kader,kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarının tahlili-108s-tez,abdullah.esen

7/31/2019 kader,Kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarnn tahlili-108s-tez,Abdullah.esen

1/108

T.C.

UKUROVA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KURANDA KELME, KADER ve ECEL KAVRAMLARININ TAHLL

Abdullah ESEN

YKSEK LSANS TEZ

ADANA-2009


2/108

T.C.

UKUROVA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI


Abdullah ESEN

Danman: Do. Dr. Mustafa ZTRK

YKSEK LSANS TEZ

ADANA-2009


3/108

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bu alma, jrimiz tarafndan Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnda YKSEK

LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan : Do. Dr. Mustafa ZTRK

(Danman)

ye : Do. Dr. Asm YAPICI

ye : Do. Dr. Muhammet YILMAZ

ONAY:

Yukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.

.././2009

Prof. Dr. Azmi YALIN

Enstit Mdr

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge,

ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat

Eserleri Kanunundaki hkmlere tbidir.


4/108

i

ZET


Abdullah ESEN

Yksek Lisans Tezi; Temel slam Bilimleri Anabilim Dal

Danman: Do. Dr. Mustafa ZTRK

Aralk 2009, 98 sayfa

Kendine has bir kavram dnyas olan Kuran, miladi yedinci yzyldaki

Arapann dil yapsna gre nazil olmutur. Bu adan nzul dneminde kullanlanArapann bilinmesi Kuran anlamada son derece neme sahiptir. Ayrca ayetlerin

siyak ve sibak ile kelimelerin asli anlamlar mutlak surette dikkate alnmaldr. Bu

almamzda, Kuandaki kelime, kader ve ecel kavramlarn yukardaki hususlar

erevesinde etraflca inceledik. Aratrmamzn konusunu tekil eden mezkr

kavramlar tercih etmemizin sebebi, sz konusu kavramlara Kurandaki kullanmnn

dnda anlamlar yklendii ynndeki tespitimizdir.Mesela kader kelimesi, insann deitirilemez aln yazseklinde anlalmtr.

almamzda kader kavramnn Kuranda bir eyi lmek, bimek, belli bir plan

dahilinde yapmak anlamlarnda kullanldn grdk. Bunun yannda Allahn ezelde

takdir ettii hkm eklindeki anlamn kelime kavram tarafndan karlandn

tespit ettik. ncelediimiz dier kavram olan ecel, belirli bir srenin sonunu ifade eder.

Bu sre, nceden takdir edildii iin kader ve kelime kavramlaryla dolayl da olsa

ilikilidir. Btn bunlarn neticesinde u sonuca vardk ki, Kurandaki herhangi bir

kelime ayetlerin sebeb-i nzulne, Mekki veya Medeni oluuna gre ok farkl

anlamlara gelebilmektedir. Bu itibarla bir kavram Kuranda getii her yerde ayn

anlama gelmemektedir.

Anahtar Szckler: Kader, Ecel, Kelime, l, lm, Sre.


5/108

ii

ABSTRACT

IN THE QURN WORD (KALMAH), FATE (QADAR) AND TERM (AJAL)

OF THE CONCEPTS ANALYSIS

Abdullah ESEN

Master Thesis, Department of Basic Islamic Sciences

Supervisor: Do. Dr. Mustafa ZTRK

December 2009, 98 pages

The Qurn, which has a unique concept world, has revealed according to thestructure of Arabic language in the seventh century. From this point, knowing the

Arabic used at time of revelation is extremely important to understand the Qurn. In

addition, original meaning of the words must be taken into consideration with the help

of context. In this study, we have examined extensively the concepts of Word

(Kalimah), Fate (Qadar) and Term (Ajal) in the framework of the above considerations.

While we were studying this review, we looked up the Qur'n dictionary and classical

sources. Thats why we prefer these concepts of our study is our identification that

meanings of these word are used different from the definition of Qurn. For example,

the word fate, is understood as unchangeable destiny.

In our study, we found that the concept of fate a thing to measure, cut out, a

specific plan to do used in the Qur'n. Besides this, we detected that the other meaning

is pre-given divine provisions. And the other concept, term which we examined,

means end of a certain time. As this period was previously appreciated, it is related

with, concepts of fate and word albeit indirectly. This study we have concluded

that, during commenting of the Qurn, it is inevitable to take into consideration the

reasons/occasions of verses revelation and where and when verses revealed.

Keywords: Word (kalimah), fate (qadar), term (ajal), measure, death.


6/108

iii

NSZ

Mslmanlarn en temel ve en salam din kayna olan Kurann anlalmas

ve yorumlanmasyla ilgili almalar neredeyse vahyin nazil olduu dnemden bu yanakesintisiz bir ekilde srmektedir. Kuran daha iyi anlamaya matuf almalar bugn

de devam etmekte ve bu almalardan nemli bir ksmnn Kurann kavram ve anlam

dnyasyla ilgili olduu dikkat ekmektedir. Esasen, Kuran salkl biimde anlayp

yorumlamann en temel koullarndan biri, onun kendine zg kelime ve kavram

dnyasndaki semantik alanlar doru tespit etmektir. Bilindii gibi Kuran Arapa

olarak nazil olmutur; ancak bu Arapa bugne deil on be asr ncesine aittir. Buhusus son derece nemlidir; nk dil/lisan canl organizma gibidir; canl

organizmadaki hcreler mesabesindeki kelimeler zaman iinde lr, onlarn yerine

baka kelimeler geer veya kimi kelimeler anlamsal dzeyde deiim ve dnm

geirir.

Genelde dil olgusuyla ilgili btn bu sreler phesiz Kuran dili iin de

geerlidir. Zira Kurandaki dil on be asr nceki Arap toplumunun konuup anlat

dildir; ancak Kuran bu dildeki birok kelimeye din ve ahlak ierikler yklemitir. te

yandan Kuranda belli bir anlamda kullanlan birok kelime ve kavram slam dnce

tarihi ierisinde yeni ve daha yerinde bir ifadeyle teknik anlamlar kazanmtr. te bu

nedenle, Kuran anlama ve yorumlama konusunda ilk ve otantik (sahih) anlam tespit

son derece nemlidir. Dier bir deyile, ilahi beyann mana ve mesajn doru anlayp

doru aktarma hususunda Kurandaki kelime ve kavramlarn nzul dneminde tad

anlam ieriklerini belirlemek zellikle tefsirde kargaay nlemek asndan hayati bir

neme sahiptir.

Temelde Kuran semantiiyle ilgili bu almamz drt blmden olumaktadr.

Giri ksmnda ilkin dil ve kltr olgusundan bahsedilecek, ardndan bir dilbilim

kavram olan semantik hakknda bilgi verilecektir. Daha sonra Arap dili ile Kuran dili

arasndaki yapsal benzerlikler ve farkllklar zerinde durulacak, sonrasnda ise slam

ncesi dnemde kullanlan baz kavramlarn Kurann mdahalesiyle ne gibi yeni

anlamlar kazand rnekler verilerek aklanmaya allacaktr.

almann ikinci blm Kelime kavramyla ilgilidir. Bu kavram Kuranda

birok kez gemekte ve farkl anlamlar iermektedir. Ne var ki Kelime kavram


7/108

iv

mtedavil Kuran meallerinin pek ounda dnleme yoluyla kelime diye evrilmi

ve dolaysyla hangi balamda hangi anlamda kullanld tespit edilmemitir.

almann nc blm Kader kavramyla ilgilidir. Bu blmde de yine

semantik andan Kader kavramnn Kurandaki anlam ve kullanm incelenmi,ayrca bu kavramn Kurandaki anlamyla Kelam terminolojisindeki yaygn anlam ve

kullanm arasndaki ilgi ya da ilgisizlik meselesine deinilmitir. Yine bu blmde

konunun Kelam ilmiyle ilgisinin kurulduu noktada farkl itikadi mezheplerin kader

anlaylarndan da sz edilmitir.

Drdnc blmde ise Ecel kavramnn Kurandaki anlam ve kullanm

zerinde durulmu ve bu erevede, Ecel kavramsal olarak insann teleyemeyecei vedeitiremeyecei bir lm ann m ifade eder? Bu anlamdaki eceli deitirmek

mmkn mdr? gibi sorulara cevap mahiyetinde aklamalarda bulunulmutur.

Bu almamda, konunun belirlenmesinden tezin nihayete erdirilmesine kadar

her aamada yol gsteren danman hocam Sayn Do. Dr. Mustafa ZTRKe, ayrca

almam esnasnda bana her konuda destek olan muhterem babam Ali ESENe

teekkr bor biliyorum.

Abdullah ESEN

Adana 2009


8/108

v

NDEKLER

NSZiii

KISALTMALAR LSTES..vii

BRNC BLM

GR

1.1.Aratrmann Konusu ve Snrlandrlmas....11.2.Aratrmann Amac ve Hedefi..11.3.Aratrmada Takip Edilen Yntem ve Temel Kaynaklar..21.4.Dil ve Anlambilim Balamnda Kurann Kavram Dnyasyla lgili Genel

Mlahazalar3

KNC BLM

KELME KAVRAMI

2.1. Kelime Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi...11

2.2. Kelimenin Kurandaki Anlam ve Kullanmlar...12

2.2.1. Hz. sa...14

2.2.2. Allahn Gemiteki Hkm Ya Da Ezel Prensibi..19

2.2.3. Allahn Vaadi..25

2.2.4. lh Kelm...27

2.2.5. Allahn Snrsz lmi ve Hikmetleri.....29

NC BLM

KADER KAVRAMI

3.1. Kader Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi.31

3.2. Kader ve Trevlerinin Kurandaki Anlam ve Kullanmlar....34

3.2.1. l, Miktar, Limit........35

3.2.2. Hkmetmek, Belirlemek ve Belli Bir l Dhilinde Yapmak....41


9/108

vi

3.2.3. Rzk ya da Geim mkanlarn Daraltmak..44

3.2.4. eref, Kymet, Ycelik.49

3.3. Kaderin Kelami-tikadi Anlam....52

DRDNC BLM

ECEL KAVRAMI

4.1. Ecel Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi....65

4.2. Ecel Kavramnn Kurandaki Anlam ve Kullanmlar.....71

4.2.1. Mutlak ve/veya Mukayyet Anlamda Sre....72

4.2.2. nsann mr Sresi ve/veya lm Vakti77

4.2.3. (nkrc) Toplumlara Tannan Sre .81

4.2.4. Kozmik Varlklara Tannan Belirli Sre ve Bu Srenin Sonu.84

4.3. Ecel Kavramnn Kelm-tikd Anlam Alan.....84

SONU...89

KAYNAKA.....93

ZGEM..98


10/108

vii

KISALTMALAR LSTES

a. mlf. : Ayn Mellif

b. : Bin, bn.

Bkz : Baknz

ev. : eviren, tercme eden

DA : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi

Hz. : Hazreti

nr. : Nereden

. : lm tarihi

REV : Ribat Eitim Vakf

s. : Sayfa

TDV : Trkiye Diyanet Vakf

trs. : Bask yeri yok

vb. : Ve benzeri


11/108

1

BRNC BLM

GR

1.1. Aratrmann Konusu ve Snrlandrlmas

Bu almann tematik alan Kuranda geen kelime, kader ve ecel

kavramlarnn anlamsal adan incelenmesiyle snrldr. Bu konuda alma yapmay

tercih etmemizin sebebi, sz konusu kavramn Kurandaki anlam ve kullanm ile

slam dnce geleneindeki ve hatta gnmzdeki yaygn anlam ve kullanm arasnda

birtakm farkllklar bulunduu ynndeki tespitimizdir. Bilindii gibi kaza ve kaderkonusu slam dnce tarihinde teden beri tartlm ve her ne kadar gerek mahiyeti

hakknda son sz sylenememise de Mslmanlarn byk ounluu tarafndan kader

genelde deimez ilahi takdir, zelde ise insann deimez aln yazs eklinde

anlalmtr. Hlbuki bu kelime Kuranda bir eyi lmek, belli bir dzene koymak

veya belli bir plan dhilinde yapmak gibi manalarda kullanlmtr. Kurana

bakldnda nceden verilmi ilh hkm eklindeki anlam kaderden ziyade

kelime kavramnn karldr. Zira birok ayette kelime kavram imdiye tekaddm

eden ilh sz, hkm anlamlarnda kullanlmtr. Ecel kavram ise belirli bir srenin

dolmasn ifade eder. Dolaysyla ecel de bir lde kelime ve kader kavramlaryla

ilikilidir.

almamzda bu anlam an ortaya koyarken Kurandaki kelime ve

kavramlara asl anlamlarndan farkl manalar verilmemesi gerektiini vurgulamaya

altk. Bu almaya konu olan kavramlar etimolojik ve semantik adan incelerken

bu kavramlarla anlam ilikisi bulunan dier baz kelime ve kavramlara da atfta

bulunduk. Bylece ayn veya yakn manalar tayan farkl kelimelerin Kurandaki

kullanm keyfiyetleri hakknda bir fikir edinilmesini amaladk.

