T.C.

DİCLE ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ORTA ÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR

TÜRK DİLİ VE EDEBIYATI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

TÜRK DİLİ PROGRAMI DOKTORA TEZİ

Joldasbay Turlıbayev

RAYIMBEK BATIR (Dil İncelemesi, Sözlük; Harf Çevirimi, Türkiye Türkçesine Aktarımı)

1. CİLT

Hazırlayan:

MEHMET HAZAR

Danışman:

Yard. Doç. Dr. RIZA GÜL

Diyarbakır, 2005

T.C.

DİCLE ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ORTA ÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR

TÜRK DİLİ VE EDEBIYATI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

TÜRK DİLİ PROGRAMI DOKTORA TEZİ

Joldasbay Turlıbayev

RAYIMBEK BATIR (Harf Çevirimi, Türkiye Türkçesine Aktarımı, Fotokopi)

2. CİLT

Hazırlayan:

MEHMET HAZAR

Danışman:

Yard. Doç. Dr. RIZA GÜL

Diyarbakır, 2005

I

TÜRKÇE ÖZET

Bugün Kazakların çoğunluğu Kazakistan Cumhuriyetinde yaşamaktadır. Çinde, yeni

bağımsız olan Türk cumhuriyetlerinde ve Türkiyede yoğun olarak İstanbul’un Zeytinburnu

semtinde yaşamaktadırlar.

Kazakistanın nüfus sayısı yaklaşık onaltı milyondur. Kiril alfabesi kullanılmaktadır.

Devlet memurluğu sınavlarında Kazakça sınavını geçmek ön şarttır. Kazakça; Kırgızca ve

Tatarca gibi Türk lehçeleri Kıpçak Türkçesi grubu içerisinde yer alır. Bu lehçelerin dil

özellikleri bir birine yakındır.

Yüzde 47’si Müslüman, yüzde 44’ü Ortadoks, yüzde ikisi Protestan, diğerleri de

yüzde yedidir. Kişi başna olan yıllık gelir 1999 yılı verilerine göre 1077 dolardır. Tahminen

ihracat on milyon dolar, ithalat ise yedi buçuk milyon dolardır. Para birimi Tenge (11 Nisan

2001’de 1$=145,58 Tenge )’dir. 10 Aralık 1997’den itibaren başkent Akmola-Astana’dır. Yüz

ölçümü 2724900 km2’dir. Başlıca şehirleri; Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk,

Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul, Türkistan’dır. Limanları; Aktav ( Şevçenko ), Atırav (

Guryev ), Öskeman ( Ust-Kamenogorsk ), Pavlodar, Semey’dir.

Türkiye Türkçesi: Kazak Türkçesi Sesbilgisi Karşılaştırılması

1. ş: s; Başta: Şeytan, saytan ; İçte: Yaşa-, jasa- ; Sonda: Aş, as. 2. ç: ş; Başta: Çadır,

şatır; İçte: Açık, aşıq; Sonda: Ağaç, ağaş. 3. #y: #j; Başta: Yıl, jıl ; yine, jaña ; yukarı, joğarı. 4.

#g: #k; Başta: Gir-, kir- ; göz, köz ; gülme-, külme-. 5. #d: #t; Başta: Dil, til ; diri, tiri ; dört, tört

; dirsek, tisek. 6. Vğ: Vw; Sonda: Ağır, awır ; bağ, baw ; dağ, taw. 7. v, (#Ø): b, (/p/); Başta:

Var-, bar- ; ol, bol- ‘olmak’. İçte: Kavuş-, qabıs-. 8. VpV: VbV; İçte: ipi, jibi ; sapı, sabı; tepiş-,

tebis- ; tepe, töbe. 9. f: p ~ (#b); Başta: Fakir, paqır; İçte: Kefil, kepil. 10. Ø: ğ

II

dilinin bu lehçesi ortak kültürel çalışmalar yapılmazsa kendi mecrasında gelişmeye devam

edecektir. Ortak alfabe ve dil söylemleri gerçekleşmeyecektir.

Bu çalışmada çağdaş bir metin incelenerek fonetik ve morfolojik inceleme yapıldı.

Metin ortak Türk alfabesi esas alınarak Latin alfabesine çevirildi. Sonra bu çeviri yazılı metin

Türkiye Türkçesine aktarıldı. Eserin sözlüğü de hazırlandı. Bu sözlük hem refaranslı hem de

gerekli yerlerde tarihi ve çağdaş mukayeselidir.

ABSTRACT

Today the majority of Kazakhs live in the Republic of Kazakhstan. They live also in

China, new independent Turkishs republics and, densely, in the district of Zeytinburnu

beloning to İstanbul, in Turkey.

The population of Kazakhstan is approximately 16 millons. The offical language of

the county is Kazakhs language and Russian. İt is a prereqvisite to pass Kazakh language exam

for being a government offical. The Turkish dialects, viz. Kazakh, Kirghiz and Tatar languages,

are involved in the group of Kıpçak Turkish.

% 42 of its population is Muslim, % 44 Orthodox, % 2 Protestant and % 7 the rest.

Too the economical data in 1999, the annual in come per each person is 1077 dollars. The

export is approximately 10 million dollars and the import 7,5 million dollars. Money in

currency is Tenge (April 11, 2001, 1$=145,58 Tenge). For December 10, 1997, the capital city

has been Akmola-Astana. The square measure of the country is 2724900 km2. The cardinal

cities are Almatı, Karaganda, Çimkent, Semipalatinsk, Pavlodar, Petropavlovsk, Cambul,

Türkistan. The harbors are Aktav (Şevçenko), Atırav (Guryev), Öskeman (Ust-Kamenogorsk),

Pavlodar, Semey.

Phonetıcal Comparıson Between Turkey’s Turkısh And Kazakh Turkhıs:

1. ş: s; At the beginning: Şeytan, saytan ; İnside: Yaşa-, jasa- ; At the end: Aş, as. 2.

ç: ş; At the beginning: Çadır, şatır; İçte: Açık, aşıq; At the end: Ağaç, ağaş. 3. #y: #j; At the

beginning: Yıl, jıl ; yine, jaña ; yukarı, joğarı. 4. #g: #k; At the beginning: Gir-, kir- ; göz, köz;

gülme-, külme-. 5. #d: #t; At the beginning: Dil, til ; diri, tiri ; dört, tört ; dirsek, tirsek. 6. Vğ:

Vw; At the end: Ağır, awır ; bağ, baw ; dağ, taw. 7. v, (#Ø): b, (/p/); At the beginning: Var-,

bar- ; ol, bol- ‘olmak’. İçte: Kavuş-, qabıs-. 8. VpV: VbV; İnside: ipi, jibi ; sapı, sabı; tepiş-,

tebis- ; tepe, töbe. 9. f: p ~ (#b); At the beginning: Fakir, paqır; İçte: Kefil, kepil. 10. Ø: ğ

yaramaz: jaramas, doğma-: tuwma-. P (p) after the unvoiceds; açma-: aşpa-. B (b) after m, n, ñ,

z: görünme-: körinbe-.

Since the Russian words are written in their original spelling, few Russian words are

introduced into the Kazakh Turkish. The Arabic, Persian and Mongolian words are

compensated. Unless the common cultural studies are made, this dialect of the Turkhis language

discourses will not realize.

In the this study, by examining a contemporary text, a phonetical and morphological

investigation has been made. At the basis of the Turkish alphabet, the text was tranclated into

the Latin alphabetThen, this translated written text is transfered into to the Turkey’s Turkish.

The text’s dictionary has been also prepared. This dictionary is both with reference and at

necessary respects, by diachronical and secronical comparisons.

I

İÇİNDEKİLER

I. CİLT

İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………………….......I-XXII

TUTANAK……………………………………………………………………..….XXIII

ÖN SÖZ …………………………………………………………..………….……XXIV

KISALTMALAR………………………………………………………………... .XXVI

Eser Adı Kısaltmaları ………………………………………………………......… XXVI

Dil ve Lehçe Adı Kısaltmaları ……………………………………...………....…. XXVI

Kurum ve Kuruluş Adları ……………………………………….………………..XXVII

Diğer Kısaltmalar ……………………………………………………………...….XXVII

İŞARETLER………………………………………………………………….…XXVIII

ABSTRACT……………………………………………………………...................XXX

TÜRKÇE ÖZET………………………………………………….…..…XXXII-XXXIII

0. GİRİŞ ………………………………………………………………………… ……………...1

0.1. KAZAKİSTAN’IN GENEL COĞRAFYASI ……………………………….…...3

0.1.1. Ülkenin Yeri, Nüfusu, Yüz Ölçümü ve Şehirleri …………….……………….3

0.2.2. Yer Yüzü şekilleri ve İklimi ……………………………………..….3

0.1.3. Ekonomik ve Sosyal Yapı ………………………………………………….….4

0.2. KAZAK TÜRKLERİ …………………………………………..…………………6

0.2.1. Yaşadıkları Yerler .............................………………………………………….6

0.2.2. Tarihçe ………………………………………………………. ……………….7

0.2.3. Kültür ……………………………………..……………….. ………………..10

0.3. KAZAK ADI……………………………………………………...……..….…….11

0.4. KAZAK TÜRKÇESİ…………………………………………….……….……...15

0.5. KAZAK EDEBİYATI…………………………………………………………....17

0.5.1. XIV. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla Kadar Kazak Edebiyatı ………….……..…….17

0.5.2. XIX. Yüzyıldaki Kazak Edebiyatı …………………………….…………..….19

0.5.3. XIX. Yüzyılın Sonu İle XX. Yüzyılın Başındaki Kazak Edebiyatı …….……21

0.5.4. Sovyet Dönemi Kazak Edebiyatı ………………………………. …………....22

0.5.5. İkinci Dünya Savaşı Etkisindeki Kazak Edebiyatı …………… ………….….23

0.5.6. Sovyetler Birliği Dışındaki Kazak Edebiyatı ………………….…………..….24

5.7. 1991’den Sonraki Bağımsızlık Devri Kazak Edebiyatı ……. ………………….25

0.6. RAYIMBEK BATIR ROMANI…..…................................................…………..25

0.6.1. Eserin Yazarı ………………………………………………….……….……..26

II

0.6.2. Eserin Konusu ………………………………………………………………..26

0.6.3. Eserin Dili ……………………………………………………...………….…26

0.6.3.1. Türkçe Kelimeler .........……………..……………………… ...……………27

0.6.3.2. Alınma kelimeler .....………………….……………………..………..……28

0.6.4. Romanda Verilen Millî Şuûr ………………………………….…..….……….29

0.7. ALFABE .............................................................................................…………..32

DİL İNCELEMESİ

I. BİRİNCİ BÖLÜM SES BİLGİSİ …........………………………...………….……………33

1. ÜNLÜLER ……............................................................................................................34

Sırasıyla Ünlüler (34); a ünlüsü [а] (34); ä ünlüsü [ə] (34); e ünlüsü [e, э] (36);

ı ünlüsü [ы] (36); i ünlüsü [і] (37); o ünlüsü [о] (37); ö ünlüsü [ө] (37); u ünlüsü

[ұ] (38); ü ünlüsü [ү] (39).

