kader,mevdudi cebir.ve.kader hilal

7/31/2019 Kader,Mevdudi Cebir.ve.Kader Hilal

1/55

YAYINCININ SUNUU

Cebir ve kader meselesi dnr ve filozoflarn her zaman ilgisini

ekmi ve ok sevdii bir tartma konusu olmutur. Eski alardan

bugne kadar belki de en ok bu konu zerinde durulmutur. Ancak

ok az kii bu meselenin temeline inebilmi, gerei bulabilmitir.

Mevlana Seyyid Ebul a'la el-Mevdudi eski ve yeni felsefe ve dnce

akmlarn inceleyerek bu hususta tamamyla slam gr ortaya

koymu, kendine has aratrc ve bilimsel uslbyle bu meseleyi

aklamaya almtr. Dorusunu sylemek gerekirse, bunu en iyi

ekilde yapmtr. Bu kitap okunduunda bir yandan Mevlana

Mevdudinin bilgi hazinesi hakknda bir fikir edinilecek ve dier bir

yandan da bunun ok deerli ve ok iyi bir eser olduu anlalacaktr.

Bu kitabn bulank zihinlerin almasna yardmc olacan umuyoruz.

Bundan nce bu kitap drt bask yapmt, imdi ise beinci

basksn size sunuyoruz. Eski basklarnda yaynclarn ihmali veya

baka nedenlerden dolay stad Mevdudinin 1942de Hindistan

Radyosunda yaynlanan konumas yer almamt, onu bu baskya

ekliyoruz. stad, ricamz zerine bunu gzden geirmitir. Sanyoruz,

bu kitap artk her adan tatmin edici bir hale gelmitir.

Okuyucularn bu kitab, stadn dier eserleri gibi sevgi, ilgi ve

scaklkla karlayacaklarn umut ediyoruz.

Lahor, 29 Ramazanl Mbarek1382; 9 ubat 1963


2/55


3/55

Allah dilediini saptrr, dilediini de hidayete erdirir. (brahim:4)

Allah istemedike iman edecek deillerdir(El-Enam: 111)

steyen ondan t alabilir (El-Mddesir: 55)

O Kuran, btn lemlere bir ttr. Sizden, doru yolda gitmek

isteyenler iin (Et-Tekvir: 2728)

Grld gibi, yukardaki ayetlerde insan iradesinin Kurandanhidayet almas istenmitir. Bununla birlikte aadaki yetlerde ise

insan iradesine pranga vurulmu ve Allahn iradesine tabitutulmutur:

Allah istemedike, t alamazsnz (Mddessir: 56)

Allah istemedike bir ey isteyemezsiniz (El-nsan: 30)Sapklk iin yle bir kuraldan bahsedilmektedir:

Bununla (Kuranla) biroklarn dalalete drr (El-Bakara: 26)

Allah zlimleri dallete drr (brahim: 27)

Hayr; Allah, inkarlar dolaysyla ona (Kalplerine) mhr vurmutur." (Nisa:

155)

Allah onlarn kalplerini, anlamaz bir kavim olduklar iin hakkkabulden evirmitir. (Et-Tevbe: 127)

Ve hidayet iin u artlar aklanmtr:

"Allah bir topluluu doru yola ilettikten sonra saknacaklareyleri kendilerine aklayncaya kadar onlar saptracak deildir."(Tevbe: 115)


4/55

Allah dilediini saptrr kendisine ynelenide doru yola iletir (Er-Rad: 27)

Bizim yolumuzda mcadele edenleri doru yolumuza hidayet

ederiz. (El-Ankebt: 69)

Doru yolu bulanlara gelince Allah onlarn hidayetlerini arttrr ve

saknmalarn salar. (Muhammed: 17)Buna benzer baka Kuran ayetleri bulmakla birlikte baz ayetler

var ki, bunlarda herhangi bir art ileri srlmeden dallet vesapkln Allahn iradesine veya fazlna tabi olduu aklanmtr.rnein:

Allah kimi isterse dallete sevk eder, kimi isterse hidyeteerdirir (brahim: 4)

Allah istemedike, siz bir ey isteyemezsiniz.Ayn ekilde, azap ve mafiret konusunda baz ak ve net kurallar

belirlenmitir:

Bir zerre kadar arlkta hayr ileyen onu (mkfatn) grr (Ez-

Zilzl: 7)

Allah her ahs ancak gcnn yettii lde mkellef klar. (El-Bakara: 286)

Salih amel ileyen, kendi lehine; ktlk eden de kendi aleyhine

fenalk eder. (El-Casiye: 15)Dier tarafta Kuranda yle denilmektedir:

O dilediini balar, dilediini azaplandrr (l-i mran:129)

Yani azap ve mafiret de lhi iradeye tabidir. Mafiretle ilgilidenilebilir ki, Allah Teala, er-hamerrhimin (merhamet edicilerin enmerhametlisidir) kendi rahmetiyle gnahkrlar balayabilir. Ama

(O dilediini balar dilediini azaplandrr)nin bu tevilizordur. En fazla diyebiliriz ki, Yce Allah gnahkrlardan bazsn


5/55

balar ve bazsn azaplandrr, ancak tm yetin karinesi bunu kuv-vetlice kantlamamaktadr.

Yoksulluk ve sefalet varlk ve servet hakknda Kuran- Kerimdegemi milletlerle ilgili tarihi kaytlar da u ilke teyid edilmitir: kbl,tantana ve hret aslnda iman ve takva, drst bir hayat, slih amelve doa yasalarna uymaya baldr ve buna aykr davrananlara

felaket, fet, sefalet, zillet ve lhi gazap inmektedir. Nitekim ylebuyurulmaktadr:

Eer onlar Tevrat ve ncil hkmlerini ve Rabbleri tarafndankendilerine inzal olunan eyleri dosdoru tutsalard (tatbik etselerdi)stlerinden ve ayaklarnn altndan yerlerdi (Her taraftan Allahnnimetlerine gark olurlard.) (El-Maide: 66)

Ancak te yandan, Kurfan- Kerim de yle yetler de vardr:

Allah dilediine hesapsz rzk verir. (El -Bakara: 212)

"Allah dilediine rzkn bollatrr." (Rad: 26)

Dilediini aziz ve dilediini zelil eylersin. (l-i mran: 26)Skntlar ve rahatlkla ilgili de ak buyruklar vardr:

Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand

yzndendir. (E-ura: 30)Ancak dier tarafta u yet de vardr:

Eer onlara bir bir iyilik dokunsa: Bu, Allah katndandr derler.Eer onlara bir fenalk dokunsa: Bu senin yzndendir derler. De ki:Hepsi Allah'tandr. (En-Nisa: 78)

Ancak bunun yan sra baka bir yette yle denilmitir:

Sana gelen her iyilik Allahtandr. Sana isabet eden her ktlk

kendindendir. (En-Nisa: 79)Kuran- Hakimden sonra hadislere baktmzda, bunlarn

birounun insann aresiz ve yetkisiz olduunu gsterdiini grrz.rnein:


6/55

Eer bir dan yerinden oynadn duyarsanz, onun yleolduunu dorulayabilirsiniz; ama bir kiinin kendi huyundan farkldavrandn duyarsanz, bunu hi dorulamayn, nk bir kii ancakkendi hamuruna gre yaplr.

Kalpler Allahn iki parmaklar arasndadr; onlar diledii ekilde

deitirir.Ya da, bir hadis-i erifte yle denilmitir:nsanlar da yaratlmtr, bunlardan bazs Mslman yaplmtr.Ben bu itirazlar buraya biraz zetle ama aynen aktardm.

phesiz, takdir veya kader meselesi dnyada dinler doduundanberi vardr ve imdiye kadar kesin bir zme kavumamtr. Her din

bununla ilgili olarak bireyler sylemitir, ama ifrat ve tefritle. EerHindistanda ve Yunanistanda yeniden dou (re-enkarnasyon) vehayat veya kader izgisi insan tamamen aresiz ve yetkisiz halegetirmise, rann ate ocaklarnda da Tanr adeta gereksiz veyayararsz bir varla dnmtr. Batl filozoflarn bir blm

Yaradan bir saat yapmcs dzeyine indirgemitir ve onlara gre buyapmc, saati yaptktan ve ilke ve kurallarn getirdikten sonra ieyaramaz bir organ haline gelmitir. Bizde de cebir ve kaderle ilgilitartmalar hiddet ve iddetten uzak deildir. Gayet tabii ki, nazaradan terazinin iki yannda bulunan iman ve akl arasnda bir dengekurmak hayli zordur, ama bunu kendi haline brakmak da mmkn

deildir. Geri benim grme gre kaza ve kader imann bir parasdeildir ve sadece tartlan bir konu niteliindedir; ancak bazitirazclara gre Kuran- Kerimin ayetlerinde grnrde bir eliki bu-lunduu iin bunu ciddi olarak ele almalyz.