1.2. Aratrmann Amac ve Hedefi

Bu almann amac Kuranda geen kelime, kader ve ecel kavramlarn

semantik adan ela almak, dolaysyla ilgili kavramlarn anlam ierikleri hakknda

salkl bir bilgi ve izah sunmaktr. Bu ama gerekten ok nemlidir; nk

gnmzde birok Kurn kavramn yanl veya en azndan isabetsiz ekilde


12/108

2

anlamlandrldna tank olunmakta ve bu durum Kurann mana ve mesaj hakknda

birtakm yanl anlaylarn domasna yol amaktadr. Bunun iindir ki almamzda

sz konusu kavramlar tahlil ederken bunlarn temel anlamlarnn dnda baka

anlamlar ihtiva eden farkl kullanmlarnn da bulunduunu vurguladk. ByleceKuran okumalarnda metnin sadece bir boyutuna ynelmenin salkl anlam ve

yorumlara engel olacana iaret etmeye altk. Ksacas bu almada Kuran

kavramlarnn tarihi seyir ierisinde urad anlam deimelerini bilmenin tefsir

faaliyetinde ne kadar nemli olduunu ortaya koymay amaladk.

1.3. Aratrmada Takip Edilen Yntem ve Temel Kaynaklar

Kuran anlama ve yorumlamada eitli metotlar uygulanmaktadr. Bunlardan

biri konulu tefsir metodudur. Esasnda bu yntem primitif ekliyle Hz. Peygamber

zamannda da mevcuttu. Zira murad- ilhinin herhangi bir konuda ne olduunun tam

olarak anlalamad durumlarda Hz. Peygambere bavuruluyor ve onun verdii

cevaplar da konulu tefsir diye tabir edilen metodun ilk nvelerini tekil ediyordu. Bir

kavramn ya da bir konunun derinlemesine incelenerek tavzih edilmesi demek olan

konulu tefsir, kelimelerin anlam deimelerini inceleyen ve ilm bir disiplin olarak

sistemlemesi yeni saylabilecek semantikle yakndan ilikilidir.

Biz de bu almada Kuranda kelime, kader ve ecel kavramlarn

anlamsal adan tahlil ederken konulu tefsir metodundan faydalanmaya altk. Ayrca

sz konusu her kavramn yannda bunlarla ilgili baka birtakm kavramlara da

atflarda bulunduk. Ancak bunlar esas konumuzu anlamaya yardmc olacak dzeyde

ele aldk. zetlemek gerekirse, ayr blmde incelediimiz kelime, kader ve

ecel kavramlarn hem semantik hem de tematik adan tahlil etmeye altk. Bu

balamda sz konusu kavramlarn Kurandaki farkl anlam ve kullanmlarna

gemeden nce szlk anlamlarn aktardk.

Semantik tahlil aamasnda, Kurann kavramlarna ynelik olduu iin

ncelikle Rb el-sfahnnin (. 502/1108[?]) el-Mfredt, Ebl-Ferec bnl-

Cevznin (. 597/1201) Nzhetl-Aynin-Nevzr, Semn el-Halebnin (.

756/1355) Umdetl-Huffz, Mecdddn el-Frzbdnin (. 817/1415) Besiru

Zevit-Temyzi gibi klasik Kuran szlklerine bavurduk. Bunun yannda Eb Cafer

Muhammed b. Cerr et-Tabernin (. 310/923) Cmiul-Beyn, Eb shk es-

Salebnin (. 427/1036) el-Kef vel-Beyn, Ebl-Hasen el-Mverdnin (.


13/108

3

450/1058) en-Nket vel-Uynu, Ebl-Ksm ez-Zemahernin (. 538/1144) el-

Kef an Hakikit-Tenzli, Beavnin (. 516/1122) Melimt-Tenzli, Ebl-

Ferec bnl-Cevznin (. 597/1201) Zdl-Mesri, Fahreddn er-Rznin (.

606/1210) Mefthul-ayb, Eb Abdillah el-Kurtubnin (. 671/1273) el-Cmi liAhkmil-Kurn gibi klasik tefsir kaynaklarndan da nemli lde yararlandk.

Bunlarn dnda zellikle Muhammed Thr b. run et-Tahrr vet-Tenvr, Elmall

Muhammed Hamdi Yazrn Hak Dini Kuran Dili ve Hayreddin Karaman, Mustafa

arc, brahim Kfi Dnmez ve Sadrettin Gmten oluan bir komisyonun telif

ettii Kuran Yolu adl tefsirleri de kaynak olarak kullandk. Ayrca konuyla ilgili hadis,

kelam gibi dier alanlara ait klasik kaynaklarn yannda aratrma konumuzla ilgili tez

ve makale dzeyindeki ilm almalardan da faydalandk.

1.4. Dil ve Anlambilim Balamnda Kurann Kavram Dnyasyla lgili Genel

Mlahazalar

Kuran metafiziksel kayna itibariyle ilh, fizik ve somut haliyle Arab bir

kelamdr. Daha ak bir ifadeyle, Kuran Allahn insanla sylemek istediklerini belli

bir dilin kelime ve kavram kalplar iinde formle ettii bir hitaptr. Bu itibarla Kuran

lisn/dilsel bir metindir. Bu noktada dil denilen eyin ne olduunu sorgulamak

durumundayz. Bilindii zere dil bir iletiim dizgesidir. nsanlar arasnda konumay

ve iletiimi salamas nedeniyle ilk planda salt bir iletiim arac olarak

deerlendirilebilir. Ancak byle bir deerlendirme dilin toplumsal yaamdaki hayati

nemini yadsmay gerektirmez. nk dilin tarihe kltre ve medeniyete ok nemli

katklar vardr.1

En genel erevede dil, dnce, duygu ve isteklerin bir toplumda ses ve anlam

ynnden ortak kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl,

ok gelimi bir dizge olarak ifade edilebilir.2 Bu adan dili oluturan esas unsur sosyal

hayattr, denebilir.3 Dile bir dnce eylemi olarak bakldnda ise onun benlii

biimlendiren, bilinaltnn derinliklerine uzanan balca insan ilev olduu

sylenebilir.4 Esasen bireyin bu insan ilevi bir sosyal hayat ierisinde ifadesini bulur.

te bu sosyal hayatn ierisinde insanlar gerek ihtiyalarn ifade ederken, gerekse bir

bakas ile diyaloga geerken kullandklar yegne ara dildir. Konuma yeteneinden

1 Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, stanbul 1999, s. 135.2 Doan Aksan,Her Ynyle Dil, Ankara 1995, s. 55.3 Kaplan, Kltr ve Dil, s. 139.4 Berke Vardar,Dil Biliminin Temel Kavram velkeleri,stanbul 1992, s. 2.


14/108

4

yoksun olan sar ve dilsiz insanlar da konuma dilinden farkl iaretler ve hareketler

yapmak suretiyle kendi aralarnda iletiim kurarlar. Bu da onlarn kendi dnyalarna ait

bir dil kullandklar anlamna gelir.

Her dilin kendi zelliklerine ait cmle yaps, kelimeleri ve alfabesi vardr.

Btn diller, ister sesbilim ister szdizim ya da anlambilim (semantik) alan olsun,

kendi dillerine ait yaplarn korurlar. rnein Trkenin sesbilim dzlemine

baktmzda hibir szcn banda iki nszn art arda geldiine tank olmayz.

Bununla birlikte farkl milletlerin ve rklarn savalar, gler vb. eitli sebeplerle

birbirlerine yaknlamas sonucu dil, kltr, medeniyet gibi birok alanda etkileim

meydana gelmitir. Yaplan almalarla diller arasndaki akrabalk kefedilince dilcilerkkenbilim(etimoloji)almalarna arlk vermilerdir.5

Dil almalarnda bir szcn hangi kke dayandn, yerli mi yabanc m

olduunu, balangta hangi kavram yanstt, ne gibi gelimeler gsterdii gibi

konular aydnlatmaya ynelen etimoloji ile ilgili aratrmalarda kesinlie varlmas g,

hatta olanakszdr.6 nk dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik

alardan baknca farkl nitelikleri ortaya kan, bugn bile baz srlarnanlayamadmz byl bir varlktr.7

Dilin konuma ve yaz olmak zere iki farkl hususiyeti vardr. Bu iki zellik

arasnda ayn eyi ifade etmelerine ramen bir uyumsuzluk sz konusudur. nsanlarn

konutuu dil durmakszn deiirken, kayt altna alnan yaz olduu gibi korunur.

Sesler yazl gstergelerden syrld zaman ise ortada her an deiebilen birtakm

kavramlar kalr.8

Deiim her eyde olduu gibi dilde de kanlmaz bir durumdur. unu

rahatlkla syleyebiliriz ki her dil her an bir deiim ierisindedir.9 Dilin srekli bir

deiim iinde olmas kelimelerin anlamlarn da dorudan etkilemektedir. Mesela,

Arapa ganimet kelimesi koyun anlamna gelen anem kelimesiyle kktetir. Bu

kelime nceleri dman kabilelerinin koyun srlerini zorla almak anlamnda

kullanlrken zaman ierisinde savalarda dmandan alnan her trl mal anlam

5 Fatma Erkman Akerson,Dile Genel Bir Bak,stanbul 2000, s. 42.6 Aksan,Her Ynyle Dil, s. 375-376.7 Aksan,Her Ynyle Dil, s. 11.8 Ferdinand de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, ev. Berke Vardar, stanbul 1998, s. 60-67.9 Andre Martinet,levsel Genel Dilbilim, ev. Berke Vardar, stanbul 1998, s. 197.


15/108

5

kazanmtr. Bununla birlikte kelimelerin sahip olduu manalar ne kadar ok ve izafi

olursa olsun, bunlardan birisi dildeki ilk ve asl manaya tekabl eder.10

Dilbilimde kelimelerin anlam alanlarn incelemeye semantik ad

verilmektedir. Dier bir ifadeyle, semantik, dilde anlam konusuna ynelen, dili anlam

bakmndan ele alan, gsterge ya da iaretlerle gsterilen arasndaki ilikiyi inceleyen

bilim dalna denir.11 Semantik anlambilimi olduuna gre, dildeki anlaml en kk

yap olan kelimelerle ilgilenecektir. Kelimeler dilin temelini oluturur. te semantik de

dilin temelini oluturan kelimeleri ayrntl bir ekilde tahlil ederek, ifade ettikleri

anlam doru olarak tespit etmeye alr. Semantik biliminde esas olan kelimenin

bozulmam, asl manasn ortaya koymaktr.12

nk bir dildeki kelimeler tarihselsrete yeni anlamlar kazanrlar ve eski anlamlarndan bir ksmn veya ounu

kaybederler. Bu nedenle, tefsir aratrmalar asndan bakldnda Kuranda geen

kelimelerin asl ve izaf (lgav ve stlah) manalar arasndaki farklar ile bu iki farkl

mana boyutunun ortaya kt dnem(ler)in tespit edilmesi, ayrca kelimelerin anlam

hayatlarnn dikkate alnmas ve ilgili ayetlerin bu erevede anlalmas son derece

nemlidir.13

Bir dilin anahtar terimleri zerine yaplan tahll almaya da semantik

denebilir. Bu tr bir alma sadece konuma vastas olarak deil o toplumun dnya

hakkndaki dncelerinin de aleti olarak, o dili kullanan halkn gr ve dncelerini

renmek iin yaplr. Bu anlamda semantik, bir toplumun, belli bir zaman dilimindeki

hayat anlaynn ne olduu ile ilgili bir almadr. Bu alma da o milletin kulland

dilin anahtar kavramlarnda bulunan kltrel dncelerin metodolojik analizi yaplarak

yrtlr.14

Kltrel dncelerle din dnceler arasnda sk bir ba vardr. nk din de

kltr de sosyal hayatn vazgeilmez unsurlarndan biridir. Bu adan, toplumun

kabullenmi olduu din dilinin de o toplum tarafndan anlalr olmas gerekir. Kald ki

10 Necip ok, Genel Dilbilim, Ankara 1947, s. 69-7511 Ahmet Cevizci, Felsefe szl, stanbul 2002, s. 927.12 Ali Galip Gezgin, Tefsirde Semantik Metod ve Kuranda Kavm Kelimesinin Semantik Analizi,stanbul 2002, s. 107-108.13 Yusuf Ick, Kuranda Temel ki Kavram: Tevil ve Mteabih, Seluk niversitesi lahiyatFakltesi Dergisi, Cilt: XVIII, Konya 2002, s. 18-19.14 Toshihiko zutsu, Kuranda Allah vensan, ev. Sleyman Ate, stanbul trs., s. 16-17.


16/108

6

din ifadelerin ou anlamakta zorluk ekmeyeceimiz ifadelerdir. Hatta denebilir ki bu

ifadeler gnlk konuma dilimizle byk oranda rtrler.15

nsanlar iin ak bir beyan olan Kurann anlalmasnda herhangi bir glk

bulunmamas gerekir. ayet bu konuda bir glk varsa, bunun balca sebeplerinden

biri, ayetleri adeta tablet zmler gibi paralayp kendi i btnlnden ve ayn

zamanda Kurandaki genel anlam ve kavram btnlnden kopuk ekilde

yorumlamaya kalkmaktr. Mesela, Allah dileseydi sizi tek bir mmet yapard. Ama O

istediini saptrr istediini doru yola iletir. Andolsun ki ilediklerinizden hesaba

ekileceksiniz.16 mealindeki ayeti anlayp yorumlarken, insann sorumluluuna ilikin

ifadeyi gz ard edip salt Allahn dilemesinin (meiet) n plana karlmas, kulunfillerinde zorunlu olduu ve/veya ilh icbar altnda bulunduu dncesini hakl

klacaktr.17 O halde, bilhassa ayet ve siyak-sibak btnln dikkate almak, ayrca

tarihsel arka plan bilgisine vakf olmak ve dolaysyla Kuran kavramlarn nzul

dnemindeki anlamlarn aratrmak tefsir faaliyetinin olmazsa olmaz artlardr.

