la armeo. Kaj post konsili¸o kun li Benedek te-legrafis al la imperiestro petante, ke li kontraktu paconpor çia prezo, ke la katastrofo estas neevitebla.

Venis respondo: ”Pacon kontrakti neeble. Se retiri¸oestas necesa, oni retiri¸u. Çu oni jam bataladis?”

Çi tiun demandon Benedek rigardis kiel indirektanordonon. Li ne retiri¸is. Li komencigis la batalon. Mat-ene li skribis al sia edzino: ”Vi, mia imperiestro kajAûstrio estos miaj pensoj. Mi estas kvieta kaj preta; kiamla kanonoj ektondros, mi spiros libere.”

La batalo komenci¸is. Elbo en la dorso kaj Prusoj enduonrondo çirkaûe — sed ankoraû unufoje ekridetis latrompema Feliço la maljunan soldaton: dum la tuta an-taûtagmezo la aûstriaj ÿancoj estis bonaj. La Prusoj kunsopiro atendis la alvenon de ilia kronprinco … La prin-

30

eLIBROBENEDEK

co almarÿis sur la batalejon je la dua horo. La katastro-fo estis jam çi tie.

La aûstria infanterio forkuradis. La artilerio kaj kav-alerio ÿirmis ¸ian retiri¸on. Kaj Benedek la lastan fojontondris sur la batalejo de pozicio en pozicion tra pluvoda kugloj kaj grenadoj, ordonante, malbenante, petan-te …

Vespere je la 10-a horo li telegrafis al la imperiestro elHolice, ke la antaûvidita kaj anoncita katastrofo okaziskaj ke la venkita armeo retiri¸as al Olomouc.

Kaj la 11-an de julio oni komunikis al li, ke ar˛idukoAlbrecht prenis sur sin la komandon de armeo …

Ar˛iduko Albrecht, venkinto apud Custozza. Kun hel-po de John li venkis la Italojn, la imperiestro cedis la Ve-necian provincon al Napoleon III., kiu ¸in donis al Ital-ujo kaj la triumfanta armeo revenis el la sudo al la mal-gaja nordo. Ar˛iduko Albrecht donis ordonon, ke lavenkita armeo retiri¸u al Vieno.

Kaj de la grafo Creneville, imperiestra adjutanto, Be-nedek ricevis la sciigon, ke li devas prezenti sin en Wie-ner Neustadt al ekspertiza komisiono kaj pravigi sin elmalfeliçaj faroj kaj nesufiça servmaniero per unu vorto:prezenti sin antaû militista ju¸istaro.

31

eLIBROBENEDEK

V.

Antaû ol Benedek akceptis la komandon de la nor-d a

armeo, li kondiçis, ke al neniu, krom la imperiestro,li estos respondeca pro la direktado de la milito, kia ajnestu ¸ia rezulto. Tion oni al li certe promesis. Sed jen, liestis vokita antaû esploran komisionon, kiu stilformisserion da demandoj koncernantaj la tutan direktadon dela milito kaj precipe la batalon apud Kralové Hradec. Ti-ujn demandojn estis dissendinta en speciala cirkuleroar˛iduko Albrecht ankaû al çiuj subkomandantoj de Be-nedek por kritiki. La vivega edzino de la submarÿalo fu-riozis kaj volis, ke lia edzo parolu, ke li çion diru, ke limontru la dokumentojn. Sed la maljuna soldato fidis alla imperiestra promeso kaj kredis, ke lia soldata honoroestos al li konservita, okazu kio ajn. Obeeme li iris antaûla esploran komisionon konsistantan el kelkaj treege

32

eLIBROBENEDEK

maljunaj kaj tute sensignifaj generaloj, kunmetinte bra-kojn sur brusto staris antaû ili, respondis per frazoj kieleble plej mallongaj, nur al demandoj plej necesaj kajprenis sur sin la respondecon pri la tuta militiro. Sur sinnur. Çar ankaû Henikstein, Krismaniâ kaj Clam-Gallasstaris antaû la sama komisiono.

Clam-Gallas, grafo kaj edzo de unu el la unuaj belu-linoj en la monar˛a restadejo, kiu devenis el la familiode Dietrichstein, estis trovita de la komisiono tute sen-kulpa, propramana letero de la imperiestro dankis linpro la fidela servado kaj la generalo revenis al aktiva ser-vado en eminentan oficon.