Mesele her ne kadar ok eski ve lehine ve aleyhine birok eyyazlmsa da,

Bu devirde mey ayr, kadeh ayr, Cem ayr olduu iin amznistidlal ve istinbat sonularna (tartma yntemlerine) gre bukonunun ele alnmas gerekmektedir.

Bu kitapk ilk nce yukardaki mektuba cevap olarak kaleme

alnmt ve bunun amac, Kuran- Hakim in baz ayetleri arasndagrnrde grlen elikiye son vermekti. Ancak bu vesile iletartlan konular, felsefe, etik, sosyal bilimler ve dier bilimdallarnda cebir ve kader meselesiyle karlaan herkese dmnzmnde yardmc olabilir. te bu yarar gz nndebulundurularak bu risale imdi bir kitap olarak yaymlanmaktadr.Bunun sonuna, meselenin daha da aklk kazanmas iinde baka birmakalemi ilave olarak ekliyorum.

EBUL A'LA


7/55


8/55


9/55


10/55

olmasn gerektirmez, rnein, eer biz hava tahmininde bulunuyoruz,falan saatte falan yerde yamur yaacan belirtiyoruz ve bu tah-minimiz doru knca bilgimizin yamurun nedeni olarak kabulediyoruz. Ne var ki, bu delil grld kadar salam deildir. nkbir ey hakkndaki kesin bilgi ile tahmin ve kyas iki ayr eydir. Tahminve kyasn doruluunun, tahmin ve kyas edilen olay veya ey ileherhangi bir ilgisi yoktur. Oysa, gerek kesin ilim ile malm arasndakietki-tepki ve neden-sonu ilikilerini inkr etmek mmkn deildir.

Bu ilkesel grlerin dnda metafizikle ilgili cebriyet ve kaderiyeile ilgili olarak sunulan baz birtakm ksmi grler de vardr, ama buher ikisinin zorluk ve engelleri ayn deildir. Hi phe yok ki, cebriyeinsann irade zgrln yok sayarak nefsimizde birincil ve vicdanolarak bulduumuz eyi inkr etmitir. Ancak kaderiyenin benimsediigr bundan daha da ktdr. nk bu bir yandan, Allahtan ilim,irade ve kudret gibi kmil sfatlar gasbedip insana devreder ve dieryandan, Allah yahut illet-l alil ya da evrenin mimarnn varlnhepten inkr eder ve bu iki durumda da, baz yle imknszlklarmeydana gelir ki, bunlarn gereklemesi felsefe ve mantk kanunundaevveliyat ve vicdaniyt inkr etmekten daha kt hatta en ktdr.Bundan dolaydr ki, metafizikte kaderiye ayan basacak salam birtemel bulamamtr ve dinsizlerin kk bir zmresinin dnda filozofve dnrlerin byk bir blm cebriyeci olmutur. AneximanderPlaton (Eflatun) ve Stoaclarn ou cebriye mezhebine balyd, islmfelsefecilerinin ou da bu mezhebi desteklemitir. Nitekim, en bykMslman filozof, bn Sina Talikt'i-ifa adl eserinde yle demitir:

Genellikle, muhtar (zgr)dan, bil-kuvve muhtar (gl ve zgr)kastedilir ve bil-kuvve muhtar, mreccih ister kendi kiilii isterbakas olsun, yetkilerini kuvveden fiile geirecek bir mreccihe

muhta olur. Bu nedenle, bizlerden muhtar olan biri aslnda muztar(aresiz, gsz) biridir.Ayn ey Avrupal filozoflar iin de geerlidir. Pomponazze Tanrnn

hayr ve errin faili olduuna karar verir ve akln tamamen cebirdenyana olduunu ifade eder. Hobbes diyor ki, insan kendi doas vedoal gereksinimleri bakmndan mecbur ve aresizdir. Nefis ile bedenyahut ruh ile maddenin ayrmndan yana olan Descartes, maddecidnyada sadece cebir yasasnn geerli olduunu belirtmektedir. Onagre bata insan olmak zere tm evren bir makina gibi almaktadr.Bununla birlikte nefiste mkemmel zgrlk gcn saptamasnaramen benimsedii grn mantksal sonucu da cebirdir. Nitekim,

Descartes' veya Kartezyen ekolnn dier ncleri ki, bunlarn entannm Malebranchedir, nefsin her niyetiyle Tanrnn insann bede-nini hareketlendirdiini ve bedenin her hareketi veya gelimesiyle ne-fiste bilin ve duyarllk yarattn kaydetmektedir. Madde ve ruhyahut imtidd ve fikir arasnda tanrsal balant arttr. Zira birbalant veya arac olmakszn bu iki mstakil ve kalc cevher arasndateaml (gei, balant) dnlemez. Demek ki, Tanr tm iradelerinve hareketlerin gerek failidir. Spinozaya gre insan kendisinde ne ka-dar faaliyet veya hareketlilik hissederse etsin, aslnda fail deil,mnfail (pasif)dir. Dolaysyla, tamamiyle yetkisiz ve gszdr. Onagre bu cebriye bir filozof iin huzur ve mutluluun kaynadr. Leibnitz

ise bireylerin kendi balarna zgr olduuna inanmaktadr, ama bubireyler arasnda nceden kurulmu uyumun Allah tarafndanyaratldn sylemektedir. Bu nedenle, o da cebre rcu etmektedir.Hatta cebriyetine halis veya salt ceberiyet diyebiliriz. Locke ise irade


11/55

zgrln anlamsz olarak nitelendirmekte ve Descartenfelsefesinde varolan kaderciliin yanl olduunu belirtmektedir.Aka cebriyeyi kabul etmemesine ramen biz bir eye niyetlenmeveya niyetlenmemek konusunda zgr deiliz, niyet veya irade nefislebelirlenir ve nefis te mutluluk duyar dedii zaman bu felsefe dnpdolap kaderiyeden cebriyeye ulaverir. Schopenhaure ise iradenininsanlardan maddelere kadar her eyde varolduunu ifade etmektedir,ama bu irade, zgrlzerinde kaderiyetin bina edildii irade deil-dir.

Hi phe yok ki, Kant, Fischte ve Hegel gibi nde gelen filozoflarkadercilie olan eilimlerini gstermilerdir. Socrates iradeninzgrln savunmutur. Platon, insann seme yetkisinikullanmasn benimsemitir. Aristo ise ihtiyar ve ztrri fiiller arasndaayrm yaparak insann bir dereceye kadar zgr ve bir nebze demecbur olduunu ifade etmitir. Bir baka dnr, Chrysippuscebriyet ve ahlki sorumluluk arasnda bir denge kurmaya almtr.slam dnrlerin bir blm ise la cebir ve la tafvid ve lakin emrbeynun amreyn yolunu benimsemi, ama bunu nazar hikmet urunadeil, pratik bir gr olarak yapmlardr. Yoksa salt metafizik gregelince, buna gre cebriyenin kefesi, kaderiyeye gre daha aadadr.Ve filozoflar arasndaki gr ayrl cebriye ile kaderiye arasndakigr ayrlndan ok salt cebriye ve orta cebriye arasndaki grayrlna dnktr.