Bu balamda Kurann asl ekliyle yazl bir metin ya da bildik anlamda bir

kitap deil, ifahi bir hitap olduu da hatrlatlmaldr. Bu husus ok nemlidir; nkyazl metin ile szl metin, dolaysyla yaz dili ile konuma dili arasnda ok ciddi

farklar vardr. Her eyden nce yaz dilinin canl muhataplar yoktur; dolayl ve hayali

muhataplar vardr. Oysa konuma dilinin canl muhataplar mevcuttur. Yaz diline yn

veren hususlar normatif dilbilgisi kurallar iken konuma diline yn veren saik

muhataplarn durumlar ve idrak dzeyleridir.18

Kuran asl ekliyle ifahi bir hitap olduu iin, Mushaftaki tertip allmndnda bir yap arz eder. Gerek dil ve slup gerekse tertip bakmndan masa banda

telif edilmi eserlerden tamamen farkl olan Kuran metni tematik bir btnlk

arzetmez. nk Kuran yaklak yirmi yl boyunca diyalektik biimde canl bir

diyalog ortamna, yani pratik hayatn tam ortasna peyderpey nazil olmutur. Bu

nitelikte nazil olan bir metinde tematik ve sistematik bir btnlk bulunmamas gayet

15 Turan Ko,Din Dili, Kayseri 1995, s. 214, 255-256.16 Nahl, 16/93.17 Ramazan Altnta, Kuranda Hidayet ve Dalalet, Konya 1997, s. 24-25.18 Mehmet Grmez, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu, Ankara1997, s. 164.


17/108

7

doaldr. Bununla birlikte, Kuran temel ilkeler ve mesajlar asndan kendi iinde bir

btnlk arz etmektedir.19

lk ve asl ekliyle bir kelam (sz) ya da ifh bir hitap olan Kuran metninin

yaz ile tespit edilmesi bu metnin evrensel erevede anlamaya konu edilmesi demektir.

Bu ekilde yazarndan ayrm bir sz ya da bir metin artk yorumun, yani bakalarnn

yapaca sbjektif deerlendirmelerin konusudur. Deerlendirmenin znel olmas

elbette nesnel anlamann imknszln ifade etmez. Bu balamda semantik tahlil,

zellikle balang itibariyle ifh olan beyanlar iin, metinde gze arpmayan

anlamlar ortaya karmada mutlaka dikkate alnmal ve kelimelerin filolojik tahlilleri

yaplrken esas ve izf manalar da ortaya konulmaldr.20

te yandan Kuran dilininedeb bir konuma dili olduu ve bu zelliinden dolay mecaz, kinaye, istiare, tebih

gibi sz sanatlarn ihtiva ettii, dolaysyla Kurandaki lafzlarn anlalmasnda bu sz

sanatlarn konu edinen belgat ilmine vukufiyetin tefsirde son derece nemli bir husus

olduu bilinmelidir.21

Kuran, daha nce de belirtildii gibi Arap diliyle nazil olmutur. Dolaysyla

Kuran metni Arap toplumunun dil dnyasna, Arap dilinin miladi yedinci yzyldakiyapsna uygun biimde ifade edilmitir. Bu nedenle Kuran anlama ve yorumlamada

Arap dilinin nzul dnemindeki kullanmn dikkate almak gerekir.22 Dier bir deyile,

Kuran dil ve kavram dzeyinde salkl ekilde anlamak iin, miladi yedinci

yzyldaki Araplarn dilbilime ilikin sembollere verdikleri anlamlar doru

anlayabilmek arttr.23 Kald ki zaman, anlamn en kuvvetli badr.24 Burada unu da

ifade etmek gerekir ki, vahyin toplumsal dnce tarzn deitirme, yani yeni inan ve

deerlere ynlendirme amac, dilin semantiine mdahale etmeyi, anlam snrlarn

daraltma ve geniletmeyi gerektirmitir. nk zihniyet deiimi ancak dilde yeni bir

anlam evreni kurmakla mmkndr.25

Dier taraftan, Hz. Peygamber ve ilk Mslman nesillerin Kurana ilikin

yorumlar ve grlerini ieren merv tefsir Kurann zellikle ne dediini, dolaysyla

ne denmek istediini anlayp kavrama hususunda vazgeilemez bir bavuru kaynadr.

19 Halis Albayrak, Kurann Btnl zerine, stanbul 1996, s. 20, 23.20 Ahmet Kele,Hadislerin Kurana Arz, stanbul 1998, s. 134.21 Nusrettin Bolelli,Belgat(Arap Edebiyat Bilgi ve Teorileri), stanbul 1993, s. 7.22 Dcane Cndiolu, Kuran evirilerinin Dnyas, stanbul 2005, s. 30.23 Muhammed Esed, Kuran Mesaj: Meal-Tefsir, ev. Cahit Koytak-Ahmet Ertrk, stanbul 1996, I. 23.24 Dcane Cndiolu, Kuran Anlamann Anlam, Ankara trs., s. 106-110.25 Nadim Macit, Kelamnlevsellii ve Gnmz Kelam Problemleri, zmir 2000 s. 61.


18/108

8

Dolaysyla ilk elden kaynaklara bavurmadan yaplan tefsir ve tevil almalar,

Kuran bidayetinden bu yana devam eden anlama geleneinden kopuk bir ekilde ele

almay kanlmaz klacacak bu da yorumlarn objektiflikten uzaklamas gibi menfi bir

sonu douracaktr.

Kuran yorumlarnda znellii mmkn olan en dk seviyeye ekebilmek iin,

metnin i dzeni de dikkate alnmaldr. Zira daha nce de belirtildii gibi Kuranda

konular blmler ve balklar halinde ilenmez. Belli konular mstakil olarak ele

alnm izlenimi verseler de, siyak ve sibak erevesi ierisinde Kurann dier

konular ile dorudan ya da dolayl olarak ilikilidir. Bundan dolay Kurann bir birimi

sadece bir konuya mnhasr deildir. Bazen ok ksa bir ekilde bahsettii bir meseleyi,baka bir yerde tafsilatl olarak verebilmektedir. Kelimelerin Kurann kendi dil ve

kavram sistemi ierisinde kazandklar yeni manalar ortaya koymak iin metin btncl

bir yaklamla ele alnmaldr.26

Gelinen bu noktada bir kez daha vurgulayalm ki Kurann kelime ve kavram

dnyasnn semantik tahlili son derece nemlidir. Semantik tahlil bize Kurandaki

anahtar kavramlarn anlam katmanlarn kefetme ve bu kavramlarn tarihsel srete netr izaf (stlah) anlamlar kazandn bilme imkn verir. Ayrca Kuran ayetleri

arasnda bir anlam a oluturmay da kolaylatran semantik tahlil sayesinde bir ayete

verilen anlam ile dier ayetlerin anlam uzlatrlabilmektedir.27

Kurandaki kelime ve kavramlarn anlamn incelerken dil ve toplum

balamnda vahyin nzil olduu tarihsel vasattaki kltr de dikkate almak gerekir.

nk dili var eden toplumun kltrdr. Bu nedenle Kurann nazil olduu ortam okiyi bilinmelidir. Dilin kltrel dokusunu anlamadan ne Arapa yazlm bir edeb eseri

ne de Kuran anlamak mmkndr.28 Arapann zelliklerinin ve Kuranda kullanlan

kelimelerin nzul dneminde hangi anlamda kullanldklarnn bilinmesi daha nce de

iaret ettiimiz gibi Kuran anlamada olmazsa olmaz artlardandr. Bu adan, Arap

dilini bilmek, tefsirin n art olarak dnlmelidir.29 Ancak burada, genel anlamda

Arapa bilmekten ziyade Kurann nazil olduu miladi yedinci yzylda kullanlan

26 Albayrak, Kurann Btnl zerine, s. 155-157.27 Gezgin, Tefsirde Semantik Metod, s. 320-321.28 Soner Gndzz, Arapada Kltr Dil likisi: Arapann Yaplanmas ve Alglanmasnda Etkineler,Din Bilimleri, V/2 (2005), s. 219-22029 Albayrak, Kurann Btnl zerine, s. 136.


19/108

9

Arapay bilmek gerektii zellikle belirtilmelidir.30 Zira Kurann nzlyle birlikte

Arapada nemli lde semantik deiimler olmu, kelimeler anlam itibariyle cahiliye

dnemi ve cahiliye sonras olarak kategorize edilmeye balanmtr. Kuran nzul

dneminde herkesin bildii birok kelimeyi yeni manalar ykleyerek kullanmtr.

Kurann farkl kavramsal ierik kazandrd kelimelerle ilgili bir rnek

vermek gerekirse, bu konuda akla gelen kelimelerden biri kefera ve mtaklardr. Bu

kelimenin Arap dilindeki karl, teekkr etti anlamndaki ekerann zdddr.

Yani, bir kiinin yapt iyilie kar teekkr yerine nankrlk etmektir. Kuranda

kefera kelimesi ile Allah kelimesi arasnda ok sk bir iliki kurulmu ve bu kelime,

herhangi bir kiiye nankrlk etme anlamndan syrlarak Allaha kar nankrlkanlamna dnmtr. Kelime, semantik olarak bir anlam deiikliine daha

uramtr. yle ki Allahn verdii nimetleri insanlara hatrlatan Kuran, bunun

karlnda Allaha minnettarlk yani kr talep etmitir. Bu durum, Allahn varln

kabul anlamnda imann balangcn ifade eder. te bu kullanmda kefera kelimesi

ile kfr ve kfir gibi trevleri dildeki eski ve asl manasn yava yava kaybederek

teknik bir anlam kazanm ve Medine dneminin son blmlerinde nazil olan ayetlerde

kfir kelimesi mminin zdd, yani inanmayan, inkr eden anlamn ifade

etmeye balamtr.31

Arap dili ve Kuran balamnda semantik deiime dair baka bir rnek de

takv kelimesidir. Cahiliye dneminde din bir iermesi bulunmayan takv

kelimesi, tehlikeli eylerden korunma anlam tayordu. Mekke dneminde zellikle

slamn yaylmaya balad zamanlarda takv ahiretin varlna inanma uurunu32

ifade ederken, daha sonralar Allaha yakn olma, Allaha saygda kusur etmeme

gibi anlamlar kazand.33 Bunun yannda baz kavramlar eski anlamlarn muhafaza etti,

bazlar da dier kavramlarla ilikilendirilerek yeni anlamlar kazand. Szgelimi, slam

ncesi dnemde, asilzade bir insan ifade eden kerm kelimesi, slamdan sonra da

asillik anlamn korudu. Araplarda kerm olmann ls, msriflik dzeyinde

cmert olmak demekti. Kuran ise, Allaha gre sizin en kerm olannz, kukusuz en

30 Cndiolu, Kuran evirilerinin Dnyas, s. 52.31zutsu, Kuranda Allah vensan, s. 29-30.32 Mide, 5/2.33zutsu, Kuranda Allah vensan, s. 298-299.


20/108

10

ok takv sahibi olannzdr.34 diyerek, -Araplarn hi dnemeyecei ekilde-

kerm (asil) olmay takvl olmaya balad.

Son olarak, Kurann dil ve kavram dnyasyla nemli bir konuya daha iaret

etmek gerekir. Daha nce de belirtildii gibi, Kurandaki dil Hz. Peygamber devrindeki

Arap toplumunun kulland dildir. Bu gerek Kuran anlama ve yorumlamann

ncelikle nzul dnemindeki Arap dilinin imkn ve snrlar dhilinde gerekleen bir

faaliyet olmasn gerektirir. Ancak u da var ki dil, bir iletiim arac olmaktan ok daha

fazla bir eydir. Bunun iindir ki nl filozof Heidegger, Dil dncenin meskenidir

demitir. Bu adan bakldnda, Kurandaki dil Arapa olmann ok tesine uzanr.