Henikstein, Krismaniâ kaj Benedek estis trovitaj kul-paj, la militista ju¸a senato pravigis la decidon, restis nureldiri kondamnon — sed tio ne okazis; laû la imperiestraordono la plua procedo estis çesigita.

Ankaû la ar˛iduko Leopold resani¸is kaj sen iu mal-helpo reprenis la komandon super sia estinta armea kor-puso.

Benedek foriris al Pensionopolon de la aûstriaj solda-toj, al Graz. En seka stilo oni sciigis al li, ke li estas ek-sigita en pension. Kvardekkvar jarojn li estis servinta. Liforiris tien kun la tuta pezo de sia malfeliço, sed nerom-pite, lia soldata honoro estis ja en zorgemaj manoj kaj likredis, ke venos tago, kiam çio estos klara. Unu aferodoloris lin: ke la imperiestro lin ankoraû ne alvokis por

33

eLIBROBENEDEK

postuli de li klarigon de pasintaj malbonaj aferoj. Çar liestis respondeca nur al li.

Malordoj de multaj jardekoj, malseriozeco, malzorge-co, putri¸anta sistemo kaj çiuflanka kulpoplena admi-nistrado kaûzis la rezulton de tiu milito — li portis larespondecon pro fremdaj kulpoj kaj estas nature, ke lideziris sin liberigi de ¸i. Kiel en malliberejo li atendis enGraz la vorton, kiu estis elkondukonta lin foren. Dumeflugadis al lia orelo aliaj vortoj. Moltke, granda silentan-to kaj lia triumfanta kontraûulo, ekparolis. Oni deman-dis lin pri Benedek, kaj tiu seka matematikisto de mor-tigado diris: ”Venkita armeestro! Se laiko havus nur iomda ideo, kio kaÿas sin sub tiuj vortoj! Vespere post labatalo apud Králové Hradec en la aûstria çefkvartalo! Seoni tion imagas! Kaj tiel meritplena, kura¸a kej prudentageneralo kiel Benedek!”

Fine okazis io.La 19-an de novembro alveturis subite al Graz ar˛i-

duko Albrecht. Kortuÿa estis la renkonto de ambaû mal-novaj amikoj, du armeestroj, la feliça kaj la malfeliça eldu militiroj de tiu jaro. Kaj la feliça postulis ankoraû unuoferon. Ke Benedek silentu pri çio, kio okazis inter li kajla monar˛o antaû la milito, ke li ne diru eç vorton el tio,kio estis traktata inter ili, ambaû armeestroj, ke li neni-am donu ian klarigon, pravigon, malkaÿon nek skribenek buÿe — kaj Benedek promesis silenti ne nur per sia

34

eLIBROBENEDEK

honora sed ankaû subskribita vorto kaj per dokumentodatumita en la sama tago, kiu poste estis almetita al lasekretaj skribaîoj pri la milito en 1866. La ar˛iduko for-veturis kaj ambaû amikoj estas vidintaj sin la lastan fo-jon en sia vivo.

Kiam mortis la generalo John, estro de la çefa stabo ella batalo apud Custozza 1866, ar˛iduko Albrecht elpe-tis la tutan korespondon kaj çiujn skribajn registrojn dela mortinto, kaj tiel okazis, ke la familio ne ricevis eç laprivatajn leterojn. La marÿalo, kiu skrupule zorgis, ke liabildo en la historio estu plej brilanta, evidente timis, keiam povus aperi diversaj cirkonstancoj kaj ke li minimu-me devus partigi la gloron de la triumfo kun iu alia. Si-milan pentradon li preferis prudente malebligi, dumtempo estis.

Certe tre diferencaj pensoj de çi tiu kondukis lin enGraz. La malfeliça Benedek povis partigi nur sian mal-feliçon, nur la respondecon — nenion alian.

Kaj tiu lia malfeliço devis ankoraû poste atingi plejaltan gradon. La lasta frapo estis ankoraû venonta.

Benedek do bruligis post la 19-a de novembro çiujnnotojn pri la milito 1866. Kaj ankaû certan dokumenton,kiu povis esti ÿildo de lia soldata honoro.