Felsefenin baarszlAncak bu bahiste cebriye kefesinin kaderiyeninkinden daha daha

ar olmas demek felsefenin bu sorunu zmlemi ve bunu cebirlehine sonulandrm olmas demek deildir. Hayr, bu sadece unu

gstermektedir: nsan bu muazzam kainat veakllara durgunluk verendzeni tkr tkr ileten varln zelliklerini yakndan izleyince ylesinedehete kaplr, beyni ve yrei yle bir duyguyla dolar ki, kendigznde kendi varl tamamen deersiz ve nemsiz hale gelir. Onunakn akl kendisine diyor ki, kudreti bu snrsz evreni kuatan, iradesibylesine muhteem saltanat zerine hkm sren, bilgisi bu varlkdzeninin en ufak parasndan en byne kadar her eyi ezeldenebede kadar kuatan tutan varla kar senin varln ufak, kck,aresiz, zavall, gsz ve mecburdur, senin gcn, bilgin ve iradeninhibir deeri ve nemi yoktur.

imdi bunun tesinde biri felsefenin kaza ve kader meselesinianladn sanyorsa, byk bir yanlg iindedir. Kaza ve kader sorunuaslnda Rabbl leminin grkemli imparatorluunun anayasasnn neolduu sorunudur. Yce Allahn ilmi ve bilgileri, kudreti ve gleri,Allahn iradesi ve muratlar arasnda ne gibi bir iliki olduusorunudur. lhi emrin ne anlam tad meselesidir. Bunun, Onunmahlklarna nasl uyguland sorunudur. Mahlklarnn eitli snf vekategorilerinde emirlerinin hangi ilke ve kurallara gre uygulanmasorusudur. Ve evrenin tm varlk ve nesnelerinin ne ekilde ve naslOna bal olduu meselesidir. imdi eer bir kii kalkp bu sorunlarzmlediini iddia ediyorsa, baka bir deyile, onun Tanry ok iyitand ve tanrln ok iyi bildiini ve kavradn iddia ettiini syle-yebiliriz. Aslnda, bu kaderciler ile cebircilerin birbirlerine ynelttiklerieletiri ve sulamalardan daha ar bir eletiri ve sulamayhaketmektedir ve daha vahim bir eydir. Ve eer bu bir iddia deil,


12/55

sadece kendi tahmin, kyas ve istidlallerine dayanarak byle bir grileri sryorsa, cebir ve kaderle ilgili olarak kesin hkm vermesinimmkn klan salam ve gvenilir bilgi ve inancn noktasna naslvarabilir?

FZK GR

Fizikte bu mesele, tm evrende olduu gibi insann fiillerinin denedenler silsilesine bal olduu ve yapt her eyin bir veya birkanedeni ve etkeni olduu asndan ele alnr. Eer bir fiilin meydanagelmesi iin gereken nedenler ve ortam olumazsa, o fiilin gerekle-mesi mmkn deildir; nedenler ve ortam oluursa, onungereklemesi gereklidir. Bu her iki durumda insan tamamen mecburve aresizdir. Bu adan fizik veya doa her zaman cebre meyilliolmutur. Nitekim eski fizikiler arasnda mstesna bir mevkiye sahipolan maddecilerin babas Democritus bundan 2500 yl nce akaevrenin tm eyasnn doa kanununa bal olduunu ve bunun dnakamayacaklarn ifade etmiti.

Buna ramen, doaclar nefis ile madde arasndaki cevher farkninkr ettikleri ve nefis glerini maddeler leminden u veya buekilde ayr saydklar srece fizik veya doa biliminde kadercilik iinbir yer bulunabilirdi. Ancak 18. yzyln banda oluan fizik bilimindekiba dndrc gelime ve fen ile bilimin dier dallarnda ki aratrma,inceleme ve keifler yeni kaplar almaya balaynca nefis ve ruh tmgleriyle beraber maddi oluum ve maddenin kimyasal karmlarnnsonular olarak grlmeye baland ve insan nefisli ve manevi varlk

yerine salt bir mekanik varla dnt. Bylece, kadercilik fiziksnrlarnn tamamen dna karld ve fen btn arln cebrinkefesine koydu.

Biyoloji ve fizyolojinin yeni aratrmalar ki bunlar sayesinde nefisilmi artk bu iki bilimin bir dal haline gelmitir. beynin biimi, yaps,ekirdei ve sinir sisteminin durumunun insann doasnekillendirdiine hkm edilmektedir. Beyin veya zihnin kt olmasinsann doasn ve ruhsal yapsn bozar ve bununla kt eilimler vehareketler meydana gelir. yi oluu, insann tabiatn iyiletirir vedahasonra iyi eilimler ve iyi amellerin meydana gelmesini salar. Gayettabii ki, beynin ekirdei ve sinir sisteminin yapsnda insann zgr

iradesinin herhangi bir rol yoktur. Dolaysyla, bu maddi gr kabulettikten sonra, insann doasnda zgrlk diye bir eyin olmadn dateslim etmemiz gerekir. Buna gre nasl ki, demirden yaplm birmakine belli baz metot ve kurallara gre alr, insan da doannmuazzam bir yasasna gre yaamakta ve faaliyet gstermektedir.Ahlk ve fazilet dilinde iyilik ve gzel karakter olarak tanmladmzeyler fen szlnde salt dzgn bedensel yap ve iyi sinir sistemininunsurlar demektir. Ahlk ve etiin ktlk ve ahlkszlk olaraknitelendirdii eyler bilim dilinde beyin yaps ve sinir sisteminin bozukoluu olarak kabul edilmektedir. Bu adan iyilik ve salk, ktlk vehastalk arasnda bir fark kalmaz. Nasl ki, bir kii kendi iyilii ve sal

iin vgye ve hastal iin knamaya layk deilse, ktl,ahlkszl veya drstl ve fazileti bakmndan da vgye veyaknamaya layk olmamaldr.


13/55

Bunun yansra, cebircilii teyid eden baka nemli bir kanun dakaltm yasasdr. Bunun temelini Darwin ve Russel Wallace iletakipileri atmtr. Buna gre herkesin doas ve kiilii ile karakteridnyann kuruluundan beri kuaktan kuaa geen bir kalba girer vebu kaltsal kalp doa ve karakteri hangi ekle sokarsa, onudeitirmeye hibir insann gc yetmez. Bu bakmdan eer bugn birkii herhangi kt bir i yapyorsa, o aslnda, onun atasnn 100 ylnce att tohumun bir meyvesidir ve atasndaki bu ktlk te eskinesillerden ileri gelmektedir. Bu meyvenin olumas veya olumama-snda ilgili kiinin irade veya yetkisinin hibir rol yoktur. Bununolumas veya olumamas, tpk bir mango aacnn eki bir mangoekirdeinden karak eki meyve vermeye mecbur olmas gibidir.

Tarih teorisi de cebri dorulamaktadr. Buna gre d etkenlerinetkileri genellikle, o ortamn iinde bulunan tm bir insan toplumunundoas ve karekterini etkilemektedir. Ve bu nedenle, belli bir nedenlertopluluu altnda yaayan bir ulusun zellikleri, baka bir nedenlertopluluu altnda kalan bir ulusunkilerden farkl olur. Meseleye dahaderin bir ekilde baktmzda bu iki ulusun miza ve karakterleri ara-sndaki farkn kaynann, onlarn iinde yaadklar farkl d etken veortamn olduunu anlayabiliriz. Ayn ekilde, eer d etkenlerinnda bir milletin zelliklerini anladmz zaman onun hangidurumlarda nasl davranacan salkl bir biimde tahmin edebiliriz.Bir bireyin kiisel irade ve yetkisi iin bu kapsaml yasann belirlediiyoldan ayrlma imkn yoktur. Bireylerin kiisel zgrlnn kabuledilmesi halinde, yzyllardan beri bir milletin hareket ve karakterle-rinde grlen zellikler mthi bir ekilde benzerlik arzetmesi iinortada herhangi bir neden veya gereke kalmaz. nk bir milletintm fertlerinin szbirlii ederek kendi iradeleriyle ayn ekilde hareketetmeye karar verdikleri hibir ekilde tasavvur edilemez.