Dolaysyla Kurann salt bir metin olarak linguistik ve analitik almnn yaplmas,asl mana ve mesajn kavranmas sonucunu vermez. Kuran dilinin anlam ve kavram

dnyasna nfuz edebilmek iin, bu dilin Arapa olu keyfiyetinin dndaki mahiyetini

de kavramak gerekir. Tam bu noktada Kurann din bir metin olduu hatrlanmal ve

din dilinin mant iyi kavranmaldr.35

Din dili, en ksa tarifiyle, yaayan imann dilidir. Bu tarif erevesinde denebilir

ki din dili mminlerin duygu, dnce ve yaam tarzlarna yn veren temel bak asnformle eden bir dildir. Bu bakmdan din dilini tecrb dnyaya iaret eden ve/veya

tanmlar arasnda bant kuran analitik bir dil olarak deil nihai mukadderatmza

ilikin kanaatlerimizin ifade edildii bir dil olarak grmek gerekir. Bir telakkiye gre

din dili, olgu ve olaylar dnyasnn kat nesnel gerekliinin tesindeki derunlie

ilikin bir keif tecrbesi yaratma zelliine sahip olan ve ayn zamanda insanda huu

duygusu yaratan bir dildir.36 Bu yzdendir ki din diliyle ifade edilen nermeler mantk

nermeler gibi zihinsel ilemlerle dorulanmaya ak deildir. Ama bu keyfiyet,

mantk pozitivistlerin iddia ettikleri gibi, din nermelerin bo ve anlamdan yoksun

olduu anlamna gelmez.37

34 Hucurt, 49/13.35 Mustafa ztrk,Meal Kltrmz, Ankara 2008, s. 16.36 Ko,Din Dili, s. 7-9.37 ztrk,Meal Kltrmz, s. 17.


21/108

11

KNC BLM

KELME KAVRAMI

2.1. Kelime Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi

Kelime, szlkte yaralamak, tesir etmek anlamna gelen kelm kknden

tretilmi bir isimdir. Kelm iki duyu organndan biriyle alglanan etki anlamna gelir

diyen Rb el-sfahnnin (. 502/1108[?]) bu balamdaki ayrmna gre kelmin

etkisi gzle, kelamn etkisi ise kulak vastasyla alglanr.38 Nahiv ilminde Bir

manaya delalet den lafz diye tanmlanan kelime, herhangi bir zaman kipindenbamsz ekilde bir manaya delalet ettiinde isim, manaya delaletinde bir zaman

kipine bal olduunda fiil, tek bana bir anlam tamadnda ise harf adn alr.

Bunun yannda, alfabenin harflerinden her birine ve harflerden oluan anlaml bir lafza

kelime dendii gibi, btn bir kaside veya hutbe de mecazi olarak kelime diye

isimlendirilir.39

lk bakta eanlaml gibi gzkmekle birlikte birbirine yakn anlamlar tayankelam, kelim, kelime ve kavl szckleri arasnda birtakm nanslar mevcuttur. yle ki

kelam hem bir nazma sahip olan lafzlar hem de manalar iin kullanlr. Nahivcilere

gre isim, fiil, harf trnden her bir lafz kelam vasf tar. Birok Kelam limine gre

ise kelam ancak muhtelif unsurlardan oluan ve anlam tayan cmleler iin kullanlr.

Bu yzden kelam kavlden daha zel olma vasf tar. Kavl, kelamclara gre lafzlar

ifade etmek iin kullanlr. Kelime ise btn bu farkl sz eitlerini, hem cmlenin

elerini oluturan isim, fiil ve edatlar hem de bunlarn diziliinden oluan cmleleri

ifade etmek iin kullanlr.40

Ebl-Ferec bnl-Cevznin (. 597/1201) aktard bilgiye gre dilcilerin

stlahnda kelam, bir mana ieren (mfd) veya iermeyen (gayr-i mfd) szler iin

kullanlr. Nahivciler ise kelam sadece anlaml sz iin kullanrlar; anlam tamayan

szler iin kullandklarnda ise, mhmel, metruk, gayr-i mfd ve gayr-i

mstamel gibi bir sfatla takyit ederler. Kelimeye gelince, dilciler bu lafz az veya ok

38 Ebl-Ksm Hseyin b. Muhammed Rb el-sfahn, el-Mfredt f Garbil-Kurn, stanbul 1986,s. 660.39 Cemlddn Muhammed b. Mkerrem bn Manzr,Lisnl-Arab, Kahire 2003, VII. 720.40 Ahmed b. Ysuf Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz f Tefsri Erefil-Elfz, Beyrut 1993, III. 494.


22/108

12

sayda sz ifade etmek iin kullanrlar. Mesela, kle flnn f kelimetih (filan kii

kelimesinde dedi ki) ibaresinde geen kelimeden maksat, sz konusu kiinin kasidesi,

mektubu veya hutbesidir.41

Baheddn bn Akl (. 769/1367), kelimenin anlaml bir tek lafz eklindeki

tanmyla herhangi bir manaya delaleti olmayan lafzlardan ve tekil olmasyla da

kelamdan ayrldn, kelamn tekil olmayan manalara da delaleti bulunduunu ifade

etmitir. slam felsefecileri de bir manaya ve bu manann iinde gerekletii zamana

vurgu yaparak kelimeyi, bir zaman dilimi iinde belirli olmayan bir konuya ait manaya

delalet eden lafz eklinde tanmlamlar, Yrd kelimesinin gemi zamanda

herhangi bir kimsenin yrdne delalet etmesini buna rnek gstermilerdir.Mantklar ise kelimeyi belli bir zamanda belli olmayan bir eyin manasna delalet

eden isim veya fiil trnden lafz diye tanmlamlardr.42

Kelime lafz Kuranda tekil ve oul olarak, bazen de isim ve sfat tamlamas

eklinde krk alt yerde geer. Ayrca birok ayette ayn kkten isim ve fiiller yer alr.

Hadis kaynaklarnda da kelime, tekil ve oul olarak ayn kkten tretilmi fiil ve isim

kalplaryla ska geer. Hadislerde kelime sz, kelam eklindeki szlk anlamylaAllahn, Hz. Peygamberin ve sahabenin szleri yannda kfirlerin kfrn,

mnafklarn nifakn beyan eden ifadeleri iin de kullanlmtr. te yandan, kimsenin

deitirmeye g yetiremeyecei ilh kanunlar ve hkmler de baz hadislerde kelime

diye ifade edilmitir.43

2.2. Kelimenin Kurandaki Anlam ve Kullanmlar

bnl-Cevz kelimenin Kuranda yedi farkl anlamda kullanldn

belirtmitir. Bu belirlemeye gre kelime Kuranda u anlamlarda kullanlmtr:

(1) Bakara 2/124. ayette iaret edildii zere Allahn Hz. brahimi imtihan ettii

eyler. bn Abbas ve Tvstan nakledildiine gre Hz. brahim bei ba (kafa), bei de

bedenle ilgili olmak zere on hususta imtihan edilmitir. Bala ilgili olanlar mazmaza,

istinak, dileri fralamak vb., bedenle ilgili olanlar ise snnet olmak, trnaklar kesmek

vb. hususlardr.

41 Ebl-Ferec Cemleddn Abdurrahmn bnl-Cevz,Nzhetl-Aynin-Nevzr, Beyrut 1985, s. 523.42 Mustafa Sinanolu, Kelime,DA, Ankara 2002, XXV. 212.43 Bkz. Buhr, man 12, Tevhid 28, lim 30, 45; Rikk 23, 41; Mslim, Zhd 49, Fezils-Sahbe 71; Nes, Cihd 42.


23/108

13

(2) Hz. demin Allahtan ald/rendii dua-niyaz szleri. Bu szler Arf 7/23.

ayette, Rabbimiz! Biz kendimize gerekten yazk ettik. Eer sen bizi affetmez, bize

acyp merhamet etmezsen hsrana uramamz kanlmazdr! eklinde ifade

edilmitir.(3) Kuran. Arf 7/158. ayette geen ve-kelimtih (Onun kelimeleri/szleri) lafz

Kuran anlamnda kullanlmtr.

(4) Allahn snrsz ilmi. Kehf 18/109. ve Lokmn 31/27. ayetlerde geen kelimt

lafz Allahn sonsuz ve snrsz ilmi yahut daha lafz-literal anlamda Allahn sonsuz

kelam anlamndadr.

(5) Din.Enm 6/115. ayette geen kelimtih lafz din anlamnda kullanlmtr.(6) Kelime-i tevhid. Tevbe 9/40. ayetteki kelimetullah terkibi Allahtan baka hibir

gerek ilah yoktur (kelime-i tevhid) manasnda kullanlmtr.

(7)lh-tekvin emir. Nisa 4/171. ayette Hz. sann bir vasf olarak geen kelimetuh

lafz Allahn Ol! emri veya Hz. sann bu ilh emirle varlk kazanmas anlamnda

kullanlmtr.44

Kuran btnl ierisinde n plana kan anlamlarn ayr balklar altndaincelemeye gemeden nce kelimenin kimi ayetlerde Allahn sz ve mesajlar (yt)

yannda insanlarn szleri, hatta onlarn inkrc ifadeleri iin de kullanldn

belirtmemiz gerekir. te yandan brahim 14/24. ayette geen kelimetn tayyibetn

terkibiyle tevhid inancnn esasn tekil eden kelime-i tevhid veya daha genel olarak

Allahn insanla gnderdii son din ifade edilmi, kelimetn habsetn45 terkibiyle

de tevhide ters den inan trlerine iaret edilmitir.

Btn bunlarn yannda insanlarn iman ve kfrle imtihan edilmesi, bazen

hemen cezalandrlmayp kendilerine sre verilmesi gibi hususlar ile ahirette

karlaacaklar ceza ve mkfatlara dair ilh ilkeler kelimetl-fasl46 ve kelimetl-

azab47 gibi terkiplerle de teyit olunarak kelime diye ifade edilmi,48 kimi ayetlerde

ise hi kimsenin deitirmeye g yetiremeyecei ilh kanunlar ve hkmlere de

kelime denilmitir.49 Dier taraftan Allahn peygamberlere, mminlere ve Musaya tabi

44bnl-Cevz,Nzhetl-Aynin-Nevzr, s. 524-525.45brahim, 14/24.46r, 42/21.47 Zmer, 39/19.48 Bkz. Ynus, 10/19, 33; Hd, 11/110, 119; Zmer, 39/71.49 Bkz. Enm, 6/34, 115; Ynus, 10/64; Kehf, 18/27.


24/108

14

olan sraioullarna yardm vaadi,50 Onun snrsz ilim ve hikmetiyle Hz. Peygambere

vahyettii hususlar yahut onun araclyla tecelli ettirdii mucizeler de kelime veya

bununla oluturulan terkiplerle ifade edilmitir.51

2.2.1. Hz. sa

Kelimenin Kurandaki en dikkat ekici anlam ve kullanm Hz. sa ile

ilgilidir. Zira l-i mrn 3/39, 45 ve Nis 4/171. ayetlerde Hz. sann Allahtan bir

kelime (kelimetn minellah-kelimetn minhu) ve Allahn kelimesi (kelimetuh)

olduu bildirilmektedir. Kelime lafz Hz. sa ile ilgili olarak l-i mrn 3/39. ayette

yle gemektedir:

Derken, mabette ibadet ettii srada melekler Zekeriyyaya yle seslendiler:

Allah sana Yahya adnda bir olun olacan mjdeliyor. O, yetikinlik anda

kelimeyi (sann Allah tarafndan gnderilmi bir eli olduu gereini) tasdik

edecek; ayrca gayet arbal ve nefsine hkim bir kii olacak, [hepsinden

nemlisi dier btn peygamberler gibi] son derece fazilet sahibi bir peygamber

olacak.

Yine l-i mrn 3/45. ayette Hz. sa ile ilgili u ifadeler yer almaktadr:

Vaktiyle melekler Meryeme yle demilerdi: Ey Meryem! Haberin olsun, Allah

seni kendisinden bir kelime ile mjdeliyor. O kelime Meryem olu sa Mesih

diye anlacak, hem bu dnyada hem ahirette itibar sahibi olacak ve Allaha en

yakn kullar arasnda yer alacak.

Nis 4/171. ayette Hristiyanlara hitaben yle buyurulmaktadr:

Ey Kitap ehli! [saya tanrlk yaktrmak suretiyle] inan sisteminizde haddi

amayn. Allahn e ve orta bulunmayan yegne tanr olduu gereine ters

den iddialarda bulunmayn. unu iyi bilin ki Meryem olu sa Mesih [tanr ya

da onun olu deil] sadece Allahn bir elisidir; Onun Meryeme ilk ettii

kelimesidir (ve-kelimetuh elkh il meryem). u hlde Allaha ve

peygamberlerine iman edin; Tanr [baba, oul ve kutsal ruhtan oluan] bir

ldr! demeyin. Kendi iyiliiniz iin bu aslsz iddia ve inantan vazgein!

Allah tek gerek tanrdr. O evlat edinmekten mnezzehtir. Gklerde ve yerde ne

varsa hepsi Allahndr ve hibir varlk Allah kadar gvene layk deildir!

50 Bkz. Sfft, 37/171; Enfal, 8/7; Arf, 7/137.51 Sinanolu, Kelime,DA, XXV. 212-213.


25/108

15

Bu ayette geen kelime lafz Hz. saya iaret etmektedir. Ancak Fahreddn

er-Rz (. 606/1210) l-i mrn 3/39. ayette geen kelime lafznn Eb Ubeyde (.

209/824) tarafndan Allah tarafndan gnderilen bir kitap manasnda yorumlandn

belirtmitir. Eb Ubeyde bu yorumunu Araplar, filan kii uzun bir kaside syledianlamnda enede flnn kelimeten ifadesini kullanrlar eklinde bir argmanla

temellendirmitir.52 Ancak ounluk mfessirlerin tercih ettii yoruma gre bu ayette

geen kelimeden maksat Hz. sadr. Kelimeyi tasdik edecek olan kiiden maksat ise

Hz. Yahyadr. Nitekim saya ilk iman eden de Yahyadr.53

Esasen, Hz. sa kadar olmasa da Hz. Yahyann dnyaya gelii de sra d bir

hadisedir. Nitekim hir mrnde Hz. Zekeriyyaya ksr karsnn, ilh hkm uyarncaYahya adnda bir ocuk douraca mjdelenmitir. Ya bir hayli ilerlemi olan ihtiyar

bir adamn yine kendisi gibi ok yal olan karsndan ocuk sahibi olmas, her zaman

grlebilecek bir olay olmadndan, Yahya'nn doumu da sann doumuna benzer.

te ihtiyar anne ve babadan meydana gelecek olan Yahya kelime olarak nitelendirilen

say tasdik edecektir. Bu kelime de melekler tarafndan Zekeriyyaya

mjdelenmitir.