1.1. UZUN ÜNLÜLERİN KISALMASI ……………………………...……….……39

ā, ū, ǖ> uw/äw (40); Uzun V> Vy (40); #ý, #ǖ > #jı, #jü (41); ā, VعV (ā‘a ~

a‘ā ~ a‘i)> ä (41); Ünsüz değişmeleri sebebiyle görülen w, y sesleri (42).

1.2. ÜNLÜ UYUMU ………………………………………..…..…………………….43

1.2.1. Damak Uyumu …………………………..…………………….…………..….44

1.2.1.1. Kalınlık Uyumu ..…………………………………………………….……...44

1.2.1.2. İncelik uyumu …………………………………………………..…..……….44

1.2.1.3. Damak Uyumuna Uymayan Kelimeler …………………………………….45

1.2.1.4. Damak Uyumuna Uymayan Kelimelerde Ekler ………….……..………….45

1.2.2. Dudak Uyumu …………………………………………..………..……………45

1.2.2.1. Düzlük Uyumu …………………………………….……………………….46

1.2.2.1.2. Düzlük Uyumuna Uymayan Kelimeler ……………….………………….46

1.2.2.1.3. Düzlük Uyumuna Uymayan Ekler ……………………………………….47

1.2.2.2. Yuvarlaklık Uyumu ………………………………………...…..….……….47

1.2.2.2.1. Yuvarlaklık Uyumuna Uymayan Kelimeler ………………….…………..47

1.3. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ …………………………………………………………..49

1.3.1. Kısa Ünlülerin Değişmesi ………………………………………..……….…49

İşlek Olanlar ………………...………………………………………..………...….49

a> ı (50); e> a (50); e> ä (51); i> ı (52); u> ı (52); ü> i (53); i> e (54);

é> e (55); a> e (55); u> a (56).

Sadece Birinci Hecesinde Ünlü Değişmesi Görülenler ………………..…….…..56

u> o (55), o> u (55), ö> ü (56).

İşlek Olmayanlar …………………………………………..……….………..……56

III

a> i (56); a> o (56); a> ö (56); a> u (56); e> i (56); e> o (56); e> ö (56);

e> ü (56); ı> a (56); ı> i (57); i> ü (57); o> a (57); o> ı (57); ö> a (57); u> i

(57); u> ö (57); ü> e (57); ü> ö (57); a> ä (57); ä> i (57); e> ı (57); ü> u

(57); i> a (57).

Örneği Tek Olanlar …………………………………………………….…………...58

ä> a (58); ä> ü (58); i> ä (58); i> o (58); i> u (58); ı> u (58); ö> o

(58); ö> ä (58); ö> e (58); u> e (58); u> ü (58); ü> a (58); ü> ı (58).

1.3.2. Ünlü Kısalması ………………………………………………………………...58

1.3.2.1. Ana Türkçedeki asli uzun ünlülerin kısalması …………….……………58

ā> a (58); ō > o, ö, [u] (58); ū> u (58); ý> i (58); é> e (58).

1.3.2.2. Alınma kelimelerde ünlü kısalması ……………………………………...59

ā> a (59); ý> ı (59); ý> o (59); ū> ı (59); ā> e (59); ū> ö (59); ā> ı (59); ū> o (59).

1.4. ÜNLÜ TÜREMESİ ……………………………………………………..………..60

1.4.1. Kelime Başında Ünlü Türemesi ……………………………..…………...…..60

1.4.2. Kelime İçinde Ünlü Türemesi …………………………..…….……….……..60

1.4.3. Kelime Sonunda Ünlü Türemesi ………………………...…….……………..61

1.5. ÜNLÜ KAYNAŞMASI ……………………………………………….……..…...61

1.6. ÜNLÜ KAYNAŞMAMASI ………………………………….…….……………62

1.7. ÜNLÜ DÜŞMESİ ………………………………………….…………………….62

1.7.1. Başta Ünlü Düşmesi ………………………….……………………….……...62

1.7.2. İçte Ünlü Düşmesi ……………………………………………..……….…….63

1.7.3. Sonda Ünlü Düşmesi ………………….………………………..…….………64

1.8. İKİ ÜNLÜNÜN YAN YANA KULLANILMAYIŞI ………………..…….……64

1.8.1. Ayın (ع) ve Hemzenin (ء) Değişmesi veya Düşmesi Nedeniyle

İki Ünlünün Yan Yana Gelmediği Durumlar ………...…………………………..………...65

Değişme (67); y e (66); ö> a (66); ö> ä (66); (66); o> ı (66).

IV

1.10.2. Dar Ünlülerin Genişlemesi ………………………………….……….…….66

i> e (66); ý> e (66); ý> a (66); ū> o (66).

1.10.3. Kalın Ünlülerin İncelmesi …………………………………….…………...66

a> i (66); ā> i (66); a> ä (66); ı> ä (66).

1.10.4. İnce Ünlülerin Kalınlaşması ………………………………..……………..66

e> a (66); i> ı (66).

1.11. ÜNLÜ BENZEŞMESİ ……………………………………………….……….…..67

1.11.1. Yönüne Göre Ünlü Benzeşmesi ……………………………………….…..67

Gerileyici Ünlü Benzeşmesi ………………………………………..……………….67

İlerleyici Ünlü Benzeşmesi ……………..………………………….………………..67

İlerleyici-Gerileyici Ünlü Benzeşmesi …………………………….………………..67

1.11.2. Derecesine Göre Ünlü Değişmesi ………………………….……………...67

Tam Ünlü Benzeşmesi ……………………………………………..………………..67

Yarım Ünlü Benzeşmesi …………………………………………………………….68

1.12. ÜNLÜ ÜNSÜZ UYUMU …………………………………………………………68

Arka Damak Ğ (ğ), Q (q), X (x) Ünsüzleriyle Kalın Ünlüler ………….…………...68

Ön Damak G (g), K (k) Ünsüzleriyle İnce Ünlüler ……….………………………...68

1.13. SES OLAYLARINA GÖRE ÜNLÜLERİN DURUMU ……….……….………69

1.13.1. Ünsüz Düşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ……….……………………...69

hA>Øä, ØA (69); hA>Øä (69); hA>ØA (69); VhK / KhV / VhV> VØ, ØV

(69); #vV / #‘ / #hV> Ø yuvarlak V (70); /ev/ > ä (740; g#> Ø, VgV> Ø (70).

1.13.2. Ünsüz Kaynaşmasından Sonra Ünlülerin Durumu …………………….……...71

1.13.3. Kelime Birleşmesinde Bir veya Birden Fazla Ses Olayının Oluşması .…….…71

1.13.3.1 Kelime Birleşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ………………...………...71

1.13.3.2 Hece Düşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ……………………..………...71

1.13.4. Ünsüz Tekleşmesinden Sonra Ünlülerin Durumu …………………..………...71

e> ä (71); e> a (71); a> ı (72); ü> e (72).

1.13.5. Ünsüz Değişmesinden Sonra Ünlülerin Durumu ………………………….….72

.(y (76

V

2. ÜNSÜZLER ………… ………….…………………………………………….….….…….73

2.1. ÜNSÜZLERİN SINIFLANDIRILMASI…………….…………………....………74

2.1.1. DUDAK ÜNSÜZLERİ ………………………………………………..……….74

p ünsüzü [п] (74); b ünsüzü [б] (76); m ünsüzü [м] (77).

2.1.2. ÇİFT DUDAK ÜNSÜZÜ ……………..……………………………………..…79

w ünsüzü [у] (79).

2.1.3. DİŞ-DUDAK ÜNSÜZLERİ ………………………………………………...….80

f ünsüzü [ф] (80); v ünsüzü [в] (81).

2.1.4. DİŞ ETİ ÜNSÜZLERİ…….………………………………………...…………..81

d ünsüzü [д] (81); t ünsüzü [т] (82); n ünsüzü [н] (84); z ünsüzü [з] (85); s ünsüzü

[с] (85).

2.1.5. DİŞ-DAMAK ÜNSÜZLERİ ……………………………………….……….….87

j ünsüzü [ж] (c [дж]) (87); ç ünsüzü [ч] (88); ş ünsüzü [ш] (88).

2.1.6. ÖN DAMAK ÜNSÜZLERİ ………………………………………………..…..90

l ünsüzü [л] (90); r ünsüzü [р] (91); y ünsüzü [й] (92); g ünsüzü [г] (94);

k ünsüzü [к] (95).