statistik bilimi de deneysel temellere dayanarak cebri sa-vunmutur. Byk yerleim merkezleri ile ilgili olarak deiik artlar veortamlarda elde edilen veriler ve rakamlar, o art ve ortamlarnolumasna neden olan d etkenlerin nda incelendiinde hertoplulukta baz zel nedenlerin etkisiyle belli baz durumlarn ortayakt ve bu durumlarda ok sayda insanlarn hareket ve davranbiimlerinin birbirlerine benzedii grlmtr. Bu gibi deneyimlerleistitstik ve tipografi o kadar ilerlemitir ki, bu bilimlerin bir uzmanbyk bir yerleim merkezi veya insan topluluunun falanca durum-larda falanca hareketlerde bulunabileceini geree ok yakn bir

tahminde ve kehanette bulunabilir. Byle bir uzman bir yl iindeLondra ehrinde ka kiinin intihar edebilecei ve rnein, Chicagodaka tane hrszlk olaynn meydana gelebileceini tahmin edebilir. Eerbir lkede baka bir lkeye oranla cinayet says fazla ise, bu cina-yetlerin hangi maddi, ekonomik ve sosyal nedenlere dayand oksalkl bir biimde ortaya konabilir. Bir lke veya byk bir yerleimmerkezinde yllar yl lm, doum, sular ve dier olaylar ortalamanasl meydana geliyor ve toplumsal duruma paralel olarak bu olaylarlailgili istatistikler srekli olarak iniyor veya ykseliyorsa, bununaklamas, d etkenlerin insanlarn byk yerleim alanlarna,bireylerin iradelerinin baka bir biimde hareket etmeyecek ekilde

mthi bir g ve iddetle etkili olduundan baka bir ey olamaz.

Fen ve bilimin baarszl


14/55

Bu ksa bahis gsteriyor ki, insann zerinde kendi bykl vestnln bina ettii fen ve bilim, onun tm hayal gcnkullanarak inceleme, aratrma ve keifler sonucunda oluturduusermaye ve iftihar vesilesini bir kalemde ortadan kaldrveriyor veinsan kendi bilgi ve aratrmalarna dayanarak kendisinin, maddeler,bitkiler ve cansz makineler gibi aresiz ve yetkisiz bir varlk olarakkabul ediveriyor. Ancak bu kabul ve itiraf, bilimin kaza ve kadermeselesini gerekten hallettiini kesinlikle gstermez. Aksine, bubilimin bizim vicdanen kendi iimizde hissettiimiz yetki gc ve iradezgrlyle ilgili tatmin edici bir aklama getirmediini gsterir.Oysa biz gece gndz yetki gc ve irade zgrlnn belirtilerinigrr ve buna gre ihtiyar ve gayri ihtiyari fiillerimiz arasnda ayrmyapabiliyoruz. Sadece bu deil, varlna insann zgr ve egemen birirade sahibi oluu bal olan nefsin bile bilimsel aratrmalarn tesindebir ey olduu kantlanmtr ve hibir bilimsel aratrma metodu,bugne kadar, insann maddi varlnda herhangi bir maddi karmveya kimyasal bir forml ile ilgisi olmayan belirti, fiil ve zellikleryaratan eyin ne olduunu ortaya koyamamtr.

Her ne olursa olsun, eer bir fiziki, insann karakterinde sinirsistemi ve beyin ekirdeinin yapsnn nemli bir rol oynadn ilerisryorsa, bunu kabul edebiliriz. Ancak bedensel zelliklerinin, ruhsalzelliklerinin tek illet veya sebepleri olduu yolundaki iddias kabuledilemez. Ayn ekilde evrim kuramnn bir savunucusu, insann kendizelliklerinin ounun irs veya kaltsal olarak miras aldnsylyorsa, bunu kabul etmekte hibir saknca yoktur. Ancak, insannher eyinin kaltsal ve kendisine ait hibir eyin olmadn ilerisryorsa, biz dier gerekleri gzmzn nnde bulundurarak bunukabul edemeyiz. Ayn ekilde tarihe ve istatistie dayanarak ortayaatlan grn ancak insan kiiliini byk apta, uluslar iletopluluklar geni apta etkileyen d etkenlerin mecbur kld kadarsalkl olduunu syleyebiliriz. Bununla toplumsal durumlarn ini-klarnda fertlerin kiisel iradelerinin hibir zgrle sahip olmadve toplumsal yaam mekanizmasnda insanlarn salt cansz birer paragibi hareket ettiklerine ilikin iddia ise ispatlanamaz.

Ksacas, fizik veya doa bilimleri ve takipileri aslnda cebir vekader meselesini halletmemilerdir. Ama ortaya koyduklar,incelemeler, gzlemler ve deneyimler hayatmzda cebrin snrlarnnne kadar geni olduunu gstermitir.

AHLAK GR

Salt etik veya ahlk snrlarnn iinde insann mecbur veya yetkiliolduuna ilikin sorun, d koullarn altnda i gerein ne olduueklinde ele alnmaz, aksine, burada insann kiilii ve karekterineilikin hkmn ve iyi veya kt davranna gre vlme veya knanmaistihkak ve iyi veya kt amellerine gre dl veya ceza vermekararnn neye dayand gr zerinde durulur. lk bakta burada

kadercilerin stn olduu, cebircilerin ise yenilgiye mahkum olduugibi grnr. Zira insann tamamen aresiz olduu ve yaptklarndairade ve yetkisinin hibir rol olmad kabul edilirse, onun sorumlulukkavram tamamyla ortadan kalkar, iyilik ile ktlk anlamn yitirir,


15/55


16/55


17/55

Ama ancak bu cevap bizim insan akl ve ruh sahibi bir varlk deilsadece maddi bir varlk olarak kabul etmemiz ve insanda akl, nefis,ruh diye bir eyin bulunmad, sadece kendi kural ve yasalarna balolan doann varolduu ve insann tpk bir aa, bir nehir, bir daveya baka bir nesne gibi onun etkisinde olduunu teslim etmemizhalinde doru olabilir. Ne var ki, insan yaamnn belirtileriyle ilgili bumekanik yorum ve deerlendirme hibir ekilde kabul edilemez.Burada anlatlmak iin yeri olmayan delilleri ok zayftr. Bu grkabul etmenin ilk sonucu, yasalar, ahlk, dinler ve inanlar hepsinindeerlerini yitirmeleri ve geersiz olmalar ve bizzat insann, insanolarak dier varlklar ve nesnelere kar akl ve ruh gibi onurlu s-tnln kaybederek onlardan biri haline gelmesidir.

Ahlk biliminin baarszlBtn bu bahsi zetleyecek olursak, etik veya ahlk bilimi cebriye

ve kaderiye ile ilgili olarak bir hkm vermekte baarsz kalmtr. Saltahlk delil ve gzlemlerle insann kiilii ve karekteri konusunda

cebirci grn m yoksa kaderci grn m doru olduunusylemek mmkn deildir. Yani, insann kendi sz ve hareketleri ba-kmndan sorumlu ve yetkili saylmas lehine ne kadar delil varsa, he-men hemen ayn deliller onun tamamen sorumsuz ve aresiz saylmaslehinedir.

TANRIBLMSEL GR

imdi bu meselenin sadece sonuncu yn, yani tanr- bilimsel

gr kalmtr. Tanrbilim veya ilahiyatta bu mesele aa yukarfelsefede yer ald gibi yer alr. Ancak burada daha ok zorluk veengeller vardr. Felsefenin gz sadece metafizik veyadoatesindedir ve insann pratik yaantsna bakmaz. Yani, insannyaantsyla doa bilimi veya ahlk bilimi kadar bile ilgili deildir.lahiyat ise u veya bu ekilde gerek fizik ve doa bilimi gereksemetafizikle ilgilidir ve retileri ikisini de kapsar. Din bir yandan insanemir ve nehiyler (yasaklar)den sorumlu tutar ve itaat ile itaatsizlik iindl ve ceza yasasn getirmitir ki bunun iin insann belli bir ldesorumlu, yetkili ve zgr olmas gerekir. Dier yandan, bata insanolmak zere tm evreni kuatan ve iyi ve kt her varl ve nesneyi

elinde bulunduran insanst bir varlk veya doast bir yasakavramn da ortaya koyar. Bu bakmdan tanrbilim veya ilahiyatta bumesele, felsefe, fizik ve ahlk bilimi her nden daha zordur. nkbu , sorunun sadece bir ynn ispatlamak ve dierlerini onauydurmak ve ona gre deitirmek veya arptmak konusundaserbesttir. Din ise bu her ikisini ispatlamaya ve birbirleriyle eliirdurumda olan bu grlerde orta bir yol semeye ve bunun akla uygunolduunu gstermeye mecburdur.