Hz. sann Allahtan bir kelime veya Allahn kelimesi eklinde

nitelendirilmesinin ne anlama geldii hususunda ok farkl izahlarda bulunulmutur.

Mfessirlerce tercih edilen yoruma gre sa, Allahn Ol! (Kn) eklindeki tekvn

emriyle babasz olarak dnyaya geldii iin, Arap dilindeki yaygn kullanm gerei,

mahlk olan (yaratlm) eyin halk(yaratma), makdur olan (g yetirilen) eyin kudret

(g), mercuv olan (mit edilen) eyin rec (mit), mteh olan (arzu edilen) eyin

ehvet (arzu) diye adlandrlmas gibi sa da ilh kelimeden mkevven

(yaratlm/vcut bulmu) anlamnda kelime diye adlandrlmtr.54 Nitekim Araplar,

bir eyi kendisinden sadr olduu zaman o eyle isimlendirirler. Bu itibarla, Hz. sa

Allahn Kn (Ol!) sznden sadr olup varlk kazand iin Allahn kelimesi diye

isimlendirilmitir.55

Baz mfessirlere gre ise Hz. sa, beikte iken konumaya balamas, ilh

hakikatleri dile getirmesi, insanlar doruya ynlendirmesi ve onlarn hidayetlerine

52 Eb Abdillah Muhammed b. mer Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, Beyrut 2004, VIII. 31.53 Eb shk Ahmed b. Muhammed es-Saleb, el-Kef vel-Beyn f Tefsril-Kurn, Beyrut 2004, II. 55.54 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, VIII. 32.55 Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, Beyrut 1988, VI. 16;Saleb, el-Kef vel-Beyn, II. 55.


26/108


27/108

17

Kelam balangta var idi ve Kelam Allah idi. O, balangta Allah nezdinde idi.

Her ey onun ile oldu ve olmu olanlardan hibir ey onsuz olmad. Hayat onda

idi ve hayat insanlarn nuru idi.61

Nisa 4/171. ayetteki kelimetuh lafz, Allahn vaadinin tahakkuku anlamndada yorumlanmtr. Hz. sann kelime olarak nitelendirilmesi ise, daha nce de

belirtildii gibi, Allahn Kn (Ol!) emriyle ilgilidir. nk Hz. sann vcut bulup

dnyaya gelmesi salt bu ilh-tekvn emir sayesinde gereklemitir.62 Taberye (.

310/923) gre ayette geen kelimetuh lafz, Allahn melekler vastasyla Hz. Meryeme

iletilmesini istedii risaletle ilgili haber, mjde anlamna gelir.63 Bu noktada, kelime

lafznn Kurandaki dier kullanmlar dikkate alndnda sz konusu tabiri, Allahnvaadi/mjdesi ve dolaysyla bu ilh vaadin/mjdenin gereklemesi eklinde

anlamak mmkndr.64

Hz. sa iin kullanlan kelime lafznn nekre olarak gelmesi bu kelimenin

tannmadk, garip bir kelime olduunu gsterir. Ve ayn zamanda sann hviyetini

tekil eder. l-i mrn 3/45. ayetteki minhu (Ondan/Allahtan) kayd da vastasz bir

yaratmay ifade eder. Dolaysyla Hz. sa bilinenin dnda bir yaratma ile yaratlmtr.

Bu da sz konusu kelimenin batl deil hak bir kelime olduunu gsterir. uras

aktr ki bu bir kelimedir. Fakat kelime bundan da ibaret deildir. nk nekreler

yaygn fertlere delalet ederler. u halde, Allahn baka kelimeleri de vardr. Hz. saya

Allahtan bir kelime denmesi, kelimelerin hepsi anlamna gelmez. Burada tek bir

kelimeden bahsedilmektedir. Yani oul deil tekildir. Allahtan bir kelimeye

Allahn bir kelimesi denebilir; ancak Allah denemez. sa bir kelime olmak zere

Allaha baldr, bir ocuk ve bir oul olarak ise Hz. Meryeme baldr.65

Sonu olarak denebilir ki Hz. sa Allahn kelimesidir; ancak kelam ve kelime,

irade ve kudret gibi Allahn bir sfatdr. Nitekim olaanst bir olua ahit olduumuz

zaman da Allahn kudreti deriz. Burada kudret mecazen Allahn kudretinin eseri

anlamna gelir. Aslnda yalnzca Hz. sa deil, kinattaki btn varlklar ve olular

Allahn birer kelimesidir. nk tm varlklar Onun Ol! emriyle meydana

61 Yuhanna: 1/1-4. Hristiyan gelenekteki Logos doktrini hakknda daha geni bir deerlendirme iinbkz. Ebul-Al Mevdd, Tefhimul-Kuran, ev. Komisyon, stanbul 1986, I. 387-388.62 Ebl-Ksm Mahmd b. mer ez-Zemaher, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Beyrut 1977, I. 428.63 Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, Beyrut 1999, IV.373.64 ztrk, Kssalarn Dili, s. 227.65 Yazr,Hak Dini, II. 1102.


28/108

18

gelmilerdir (Ysn 36/82). Ancak sann dnyaya gelmesi ile dier insanlarn dnyaya

gelmesi farkldr. Dier insanlar, Allahn iradesi ve yasas gerei baka sebepler,

vastalar ve kanunlarn devreye girmesiyle var olurken, Hz. sann yaratlmasnda byle

bir durum sz konusu olmam, annesi Meryem kocasz bir ekilde hamile kalm vesay dnyaya getirmitir.66

Yeri gelmiken, Hz. sann Nisa 4/171. ayette Allahtan bir ruh olarak

nitelendirilmesinin muhtemel anlamlar hakknda da ksa bir izahta bulunmak gerekir.

Ruh kelimesi szlkte, gece yry yapmak, koku duymak, huzurlu ve mutlu

olmak gibi anlamlar ieren r-v-h kknden tretilmi bir isim olup g, kuvvet, koku,

rzgr, hava, soluk, nefes gibi manalara gelir. Kuranda ise vahiy, Cebrail, nbvvet,Kuran, Allahn hkm ve emri gibi manalarda kullanld grlr.67

bey b. Kaba isnat edilen tuhaf bir yoruma gre -ki bn Kesr (. 774/1373) bu

yorumu sriliyyttan addetmitir- Allah demolunun ruhlarn yaratp onlardan

misak alm, ardndan bu ruhlar demin sulbne iade etmitir. Sadece Hz. sann

ruhunu yannda mahfuz tutmu ve dnyaya geliini takdir ettii zaman Meryeme

gndermitir. Bylece Hz. sa Allahtan bir ruh olmutur. Bir baka telakkiye greruhun burada Allaha izafe edilmesi, tpk Kabenin Hac 22/26. ayette Allaha izafesi

gibi, saya eref payesi vermek (terif-tafdil) iindir.68

Hz. sann ilh bir kelime olmasn, Cebrailin Hz. Meryeme flemesiyle

aklayanlar da olmutur. Dier taraftan, sa rneinde olduu gibi, kendisinden ok

ilgin eyler zuhur eden kimselerin ruh diye anld ve Allaha izafe edildii de

sylenmitir. Buna gre Allahtan bir ruh tabiri, t pk Bu nimet Allahtandrszndeki gibi, Bu, Allahn yaratmasdr anlamna gelir. Btn bunlarn dnda Hz.

sann Allahtan bir ruh olmas, ilh rahmet ve hccet gibi manalara da

hamledilmitir.69

Btn bu farkl gr ve yorumlar arasnda bir tercih yapmak gerekirse, sz

konusu tabirin sa, Allah tarafndan yaratlan bir candr eklinde bir anlam tadna

ilikin gr daha doru kabul edilebilir. Geri btn insanlar Allah tarafndanyaratlmtr; bu adan bakldnda Hz. sann Allahtan bir ruh olarak anlmasnn

66 Komisyon (Hayreddin Karaman, Mustafa arc, brahim Kfi Dnmez, Sadrettin Gm), KuranYolu: Trke Mel ve Tefsir, Ankara 2003, II. 147.67 Mecdddn Muhammed b. Yakb el-Frzbd,Besiru Zevit-Temyz, Beyrut trs., III. 103-109.68 Ebl-Fid mdddn bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut 1983, I. 590.69 Kurtub, el-Cmi, VI. 17.


29/108

19

zel bir sebebi olmaldr. Bu sebep muhtemelen, dier pek ok ayetteki gibi Allahn

ona ok zel bir deer atfetmesidir (tafdil). Yoksa Hulliyyenin iddia ettii gibi, Hz.

sann Allahtan bir ruh olmas, zt- ilhiyyeden bir para olduu anlamna gelmez.

Kald ki Allah Csiye suresi 45/13. ayette, Gklerde ve yerde bulunan tm varlklarkendisinden bir ltuf olarak hizmetinize amade kld buyurmu ve mevcut varlklarn

tmn, tpk Hz. sa rneinde olduu gibi, kendi zatna izafe etmitir (ve-sehhara

lekm m fis-semvti ve-m fil-arzi ceman minh). Buradaki izafet, gklerde ve

yerdeki tm varlklarn Allahtan bir cz olduunu deil, Onun mutlak kudreti ve izni

dhilinde vcut bulduunu gsterir.70

Btn bu izahlara ramen, Hz. sa, dier peygamberler gibi bir beer, bir kul,bir peygamber ise -baka insanlarda da ayn zellikler bulunduu iin- onun Allahn

kelimesi ve ruhu olmasnn beer st bir yan manas yoksa bu nitelikler niin

kullanlmtr? eklinde bir soru akla gelebilir. Bu hakl sorunun cevab udur:

ncillerde Hz. sa bu nitelikleriyle tanmlanmtr, ilk zamanlardaki mminler bu

szlerin manasn doru anlamlar, beer olan sann stn nitelikleri olarak

yorumlamlardr. Fakat zaman iinde, Hristiyanln yayld lkelerde hkim olan

putperestliin, tanrnn unsurdan olutuu inan ve anlayn ieren dinlerin,

felsefelerin ve mistik yaklamlarn etkisiyle bu niteliklerin manalar deitirilmi, ilh

maksada aykr yorumlar yaplmtr. Kuran bu vasflar yeniden zikrederek

nitelemenin doru, vahye dayal ve ilh olduuna, sonraki yorumlarn ise sahih mana

ve inantan saptna iaret etmektedir.71

2.2.2. Allahn Gemiteki Hkm Ya Da Ezel Prensibi

Kelime lafz baz ayetlerde Allahn gemiteki hkm ve/veya ezeldeki prensibi

gibi anlamlarda kullanlmtr. Bu anlam kimi ayetlerde kfirlerin hak ettikleri azab

ertelemeye ynelik ilh karar ve hkmle ilikilendirilmitir. Mesela, Ynus 10/19.

ayette mealen yle buyurulmutur:

nsanlar [vakti zamannda ihtiyalarn ancak birlikte karlayabildikleri iin ayn

ama ve inan etrafnda birlemi] bir topluluk hlinde yayordu. Fakat zamanierisinde farkl karlar gzetip farkl iddia ve inanlar savunmalar sebebiyle

aralarnda ekime ve atmalar ba gsterdi. Eer rabbinden gemite bir sz

70 ztrk, Kssalarn Dili, s. 229.71 Komisyon, Kuran Yolu, II. 148.


30/108

20

sadr olmasayd (ve-levl kelimetn sebekat min rabbike), insanlar arasndaki

farkl inan ve iddialar daha en bandan bitmi ve haklarndaki hkm verilip

defterleri oktan drlm olurdu. [Fakat bu dnya imtihan dnyas olduu iin

kyamete kadar kimi insanlar mmin kimileri de kfir olmaya devam edecektir].Ayette geen ve-levl kelimetn sebekat min rabbike ibaresi, Allahn zelde

kfirlerin hak ettikleri cezay, genelde mmin, kfir tm insanlara verilecek nihai

karln ahirete ertelemesiyle ilgili takdirine ve/veya hkmne bir iaret olarak

yorumlanabilir. Bunun yannda sz konusu ibare insanlarn dnyadaki mr sreleri

dolmadka helk edilmeyeceklerine ilikin bir ilh kanuna (takdir) iaret olarak da

anlalabilir.72 Nitekim Kurtub (. 671/1273) de bu ayetin bildik anlamda kaza ve

kadere iaret ettiini sylemitir.73 Buna mukabil Fahreddn er-Rz ayette geen

kelime lafznn neye delalet ettiinin belli olmadn ancak bu konuda birka

muhtemel manadan sz edilebileceini belirtmitir.