2.1.7. ART DAMAK ÜNSÜZLERİ ……………………………………….………….96

ğ ünsüzü [ғ] (96); q ünsüzü [қ] (97); x ünsüzü [x] (98); ñ ünsüzü [ң] (99).

2.1.8. GIRTLAK ÜNSÜZÜ ……………………………………………………….…..107

h ünsüzü [һ] (99).

2.1.9. ALINMA ÜNSÜZLER ………………………………………………………..100

ts ünsüzü [Ц] (100); şç ünsüzü [Щ] (100).

2.1.10. ÇİFT SES DEĞERİNE SAHİP ALINMA HARFLER ……….…………...100

(I) y [И] sesi (100); yo [ë] sesi (101); yu(w) [Ю] sesi (101); ya [Я] sesi (101).

2.2. ÜNSÜZ UYUMU ……………………………………………………………….……101

2.2.1. Ötümlü+Ötümlü …………………………………………………..……………..101

2.2.2. Ötümsüz+Ötümsüz ………………………………………………….…………..101

2.2.3. İki Ünlü Arasında ve Ünlüyle Başlayan Ek Aldığında Ötümlüleşme …………..102

İkili Şekiller …………………………………………………………..………...109

+GA, +KA (102); +dA, +tA (102); +GI, +KI (102); +dAGAn, +tAğAn (102).

Üçlü şekiller …………………………………………………………………….103

+(n)Iñ, +tIñ, +dIñ (103); +dAn, +tAn, +(n)An (103); +nI, +tI, +dI (103);

+lAr, +tAr, +dAr (103); +lIK, +lI, +lAs (104); +tIK, +tI, +tAs (104); +dIK,

+dI, +dAs (104); +mA, +pA, +bA (104).

VI

2.3. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ………………………………………………………….105

2.3.1. Tonlulaşma …………………………………………………………..…….105

k> g değişmesi (105); q> ğ değişmesi (106); p> b değişmesi (106); t> d

değişmesi (107).

2.3.1.1. Damak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ……………………………….…….107

Vq/(k)V> VğV (107); VkV> VgV (107); VhV> VyV (108); VhV> VğV

(108).

2.3.1.2. Dudak Ünsüzlerinde Tonlulaşma …………………………….………..108

VpV> VbV (108).

2.3.1.3. Diş Ünsüzlerinde Tonlulaşma ………………………………………….108

#t> #d değişmesi (108); s#> z# değişmesi (108).

2.3.2. Tonsuzlaşma …………………………………………………………….…109

d> t, l> t, n> t ; g> k, ğ> q, x> q, ó> y; b> p, m> p, f> p; z> s (109).

2.3.2.1 Damak Ünsüzlerinde Tonsuzlaşma …………………………………….110

õ [خ]> q değişmesi (110); ó [ح]> q değişmesi (110); g> k değişmesi (110); ġ [غ]> q değişmesi (111).

2.3.2.2. Dudak Ünsüzlerinde Tonlulaşma ………………………………………111

f> p değişmesi (111); b> p değişmesi (111).

2.3.2.3. Diş Ünsüzlerinde Tonsuzlaşma …………………………………………112

z> s değişmesi (112); d> t değişmesi (112).

2.3.3. Süreklileşme ……………………………………………………..………….113

2.3.3.1. Patlayıcı Ünsüzlerin Sızıcılaşması ……………………………..……….113

İşlek Olanlar………………………………………………………………..………114 ç> ş (114), c> j (114), g/ġ> w (11), ò> ğ (115), q> x (116), ‘> ğ (116), ç> (ş)> ş (117).

İşlek Olmayanlar………………………...…………………………………………117 b> w (117), d> z (117), ç> z (117), /ç/> /j/ (118), z> j (118), /z/> /j/ (118), /p/> /w/ (118).

2.3.3.2. Akıcı Ünsüzün Patlayıcılaştıktan Sonra Sızıcılaşması ………………..118

y> j değişmesi (118).

2.3.3.3. Sızıcı Ünsüzler Arasında Değişmeler ………………………..…………119

#h3 (خ ,ح ,ه)> #x değişmesi (119); و > w değişmesi (119).

2.3.3.3.1. Akıcı Ünsüzün Sızıcılaşması ………………………………………….119

/ñ/> /ğ/ (119).

2.3.4. Akıcılaşma …………………….……………………………….....…………119

VII

Vd/> Vy/ değimesi (119); g> y değişmesi (120); b> w> y değişmesi (120);

b>m değişmesi (120); #f> #p> #m değişmesi (120); /g/> /ñ/ değişmesi (120);

/d/> /ñ/ değişmesi (120).

2.3.4.1. Akıcı Ünsüzlerin Kendi Arasında Değişmesi …………………..…..…..121

/ñ/> /y/ (121), n> y (121), ny#> y# (121), ng#> n# (121), ng#> ñ# (121), n> /ñ

(121), /m/> /ñ/ (121), /m/> /n/ (121), n> l (121), /l/> /n/ (122), /n/> /m/

(122), /l/> /r/ (122), r> l (122).

2.3.5. Süreksizleşme ………………………………………………….…………..122

İşlek olanlar ……………………………………………………………………….123

f> p değişmesi (123), f> b değişmesi (123), õ> q değişmesi (123), /v/> /b/

değişimesi (123).

İşlek olmayanlar ………………………………………….……………………….133

#s> #t değişmesi (124), #y>*#c> #d değişmesi (124), /m/> /p/ değişmesi

(124), /v/> /p/ değişmesi (124), /ó [ح]/> /t/ değişmesi (124).

2.3.6. Damaklılaşma ……….……………………………………………..………124

İşlek olanlar ……………………………………………………..……………….. 124

h [ح ,ه]> y değişmesi (124), d/> y/ değişmesi (124).

İşlek Olmayanlar …………………………………………………….…………...125

b> y değişmesi (125), /v/> /y/ değişmesi (125), ع#> y# değişmesi (125).

2.3.6.1. Ön Damaklılaşma ……………………………………………………….125

#q> #k değişmesi (125).

2.3.7. Dudaklılaşma ………………………………………………………………125

Çift dudaklılaşma …………………………………………………………...……125

ġ> w değişmesi (125), /n ~ ñ/> /m/ değişmesi (125), /v/> /w/ değişmesi (125).

Tam dudaklılaşma ………………………………………………………………..126

İşlek olanlar …………………………………………...…………………………..126

f> p değişmesi (126), f> b değişmesi (126).

İşlek olmayanlar ………………………………………………………………….127

#f> #m değişmesi (127), /ء/> /w/ değişmesi (127).

2.3.8. Genizleşme …….……………………………………………...……………127

/ng/> /ñg/ değişmesi (127), /ng/ > ñ değişmesi (127), /n/> /ñ/ değişmesi (127),

/mg/> /ñb/ değişmesi (128).

2.3.9. Peltekleşme ………………………………………………………..……….128

ş> s değişmesi (128), y> s değişmesi (128), z> s değişmesi (129).

VIII

2.4. SES OLAYLARI ………………………………………………………………….129

2.4.1. Ünsüz Benzeşmesi …………………………………………………...…….129

2.4.1.1. Yerlerine Göre Benzeşme ………………………………………..……...129

Yakın Benzeşme ………………………………………………………….…….129

Ünsüz Uyumuna Göre Benzeşme ……………………………………………….129

l> d (129), n> d (129), l> t (130), n> t (130), d> n (130), m> b (130), m> p

(130), b> m (130), d> l (130).

Dudaklılaşma ………………………………………………………………….…130

Damaklılaşma ……………………………………………………………………131

Süreksizleşme ……………………………………………………………………131

Uzak Benzeşme …………………………………………………………………131

Süreksizleşme ……………………………………………………………………131

Diş-damaklılaşma ……………………………………………………………….131

Dudaklılaşma ……………………………………………………………………131

2.4.1.2. Yönüne Göre Benzeşme …………………………………………………131

İlerleyici Benzeşme …………………………………………………………..….131

Gerileyici Benzeşme …………………………………………………………….131

Ötümlüleşme …………………………………………………….………………131

VqV> VğV (131), VkV> VgV (132), VbV> VpV (132).

Sızıcılaşma ……………………………………………………………………...132

VpV> VbV> VwV (132).

2.4.1.3. Derecesine Göre Benzeşme ……………………………………………..132

Tam benzeşme …………………………………………………………………..132

Yarı benzeşme ……………………………………………………………….….132

2.4.1.4. Değişme Sonrası Benzeşme ……………………………………………..132

2.4.2. Ünsüz Aykırılaşması …………………………………………………...…132

2.4.2.1.Yakın Aykırılaşma …………………………………………………….…132

-nt-> -mt-, -mm-> -mb-, -nn-> -nd-, -ll-> -ld-, -tl-> rl, -ss-> -st- (132).

2.4.2.2. Uzak aykırılaşma …………………………………………………..…….133

-r-r> -r-l-, -m-n> -m-l- (133).

2.4.3. Ünsüz Türemesi ……………………………………………………..…..… 133

j türemesi ………………………………………………………………..………133

#ØI> (#yI> #cI) #jI (133), # ý> #j kısa V (133).

IX

y türemesi ……………………………………………………………….………133

/ ý~ ī /> /Iy/ (133), / ý /> /Iy/ (133).

w türemesi ………………………………………………………………………134

ū> uw (134).

t türemesi ………………………………………………….…………….………134

/-r-ø/> t (134).

2.4.4. Ünsüz Düşmesi …………………………………………………………….134

ayın 134) ع), g (134), ğ (134), h (134), q (136), l (136), t (147), n (136), r (136),

s (137), v (137), y (137).