Subite la okan de decembro de la sama jaro la gaze-to Wiener Zeitung publikis tre longan artikolon, kie elaûtoritata partio kaj antaû la tuta mondo Benedek estis

35

eLIBROBENEDEK

montrita kiel kulpanto de la malfeliça rezulto de la tutamilitiro. ”Henikstein kaj Krismaniâ faris çion, kion ilipovis, sed la çefa komandanto meritas punon pro çio,kio okazis. Perdo de konfido de lia plej alta imperiestrasinjoro, detruo de lia soldata reputacio çe samtempulojkaj en la estonteco, ekkono de la senfina malfeliço kiusub lia komando trafis la armeon kaj la tutanmonar˛ion, devas cetere por viro tiel honorema kajfiera, kiel Benedek çiam aperis, esti puno pli grava ol tiu,kiu lin povus trafi en plua ju¸eja procedo.” En similatono la tuta artikolo daûri¸as.

Kaj post çi tiu ekfrapo la îurnaloj de la tuta monar˛iokomencis. Satiro kaj humoro per vorto kaj bildo subte-nis la aferon. Benedek en momento fari¸is unu el la plejmalsa¸aj, mokindaj kaj malseriozaj figuroj de la tutamonar˛io. Al la strata amaso, kiu post la milito en Vie-no kriis al la imperiestra kaleÿego: Abdanken! (Abdiki!)oni devis îeti viktimon. Kaj ju pli glora ¸i estis, des pliefika ¸i devis esti. La amaso îetis sin sur ¸in, disÿiradis¸in, kriegadis pro la plezuro posedi ¸in kaj çesis pensipluen. ¯i estis kontenta.

”Perdo de konfido de lia plej alta imperiestra sinjoro,”jen kio estis la çefa. Tiu frapo trafis. ”Mi enterigis la res-ton de miaj soldataj iluzioj kaj de mia soldata poezio ençi tiu jaro,” li skribas post ioma tempo al princo Thurn-Taxis, kiu volis lin viziti. Benedek petas lin ne veni al li.

36

eLIBROBENEDEK

Kiaj povis esti la tagoj, kiaj la noktoj de çi tiu estinte fierasoldato! De çi tiu servisto de sia sinjoro, unu el plej fide-laj, kiujn ¸enerale la historio konas.

Venis al li la historiisto Vivenot kaj petis de li kelkajnraportojn el la malfeliça milito, per kiuj li povus sin pra-vigi — Benedek rifuzis. La edzino insistis, ke li parolu,sed sen sukceso. ”Tio utilus nek al la imperiestro, nek alarmeo. La venkita armeestro devas porti sian mal-feliçon.”

Neniam tiu viro estis pli granda ol en çi tiu sufero.Nur siajn amikojn Albrecht kaj John li ne povis par-

doni. Ili ambaû estis iniciantoj kaj redaktintoj de la ar-tikolo en Wiener Zeitung el la 8-a decembro. John lasissin ekskuzi çe li, skribis, ke li ne partoprenis en la arti-kolo, li alveturis al Graz kaj petis insistege interparola-don, sed la çagrenita soldato ne enlasis lin kaj vidi lin nevolis.

Kaj ne nur li mem silentis, eç al la aliaj li ordonis si-lenti. Lia intima amiko Müller, lia adjutanto el jaro 1866,çeestis, kiam Benedek bruligadis siajn paperojn. Müllerkonis ilin kaj sciis pri çio — post la morto de Benedek lidiris, ke li devis konservi almenaû unu dokumenton. ÇarBenedek bruligis eç tion, kio estis skribita per la propramano de lia plej alta soldata estro. Tiu Müller ankaûpost morto de Benedek redonis al marÿalo Albrecht lasabron de ar˛iduko Karlo. Kiam la marÿalo volis ¸in lasi

37

eLIBROBENEDEK

al li memore, li modeste rifuzis kun vortoj, ke ”tiu sabroneniam plu povas esti portata de soldato pli brava olBenedek estis.” Kaj tiu Müller ankaû silentis kiel tombo— cetere la ar˛iduko Albrecht alvokis lin al sia servo kajgardis lin serion da jaroj.