Dnyann dier dinlerinin bu dm zmek iin ne gibi bir halare nerdiklerini anlatmak iin yerim yoktur; nk bana yneltilensoru slmiyetle ilgilidir. Bahsin az ve z olmas iin de aklamamsadece bununla snrl tutacam.

Doru slam gr


18/55

Metafizikle ilgili meseleler hakknda slmn doru gr udur:Neyin ne kadar bilinmesi gerekliyse, Allah ve Resl bize anlatmtr.Bundan fazlasn merak etmek, haklarnda bilgi edinmek iin elimizdeherhangi bir kaynak bulunmayan, bilinmemelerinin bize herhangi birzarar olmayan hususlar ve nesneleri bilmeye almak ve aratrmakhem gereksiz hem tehlikelidir. Nitekim Kuran- Kerimde ylebuyrulmutur:

Ey mminler! Size aklanmas halinde fenanza gidecek olan

eylerden Resle sormayn. (El-Maide: 101)

Peygamberin size verdiini aln. Sizi, kendisinden nehyettii

eyden de saknn. (El-Har: 7)

Ve bu nedenle, hadis-i nebevde sk sk soru sorulmas ve samasapan konularla uralmasnn ho olmad kaydedilmitir. Nitekimbir hadisinde, Resulullah yle buyurmutur:

:

Bir kiinin slm iin iyisi gereksiz eyleri brakmasdr.2[1]

Takdir veya kader meselesi de bu konulardan biridir. Nitekim Hz.Peygamber (a.s.) sk sk bu meseleyi tartmaktan saknlmasnistemitir. Bir defasnda sahabiler aralarnda bu meseleyi konuuyordu.Derken Resulullah (a.s.) geldi ve bu tartmay dinleyince yzndekzgnlk belirdi. Hemen, Byle eyler iin mi size emrverildi? Bununiin mi ben size gnderildim? Bu gibi eyler yznden gemi milletlerhelak oldu. Kanmca, siz bu konuda kavga etmeyin.3[2] Yani kendisiyle demek istemitir: Bu, sizin iin ill bir kanya varlmas gerekener bir konu deildir. Yani, bununla ilgili herhangi bir aratrmayapmaz ve konumazsanz, kyamette bundan sorumlututulmayacaksnz. Bu konuda aznz aarsanz, ister istemez yanlyahut doru bir ey syleyeceksiniz. Bylece, tartmamanz gerekenbir konuda tartrsanz, banz derde sokarsnz. Sizin anlayacanz,sizin konumanz size zarar verebilir; oysa, konumamanzn hibirzarar yoktur.

Baka bir defasnda Hazreti Peygamber, gece vakti Hz. Ali ile Hz.Fatma (r.a.)nn evine gitti ve Kendilerine, Teheccd namaz niyeklmyorsunuz? diye sordu. Hz. Ali, Ya Resulullah nefislerimiz Allahnelindedir; O ne zaman isterse uyanrz diye cevap verdi. Bunu duyarduymaz oradan ayrld ve bacana elini vurarak dedi ki,

nsan (btn mahlklarn) en kavgac (s)dr.4[3]

2 [1] Bu hadisi mam Zhri, mam Zeynl-bidin vastasyla rivayet etmitir (Tirmizi)

3 [2] Bu hadis eitli biimde Hz. mer, Hz. ie, Hz. Enes, Hz. Ebu Hureyre ve Hz. Abdullah bin mer binAs (r.a)tan rivayet olunmutur (Bk. Tirmizi, bn Mce)


19/55

Bundan dolaydr ki, muhaddis ve fakihlerin byk bir blm yiveya kt kader Allahtandr gibi genel inan zerine ittifak etmi vebu hususta fazla aratrma ve inceleme yapan veya cebir ve kaderhakknda kesin hkm verenleri iddetle knamtr. Ne var ki, HazretiPeygamber (a.s.) ile gemiteki din byklerimizin yasaklamalarnaramen, baka milletlerin felsefe ve fizikle ilgili sorunlarn inceleyenMslmanlarda bu konu geni apta tartlmaya baland; yle ki, buslmda kelm ilminin en nemli konularndan biri haline geldi.

slm ilhiyatlarnn mezhepleriMslman mtekellimin veya ilahiyatlar bu konuda kaderci ve

cebirci diye iki byk mezhebe ayrlmtr. Bu her iki grubun tmtartmalarn buraya aktarmak mmkn deildir. Bunun iin okhacimli ayr bir kitap yazlabilir. Burada ise bu iki grubun grlerininzetini sunmaya alacam.

Kadercilerin inancMutezile ve baz dier mezheplerin inanc udur: Yce Allah insan

yaratt, ona filleri zerine g ve kudret bahetti ve iyilik ile ktlkarasnda ayrm yapma yeteneini verdi. Artk insan kendi gcyle vezgr iradesi dorultusunda iyi veya kt iler yapmaktadr ve yine buyetkisine gre dnyada vg veya knama, hirette de sevap veyaazaba layk olacaktr. O Allah tarafndan ne kfr ve gnaha mecburedilmi, ne iman ve itaate zorlanmtr. Aksine, Allah Teala resullerinignderir, mushaflar indirir, iyi amel ileme emri verir, ktlktenmeneder, doru ile yanl, Hak ile Btl arasndaki kesin fark belirtir veinsanlara, doru yolda yrrseniz kurtulacak, yanl yolu tercih

ederseniz, kt sonucunu grrsnz diye uyarr.Bu mezhebin ilke ve retilerini ilk nce Vsl bin Ata el-Gazzalbelirlemiti. El-Gazzale gre Allah dil bir hakimdir. Allaha err veyazulm maletmek caiz deildir. Ayrca, Yce Allahn emir venehiyleriyle donatt kullarn, kendi irade ve glerine aykr olarakiler yaptrmaya kalkmas caiz olmad gibi, kendi emriyle iledikleriherhangi kt bir ey iin onlar cezalandrmas da caiz deildir. Ohalde, kulun kendisi hayr ve err failidir. Kendisi istedii gibi iman ilekfr ve itaat ile masiyet (gnah) yolunu seer ve Allahu Teala ona b-tn bunlar iin g ve yetenek vermitir. brahim bin Seyyaru'n-Nizambuna, Allahn sadece hayr zerine yetkisi olduu, err, sknt, eziyet

ve gnahlarn Onun kudretinin dnda olduu savn eklemitir. Mu-ammer bin badu's-Selemi ve Hiam bin Amru'l-Fevzi ise bu kural dahaiddetle savunmu ve iyi veya kt kaderin Allah'tan olduuna ina-nanlarn kfir ve sapk olduunu ileri srmtr. Zira bu inan, Allahniyi ve merhametli olma vasfna aykrdr ve Onun zlim ve cbirolduunu gstermektedir.

Bundan sonra Chiz, Hayyat, Kabi, Ciyayi, Kad Abdl Cebbar v.s.gibi ne kadar byk mutezile alimi varsa hepsi, kullarn fillerininynlendiricisinin Allahn deil, bizzat kullarn olduunu kuvvetli bir

4 [3] Bu hadisi Zhri, mam Zeyn'l-abidinden ve o da, Hseyin bin Ali (r.a.) den rivayet etmitir. (Buhari,Nesei). Muhaddisler, Resulullah (s.a.v.)in Hz. Ali (r.a)nin evinden dnmesi ve bu yeti okumasyla ilgili e-itli aklamalar da bulunmutur. Ama benim bundan anladm, Hz. Peygamberin (a.s.) hayatn pratiksorunlar konusunda kader meselesine bavurmasndan holanmaddr.


20/55

biimde savunmu, Allahn kullarna istemedikleri eyleri zorlayaptrmadn kaydetmitir.