2.4.4.1. Ünsüz Değişmesi Sonrasında Ünsüz Düşmesi ………….……….……..137

İşlek Olanlar …………………………………………………….…..……..…….137

h> Ø düşmesindeki ünsüz değişmeleri (137), t> Ø düşmesindeki ünsüz

değişmeleri (137), q düşmesindeki ünsüz değişmeleri (138).

İşlek Olmayanlar …………………………………………………….……….…138

Ø düşmesindeki ünsüz değişmesi (138), k> Ø düşmesindeki ünsüz

X

r2 : z denkliği (141), l : ş denkliği (141).

2.4.8. Nöbetleşme …………….…………………………………………...….……141

2.4.9. Kısaltma ……………………………………..……………………..…….…142

2.4.9.1. Özel Adlarda Kısaltma ………………………………………….……...…142

2.4.10. İkizleşme …….……………………………………………………….….…143

Kelimelerde ……………………………………………………………..………143

y> yy, m> *mm> mb, p> pp, t> tt (143).

Ekleşme sırasında ………………………………………………………..……..143

a. Benzer ünsüzler ………………………………………………………….…..143

k+k> kk, n+n> nn, t+t> tt, l+l> ll (143).

b. Benzeşen ünsüzler …………………………………………….………….…..143

n+d> nn, b+b> pp, ş+s> ss, t+l> tt, m+b> mm, n+d> nn (155).

Birleşme sırasında ……………………………………………………….……..144

a. Benzer ünsüzler ……………………………………………………….……..144

q+q> qq, p+b> pp, ş+s> ss (144).

2.4.11. Ünsüz Tekleşmesi ……………………………………………………….. 144

-cc-> -jj-> -j-, -dd-> -d- , -kk-> -k- , -qq-> -q-> -ğ-, -ll-> -l-, -mm-> -m-, -ss->

-s-, -tt-> -t-, -ww-> -w-, -yy-> -y- (144).

2.4.12. Aynılaşma ……………………………………….………………………..144

2.4.13. Hece Kaynaşması ……………………………………………………...…145

2.4.14. Hece Düşmesi ……………………………………………………………...145

l> ø, ġ> ø (145), ik> ø (145), Ur> ø (146), ar> ø (146), ng> ñ> ø (146), n> ø (146).

2.4.15. Seslerin Birleşmesi ….……………………………………………………146

V+V> VV (146); V+K> VK (146); /KK/ (146): ünsüz dağılımı (147), b, d, g, ğ

(148), j, k, l (149), m,n, ñ (150), p, r (151), q, s, ş (152), t, w (153) y, z (154);

/KKK/ (155); KK# (155): lK# (155), nK# (155), rK# (155); y, w türemesinden

sonra yK/ wK (156): yb#, yq#, yl#, yf#, yn#, yx#; wl#, wx#, wz# (156).

2.4.16. Heceler ……………………………………….……………………………157

2.4.17. Örnekseme ………………………………………………………………..158

XI

II. BÖLÜM ŞEKİL BİLGİSİ ………………………………………………………....……159

1. KELİME (Söz) “Word” ………………………………….........................……...159

1.1. Sesteş Kelimeler ……................................................................................…...159

1.2. Anlamdaş Kelimeler ……..........................................................................…...159

1.3. Zıt Anlamlı Kelimeler …...........................................................................……160

1.4. Kökteş Kelimeler .......................................................................................…..160

1.5. Basit ‘Kök’ Kelimeler ................................................................................…..161

1.6. Türemiş Kelimeler .....................................................................................…...161

1.7. Birleşik Kelimeler ....................................................................................….…162

1.8. İkilemeler ……………………………………………………………………...162

1.8.1. Şekil Yönünden İkilemeler ................................................................…….163

1.8.2. Diziliş Yönünden İkilemeler .................................................................…..164

1.8.3. Anlam Yönünden İkilemeler .......................................................................166

2. YAPIM EKLERİ ........................................................................................................168

2.1. İsimden İsim Yapım ..........................................................................................168

İşlek Olan Ekler ……………………………………………………………………..168

+Aw (168), +dA (168), +D2Ay (168), +G4I4 (168), +(I)n (169), +InşI (169),

+(I)rAk/q (169), +LAq/k (169), +Lar (170), +Las (170), +Law (170), +LI (171),

+LIk/q (171), +sIz (172), +şAñ (172), +ş(s/j)A (172), +şA(/I)k/q (173), +şI

(173).

İşlek Olmayan Ekler ………………………………………………………………173

+(a)q/ +ek (173), +(a)mıq (173), +An (173), +Ar (174), +DIrIk/q (174), +dIz

(174), +G3A (174), +ğal (174), +GAlak/q (174), +G4Ay (175), +G4Az (175),

+G3Il (175), +I (175), +(I)k/q (175), +InsIz (175), +Ir (176), +It (176), +k/qA

(176), +k/qArI (176), +lAy (176), +mAn (176), +pıs (176), +saq (176), +sal

(177), +sıq (177), +şIl (177), +şIn (177), +tal (177).

Kazak Türkçesindeki Kelimelere Getirilen Farsça Ekler .....................................177

+beñ (177), +dar (177), +Ger (178), +GIn (178), +GIr (178), +IstAn (178), +keş

(178), +Me (178), +mAr (178), +paz (178).

Kazak Türkçesindeki Kelimelere Getirilen Arapça Ekler ................................... 178

+ı (178), +Iy (178).

2.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri ……………………………………………………. 179

İşlek Olan Ekler………………………………………………………………………179

XII

+A- (179), +(A)l- (179), +(A)r- (179), +At- (180), +(A)y- (180), +G4Ir- (180),

+I- (180), +Ik/q- (180), +(I)rA- (181), +LA- (181), +LAn- (182), +LAs- (182),

+LAt- (183), +sA- / +sI- (183), +sIn- (184), +sIrA-(t)- (184).

İşlek Olmayan Ekler…………………………………………………………………..184

+An- (184), +bI/pI- (184), +G4Ar- (184), +Il- (185), +Ir- (185), +IrA- (185),

+Irk/qA- (185), +(I)t- (185), +k/qA- (185), +qAl- (185), +qAs- (185), +sIt- (185),

+şi- (185).

2.3. Fiilden Fiil Yapım Ekleri …………………………………………………...… 186

İşlek Olan Ekler.......................................................................................................... 186

2.3.1. Fiil Çatısına Tesir Eden Fiilden Fiil Yapım Ekleri…………………………186

-DI/(A)r- (186), -(G4 )Iz- (186), -(I)k/q- (187), -(I)l- (187), -(I)n- (187), -(I/A)r-

(187), -(I)s- (189), -(I/A)t- (189).

2.3.2 Fiil Çatısına Tesir Etmeyen Fiilden Fiil Yapım Ekleri……………………. 190

-MA- (190), -y- (190).

İşlek Olmayan Ekeler………………………………………………………………..190

2.3.3. Fiil Çatısına Tesir Eden Fiilden Fiil Yapım Ekleri……………………...….190

-GIr- / -G4Ar- (190), -Iñk/qIr- (191), -qıl- (191), -set- (191), -s-Ir- (191).

2.3.4. Fiil Çatısına Tesir Etmeyen Fiilden Fiil Yapım Ekleri…………………….191

-A- (191), -(ğ)AlA- (191), -I- (192), -ImsırA- (192), -p- (192), -sI- (192), -tas-

(192).

2.4. Fiilden İsim Yapım Ekleri ................................................................................. 193

İşlek Olan Ekler………………………………………………………………………193

-A+ (193), -Ak/q+ (193), -(A)n+ (193), -(A)ñ+ (193), -G4I+ (194), -G4In+ (194),

-I+ (194), -(I)k/q+ ~ [-i+] (194), -(I)m+ (195), -(I)n+ (195), -(I)s+ (195), -Iş+

(195), -k/q+ (196), -MA+ (196), -MAk/q+ (196), -mAk/q+tI (196), -mIs+ (197),

-p+(197), -U/(A)w+ (197), -y+ (197).

İşlek Olmayan Ekler………………………………………………………………….198

-(A)GAn(dIk/q)+ (198), -(a)l+ (198), -(a)m+ (198), -AnAq+ (198), -arı+ (198),

-DI+(198), -dek+ (199), -eski+ (199), -(e)t+ (199), -G4A+ (199), -(G4)Ak/q+

(199), -G4A/Iş+ (200), -GInşI+ (200), -GIsI+ (200), -G4I/(A)r+ (200), -(I)ñqı+

(200), -ır+ (200), -(I)t+ (200), -l+ (201), -mAk/q+tI+lIq (201), -mAn+ (201),

-mAl+ (201), -MAlI+ (201), -MAs(+tıq) (201), -MAş+(lIk/q) (202), m/bır+

(202), -sA/(ı)q+ (202), -şAk/q+ (202), -şañ+ (202), -şI+ (202), -tam+ (202),

-tAy+ (202), -(U)wıl+ (202), -wıq+ (203), -ya+ (203).

2.4.1. Fiilimsiler ~ Çekimsiz Fiiller ………………………………………...............203

XIII

2.4.1.2. İsim-Fiiller .................................................................................................... 203

-(A)w (203), -Uw (204), -MAk/q (204), -(I)s (204).

2.4.1.3. Sıfat-Fiiller .................................................................................................... 204

2.4.1.3.1. Geçmiş Zaman Sıfat-Fiilleri………………………………………….. 205

-MIs+ (205),-G4An (205), -dıq+ (205).

2.4.1.3.2. Geniş Zaman Sıfat-Filleri …………………………………………….. 205

-G4An (205), -MAGAn+ (206), -(A)r+ (206), -ArlIk/q+ (206), -MAs+ (207).

2.4.1.3.3. Gelecek Zaman Sıfat-Fiilleri …………………………………………. 207

-AsI+ (207), -AşAk/q+ (207), -(A/y)tIn+/-(y)tuğın+ (207).