Birinci muhtemel mana zetle udur: Her ne kadar kullar kfir olsa bile Allah

teklifi (mkellefiyet) baki klma hkmn ertelememi olsayd, kfirliklerinden dolay

kullarn derhal hesaba ekilip azap edilmeleri gerekirdi. Ne var ki Allah teklif ya da

mkellefiyetin ortadan kalkmasna yol at iin byle bir takdirde bulunmad. nk

bu dnyada teklifin baki kalmas hem isabetli hem de maslahata daha uygundur. Bu

yzden Allah azab (ikb) ahirete ertelemitir. kinci muhtemel mana da udur:

Gnahkr kullarna bir ltuf olarak Allah onlar cezalandrmada acele etmemitir.

nc muhtemel mana ise, Allahn rahmetinin gazabn ncelemi olmasdr.74

Btn bunlarn yannda ve-levl kelimetn sebekat min rabbike ibaresine ksmen

daha farkl manalar da takdir edilmitir. Mesela Muhammed b. Sib el-Kelbye (.

146/763) gre buradaki kelimeden maksat, Allahn bu mmete kyamet kopuncaya

dein herhangi bir toptan helak hkm uygulamayacana iaret eder. Eer Allah byle

takdir etmeseydi, Hz. Peygamberin tebliine muhatap olan ve ona inanmayan

insanlarn bu dnyada azapla veya kyametin gelip atmasyla topyekn helk

edilmeleri kanlmaz olurdu. Bir dier yoruma gre ayetteki kelimeden maksat,

Allahn hibir insan yok yere hesaba ekmeyeceini, bilakis hesaba ekmenin birhccete dayandrlacan ifade eder. Burada sz konusu olan hccetten maksat, sr

72 Taber, Cmiul-Beyn, VI. 543.73 Kurtub, el-Cmi, VIII. 206.74 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XVII. 51-52.


31/108

21

17/15. ayetteki Biz eli/peygamber gndermedike hi kimseye azap etmeyiz

ifadesinden de anlalaca gibi, peygamberler gndermektir (irslr-rusl).75

Elmall M. Hamdi Yazr, Ynus 10/19. ayetteki ve-levl kelimetn sebekat min

rabbike ibaresiyle ilgili yorumlarn hemen tamamn u ifadeleriyle zetlemitir:

Rabbndan sebk eden bir kelime olmasa idi, -ketebe rabbkm al nefsihir-rahme

[Enm 6/12], li-klli mmetin ecel [Arf 7/34], le-yecmeannekm il yevmil-kyme

[Nisa 4/87] buyurulduu vechile evvelemirde rahmeti iltizam ve mstahkk- azab olan

her mmete bir ecel takdir edip fasl kat yapacak hkm- kazasn yevm-i kyamete

tehir etmi olmasa idi velhasl biraz evvel geen ve-lev yuaccilllhu lin-nsi-erra

isticlehm bil-hayri le-kudiye ileyhim ecelhm [Ynus 10/11] mazmunu olmasa idi,-le kudiye beynehm fm fhi yahtalifn- ihtilaf etmekte olduklar davada derhal

aralarnda kaza-i hak icra edilir, ileri bitiriliverirdi- hakly haksz ayracak olan hkm-

i kati derhal verilmi, tamamen icra edilmi olurdu. Yani vahdet-i hakka kar kfr-i

irk ile ihtilaf karp esasen bir olan insanl teeddt ve tefrikaya drenlerin

balarna kyamet koparlp cezay sezalar verilmi, hepsinin can cehenneme tklm

olurdu. Fakat kelime-i ilhiyye yle sebketmitir ki Allah tell insanlara kendilerinin

isticalleri gibi erri tacil etmez, hemen tazib ve ihlak edivermez de likaullah

istemeyen kfirleri ecellerinin hullne kadar bir mddet tuyanlarnda brakr ve onlar

ise bunu ihmal zannederek kalb krlyle tuyandan tuyana atlr, mtemadiyen

esbab- taziblerini tezyid ederler.76

Mfessirler, [Ey Peygamber!] Biz, vaktiyle Musaya da bir vahiyler manzumesi

vermitik. Ama bugn Kuran hakknda olduu gibi Musaya gnderilen vahiyler de

hem imana hem inkra konu oldu. Eer rabbinden gemite bir sz sadr olmasayd (ve-

levl kelimetn sebekat min rabbike) senin bu kfir/mrik halknn ii oktan

bitirilmiti bile. Bu geree ramen onlar hl Kurann Allah kelam olup olmad

konusunda ok derin bir kuku iindedir. mealindeki ayette geen ve-levl kelimetn

sebekat min rabbike ibaresini de benzer ekilde yorumlamlardr. Buna gre sz

konusu ibarenin muhtemel anlamlaryle sralanabilir:

(1) Eer Allah gemite/ezelde bu mmetin azabn kyamet gnne ertelemeyi

takdir buyurmasayd, kfirler bu byk inkrclk sularndan dolay dnyada

75 Kurtub, el-Cmi, VIII. 206.76 Yazr,Hak Dini, IV. 2694-2695.


32/108

22

bsbtn helk edilirlerdi. Ancak Allah ezeldeki erteleme hkm uyarnca

onlarn helakini bu dnyada gerekletirmedi.

(2) Eer Allahn sahih din ve inancn ne olduu hususunda ihtilafa denler

arasnda kyamet gn hkmedeceine dair ezel takdiri (hkm) bulunmasayd,

bu dnyada kimin hakl (muhiq) kimin haksz (mubtil) olduunu temyiz etmek

mutlak vacip olurdu.

(3) Eer Allahn rahmeti gazabn ncelemeseydi, dolaysyla Onun ltufkrl

khir oluuna baskn kmasayd, kfirlerin ii derhal bitirilirdi.77

Sonu olarak denebilir ki Allahn gemiteki sz/hkm daha ziyade azabn

ertelenmesiyle ilgilidir. Nitekim bu husus, T-h 20/129. ayetteki ve-levl kelimetn

sebekat min rabbike le-kne lizmen ve eceln msemm ibaresinden de aka

anlalmaktadr. Ebl-Hasen el-Vhidnin (. 468/1076) izahna gre Allah bu ayette

unu sylemektedir: Eer Allahtan bu kfirlere ynelik azab kyamet gnne

erteleme hususunda bir sz/hkm sadr olmasayd, azap derhal balarna biniverirdi.

Buna gre ayette geen eceln msemm (belirli bir sre) tabiri azabn tehir

edildii kyamet gnne iaret etmektedir.78 Aynekilde, r 42/14. ayette geen ve-

levl kelimetn sebebt min rabbike il ecelin msemm le-kudiye beynehm ibaresi de

kfirlerin hak ettikleri azabn kyamet gnne ertelendii hususunda Allahn

gemiteki hkmne/prensibine iaret etmektedir. Eer Allah ezelde byle bir takdirde

bulunmasayd, le-kudiye beynehm ibaresinden de anlalaca gibi, kfirlerin ii bu

dnyada bitirilmi olurdu.79

Allahn azab erteleme hkm/prensibi baz ayetler de kitb kelimesiyle ifade

edilmitir. Mesela, Bir peygamberin [ilah mesajlar tebli mcadelesi verdii] muhitte

glenip kfirler karsnda ezici bir stnlk salamadka sava esirleri alma ve onlar

fidye karl serbest brakma lks yoktur! Ey Mminler! Siz, fidye ve ganimet gibi

gelip geici dnya menfaatlerine tamah ediyorsunuz. Oysa Allah, ahiretteki kalc

nimetlere sahip olmanz diliyor. Unutmayn ki Allah stn kudret sahibidir; her

buyruu ve her fiili mutlak isabetlidir! mealindeki Enfl 8/67. ayetin hemen ardndanAllah Hz. Peygambere ve mminlere yle hitap etmitir:

77 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XVIII. 55.78 Ebl-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, Beyrut 1994, III. 226.79 Kurtub, el-Cmi, XVI. 8.


33/108

23

Eer Allahtan gemite bir hkm sadr olmasayd (levl kitbn minellhi

sebeka) [Bedirde] esirleri serbest brakma karlnda alm olduunuz fidye

sebebiyle sizi mthi bir azap arpard.

Azabn ertelenme sresi baz ayetlerde eceln msemm (belirlenmi sre) diyebelirtilmitir. Mesela Ankebt 29/53. ayette Hz. Peygambere yle hitap edilmitir:

[Ey Peygamber!] Mrikler, Bizi tehdit edip durduun u azap bir an nce gelsin de

grelim! diyerek sana meydan okuyorlar. Eer Allahn belirledii bir sre olmasayd

(ve-levl eceln msemm) azap onlarn tepesine oktan binmiti bile! Ama [gerekte

imana gelme frsat olarak tannan o sre dolduunda] azap hi beklemedikleri bir anda

onlar apansz ekilde arpacaktr!bn Abbas bu ayetteki ve-levl eceln msemm ibaresini Allahn Hz.

Peygambere, Senin halkn dnyada cezalandrp ortadan kaldrmayacam, bilakis

onlarn azabn lm sonrasna (ahiret) erteleyeceim eklinde sz vermesi olarak izah

etmitir.80

Bu balamda azab ertelemeye ilikin ilh hkm ya da prensibi Allahn tarih

ve toplum yasasn ifade eden snnetullah kavramyla ilikinlendirmek mmkndr.yle ki Kurann beyanna gre tarihte babo braklmam olan insann81 her

davran bir deiime gebedir. nsan iradi eylemleri ile bunlarn sebep olaca deiim

arasndaki determinasyon ise Allahn belirledii tarih yasalarna (snnetullah) baldr.

Buna gre Allah sadece tarihi darndan izleyen bir hakem deil, ayn zamanda tarih

iinde bir taraf yahut bir mdahil durumundadr. Allah tarih ierisinde nasl

davranacan ezelde belirlemi ve snnetullah diye isimlendirdii bu davran tarzn

deitirmeyeceine dair kendisine ve insanoluna sz vermitir. Mesela Mekkeli

mriklerin inkrclk, kibir ve kstahlkta srar edilerinin douraca sonuca atfen

Ftr 35/43-44. ayetlerde yle denilmitir:

[Ey Peygamber!] Belli ki bunlar, ncekilere uygulanan yasann kendilerine de

uygulanmasn bekliyorlar. Allahn yasasnda herhangi bir deime (tebdil)

bulamazsn. Allahn yasasnda herhangi bir bakalamaya (tahvil) tank

olamazsn. Bunlar u topraklarda dolap da kendilerinden nce gelip geen

toplumlarn akbetinin nasl olduuna ibret nazaryla bakmazlar m?! Kald ki o

toplumlar bunlardan daha glydler!

80 Eb Muhammed el-Hseyn b. Mesd el-Beav,Melimt-Tenzl, Beyrut 1995, III. 471-472.81 Kyme, 75/36.


34/108

24

Bu ve benzeri rneklerin delaletine gre Allahn tarih iindeki davran tarz

bellidir. Dahas Allah hangi durumlarda nasl davranacan ezelde belirlemitir. Yine

Allah tarihin kendilerine ayrcalk tanmasn bekleyenlere ynelik olarak

kelimetullahta da bir deime olmayacan bildirmitir.82 Ayn olgu Kurandakavl (azap ve helak hkm) kelimesiyle de ifade edilmitir.83 Btn bunlar

erevesinde denebilir ki tarihin balangcndan beri Allah deimez bir tavr

sergilemektedir ve bu tavr ileride de deimeyecektir.84

Btn bu izahlarn ardndan Allah azab niin erteliyor? eklinde bir soru

sorulabilir. Bu soruya Allahn hlim ismi erevesinde cevap verilebilir. Zira hlim

sabrl ve temkinli, akll ve arbal olmak manasndaki hilm masdarndan tretilmibir isim-sfat olup, sabrl ve toleransl olan, acele ve kzgnlkla muamele etmeyen

gibi anlamlar ierir. Kelimenin kk anlamlar arasnda nemli grlen kudreti yettii

halde cezalandrmama ve tamamen affetmeyip erteleme noktalarn zellikle

vurgulayan limler halm isminin u manalar zerinde de durmulardr: Allah bu ismin

tecellisi olarak tvbeleri kabul eder ve gnahlarn bir ksmn balayabilir. Allaha

kar nasl hrmet gsterileceini bilmeyenlerin kaba davranlar ve asilerin azgnlklar

Onu fkelendirip harekete geirmez ve aceleye sevk etmez. Halm isminin bu tecellisi

Allahn toplumsal hayat ynetmede ve toplumlarn varlklarn srdrmedeki nizamn

da aklar mahiyettedir. Buna gre Allah zalimi hemen cezalandrmaz, mazlumun

duasn kabul etmekte de acelecilik gstermez. Sosyal hayatta hkim olan bu ilh nizam

irade hrriyetinin ve sorumluluun temelini oluturur. Kuranda, iledikleri zulm ve

ktlkler yznden insanlar hemen ilh cezaya arptrlm olsayd yeryznde hibir

canlnn kalmayaca, yani sosyal dzenle birlikte ekolojik ve fizik dzenin de

bozulaca ifade edilmekte ve bu tr davranlarn cezalarnn belli bir sreye kadar

ertelendii haber verilmektedir (Nahl 16/61; Ftr 35/45). phe yok ki bu ilh

bildirimler, insanolunun irade hrriyetini ve insanlk erefini korumak sorumluluunun

bilincine varmasn salamak, fert ve toplumun gelimesini temin etmek amacna

yneliktir. Ancak Kurann srarla zerinde durduu gibi hak ve adalet eninde sonunda

gerekleecektir. Adaletin gereklemesi sosyal dzenin kanunlarna bal olarakdnyada olabilecei gibi din adan aradaki snrn fazla nem tamad ahiret

82 Enam, 6/115; Ynus, 10/64.83sr, 17/16; Neml, 27/85; Kasas, 28/63.84 mer zsoy, Snnetullah: Bir Kuranfadesinin Kavramlamas, Ankara 1994, s. 132-133.