Kadercilerin Kurandan sunduklar deliller

Mutazile kendi inanlarn dorulamak iin Kuran- Kerimin birokyetinden deliller sunmaya almtr. rnein,

1) Kullarn fiillerinin kendilerine ait olduuhususunun vurguland yetler

Allaha nasl kfrederseniz ki, siz llerden iken sizi diriltti? (El-

Bakara: 28)

Elleriyle bir kitap yazp sonra "Bu Allah katndandr." Diyenlere

yazklar olsun (El-Bakara: 79)

Allah bir kavme ihsan ettii nimetini, o kavim nefislerinde olan

deitirinceye kadar, deitirici deildir. (El-Enfal:53)

Fenalk ileyen onunla cezalandrlr. (En-Nisa: 123)

Herkes kendi kazancna baldr. (Et-Tr: 21)

2) nsann kendi amellerine gre dl veya cezayalayk olacann belirtildii yetler

Bugn herkes kazand ile karlanacaktr (El-Gafir: 17)

Bugn, ilediiniz eylerin karl verilecek. (El-Casiye: 28)

"Yaptklarnzdan bakasyla m cezalandrlyor sunuz?." (Neml: 90)

3) er, zulm ve dier kt eylerden AllahTel'nn mnezzeh olduu anlatlan yetler


21/55

O hangi eyi yarattysa, ok gzel yaratt (Es-Secde: 7)Ve gayet tabii ki, kfr gzel bir ey deildir.

Biz gkleri ve yeri ve aralarndakileri ancak hak ile yarattk. (El-

Hicr: 85)Gayet tabii ki, kfr hak olamaz!

Rabbin kullarna zulmedici deildir. (Fussilet: 46)

Allah, lemlere zulmetmek istemez. (Al-i mran: 108)

4) Kafirler ve gnahkrlarn ktlkleri veahlkszlklar nedeniyle knand ve onlarn, iman veitaat yolunu benimsemelerinin Allah tarafndanengellenmedii ifade edilen yetler

nsanlara hidayet rehberi Peygamber geldiinde, onlar iman

etmekten meneden ey. Allah bir insan m Peygamber olarakgnderdi? demeleridir. (El-sra: 94)

Yarattm eye secde etmekten seni meneden nedir? (Sd: 75)

O halde onlara ne oldu ki, iman etmiyorlar? (El-nikk:20)

Siz niin onlar Allahn yolundan alkoyuyorsunuz? (li mran: 99)Eer gerekten Allah insanlar iman etmelerinden alkoysayd veonlar kfre ve gnaha mecbur etmi olsayd, onlara byle sorularsorulmazd. Tpk bir kiinin bir kiiyi bir odaya kapatp, oradan niyekamyorsun? gibi bir soru soramad gibi. Byle bir durumda Allahu

Tealann bir yandan insanlar Hak yolundan alkoyduu ve dieryandan, onlara, siz Hak yolundan niye dndnz? diye sorduu d-nlemez.

Allahn insanlar doru yoldan saptrp kendilerine, doru yoldanniye saptnz? diye sorduu dnlebilir mi? Onlar kfre yneltipniye kfr benimsediniz? diye sormas tasavvur edilebilir mi? OnlarHakkn yerine Btla sevkedip, siz niye byle yapyorsunuz? diyesormas beklenebilir mi?


22/55

5) man ve kfrn insanlarn iradelerine balolduunun akland yetler

Artk isteyen iman etsin, dileyen kfir olsun.(El-Kehf: 29)

Artk isteyen, Rabbine bir yol tutar. (El-Mzzemmil: 19)Sadece bu deil, kendi kfr ve masiyetlerini lhi iradeye

maledenler de knanmtr,rnein:

Mrikler derler ki: Eer Allah istemi olsayd, ne biz ve ne

de babalarmz irk koardk. (El-Enam: 148)

Mrikler: Eer Allah dileseydi, ne biz ne de babalarmz

Allahtan bakasna tapmazdk. (En-Nahl: 35)

6) Kullarn iyi amel ilemeye davet edildii yetler

Ve Rabbinize mafiret iin koun (Al-i mran:133)

Allahn davetisine icabet edin. (El-Ahkf: 31)

Rabbinize dnn (Ez-Zmer: 54)

Gayet tabii kullarda g ve yetenek olmadka, onlar itaate,Rabblerine komaya, dnmeye v.b. davet edilemez. Bir fellidenve bir ktrmden ayaa kalkp komas istenebilir mi?

7) Kullarn, Allahn kendilerine emrettii fiillerilediklerinin beyan edildii yetler

Kendi davalarn Tagta gtrmeye niyet ederler; halbuki,

kendilerine onu inkr etme emri verilmiti (El-Nisa:60)

Allah hibir zaman ktl emretmez. (El-Araf: 28)


23/55

Halbuki, onlar ancak Allaha ibadet etmeleri ile emrolun-

mulard. (El-Beyyine: 5)

O kullarnn kfrne raz olmaz. (Ez-Zmer: 7)

Ancak Allah'a kulluk etmekle emrolunmulardr." (Beyine:5)

8) nsanlarn kendi yaptklarnn cezasnektiklerine dair yetler

nsanlarn kendi ellerinin yaptklar yznden karada, vedenizde fesad meydana kt. (Er-Rm: 41)

Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand y-

zndendir. (E-ra: 30)

phesiz, Allah insanlara hibir eyle zulmetmez. Fakat

insanlar kendi nefislerine zulmederler. (Yunus: 44)

Biz, halk zalim olan memleketlerden bakasn helak edici

deiliz. (El-Kasas: 59)

9) Allahn insanlar hidayete veya sapkla mecbur et-medii, aksine insanlarn kendilerinin bu yollardan birini

setiini gsteren yetlerSemd kavmine gelince: Onlara da, doru yolu gsterdik.

Onlar ktl hidyete tercih ettiler. (Fussilet: 17)

Artk hidayeti kabul eden kendi faydas iin hidayete ermitir

(Yunus: 108)


24/55

Dinde zorlama yoktur. man ile kfr apak meydana k-mtr. Tagtu tanmayp Allaha iman eden yle salam bir ipesarlmtr ki, onda ek yeri ve kopukluk yoktur. (El-Bakara: 256)

10) Peygamberlerin kendi hatalarn kabul edip kendi-leri tarafndan ilendii ifade edilen yetler

rnein, Hz. Adem diyor ki:

Ey Rabbimiz nefislerimize zulmettik. (El-Araf: 23)Hz. Yunus diyor ki:

Seni tesbih ve takdis ederim. Gerekten ben hakszlk

edenlerden oldum. (El-Enbiya: 87)Hz. Musa diyor ki:

Ey Rabbim, ben nefsime zulmettim. (El-Kasas: 16)Hz. Nuh diyor ki:

Ey Rabbim, bilmediim eyi senden istemekten sana sn-

rm. (Hd: 47)

Cebirci Grte yandan, Ceberiye veya Cebirciler, insan veya dier canllar

ve nesnelerin ister kendileri veya sfatlar olsun, hibir canl veyaeyin Allah'n iradesi dnda olumadna inanyor. nanlarnagre evrende her zerrenin hareketi kaza ve kadere baldr. Vcutve icatta Allah'tan baka kimsenin herhangi bir rol veya etkisiyoktur. Yaradl ve ibdda Allahn hibir orta yoktur. AncakAllah'n diledii olur, dilemedii olmaz. Hibir ey veya canl

Onun emri olmadan zerre kadar kprdayamaz. Allah Teala'nnemir ve icraatna iyi veya kt damgasn vurmak akl ii deildir.Mevla ne eylerse gzel eyler. Dnyada olaylarn nedenleri olaraktanmladmz eyler aslnda grnteki nedenlerdir, yoksa ger-ekte her ey Allah'n iradesi ve emriyle olur ve yer ile gklerdekitm olup bitenlerin asl faili O'dur.