Post iu tempo revenis en la animon de Benedek iamalvarma kvieto. Li eliris promeni, rekomencis legi îur-nalojn, iris çasi, iafoje haltigis iun konatan oficiron kajkomencis interparolon kun li.

Oni eç atingis ian alproksimi¸on kun la ar˛iduko Al-brecht. La ar˛iduko nome faris de tempo al tempopaÿon. La servisto de Benedek ÿtelis al sia mastro solda-tajn ordenojn kaj malaperis. Albrecht aûdinte pri tiosendis al li la siajn. Benedek dankis strikte soldate. Pos-te ar˛iduko verkis broÿureton ”Pri respondeco en mili-to”, esprimis sin tie laûde pri Benedek kaj sendigis ¸in alli. Benedek ree dankis. En la jaro 1872 post fino de laimperiestraj manovroj en Galicio la ar˛iduko venis enurbon Gdow, ekmemoris tie pri la unua heroa ago deBenedek kaj skribis la li koran leteron. Sed en fino li al-metis: ”Mi malpermesas al Vi respondi… ” Tial Benedekne respondis. Gdow — ¸i estis loko, kie Benedek kieljuna subkolonelo en la jaro 1846 subpremis la revoluci-on en okcidenta Galicio kun areto da soldatoj.

Estas evidente, ke la trankvilo de silentanta soldato

38

eLIBROBENEDEK

estis nur glacia ÿelo por la ekstera mondo — interneverÿajne estis alie…

En la jaro 1873 la imperiestrido Rudolf, tiam dek-kvinjara, venis al Graz. Li estis en akompano de sia in-struisto generalo Latour kaj devis viziti Benedekon —laû ordono de sia imperiestra patro. Eble tio estis launua paÿo al iu favora komuniki¸o, eble — kiu scias?…Benedek ne estis hejme, kaj la princo skribis al li treagrablan leteron. Kiam la maljuna soldato ¸in ricevis, lidiris malgaje: ”Estas malfrue!” Poste lia malnova fieroveki¸is kaj li ekdiris: ”Tio estas malmulte!” Li ne anon-cis sin al aûdienco, sed skribis al generalo Latour, petan-te, ke li esprimu lian dankon. Latour postulis, ke li dankudirekte la princon. Ankaû tio estis plenumita. Kaj ennova letero al Latour li skribas: ”Fine mi estas internefinita, mi ne volas esti ¸enata en mia trankvilo.”

Nur unu aferon li atendis: ke la imperiestro lin alvo-kos al si kaj ke komenci¸os la grava interparolo, per kiunur estos finitaj la kontoj de pasinteeo — sed tio ne oka-zis.

Li mortis pro kola kancero la 27-an de aprilo 1881. Laûsia deziro li estis enterigita en simpla bur¸a vestaîo, li,soldato laû korpo kaj animo. Lia testamento montras, keli forlasis la mondon ne repaci¸inte kun sia estinta ami-ko marÿalo Albrecht.

Lia edzino Julia, kunsuferantino en lia silentado, zor-

39

eLIBROBENEDEK

gis, ke almenaû la memoro de ÿia edzo restu senmakula.Ÿi donis çiujn restintajn paperojn al la aûstria historiistoH. Friedjung, kiu eldonis ilin en dika volumo kun deta-la komentario kiel ”Restintaj paperoj de Benedek.”

La generalo nome havis en sia edzino ankaû sian plejfidelan amikon. Al ÿi li skribis el çiuj militiroj, antaûbatalo, post batalo, li skribis al ÿi pri çio, kio okazis, kionli pensis, sentis, kaj esprimoj de amo alternas kun efek-tivaj soldatoj bultenoj — kaj tiel almenaû parte estiseble, ke la edzino povis paroli, kie la edzo silentis. Tutavivo estas en tiuj leteroj: komence grandioza, ¸ojegan-ta, feliça kaj poste muta tragedio de fidela servisto de siaçefo. La ÿtata argumento kaj la mu¸ado de la stratama-so bezonis viktimon — la leteroj montras, kia tiu vikti-mo estis kiel homo. Kaj samtempe, kia estis la ÿtata ar-gumento.

40

eLIBROBENEDEK

ISBN 91-7303-160-7

www.omnibus.se/inko