35/108

25

hayatna da ertelenebilir.85 Nitekim Allah Rad 13/40. ayette Hz. Peygambere yle

hitap etmektedir:

O mrikleri/kfirleri uyardmz azabn bir ksmn bu dnyada sana gsterme

frsat tanrz yahut balarna gelen azab grmek nasip olmadan seni kendi

katmza alrz. imdi sana den grev Kuran tebli etmektir. Onlarn hesabn

grmek ise bize aittir.

2.2.3. Allahn Vaadi

Kelime lafz baz ayetlerde Allahn peygamberlere ve/veya mminlere yardm

ve zafer sz anlamnda kullanlmtr. Mesela, Sfft 37/171-173. ayetlerde Allah

yle buyurmutur: Yeminle sylyorum, bugne dein risaletle grevlendirilen

kullarmzla ilgili olarak gemite bizden sadr olan sz/hkm udur: Sizlere mutlaka

yardm edilecektir. Zafere de mutlaka bizden yana olanlar [mminler] ulaacaktr.

Surenin 171. ayetinde geen sebekat kelimetn ibaresinde kastedilen anlam,

sonraki iki ayette aka ilh yardm ve muzafferiyet olarak aklanmtr. Bir yoruma

gre sebekat kelimetn ibaresindeki kelimeden (sz) maksat, Allahn, Allah

[ezelde], Ben ve elilerim elbette galip geleceiz (Mcdile, 58/21) mealindeki

szdr.86 Kelime lafz oul olarak, [Ey Peygamber!] Kukusuz senden nce de nice

peygamberler yalanclkla suland. Ama onlar yalanclkla sulanmalarna ve onca

eziyete uratlmalarna sabrla gs gerdiler. Derken, yardmmz onlarn imdadna

yetiti. Allahn peygamberlere, zorluklara gs geren mminlere ynelik kelimelerini

(yardm sznn yerini bulmasn) hibir g deitiremez! mealindeki Enm 6/34.

ayette de ayn manada kullanlmtr. Nitekim Zemaher (. 538/1144) bu ayetteki

kelimtillh ibaresini Sfft 37/171-173. ayetlerle aklamtr.87 Fahreddn er-Rz ise

ayn ibarenin tefsirinde Sfft 37/171-173. ayetlerin yan sra Mcdile 68/21. ayetteki

Allah [ezelde], Ben ve elilerim elbette galip geleceiz ifadesine atfta bulunmu,

ayrca bahis konusu ayetteki (Enm 6/34) geen ve-l mbeddil li-kelimtillh

ibaresinin, Kullarn fiilleri Allah tarafndan yaratlr eklindeki Er anlayna delil

tekil ettiini ileri srmtr.88

85 Bekir Topalolu, Halm,DA, stanbul 1997, XV. 334-335.86 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XXVI. 150; Kurtub, el-Cmi, XV. 91.87 Zemaher, el-Kef, II. 15.88 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XII. 170.


36/108

26

Ne var ki bize gre sz konusu ibareden byle bir istidlalde bulunmak

isabetsizdir. Bu ayetteki kelimtillh ibaresinde kastedilen anlam, Tabernin de aka

belirttii gibi, Allahn kfirler karsnda elisine yardm edecei ve onu muzaffer

klaca hususunda sz vermesi ve/veya Hz. Peygambere bu sz/vaadi ieren vahiylergndermi olmasdr.89 Dier bir ifadeyle, ayetin Allahn kelimelerini deitirebilecek

hi kimse yoktur mealindeki ksmnda geen kelimelerden maksat, inkrclarn

menfi ve haksz tutumlarna ramen grevlerini sabr ve metanetle yerine getirmeye

alan peygamberlere, sonunda Allahn zafer verecei ynndeki vaadidir. Ayette

bunun deimeyen bir ilh kanun olduuna iaret edilmitir.90

Bununla birlikte Ebl-Hasen el-Mverd (. 450/1058) kelimtillh ibaresinedair drt muhtemel anlamdan sz etmi ve bunlar yle sralamtr: (1) Allahn

hccetini geersiz klacak, Onun burhann bertaraf edecek hibir g yoktur; (2)

Allahn kendi dostlarna (mminler) yardm edip destek olaca, dmanlarn da

mutlaka helak edecei hususundaki emrini/hkmn geersiz klacak hibir g yoktur;

(3) Allahn gemite kendilerine yardm edilenler ile helak edilenler hakknda

anlattklarn tekzip etme imkn yoktur; (4) Peygamberlerin Allahtan alp insanlara

tebli ettikleri gerekler ile yalanclarn (kfirler) uydurduklar fikir ve dnceler

birbirine benzemez.91

Kelime lafz dier baz ayetlerde ise Allahn srailoullarna verdii sz ve bu

ilh szn yerini bulmas manasnda kullanlmtr. Mesela, Arf 7/137. ayette mealen

yle buyurulmutur: Firavunun zulm altnda ezilip horlanan srailoullarn

bereketli kldmz lkenin dou ve bat taraflarna vris yaptk. te bylece Rabbinin

srailoullarna vermi olduu o gzel sz, zor zamanda gsterdikleri sabra karlk bir

mkfat olarak gereklemi oldu. te yandan, Firavun ve adamlarna ait saraylar,

binalar, balar ve baheleri harap ettik.

Taber, Kurtub, bn Kesr ve daha birok mfessir, te bylece rabbinin

srailoullarna vermi olduu o gzel sz yerini bulmu oldu (ve-temmet kelimet

rabbikel-hsn l ben isrl) ifadesini, Ancak biz o lkede ezilen srailoullarna

sahip kmay, onlar klelikten kurtarp zgr ve nc bir toplum yapmay ve

89 Taber, Cmiul-Beyn, V. 182.90 Komisyon, Kuran Yolu, II. 317.91 Ebl-Hasen Ali b. Muhammed el-Mverd, en-Nket vel-Uyn, Beyrut 2007, III. 108.


37/108

27

[Firavunun sahip olduu g ve iktidara] vris klmay istiyorduk. mealindeki Kasas

28/5. ayetle tefsir etmitir.92

u halde Allah Arf 7/137. ayette, sriloullarn Hz. Musa vastasyla

Firavunun zulmnden kurtardktan sonra onlar bereketli klnan lkenin dou ve bat

taraflarna varis kldn bildirmekte ve bu durum srailoullarna verilen gzel szn -

ki bu sze Kasas 28/5. ayette iaret edilmitir- yerini bulmas olarak ifade edilmektedir.

Allahn sriloullarn varis kld bereketli topraklarn neresi olduu

konusunda mfessirler farkl grler ileri srmlerdir. Bir yoruma gre sz konusu

topraklardan maksat, am diyardr (Filistin-Suriye). kinci bir yoruma gre bereketli

topraklarn dou taraf Filistin-Suriye, bat taraf ise Msrdr. Dier bir yoruma gre bu

topraklar, srail soyundan gelen Hz. Davud ve Hz. Sleymann hkim olduu

lkelerdir.93 Ancak srailoullarnn varis klnd bereketli topraklarn sadece

Filistine iaret etmesi daha gl bir ihtimal gibi gzkmektedir. nk

sriloullarnn hkimiyetine verilen yer, Mide 5/21. ayette kutsal olarak

nitelendirilmekte; sr suresinin banda da Mescid-i Aksdn bahsedilirken, evresinin

mbarek (bereketli/verimli) klndndan sz edilmektedir.94

2.2.4. lh Kelm

Baz ayetlerde kelime lafz genel anlamda Allahn kelm manasnda

kullanlmtr. Mesela Enm 6/115. ayette mealen yle buyurulmutur: Rabbinin

sz/buyruu hem doruluk hem de yerli yerindelik bakmndan mkemmeldir (ve-

temmet kelimet rabbike sdkan ve adlen). Onun szn deitirebilecek kimse yoktur.

O her eyi iitir, her eyi bilir.

Bu ayette geen kelimet rabbikterkibindeki kelime lafz kraat imamlarndan

bn Kesr (. 120/738), Eb Amr (. 154/771), bn mir (. 118/736) ve Nfi (.

169/785) tarafndan kelimt eklinde oul okunmutur. Buna karlk sm (.

127/745), Hamza b. Habb (. 156/773), Kis (. 189/805) ve Yakb el-Hadram (.

205/821) tekil kalbnda kelime diye okumulardr. Kelime tekil okunmakla birlikte

92 Taber, Cmiul-Beyn, VI. 44; Kurtub, el-Cmi, VII. 173; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, II.242.93 Bkz. Eb Muhammed Abdlhak b. Glib bn Atyye, el-Muharrerl-Vecz f Tefrsril-Kitbil-Azz,Beyrut 2001, II. 446; Ebl-Ferec Abdurrhmn b. Ali bnl-Cevz,Zdl-Mesr flmit-Tefsr, Beyrut1987, III. 253; Muhammed Ali b. Muhammed e-evkn, Fethl-Kadr, Beyrut trs., II. 241.94 Komisyon, Kuran Yolu, II. 455; Mevdd, Tefhimul-Kurn, II. 81.


38/108

28

manas ouldur. nk Araplar kelime lafzn oul anlamda kullanrlar.95

Kelime lafz bu ayette genel manada Allahn kelmna iaret etmekle birlikte

baz mfessirler daha zel mana takdirlerinde bulunmulardr. Tbi mfessir Katdeye

gre bu ayette geen kelimeden maksat Kurandr. kinci bir yoruma gre Allahn

kullarna ynelik vaad ve vad, sevap ve ikabdr.96 Mverdnin naklettii dier baz

yorumlara gre ise kelimeden maksat, Allahn emirleri ve hkmleri veya Onun

hccetleri ve delilleridir.97

Ayette Allahn szne/kelamna mkemmellik, doruluk ve gereklik, adillik

ya da yerli yerindelik ve deitirilemezlik olmak zere drt temel nitelik atfedilmitir.

Fahredddn er-Rznin yorumuna gre Allahn kelamnn tam ve mkemmel olmasu

manalara gelir: (1) lh kelam ya da Kuran Hz. Peygamberin gerek bir peygamber

oluunu tam anlamyla gsteren bir mucizedir; (2) lh kelam, mkelleflerin kyamete

kadar ihtiya duyacaklar btn bilgi ve davran pratikleri hakknda yeterli aklamay

ierir; (3) Allahn hkm ezelde hsl olmutur, sonradan yeni bir hkm ortaya

kmaz. Hkmn ezel oluu tam ve mkemmel olu keyfiyetini ifade eder.

Allahn kelam doru ve gerektir. Bunun delili, yalann eksiklikle edeer

olmas ve Allaha eksiklik atfetmenin imkn dhilinde bulunmamasdr. Allahn

kelmnn gerek ve adaletli oluuna gelince, bunun iki anlam boyutu vardr. lki udur:

Kurandaki ifadeler y ihbr (haber bildiren) ya da in (ykmllk bildiren)

trdendir. Eer ilh kelam ihbr ise sdk (gereklik) bakmndan, in ise adalet

bakmndan eksiksiz ve mkemmeldir. Sdk ve adalet vasfnn ikinci anlam boyutuna

gelince, Allahn vaad-vad, sevap-ikb gibi hususlarda haber verdii her ey mutlakgerektir; nk btn bu ilh bildirimler mutlaka gerekleecektir. lh kelamda

haber verilen eylerin gerekleme keyfiyeti ise adaletlidir. nk Allah haksz (zulm)

fiillerde bulunmaktan mnezzehtir.98

Elmall Hamdi Yazr da muhtemelen Fahreddn er-Rzden mlhem olarak bu

drt nitelik hakknda unlar sylemitir: Ve senin rabbinin kelm sdka da tam,

adalete de tam son derece tamdr. Yani Kuran ihbr in iki ciheti cmi birkelamullahtr ki birinde matlup olan sdk, birinde matlup olan da adalettir. Kuran

95bnl-Cevz,Zdl-Mesr, III. 111.96bnl-Cevz,Zdl-Mesr, III. 111.97 Mverd, en-Nket vel-Uyn, II. 160.98 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XIII. 131-132.