Bu temel gr ve inantan baz zimn veya cz' grler dedomutur rnein Ceyhem bin Safvan ve eyban bin MeslemeHaric'nin gr udur: nsan kendi fiilleri asndan tamamenmecbur ve aresizdir. Ne iradeye ne de yetkiye sahiptir. Cenab-Allah nasl cansz nesneler, bitkiler ve dier eyay

hareketlendirirse, insanlarnda kprdanmalarna neden olur.nsanlarn fiil ve hareketlerinin kendilerine mal edilmesi sadecemecazi anlam tamaktadr. Sevap ve gazaba gelince, fiillericebren olduu iin dl ve cezalar da cebren olmaktadr. Yani,


25/55

nasl cebir ve zorlama ile bir insan iyi veya kt harekettebulunuyorsa, cebir ve zorlama ile dllendirilmekte veyacezalandrlmaktadr. Yani, Mu'tezile'nin halis kaderiyesine karhalis cebriye fikridir.

Aralarnda Hseyin En-Neccar, Beir bin Gyas-l Merisi, Dararbin Amru, Hafsu'l-Ferd, Sbu Abdullah Muhammed bin Kerrm,

uayb bin Muhammed el-Harici ve Ebadiyye mezhebininkurucusu Abdullah bin Ebad vb.nin bulunduu baka bir grup iseAllahn insanlarn iyi veya kt fiil ve amellerinin yaratcsolduunu kabul ediyor, ancak ayn zamanda, kullarn bir eit gve iradeye sahip olduunu ve bunlarn, onun hareketlerinde birrol oynadna da inanyor. Bu role kesb adn veriyorlar. Bukesb nedeniyle insana emir ve nehy ile ilgili talimat verilmi vebuna gre oazaba veya sevaba layk olacaktr.

mam Ebul Hasan el-Eari, kesbi kabul etmi ve insann birhareket kudreti olduunu da ispatlamtr, ancak bunun tersiniinkr etmitir. Yani, kendisine gre Allah, kuluna hangi fiil veya

hareketi yaptrmak istiyorsa, o kulun hareket kabiliyetiylegereklemi oluyor, ancak bu kabiliyet, kudret veya g sadecelah iradenin hayata gemesinin bir aracdr; gerekte ise bu gveya yetenek, herhangi bir fiilin meydana gelmesine neden olanbir etkiye sahip deildir.

Kad Ebu Bekir Baklnnin gr ise bundan biraz farkldr.Ona gre bir insann her hareketinin iki yn vardr. Bir yn,iyilik ve ktlk, hayr ve erden soyutlanan hareketin kendisidir.Bir baka yn de itaat ve gnah veya isyan ile ilgilidir. rnein,namaz ve oru. Bu ilk yn, Yce Allahtan kaynaklanr, nk buOnun kudretiyle meydana gelir. kinci yn ise kuldan

kaynaklanr, nk bu ynyle herhangi bir fiil onun g veyeteneiyle ilenir ve buna gre dl veya cezay hak edebilir.stad Ebu shak sfrayini ise bu gre kar kmtr. Ona

gre fiilin kendisi ve fiilin nitelikleri, yani iyi veya kt oluu, ikisihem kul hem Allahn g ve yeteneiyle meydana gelir.

mam-l Haremeyn ise bu iki gr de reddetmitir. Kendisinegre Allah Teala, kulu hem kudret hem irade ile donatmtr vebu kudret ve irade ile kul ama ve hedeflerine ular.

En son olarak cebir grnn ateli savunucusu mam Rzi ilekarlayoruz. Kendisi, kulun g ve yeteneini bir eyin

etkilediini kabul etmiyor. Kesbi, ism-i bi msemma olarakkabul ediyor. Allahn, kullarn tm fiillerinin yaratcs olduunubelirtiyor ve kfr, iman, itaat, isyan, hidayet ve dalalet hepsininAllah tarafndan kullarda yaratldn aklyor. Kendisine gre,Allahn birinden kfr ilemesini isterken onun, mmin olmasmmkn deildir, ayn ekilde,

Allahn defterinde mmin olarak geen birinin kfir olmasnaimkn yoktur. Yahut birinde itaat ve sadakat istemiken onun asiveya gnahkr olmas mmkn deildir, imdi, btn bunlarnnceden kararlatrlm ve kullarn bunlarn dna kmalarnnkesinlikle sz konusu olmad halde emir ve nehylerle ilgili

retilerin var oluunun caiz ve makul herhangi bir gerekesininolup olmad sorusuna gelince; mam Rzi diyor ki, bu trretilerin gerekelerinin aranmamas ve Allaha ileri iin niinve neden gibi sorularn sorulmamas gerektiini ifade ediyor.


26/55

Her neyse, Eariler ve ayn grte olanlar ister kesbi kabuletsin veya etmesin ve hareket kudreti zerindeki etkiye inansnveya inanmasn, ileri srdkleri delil ve grlerinin mantksalsonucu, salt cebirdir. nk eer Allah, kullarnn yaratcsysa veonlarn iyi veya kt iler yapmalar iin iradesini ortayakoymusa, bu iki durumdan biri kesinlikle meydana gelecektir.

Yani kullarda lahi iradeye kar hareket etme gc olacak yadaolmayacaktr. Bu durumda kulun kudret ve iradesinin Allahnkudret ve iradesine galip gelmesi gerekmektedir ki bu ittifaklabtl bir gr ve inantr. Allahn kudreti karsnda kulunkudretinin etkisiz ve Allahn iradesinin yannda, kulun iradesininnemsiz ve geersiz olmas. Bundan sonra kesb veya hareketyeteneinin olup olmamas hibir anlam tamamaktadr. te buhalis cebriye veya cebirciliktir. Ve gerekten de, cebriye ile ilgilibahis ve delilleri kabul eden bir kii cebirci grn sonuna kadargider; arada veya ortada bir yerde durmas hi mmkn deildir.5[4]

Cebrilerin Kurandan sunduklar delillerok ilgintir, cebriler de kendi inanlar lehine Kuran-Kerimden deliller sunmaktadr ve bir deil, iki deil, kaderiyeyekar cebriyeyi kuvvetle destekleyen yzlerce yeti rnekgstermektedirler:

1) Allah Tealann tm kuvvet ve kudretlerinsahibi, her eye kadir ve her eyin yaratcsolduunu kantlayan yetler

Bu yetlerde dnya da hibir eyin Allahn izni olmadangereklemedii belirtilmitir:

Btn kuvvetin Allah'a ait olduunu (El-Bakara: 165)

Sihirbazlar, Allahn izni olmakszn sihir ile kimseye bir zarar

veremezler. (El-Bakara: 102)

5 [4] Hristiyan ilahiyatlar veya tanrbilimcilerinin durumu da tamamen ayndr. Onlarn byk bir blmde Earilerin grndedir. Aziz Augustine salt cebriyeden kurtulmaya ok abalamtr, ancak AllahHakiki Fail ve insan sadece nesnel bir varlk olarak kabul etmesiyle bile salt cebircilik grndenkurtulamamtr. Scotus Erigena Hristiyanlkta skolastik felsefenin kurucusudur. Kendisi Tanrnn failefl'l- ibd (kullarn fiillerinin faili) olmas konusunu ok abartmtr. Ona gre Tanr tm evrenin ruhudur,zdr. Tanr hayat, g, k ve akl olarak dnyadaki varlklarda kendini gstermektedir. Aziz Anselmgenel Hristiyan inanlarna gre insann doutan gnahkr olduuna Tanrnn Mesih eklinde indiine veinsann, gnahnn kefareti olduuna inanmaktadr. Ve gayet tabii ki, bu inanta cebirliin dnda baka bireye yer yoktur. Abelard ve Aziz Thomas (Agiuinli) her ikisi lahi iradenin vcub ve cebr olduunainanmaktadr. Onlara gre, Yce Allah, kullarn tm amellerinin yaratcsdr. Hatta Aziz Thomas, Earilerin

Allahn her trl eletiri ve sorgulamadan mnezzih olduu grn de benimsemitir, nde gelenskolastik dnce savunucularndan yalnz Duns Scotus, Mutezileler gibi kadercilik grnbenimsemitir. Ona gre insanlar, iradelerini kullanma veya kullanmama ve fiillerini gerekletirme veyagerekletirmeme konusunda tamamen zgr ve yetkilidir ve Tanrnn kudreti insann seim yapma veyayetkisini kullanma zgrln kstlayamaz.