2.4.1.4. Zarf-Fiiller ...................................................................................................... 208

2.4.1.4.1. Zarf-Fiil Ekleriyle Meydana Gelen Zarf-Fiiller …………..………... 209

-A/ -y (209), -Ap (209), -(I)p (209), -ArlIk/q+(tAy) (209), -G4AlI (210),

-MAGAn (210), -MAy (210).

2.4.1.4.2. Ad Durum Eklerinin Birleşmesiyle Meydana Gelen Zarf-Fiiller ….. 210

-(A)rGA (210), -G4AndA (210), -GAnşA (210), -MastAn (210); -uwmen (210).

3. KELİME TÜRLERİ ................................................................................................ 212

3.1. İSİMLER ........................................................................................................... 212

3.1.1. Özel İsimler ..................................................................................................... 212

3.1.1.1. Kişi Adları .................................................................................................... 212

Fiil Getirilerek Yapılan İsimler ............................................................................... 212

Tek Kelimeden İsimler ............................................................................... ........... 212

Birleşik İsimler ......................................................................................... .............. 213

Unvanlı İsimler ......................................................................................... .............. 213

Yabancı İsimler ......................................................................................... ............. 213

Arapçadan Alınan İsimler .......................................................................... ............. 213

3.1.1.2. Özel İsimlerde Kısaltma ................................................................. .............213

3.1.1.3. Yer Adları ........................................................................................ ............ 213

3.1.2. Yapılarına Göre İsimler .................................................................................. 214

3.1.2.1. Basit İsimler .................................................................................................. 214

3.1.2.2. Türemiş İsimler ........................................................................................... 215

3.1.2.3. Birleşik İsimler ............................................................................................ 215

3.1.3. İsim Çekim Ekleri .......................................................................................... 216

3.1.3.1 Çokluk Eki ...................................................................................................... 216

3.1.3.2. İyelik Eki ...................................................................................................... 216

XIV

3.1.3.3. Durum Ekleri ................................................................................................ 218

Yalın Durumu +Ø ................................................................................................... 219

Yükleme Durumu +N(n~d~t)I .................................................................................219

Yönelme Durumu +(G4)A ...................................................................................... 220

Bulunma Durumu +DA .......................................................................................... 221

Çıkma Durumu +NAn ..............................................................................................221

Vasıta Durumu +M(m~b~p)en ............................................................................... 222

3.1.3.3.1. Bir Birlerinin Yerine Kullanılan Durum Ekleri .................................... 222

3.1.3.4. Tamlama ~ İlgi Durumu +NIñ ...................................................................223

3.1.3.5. Aitlik Eki +G4I ..............................................................................................224

3.1.3.6. Soru Eki /MA?

XV

3.2.2.2.2.1. Asıl Sayı Sıfatları ……...…………………….…….……………... 229

3.2.2.2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları ............................................................................ 229

3.2.2.2.2.3. Üleştirme Sayı Sıfatları .................................................................... 229

3.2.2.2.2.4. Kesirli Sayı Sıfatları .......................................................................230

3.2.2.2.2.5. Topluluk Sayı Sıfatları.......................................................................230

3.2.2.3. Belirsizlik Sıfatları …………………………………………………....… 230

3.2.2.3.1. Eklerle Yapılanlar……………………………………………………231

3.2.2.4. Soru Sıfatları............................................................................................... 231

3.3. ZARFLAR ..............................................................................................................232

3.3.1. Yapıları Bakımından Zarflar………………………………………………232

3.3.1. 1. Basit Zarflar……………………………………………………………. 232

3.3.1.2. Türemiş Zarflar……………………………………………………….… 232

3.3.1.2.1. Yapım Ekleriyle Yapılan Türemiş Zarflar……………………….….232

3.3.1.2.2. Ad Durum Ekleriyle Yapılan Türemiş Zarflar……………………....232

3.3.1.2.3. Zarf-fiil Ekleriyle Yapılan Türemiş Zarflar………………….…….. 233

3.3.1.3. Birleşik Zarflar……………………………………………………….…. 233

3.3.1.4. Kelime Grubu Şeklinde Olan Zarflar…………………………………… 234

3.3.1.5. İkilemeli Zarflar………………………………………………………… 234

3.3.2. İşlevleri Bakımından Zarflar ..................................................................... 234

3.3.2.1. Nitelik Zarfları ....................................................................................... 234

3.3.2.2. Zaman Zarfları ....................................................................................... 234

3.3.2.3. Yer-Yön Zarfları ........................................................................................ 236

3.3.2.4. Azlık-Çokluk Zarfları ……………………………………………........... 236

3.3.2.5. Soru Zarfları.............................................................................................. 236

3.4. ZAMİRLER ........................................................................................................237

3.4.1. Yapıları Bakımından Zamirler……………………………………….……237

3.4.1. 1. Basit Zamirler……………………………………………………………237

3.4.1.2. Türemiş Zamirler…………………………………………………………238

3.4.1.3. Birleşik Zamirler………………………………………………………….240

3.4.2. İşlevleri Bakımından Zamirler.....................................................................240

3.4.2.1. Kişi Zamirleri ........................................................................................ 240

3.4.2.2. İşaret Zamirleri ....................................................................................... 242

3.4.2.3. Dönüşlülük Zamiri ...................................................................................243

XVI

3.4.2.4. Belirsizlik Zamirleri …………………………………………………... 245

3.4.2.4.1. Yapıları Bakımından Belirsizlik Zamirleri .................................. 245

3.4.2.4.1.1. Yalın Belirsizlik Zamirleri ...........................................................245

3.4.2.4.1.2. Ekli Belirsizlik Zamirleri ............................................................ 245

3.4.2.4.1.3. İyelikli Belirsizlik Zamirleri .......................................................245

3.4.2.4.1.4. +ki’li Belirsizlik Zamirleri .......................................................... 247

3.4.2.4.2. İşevleri Bakımından Belirsizlik Zamirleri ....................................... 248

3.4.2.4.2.1. İkrar Bildiren Zamirler .................................................................. 248

3.4.2.4.2.2. İnkâr Bildiren Zamirler .................................................................. 248

3.4.2.4.2.3. Tesbit Bildiren Zamir ..................................................................... 248

3.4.2.4.2.4. Bir Sayısı İle Yapılan Belirsizlik Zamirleri ................................... 250

3.4.2.5. Soru Zamirleri …………………………….…………………...................250

3.4.2.5.1. Yalın Soru Zamirleri ............................................................................. 251

3.4.2.5.2. Ekli Soru Zamirleri ................................................................................251

3.5. FİİLLER………………………................................................................................252

3.5.1. Yapı Bakımından Fiiller............................................................................... 252

3.5.1.1. Basit Fiiller .............................................................................................252

3.5.1.2. Türemiş Fiiller ……………….………………………………………..252

3.5.1.2.1. İsimlerden Türemiş Fiiller .................................................................255

3.5.1.2.2. Fiillerden Türemiş Fiiller………………………………………...…...255

3.5.1.3. Birleşik Fiiller………………………………………………………….. 256

3.5.1.3.1. İsim+Fiil Yapısında Olanlar…………………………………..……256

3.5.1.3.1.1. İsim + bol-……………………………………………………… 256

3.5.1.3.1.2. İsim + et-……………………………………………….……….. 257

3.5.1.3.1.3. İsim + Ğıl-/Ğıp-

XVII

3.5.1.3.2.6. Tasvirî Fiiller …………………………………………………... 262

3.5.1.3.2.6.1. Yeterlik Fiili …………………………………………….….. 262

3.5.1.3.2.6.2. Tezlik Fiilleri……………………………………………….. 263

3.5.1.3.2.6.3. Süreklilik Fiilleri …………………………………………… 264

3.5.1.3.2.6.4. Yaklaşma Fiili………………………………………………. 265

3.5.1.3.2.6.5. Çabacılık Fiili……………………………………...……….. 265

3.5.1.3.2.6.6. Başlama Fiili………………………………….….…...…….. 266

3.5.1.3.2.6.7. Bitmişlik ~ Bitirme Fiili…………………………………..... 266

3.5.1.3.2.6.8. Bitmemişlik Fiili…………………………………………..... 267

3.5.1.3.2.7. Karmaşık Fiiller ……………………………………………...…. 267

3.5.1.3.2.7.1. Benzerlik Fiili………………………………………… …..…. 267

3.5.1.3.2.7.2. Öncelik Fiili…………………………………………………... 267

3.5.1.3.2.7. 3. Alışkanlık Fiili…………………………………………….…. 268

3.5.1.3.2.7.4. Niyet Fiili………………………………………………..……. 268

3.5.2. Fiil Çatısı…………………………………………………………….………. 268

3.5.2.1. Öznelerine Göre Fiiller......................................................................... 268

3.5.2.1.1. Etken Şekiller .................................................................................. 268

3.5.2.1.2. Dönüşlü Şekiller ............................................................................... 269

3.5.2.1.3. Edilgen Şekiller .............................................................................. 269

3.5.2.1.4. İşteş Şekiller ................................................................................... 269

3.5.2.1.5. Oldurma Şekli ..................................................................................270

3.5.2.2. Nesnelerine Göre Fiiller ...................................................................... 270

3.5.2.2. 1. Geçişli Fiil ........................................................................................270

3.5.2.2.2. Geçişsiz Fiil ..................................................................................... 271

3.5.3. Fiillerde Olumsuz Şekiller .................……………………….…………... 271

3.5.4. Fiil Çekimi ......................................................................................................271

3.5.4.1. Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri ..................................................272