39/108

29

haberleri ve mevidi cihetiyle tamamen sdktr, ayn-i hakikattir; yalandan, pheden

mberradr. Tert ve ahkm cihetiyle de tamamen adalettir, ayn-i hakkaniyettir,

zulmden, ivicacdan mnezzehtir.99

2.2.5. Allahn Snrsz lmi ve Hikmetleri

Kuranda Allahn kelimelerinin sonsuz ve snrsz olduu bildirilir. Bu konuyla

ilgili olarak Kehf 18/109. ayette, [Ey Peygamber!] De ki: Rabbimin kelimelerini

yazmak iin btn denizler mrekkep olsa ve bir o kadar daha deniz ilave etsek, btn

bu denizler tkenir ama rabbinin szleri yine de bitmezdi. buyurulmu, benzer ekilde

Lokman 31/27. ayette de mealen yle denilmitir: Eer Allahn kelamn/szlerini

yazmak zere yeryzndeki tm aalar kalem, denizler de mrekkep olsayd ve

mevcut denizlere saysz deniz daha eklenseydi, sonunda btn bunlar tkenir ama

Onun szleri yine tkenmezdi. phesiz Allah stn kudret sahibidir; her sz ve her

fiili mutlak isabetlidir!

bn Abbastan gelen bir rivayete gre Hz. Peygamber, Yahudilere, Size pek az

bir bilgi verilmitir. mealindeki ayeti (sr 17/85) okumu, bunun zerine onlar da

yle karlk vermitir: Bize Tevrat verilmiken bu nasl olabilir? Zira kendilerine

Tevrat verilmi olanlara pek byk bir hayr verilmi demektir. Bu sz zerine Kehf

18/109. ayet nazil olmutur.100

Bu ayette geen Allahn kelimelerinden maksat, Onun ilim ve hikmetidir. Yce

Allahn ilim ve hikmeti sonsuz ve snrszdr. Denizler ise onca

geniliine/byklne ramen sonlu ve snrldr. u halde Allahn ilmini ve

hikmetini yazmak iin denizlerin tamam mrekkep olarak kullanlsa ve buna bir o

kadar da ilave yaplsa yine de Allahn ilmini yazmaya kfi gelmez.101 Buna gre gerek

Kehf 18/109 gerekse Lokmn 31/27. ayette geen Allahn kelimelerinden maksat,

Onun snrsz ilmi ve hikmetidir, denebilir. Nitekim Bev (. 516/1122) de Kehf

18/109. ayetin tefsirinde bu manay tercih etmi;102 Muktil b. Sleymn (. 150/767)

99 Yazr,Hak Dini, III. 2034-2035.100 bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, III. 451; Saleb, el-Kef vel-Beyn, V. 606-61. Bu rivayetksmen farkl bir ekilde Kehf suresi 18/109. ayetin sebeb-i nzul olarak da nakledilmitir. Bkz. Saleb,el-Kef vel-Beyn, IV. 162; Beav,Melimt-Tenzl, III. 186; Kurtub, el-Cmi, XI. 46.101 Komisyon, Kuran Yolu, III. 585.102 Beav,Melimt-Tenzl, III. 187.


40/108

30

ise kelimt Allahn ilmi manasna hamletmitir.103

Kurtubnin bn Abbastan naklettii bir yoruma gre Kehf 18/109. ayette geen

kelimttan maksat, Allahn tleridir. Bununla birlikte sz konusu lafzn, Allahn

sonsuz, snrsz kdm kelmna iaret ettii de ileri srlmtr. Geri Allahn kdm

kelam tektir; ancak bu kelamn tek tek kelimeler ihtiva ettiinden tr oul olarak

ifade edilmesi mmkndr. Dolaysyla Onun tek olan kelmn anlamak iin, ann

yceltmek kastyla oul kipiyle ifade edildii sylenebilir.104

Eb Cafer en-Nehhsa (. 338/950) gre Lokmn 31/27. ayette geen

kelimttan maksat, ilim ve eyann hakikatidir.105 Tabersnin (. 548/1153) Mutezil

mfessir Eb Mslim el-sfahnden (. 322/934) naklettii bir yoruma gre ise Kehf

18/109. ayette geen kelimttan maksat, Allahn ehl-i sevaba vaadi, ikb ehline de

vadidir.106

103 Ebl-Hasen Muktil b. Sleymn, Tefsru Muktil, Beyrut 2002, II. 605.104 Kurtub, el-Cmi, XI. 46-47.105 Kurtub, el-Cmi, XIV. 52.106 Eb Ali el-Fadl b. Hasen et-Tabers,Mecmaul-Beyn f Tefsril-Kurn, Beyrut 1997, VI. 312.


41/108

31

NC BLM

KADER KAVRAMI

3.1. Kader Kavramnn Etimolojik ve Semantik erevesi

Kader kelimesi k-d-r kknden tretilmi olup szlkte fiil olarak, gc

yetmek, planlamak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, kymetini bilmek, rzkn

daraltmak gibi manalara gelir. sim olarak ise l, miktar, limit gibi anlamlar

ierir.107 Fahreddn er-Rznin verdii bilgiye gre kader ile kadr kelimeleri ayn

anlamdadr. Bununla birlikte, kelimenin sknlu ekli (kadr) mastar, fethal ekli(kader) ise isimdir.108 bn r, kader kelimesinin bir eyin lt (mikyas) manasna

geldiini ve ayn zamanda mecazi olarak bir iin knhn bilmek manasnda

kullanldn da belirtir.109

Fiil formunda daha ok gc yetmek, bir l ile yapmak, bir eyin eklini ve

niteliini belirlemek gibi manalarda kullanlan kader kelimesi, bir eyin kendisi iin

belirlenmi yer ve zaman (vakt-eyil-mukadderu lehu vel-meknul-mukadderuleh) manas da tar.110 Fahreddn er-Rz, Kukusuz biz her eyi belli bir lye (bi-

kaderin) gre yarattk mealindeki Kamer 54/49. ayetin tefsirinde kader kelimesini

zetle yle izah etmitir:

Kader ne manaya gelir? Bu konuda birka manadan sz edebiliriz. Bunlardan

biri, Onun katnda her ey belli bir lye/miktara baldr. [Rad 13/8]

mealindeki ayette de ifade edildii gibi, kaderin miktar/l/limit anlamna

gelmesidir. Buna gre her ey hem zt hem sfatlar asndan belli bir lye

sahiptir. Belli bir limit ve l dhilinde bulunmann ztiyetle ilgili olmasna

gelince, btn cisimlerin bir l ve limite sahip olduu aka grlr. Bu

zellik, cisimlere ait olan ve duyularla alglanan beyazlk-siyahlk gibi vasflar

iin de geerlidir Kader kelimesi takdir etme, lme anlamna da gelir. Nitekim

fe-kadern fe-nimel-kdirn [Mrselt 77/23] ayetinde kader kelimesi bu

anlamda kullanlmtr. Bu ayete gre denebilir ki Allah, bir okunun okugeliigzel bir ekilde frlatp nceden belirlemedii bir hedefe isabet ettirmesi

107bn Manzr,Lisnl-Arab, VII. 262-264.108 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XXXII. 28.109 Muhammed Thir b. r, et-Tahrr vet-Tenvr, Tunus trs., VII. 362.110 Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz, III. 330; Frzbd,Besiru Zevit-Temyz, IV. 245.


42/108

32

gibi, hibir eyi lp bimeden geliigzel ekilde yaratmaz. Aksine Allah lp

bitii ekilde yaratr Kader kelimesi, kaza kelimesiyle birlikte de kullanlr ve

bu erevede mesela, Allahn kazas ve kaderiyle denir. Kaza Allahn

ilminde olan ey, kader ise iradesinde bulunan eydir.

111

Kader kelimesinin kaza ile birlikte kullanlmas, teknik bir anlam ve kullanm

ifade eder. Bu da kaderin klasik akaid-kelam terminolojisindeki tanmna tekabl eder.

Zira akaid ve kelam literatrnde kader, Allahn btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle

bilip belirlemesi diye tarif edilir. Szlkte, hkmetmek, muhkem ve salam yapmak,

emretmek, yerine getirmek gibi anlamlar tayan kaza ise kader kavramyla ok

yakndan ilintili olarak, Allahn nesne ve olaylara ilikin ezel plann

gerekletirmesi eklinde tanmlanr. Ancak Seyyid erif el-Crcnnin (. 816/1413)

farkl bir tanmna gre kader, imkn dhilinde olan eylerin kazaya uygun olarak varlk

sahasna kmasdr. Buna gre kaza ezelle, kader devam eden srele (l yezl)

ilgilidir. Kaza ve kader arasndaki fark udur: Kaza, btn mevcudatn toplu halde levh-

i mahfuzda bulunmas, kader ise meydana gelme artlar olutuktan sonra btn bu

mevcudatn tikel olarak varlk dzlemine kmasdr.112

Kader bir eyin mahiyet ve niteliklerinin yan sra var olu zaman ve meknn

belirlemek anlamndaki takdirle de e anlaml olup bu iki kelime bazen birbirinin

yerine kullanlr.113 Rb el-sfahn Allahn varlklara ilikin takdirinin iki anlama

geldiini belirtir. Bunlardan biri yaratt nesnelere g vermek, dieri de ilh hikmetin

gerektirdii tarzda mahlkat nihai zellik ve ekillerine kavuturmaktr. Allah gk

leminde olduu gibi, baz nesneleri ilk merhalede yaratp son eklini vermitir.

Bazlarnn da balangta temel maddesini fiilen yaratm, gelimesini ise belli ller

erevesinde zamana brakmtr. Mesela, hurma ekirdei ve insan menisi gibi ki

zaman ierisinde bunlarn birinden hurma aac, dierinden insan meydana gelir.

Tabiatyla, hurma ekirdei ile insan menisinin anlan iki eyden baka eylerin

oluumuna kaynak tekil etmesi mmkn deildir.114

Bu izahtan hareketle denebilir ki ilh fiiller iki ekilde tecelli eder. Birincisi

Allahn tek icatla yaratt nesnelerle ilgili olup bunlarda artma veya eksilme yoluylakemiyet deiiklii olmaz. Bu tr nesneler ancak Onun iradesi dhilinde deiir veya

111 Fahreddn er-Rz,Mefthul-ayb, XXIX. 65.112 Ebl-Hasen Ali b. Muhammed Seyyid erf el-Crcn, Kitbut-Tarft, Beyrut 1995, s. 174.113 Yusufevki Yavuz, Kader,DA, stanbul 2001, XXIV. 58.114 Rb el-sfahn, el-Mfredt, s. 596.


43/108

33

yok olur. lh fiillerin ikinci tecelli ekli ise Allahn, var olu prensiplerini bil-fiil,

kendilerinden treyecek nesneleri de bil-kuvve kld eylerle ilgilidir. Hurma

ekirdeinden elma veya zeytin deil, hurmann olumas buna misal verilebilir.115

Takdirin insana nisbetle kullanmna gelince, limler bunun iki ekilde olduunu

belirtmilerdir. Birincisi, akl uyarnca insann bir konuda tefekkr etmesidir. Bu

anlamda takdir vgye deerdir. kincisi ise insann arzu ve istekleri uyarnca

dnmesidir. Bu tr dnme (tefekkr) ise mezmumdur.116

Kader ile anlam ortaklna sahip olan veya daha doru bir ifadeyle kaderle

anlamda bulunan bir dier kelime de kudrettir. Szlkte, gc yetmek, bir ii ll

ve planl bir ekilde yapmak gibi manalar tayan kudret kelimesi Allaha nisbet

edildiinde, diledii eyi eksii ve fazlas olmakszn hikmet erevesinde yapmak

anlamna gelir. Rb el-sfahn, kudretin Allaha nisbet edilmesi hlinde btn

eitleriyle aczin Ondan nefyedilmesi, kula izafe edildiinde ise belli hususlarda gc

yetme, dierlerinde aciz olma manas tadn belirtmitir.117

Kudret kavram Kurann 103 ayetinde Allaha nisbet edilmitir. Bunlarn

yetmiten fazlas isim, dierleri de fiil eklindedir ve genellikle g yetirmek, ll

ve planl bir ekilde yaratp dzenlemek gibi manalara gelir. Kuranda geen kuvvet,

vs (vsat) ve tkat gibi kelimeler de semantik adan kader ve kudret kavramlaryla

ilintilidir. te yandan Kuranda Allahn isim ve sfatlar arasnda zikredilen kdir,

kadrve muktedirkelimeleri de kaderle kktetir. Bir telakkiye gre naslarda Allaha

nisbet edilen sfat kalbndaki kdir, kadr ve muktedir isimleri kdirden balamak zere

daha zengin manal bir ilh kudreti ifade eder. limler kdir ismine genellikle acizolmayan, aklen imkn dhilinde bulunup muhal statsne girmeyen her eye kaytsz

artsz gc yeten eklinde anlam vermi ve irade sfatyla ilikili olduunu

belirtmilerdir. Ayrca kadr isminin kdire gre daha vurgulu bir manaya sahip olduu

kabul edilmitir. Nitekim kdir isminin getii ayetlerde ilh kudret ayet indirmek,

azap gndermek, lleri diriltmek, tabiatn ve sosyal hayatn ileyiini ilgilendiren

kanunlar yrtmek gibi alanlara ynelikken kadr ismi, getii krk be ayetin otuz

beinde birok konuyu ierdikten sonra her eye muktedir olan manasyla ok zengin

bir muhtevaya sahiptir. Bunun iindir ki Kuranda kdir insanlara da izafe edildii

115 Bekir Topalolu, Kudret,DA, Ankara 2002, XVI. 316.116 Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz, III. 330; Frzbd,Besiru Zevit-Temyz, IV. 245.117 Rb el-sfahn, el-Mfredt, s. 595. Ayrca bkz. Semn el-Haleb, Umdetl-Huffz, III. 327.


44/108

34

halde kadr sadece Allah niteler biimde kullanlmtr.118 Kimi limler bu vurgulu ve

geni kapsaml anlamndan tr Allahtan bakasnn kadr diye

nitelendirilemeyeceini belirtmilerdir. Mesela Frzbd (. 817/1415) bu konuyla

ilg

kader,kur'an'da.kelime kader ve ecel kavramlarının tahlili-108s-tez,abdullah.esen

Documents