3.5.4.2. Fiil Kipleri .............................................................................................. 272

3.5.4.2.1. Basit Kipler ........................................................................................ 272

3.5.4.2.1.1. Bildirme Kipleri .............................................................................. 273

3.5.4.2.1.1.1. Görülen Geçmiş Zaman .......................................................... 273

a. F-[MA]-DI + (m, ñ, Ø, k/q, ñdAr, Ø; ñIz, ñdAr) MA? .................................273

b. F-[MA]- GA(n)+ (mın, sIñ, Ø, bIz, sıñdAr, Ø; sız, sızdar) joq /emes MA? 274

c. F- [MA]-A/ytIn+ (m, ñ, Ø, k/q, ñdAr, Ø; ñIz, ñdAr,) M2A? ........................276

XVIII

3.5.4.2.1.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman.........................................................277

F-[MA]-(I)p + (pIn, sIñ, tI, pIz, sIñdAr, Ø ~ tI; sIz, sIzdar) M2A? ..................277

3.5.4.2.1.1.3. Şimdiki Zaman .......................................................................... 278

a. F-[MA] -y/A+ (mIn, sIñ, sız, sızdar, tI, mIz , sIñdAr, Ø ~ tI) M2A? .......... 278

b. F-[MA] -y/A/(I)p+jatır/jür/otır/tur+ (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø) M2A? .. 279

c. F -(U)wdA+ emes + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø) M2A? ........................... 281

3.5.4.2.1.1.4. Gelecek Zaman ………………………….................................... 281

a. F-A/y+I. Tip Kişi.............................................................................................. 282

b. F -(A)r ~ MAs + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sIz, sIzdAr) MA? ................. 282

c. F - MAk/q(şI)+ (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sIz, sIzdAr) [emes+kişi] MA? 283

d. F -[MA]-GAlI+ yrd. f. [jatır, jür, otır, tur] + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø;

sIz, sIzdAr) M2A?..................................................................................................................... 284

3.5.4.2.1.1. 5. Geniş Zaman ……………………………………………………...285

a. F-A/y+ Kişi Eki.................................................................................................. 285

b. F -(A)r+ Kişi Eki................................................................................................ 285

c. F -[MA] -GAN+bolar + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø) M2A? ......................... 285

3.5.4.2.1.2. Tasarlama Kipleri ………………………………………………….….. 286

3.5.4.2.1.2.1. Emir Kipi .......................................................................................... 286

III. Tip Kişi Ekleri ................................................................................................ 286

3.5.4.2.1.2.2. Şart Kipi ............................................................................................ 286

F -[MA] –sA + (m, ñ, Ø, k/q, ñdAr, Ø; ñIz, ñdAr) MA? .......................................311

3.5.4.2.1.2.3. Gereklilik Kipi ................................................................................ 289

F -(U)w + (Im, Iñ, I, ImIz, lArIñ, I) kerek +emes +pe? ..........................................289

3.5.4.2.1.2.4. İstek Kipi .......................................................................................... 290

a. F-[MA ] -GAy+ + (mIn, sIñ, Ø, mIz, sIñdAr, Ø; sız, sızdar) M2A? ................ 290

b. F -GI +(m, ñ, sI, mIz, lArIñ, lArI) keledi ~ kelmeydi me? .................................291

3.5.4.2.2. Birleşik Kipler...............................................................................................292

3.5.4.2.2.1. Ek-Fiilin Çekimi ve Bar, Joq, Emes Kelimeleri.................................292

3.5.4.2.2.1.1. Ek-Fiilin Geniş Zamanı ................................................................. 294

İsim [emes]+MIn/sIñ/Ø/MIz/sIñdAr/Ø~ +Dar + pe? ....................................... 295

3.5.4.2.2.1.2. Ek-Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı ............................................... 297

İsim [emes] pe +edi+ II. Tip Kişi (m, ñ, Ø, k, ñder,Ø)? ........................................ 297

3.5.4.2.2.1.3. Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman ............................................. 297

İsim [emes] +eken+ II. Tip Kişi (bin, siñ, Ø, biz, siñder, Ø) be? .......................... 297

XIX

3.5.4.2.2.1.4. Ek-Fiilin Şartı ................................................................................298

İsim bol-[ma]-sa+ II. Tip Kişi (m, ñ, Ø, q, ñız(dar), ñdar, +Ø) MA? ....................298

3.5.4.2.2.2. Birleşik Çekimli Fiiller ..........................................................................298

3.5.4.2.2.2.1. Kiplerin Hikâyesi ..............................................................................299

3.5.4.2.2.2.1.1. Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi …………………………299

-(MA)-DI e-di (MA?) “-DIydI” ………………………………………………….299

3.5.4.2.2.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi ........................................299

a. -GAn (-MA) -GAn (~joq) (MA?) e-di “-mIştI” ................................................299

b. -Ip -(MA)-(I)p pa e-di “-mIştI” ........................................................................300

3.5.4.2.2.2.1.3. Değişken (Gelecek ~ Geniş) Zamanın Hikâyesi ......................300

a. -(y)AtIn -(y)AtIn (emes) (MA) e-di “-AcAktI/ -IrdI/ ” ................................... 300

3.5.4.2.2.2.1.4. Şimdiki Zamanın Hikâyesi ........................................................ 300

a. -zarf-fiil+yrd. f. -(MA)-(I)p/-A/-y jatır/jür/otır/tur (ma?) e-di “-yordu” ...........300

b. -(U)wdA+edi -(U)wdA (emes) (MA?) e-di “-mAktAydı” ................................301

3.5.4.2.2.2.1.5. Yakın Gelecek Zamanın Hikâyesi .............................................301

a. -GALI -GAlI jatır/jür/otır/tur joq (MA?) edi+II. tip kişi eki ‘-AcaktI’….….301

b. -Ar, -MAs............................................................................................................301

-Ar (-ma) edi+II. tip kişi eki ‘-AcAktI’................................................................. 301

-MAs (pa) edi+II. tip kişi eki ‘-mAzdI’...................................................................301

c. -ArdAy bol-, -MAstAy bol- ...............................................................................302

-ArdAy (ma?) bol- +II. tip kişi eki ‘-Ir/-AcAK gibi ol-’ ..........................................302

-MAstay bol- (ma?) +II. tip kişi eki ‘-mAz ol-’. ....................................................302

ç. -MAk/q -MAk/q (emes)(pA?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘-AcaktI/-yordu’….…….303

d. -(U)wşI -(U)wşI e-di ‘-mAktAydI/-AcAktI’…………………………….….….303

3.5.4.2.2.2.1.6. Geniş Zamanın Hikâyesi .............................................................304

(-MA) -ğan bolar (ma?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘-mIş ol-ur-du/ -A bil-ir-di’..........304

3.5.4.2.2.2.1.7. İsteğin Hikâyesi ………..……………………………………… 304

(-MA)-GAy (ma?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘(y)Aydi’.................................................304

3.5.4.2.2.2.1.8. Gerekliliğin Hikâkesi ………………………………………......305

-(U)w kerek/qajet/tiyis emes (pe?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘-ALIydI’......................305

3.5.4.2.2.2.1.9. Şartın Hikâyesi ………………………………………..…….….305

(-MA) -sA (ma?) e-di+II. tip kişi ekleri ‘saydı’.......................................................305

3.5.4.2.2.2.2. Kiplerin Rivâyeti...................................................................................306

3.5.4.2.2.2.2.1. Görülen Geçmiş Zaman Rivâyeti .............................................306

XX

a. –GAn eken (~-MA) -GAn (~joq) (MA?) e-ken ‘-mIştI’......................................306

b. –A/ytIn eken (-MA) -A/ytIn (ba?) eken+I. tip kişi ekleri ‘-AcAkmış’………...307

3.5.4.2.2.2.2.2. Şimdiki Zaman Rivâyeti ………………………………………307

-A/Ip/y jatır/jür/otır/tur[-GAn] joq (MA?) e-ken ‘-yormuş’................................. 307

3.5.4.2.2.2.2.3. Gelecek Zamanın Rivâyeti …………………………………….308

-MAk/q emes (MA?) e-ken ‘-AcAkmIş’ ………………………..……………….308

3.5.4.2.2.2.2.4. Gelecek/Şimdiki Zamanın Rivâyeti …………………………..308

-A/y+dI eken+I. tip kişi ekleri eken ‘alacakmış’ ~

(-A/ytIn) emes (-MA?) +I. tip kişi ekleri eken ‘mayacak mıymış’.........................308

3.5.4.2.2.2.2.5. Gelecek/Geniş Zaman Rivâyeti ………………..……………. 309

(-MAs)/-Ar (MA?) eken+I. tip kişi ekleri

‘-(y)AcAkmIş/-IrmIş’.............................................................................................309

3.5.4.2.2.2.2.6. Yakın Gelecek Zamanın Rivâyeti ………………..………….. 309

-GAlI jatır/jür/otır/tur joq (MA?) eken+I. tip kişi eki ‘-AcaktI’ ~

-GAlI jat-/jür-/otır-/tur-GAn joq (MA?) eken+I. tip kişi eki

‘-MAyAcAk’............................................................................................................309

3.5.4.2.2.2.2.7. İsteğin Rivâyeti ........................................................................... 310

a. –GAy eken (-MA)-GAy (ma?) eken+I. tip kişi ekleri..........................................310

b. –GI eken -GI+iyelik ekleri kel- edi/gen eken ‘-mAk istemiş’ ~

-GI+iyelik ekleri kel-me-gen eken ‘-mAmAyI istemiş’, -GI+iyelik ekleri

kel-me-y me eken? ‘-mAmAyI mı istemiş’ ............................................................310

3.5.4.2.2.2.2.8. Şartın Rivâyeti …………………….………………………….…311

a(-mA)-sA+II. tip kişi ekleri (m/bA?) e-ken ‘-sAymIş’.............................................311

3.5.4.2.2.2.2.9. Gerekliliğin Rivâyeti ………………..……………………….… 311

-w+iyelik ekleri kerek/qajet/tiyis (emes) (pe?) eken ‘-mAlIymIş’............................311

3.5.4.2.2.2.3. Kiplerin Şartı......................................................................................311

3.5.4.2.2.2.3.1. Görülen Geçmiş Zamanın Şartı …………………………….. 312

a. -GAn bol-sa+II. tip kişi ekleri “-mIşsA ~ -dIysA” ............................................ 312

b. –A/ytIn bol-sa+ II. tip kişi ekleri “-mIş olsa gerek”. ……………...………….. 312

3.5.4.2.2.2.3.2. Geniş Zamanın Şartı ………………………………...…………. 313

-Ar/-mAs bol-sA+II. tip kişi ekleri (MA?) “-I/ArsA ~ -AcAk olsa” ........................ 313

3.5.4.2.2.2.3.3. Gelecek Zamanın Şartı …………………………………...…...313

–AtIn (emes) bol-sa+II. tip kişi ekleri (MA?) “-AcAksA ~ -yor olsa” ….............. 313

3.5.4.2.2.2.3.4. Gerekliliğin Şartı …………………………………………….….314

–(U)w+iyelik ekleri kerek/qajet/tiyis (emes) bolsa (ma?) “-mAlIysA” ..................314

XXI

3.6. EDATLAR ............................................................................................................315

3.6.1. Bağlama Edatları ......................................................................................... 315

3.6.1.1. Sıralama Edatları ....................................................................................315

3.6.1.2. Denkleştirme ~ Ayırma Edatları ........................................................ 316

3.6.1.2.1. Tekrarlı Denkleştirme Edatları .......................................................... 317

3.6.1.2. 2. Tek Kelimeli Denkleştirme Edatları ....................................................319

3.6.1.3. Kuvvetlendirme ~ Pekiştirme Edatları ................................................319

3.6.1.4. Cümle Başı ~ Durum Edatları ..............................................................321

3.6.1.4.1. Anlamlarına Göre Cümle Başı Edatları ...........................................321

3.6.1.4.1.1. Muhalefet Edatları ..............................................................................321

3.6.1.4.1.2. Uyarı Edatları ......................................................................................322

3.6.1.4.1.3. Sebep Edatları .....................................................................................323

3.6.1.4.1.4. Şart Edatları .........................................................................................324

3.6.1.4.1.5. Açıklama Edatları ...............................................................................324

3.6.1.4.2. Bağlama Görevindeki Cümle Başı Edatları .....................................325

3.6.2. Son Çekim Edatları ....................................................................................326

3.6.2.1. Yalın İsimlerle, Mastar Eki ve Üçüncü Teklik Kişi İyelik Eki

Almış Kelimelerle Kullanılan Son Çekim Edatları ...........................................326

Yalın İsimlerle Kullanılan Son Çekim Edatları ..................................................327

Mastar Eki Almış Kelimelerden Sonra Kullanılan Son Çekim Edatları .............328

Üçüncü Teklik Kişi İyelik Eki Almış Kelimelerden Sonra Kullanılan Son

Çekim Edatları ...................................................................................................328

3.6.2.2. Yönelme Durumu Eki Almış Son Çekim Edatları ................................328

3.6.2.3. Ayrılma Durumu Eki Almış Son Çekim Edatları .................................329

3.6.2.4. Vasıta Durumu Eki Almış Son Çekim Edatları ....................................331

3.6.3. Doğrulama “Soru-Cevap ve Gösterme” Edatları ..................................331

3.6.3.1. Soru Edatları .......................................................................................332

3.6.3.2. Pekiştirme ve Benzetme Edatları ......................................................332

3.6.3.3. Kesinlik Bildirme Edatı .....................................................................334

3.6.3.4. Şüphe (Doğrulama) Bildiren edatlar ................................................334

3.6.3.5. Olumsuzluk Bildiren Edatlar ............................................................334

3.6.3.6. Cevap Edatları ....................................................................................335

3.6.3.7. Ünlemler .............................................................................................336

3.6.3.7. 1. Duygu Ünlemleri ..............................................................................336

3.6.3.7.2. İşaret ~ Gösterme ünlemleri ..............................................................337

XXII

3.6.3.7.3. Seslenme Ünlemleri ..........................................................................337

3.6.3.7.4. Günlük Konuşma ~ Örf-Âdet Ünlemleri .........................................338

3.6.3.7.5. Hayvanlara Seslenirken Kullanılan Ünlemler ...................................339

SONUÇ.....................................................................................................................................340

KAYNAKÇA............................................................................................................................347

Kitaplar………………………………………………………………………...….347

Dergiler………………………………………………………………………..…..352

Sözlükler……………………………………………………………………..……356

Ansiklopediler……………………………………………………………….……358

Bildiriler…………………………………………………………………..…..…..358

SÖZLÜK.................................................................................................................................. 358

HARİTA.................................................................................................................................+ Ek

II. CİLT

METİN (Harf Çevirimi)........................................................................................................... 507

METİN (Türkiye Türkçesine Aktarımı)………………..………………………..……………721

METİN (Fotokopi)……………..……………………………………………...……..…953-1092

XXIII

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne

Bu çalışma jürimiz tarafından Orta Öğretim Sosyal Alanlar Türk Dili ve Edebiyatı

Eğitimi Anabilim Dalında DOKTORA TEZİ olarak ………………………….

…………………………………………………………………………………………….

Başkan:

Üye:

Üye:

Üye:

Üye:

Onay

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

…….. / ……. / ……..

…………………..

Enstitü Müdürü

XXIV

ÖN SÖZ

Genetik çalışmaların doruk noktasına çıktığı şu günlerde belki sosyal bilimler

cazibesini kaybetmiş olabilir. Ancak önümüzdeki yıllar sosyal bilimlerin tırmanışa geçtiği yıllar

olacaktır. Bu sosyal bilimlerin içerisinde de en çok değer kazanan dil bilimleri olmalıdır. Hatta

Noam Chomsky ve Johan Vandevalle gibi dil bilimciler dünyanın her yerinde değer görmeye

başlamıştır.

Artık gelişmiş ülkeler ekonomilerini, bağımsızlığını yeni kazanan veya yeni kurulan

ülkeler üzerine yatırım yaparak güçlendirmek istiyorlar. Bu güçlenmenin ön şartı, o ülke

halklarının dillerini araştırmakla başlar. Böylece edinilen bilgilerle kuvvetli ülkeler

ekonomilerini geliştirmeye devam ederler.

Yeni kurulan devletlerin bulunduğu coğrafyada Türk nüfusu, Türklük biliminin ne

kadar önemli olacağına delildir. O hâlde dil bilimi çalışmalarında en önemli olanı elbetteki Türk

dili lehçeleridir. Türk dili lehçelerinin içerisinde en önemli olanlardan biri ise Kazak

Türkçesidir. Kazakistan 2,7 milyon kilometre kare toprağı ile Türkiye’den dört kat büyük,

yaklaşık 17 milyon nüfusu ile Türkiye’den dört kat küçüktür. Kıpçak kolundan olan Kazak

Türkçesi 50. kuzey enlem çizgisine kadar uzanır. Batı Sibirya Türk dillerine komşu olur.

Güneyde ise Özbekçe ve Yeni Uygurca ile çevrilidir.

Kazakların bu konumundan dolayı yeni kurulan Türk cumhuriyetleri üzerine yatırım

yapan şirketler, elamanlarına Kazak Türkçesini öğretmek zorunda kalmışlardır. Artık Türkler

arasında yaşayan Ruslar, Türk lehçelerini öğrenme gereksinimini duyuyorlar. Devlet

memurluğu sınavlarında iyi bir Kazakça bilmek ön şart olmuştur.

Biz de yukarıda sözünü ettiğimiz düşünceler çerçevesinde bilimsel olarak

hazırlanmak için, Türkiye Türkçesine bir Azerbaycan Türkçesine göre daha uzak olup, Kuzey

Türkçesinin bir üyesi olan Kazak Türkçesi üzerine doktora tezi yapmayı uygun bulduk. Ayrıca

öğretim görevlisi olarak çalıştığım Çağdaş Türk Lehçeleri Bölümünde Kazak Türkçesini daha

iyi anlayabilmem ve daha iyi anlatabilmem için bu lehçeyi tercih ettik.

Fonetik ve semantik olarak bu kadar uzak bir lehçe üzerinde çalışmak beni biraz

düşündürdü. Özbek Türkçesi üzerine tecrübe edinen birisi olarak bu çalışmayı yapabileceğimin

telkin edilmesi üzerine, Kazak Türkçesiyle yazılmış metin aramaya başladım. Türkiye’ye

dışarıdan gelen Türklerin yoğun olarak yaşadığı İstanbul’un Zeytinburnu ilçesinde hizmet veren

Kazak Türkleri Vakfından temin ettiğimiz eserler içerisinde Joldasbay Turlıbayev’in Rayımbek

Batır romanını seçtik.

Bu çalışmadan amacımız, Çağdaş Kazak Türkçesinin fonetik, morfolojik dilbilgisi

özelliklerini, kaynaklarını ve metin sözlüğünü hazırlayarak bir doktora tezi ortaya koymaktır.

Bundan sonra Kazak ağızları üzerine yapılacak olan çalışmalara, Türkiye Türkçesi ile Kazak

XXV

Türkçesi üzerine yapılacak karşılaştırmalara ve halk edebiyatları gibi diğer yan çalışmalara da

kaynaklık yapmak için bu tür bir eseri tercih ettik. Latin harflerine aktarırken ortak Türk

alfabesini kullanarak ortak Türk dili çalışmalarına da hizmet etmeyi amaçladık. Ancak bu tür

dilbilim çalışmalarının devlet projesi olarak desteklenmediğinde Türk lehçelerinin zamanla

anlam, şekil ve ses yapısı bakımından ayrı mecralara giderek lehçelerin birbirlerinden

uzaklaşabileceği de göz ardı edilmemelidir.

Türkiye Türkçesi hariç, Türk dünyasının en büyük nüfusuna sahip Özbek

Türkçesinden sonra, büyük bir coğrafyaya ve yer altı zenginliklerine sahip olan Kazak Türkçesi

üzerine çalışmak benim için ayrı bir bahtiyarlık oldu.

Başta görev yapmakta olduğum Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü

başkanı olan danışmanım sayın Yard. Doç. Dr. Rıza Gül’e teşekkürü bir borç bilirim. En

sıkıntılı zamanımda bana rehberlik ettiği için kendilerine sonsuz saygılarımı sunarım. Çalışmam

boyunca yardımlarını benden esirgemeyen, fakültedeki Köktürkçe derslerine katılmama

müsaade eden ve makalelerini yazarken ön hazırlıklarını, teknik ve usüllerini bana büyük bir

ciddiyetle öğreten Prof. Dr. Sadettin Özçelik’e tazimle şükranlarımı sunarım. Ayrıca canlı bir

sözlük gibi darda kaldığımda sorularıma cevap veren, bir Kırgız Türkü olan oda arkadaşım Öğr.

Gör. Abdulmukaddes Kutlu’ya teşekkür ederim. Yetişmemde emeği geçen fakülteden hocam

rahmetli Osman Nedim Tuna’yı da burada saygıyla anıyorum. Yine öğrencileri olduğumdan

dolayı gurur duyduğum yüksek lisans ve doktora derslerini bana veren Prof. Dr. Gürer

Gülsevin’e, (yüksek lisans tezi danışmanım) Doç. Dr. Şerif Ali Bozkaplan ve Prof. Dr. Zeki

Kaymaz’a da teşekkürlerimi sunarım. Kaynak temin ederken büyük bir nezaket göstererek

gramer kitaplarını fotokopi çekip bana gönderen Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları

Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Fikret Türkmen’e ve anabilim dalı başkanım Prof. Dr. Ensar

Aslan’a, tez takip komitemde görev alan eserlerinden faydalandığım Yard. Doç. Dr. Münir

Erten’e de ayrıca teşekkür ederim. Tezimin tashihini yaparken komisyon başkanlığı yaparak

hazırladığı sözlüğünü ve yeni yazmış oldukları Kazak Türkçesi Grameri’ni bana ulaştıran ve iki

gününü ayırarak Kazak Türkçesi hakkındaki tecrübelerini aktaran, okul arkadaşım Yard. Doç.

Dr. Kenan Koç’a da teşekkür ederim. Son olarak metni inceleyen Dr. Caştekin Turgunbayev’e

de vermiş olduğu emeğinden dolayı teşekkürü bir borç bilirim.

Hafta sonları yüksek lisans ve doktora derslerime devam ederken beni anlayışla

karşılayan kızıma ve tezimi yazarken bilgisayarda sürekli bana yardımcı olan eşime de teşekkür

ederim.

W. Bang Kaup’un Türkoloji Mektupları’nı okurken bir vecizesi aklımda kalmıştı.

Türkoloğun ne demek istediğini Kazak Türkçesini çalışırken daha iyi anladım. Sözü bu ifadeyle

tamamlıyorum: “Dil çok sevimli fakat son derece kaprisli bir kızdır”.

XXVI

KISALTMALAR

Eser Adı Kısaltmaları:

AQT: Azırqı Qırqız Tili

ATAUÜ: Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler

BKT: Bugünkü Kıpçak Türkçesi

CC: Codex Cumanicus

DLT: Dývān ü Lügati’t-Türk

ETG: Eski Türkçenin Grameri

GTG: Gagavuz Türkçesi Grameri

GTS: Gramer Terimleri Sözlüğü

İK: İştikakçının Köşesi, Türk Dilinde

Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine

Denemeler.

İKPÖ: İyi ve Kötü Prens Öyküsü

KB: Kudatgu Bilig

KTLS: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri

Sözlüğü

KYA: Kırşehir Yöresi Ağızları

Mİ: Makaleler ve İncelemeler

MU: Müyessiret’ül-Ulum

OTG: Orhon Türkçesi Grameri

OY: Orhon Yazıtları

ÖTG: Özbek Türkçesi Grameri

QGA: Qazaq Tili Qısqaşa Grammatiqa-lıq

Anıqtawış

QQT: Qazırqı Qazaq Tili

ŞT: Şecer-i Terākime

Tar. Söz.: Tarama Sözlüğü

TDB: Türk Dilbilgisi

TDE: Türk Dili ve Edebiyatı

TDF: Türk Dilinde Fiiller

TG: Türkçenin Grameri

TTDB: Türkiye Türkçesi Dilbilgisi

UİA: Uşak İli Ağızları

UMA: Urfa Merkez Ağzı

UMM: Uygurca Metinle II, Maytrısimit

UÖTF: Uygulamalı Örneklerle Türkçe

Fiiller

Dil ve Lehçe Adı Kısaltmaları:

Alt.: Altayca

Ar.: Arapça

AT: Ana Türkçe

Çin.: Çince

ET: Türkçe

Far.: Farsça

İt.:İtalyanca

J.: Japonca

Kalm.: Kalmukça

Kır. : Kırgız Türkçesi

Kzk.: Kazak Türkçesi

Lat.: Latince

Mo.: Moğolca

Orh.: Orhon Türkçesi, Köktürkçe

OT: Orta Türkçe

Özb.: Özbek Türkçesi

Rus.: Rusça

Soğd.: Soğdca

T : Türkçe

Tkm.: Türkmen Türkçesi

TT: Türkiye Türkçesi

Yak.: Yakut Türkçesi

YT: Yeni Türkçe

XXVII

Kurum ve Kuruluş Adları:

MEB : Milli Eğitim Bakanlığı

TDAV : Türk Dünyası Araştırmaları vakfı

TDK : Türk Dil Kurumu

TKAE : Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü

TÖMER: Ankara Üniversitesi Türkçe Öğretim Merkezi

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

TTK : Türk Tarih Kurumu

Diğer Kısaltmalar:

A.Ş.: Anonim Şirketi

bk.: Bakınız.

C.: Cilt

Çağ.: Çağdaş

Ed.: Edebiyat.

Fak.: Fakülte

k.a. : Kavim adı

(Kzk.): Metinde olmayıp soruşturma ve

araştırma yoluyla tespit edilen kelimeyi

gösterir.

ö. a. : Özel ad

Öğr. Gör.: Öğretim Görevlisi

s.: Sayfa

Sos. Bil. Enst.: Sosyal Bilimler Enstitüsü

vb.: Ve benzeri

y. a. : Yer adı

XXVIII

İŞÂRETLER

- : a. Fiile bağlanmayı gösterir.

b. İkilemeyi gösterir.

c. Sözlükte o kelimenin önceki

kelimeyle beraber anlamlandırıldığını

gösterir.

#... : Kelime başı

( ) : a. Parantez içindeki sesin veya

şeklin ihtiyari olduğunu gösterir.

b. Kazak Türkçesi gramer

terimlerini gösterir.

(:) : a. İki nokta üst üste, noktalama

işâreti

b. İki ses ve şekli karşılaştırma

işâreti

(… . …) : İlk rakam sayfa, ikinci rakam

satır numarası (92.10) gibi.

* : Farazî şekil

/ : İki şeklin veya sesin dönüşümlü

kullanıldığını gösterir.

/…/ : Kelime içindeki sesi gösterir.

[] : a. Günümüz Türk lehçelerindeki

şekli gösterir.

b. Eserin sayfa numarasını

gösterir.

c. Bizim yaptığımız açıklamayı

içerir.

~ : Alternans

‘ : Ayın (ع)

‘ ’ : Kelimenin anlamını verir.

’ : a. Hemze (ء)

b. Kesme işâreti

“ ” : a. Alıntı ve açıklamaları götserir.

b. İngilizce gramer terimlerini

gösterir.

+ : İsme bağlanmayı gösterir.

< : İşâretin açık tarafı eski şekli

gösterir.

§ : Paragraf işâreti

…# : Kelime sonu

ä : Açık e, a-e arası ünlü

A : E ve a ünlüleri

ā : Uzun a

á : Yuvarlak a ünlüsü, a-o arası ses

ä : Açık e sesi, a-e arası ses

B3 : b, m, p ünsüzleri

D : t, d ünsüzleri

é : Kapalı e, e-i arası ses

ż : Zı (ظ)

ġ : Arka damak g’si, ğayın (غ)

G3 : ğ, k, q.

G4 : g, ğ, q, k, q.

I : İ ve ı ünlüleri

í : Uzun ö

ì : Uzun ü

I4 : ı, i, u, ü

K : a. Konson, ünsüz

b. q, k, ğ, g ünsüzleri

k2 : k, q ünsüzleri

l2 : Arkaik l ünsüzü

L : d, t, l ünsüzleri

M : b, m, p ünsüzleri

M2 : m, p

ñ : Nazal n; “n+g”

N : d, t, n ünsüzleri

ò : Arapça kelimelerin transkripsi-

yonunda arka damak k’sı (ق)

õ : Arka damak h’si (خ)

Ø : Görevi olan ama şekli görülmeyen

ses veya eki gösterir.

XXIX

ó : Gırtlak h’sı (ح)

ō : Uzun o

q : Kzk. Türkçesindeki kalın k

ünsüzü.

r2 : Arkaik r ünsüzü

ú : Sad (ص)

ù : Tı (ط)

U : ü ve u ünlüleri

ū : Uzun u ünlüsü v : Vâv-ı ma‘dule, bazı Farsça

kelimelerde yazıldığı hâlde ok