27/55

Haberin olsun ki, yaratmak da emir de Ona mahsustur. (El-Araf: 54)

De ki: Her eyi yaratan Allahtr. O, birdir. Her eye galip vehakimdir. (Er-Rad: 16)

Halbuki, sizi de, yaptnz eyleri de Allah yaratmtr. (Es-

Safft: 96)

2) Her olay hakknda Allahn kararnn ncedenverildii ve dnyada olup bitenlerin tmnn Onunemriyle olduunu gsteren yetler

Hibir dii hamile kalmaz ve dourmaz ki, Allah onu bilmesin.Kendisine mr verilenin mrnn artmas veyahut eksiltilmesimuhakkak bir kitapta yazldr. (Fatr: 11)

Kitapta srail oullarna u haberi verdik: Siz, arzda fesad

karacak ve byklk taslayp serkelik yapacaksnz. (El-sra:4)

ki ordu karlat gnde size isabet eden ey, Allahn iz-

niyledir. (l-i mran: 166)

Size yeryznde veya nefislerinizde herhangi bir musibet

gelmez ki, ancak biz onu yaratmazdan evvel bir kitapta (levh-imahfuzda) yazlm olmasn. (El-Hadd: 22)

3) Cenab- Allahn her ey iin bir yazg belirledii;rzk, eref, haysiyet, servet, rahatlk, sknt, lm vehayat her eyin bu yazgya bal olduu ve bundaherhangi bir deiikliin mmkn olmadnn ifadeedildii yetler

Gerekten biz her eyi bir takdir ile yarattk. (El-Kamer: 49)


28/55


29/55


30/55

Eer biz onlara melekler indirmi olsak, onlarla ller ko-nusalar ve zerlerine her istediklerini toplasak, Allah iste-medike iman edecek deillerdir. (El-Enam: 111)

6) Allahn zten tm insanlarn iman etmelerini veihtilf etmemelerini istemedii iin byle olduu,

yoksa isteseydi, herkesin iman edecei ve dinkonusunda herhangi bir mesele kalmayacann ifadeolunduu ayet-i kerimeler

Eer Allah dilemi olsayd birbirlerini ldrmezlerdi. Lkin

Allah, ne dilerse yapar. (El-Bakara: 253)

Eer Rabbin dileseydi, yeryzndeki kimselerin tamambirden iman ederlerdi. Byle olunca sen, insanlarn tamammmin olsunlar diye zorlayacak msn? Allahn izni olmadkahibir kimsenin iman etmesi mmkn deildir. (Yunus: 99100)

Bu hususta, pek ok kimsenin Cehenneme gitmeleri iinyaratldnn beyan edildii yetler de vardr:

Biz, cehennem iin cinlerden ve insanlardan biroklarnbraktk. (El-Araf: 179)

7) Allahn kfir ve mnafklar iman ve iyi ameldenalkoyduu, bu gibi insanlarn doru yola gelemeye-cei, ama ayn zamanda, emir ve nehylerle sorumlututulduklar ve itaatsizlik ve isyan durumunda azaplatehdit edildikleri yetler

Kfirleri azapla korkutsan da, korkutmasan da birdir; onlariman etmezler. Allah onlarn kalpleri ve kulaklar zerine mhrvurmutur. Onlarn gzleri zerinde de perde vardr, onlara bykazap olacaktr. (El-Bakara: 67)

Onlarn kalplerinde hastalk vardr, Allah hastalklarn

artrsn. (El-Bakara: 10)


31/55

Biz, Kuran iyice anlamamalar iin kalplerine perde ve ku-laklarna sarlk koyduk. (El-Enam: 25)

Ancak Allah onlarn kalkmalarn beenmedi ve dolaysylaonlar tembel hale getirdi. (Et-Tevbe: 46)

Biz, kalpleri zerine mhr vururuz; bylece kulaklar

duymaz. (El-Araf: 100)

8) Kfirler, hangi kt amelleri nedeniyle dnya vehirette azaba sokuluyorsa, onlarn Allahn emir veiradesiyle onlar tarafndan ilendii belirtilen yetler

Bir memleketi helak etmek istediimiz zaman, onun marm

elebalarna emrederiz de, onlar itaatten karlar. (El-sra: 16)

Bylece her ehir ve kasabada hilekrlk etmeleri iin g-

nahkrlarn byk adamlar yaptk. (El-Enam: 123)

Amellerini kendilerine ssl gsterdik. Onlar, krler gibi

hayret iinde dolarlar. (En-Neml: 4)

Kalbine, bizi anmaktan gaflet verdiimiz, hevesine uymu ve

iinde haddi am kimselere boyun eme. (El-Kehf: 28)

9) Allahn insana eytanlar ve er liderlerinimusallat ettii ve onlarn da onu kandrd vealdattnn ifade edildii yetler

Grmedin mi ki, biz, eytanlar kfirler zerine gndeririz.

Onlar gnaha tevik ederler. (Meryem: 83)

Biz, onlar, insanlar Cehenneme davet eden ncler yaptk.(El-Kasas: 41)


32/55

Biz, onlara bir takm dostlar musallat kldk, nlerinde ve

arkalarnda olan eyleri onlara ssl gsterdiler. (El-Fussilet: 25)

Tanrbilimcilerin baarszlslm ilahiyatlar veya tanrbilimcilerinin bu iki ekolnn ifadeve grlerine baktmzda, cebir ve kader meselesinin hallikonusunda ikisinin de baarsz olduunu gryoruz. Ancak bubaarszlklarn nedeni Kuran- Kerim deildir. Yani, unudiyemeyiz ki, onlar Kurandan hidayet almak istemi ve buhidayeti orada bulamamlardr. Oysa nedeni udur: Onlar Kuran- Kerimden yararlanmak ve oradaki emirlere gre hareket etmekyerine felsefeye ve derin dncelere dalarak, iki kart grtenbirini benimsediler ve kendi benimsedikleri gr ve inanlar iindeliller bulmak amacyla Kuran taradlar, hangi yetlerini ken-

dilerine uygun bulduysalar onlar tevil etmeye altlar. Her ikigrubun delil olarak gsterdii yetleri yukarda grdnz. Bazyetler kesinlikle kaderi savunuyor ve bunlardan Cebir lehine her-hangi bir anlam karmak mmkn deildir. Ancak Cebrilerbunlar tevile kalkyor ve bunlara yle anlamlar vermeyealyorlar ki, akl ve manta hi uymuyor. Ayn ey kadercileriin de geerlidir. Kesinlikle cebir lehine olan yetlerden kadercianlamlar karmaya alyor ve bunu yaparken bu yetlerin saltszcklerine de dikkat etmiyorlar. Sonu olarak bu iki grubunbahislerinden ancak nceden dnce ve inancn belirlemi veKurann sadece teyidini isteyen bir kii tatmin olabilir. nceden

herhangi bir gr olmayan ve Kuran- Kerimi incelediktensonra bir gr belirlemeye alan birine gelince, o cebriler ilekadercilerin bahislerinden hi tatmin olamaz ve belki de,Kurandan tamamen kopabilir. Zira bu iki mezhebe bal kimselerKuran ayetlerini ele alarak birbiriyle yle atm ve ylesinedeiik inanlar savunmutur ki, bu konulara yabanc olansradan bir kii Kuran- Kerim hakknda yanlabilir ve ifadeleri veaklamalarnda maazallah, eliki ve ayrlk olduu kansnavarabilir.


33/55

MESELENN TETKK

Geen blmlerde anlatlanlardan u husus aka ortaya kmtrki, insann bu meseleyi anlamak iin imdiye kadar harcad abalarn

hepsi boa gitmi ve kendisi byk bir baarszla ve yenilgiyeuramtr. Btn bu baarszlklarn sadece tek bir nedeni vardr:nsann, bu usuz bucaksz evrenin ynetimi ve akllara durgunlukveren, muhteem lhi saltanatnn kanun-u essisi veya anayasasnrenme ve kavrama imkn ve kaynaklarndan mahrum olmasdr.nmzde muazzam bir fabrika ilemektedir. Biz bu fabrikann birerufak paralaryz ve dier, cihaz, ark ve paralar gibi hareketetmekteyiz. Biz sadece bunu bilmekteyiz. Bu fabrikay altran glerve eitli organlarn ynetenlere varmamzn herhangi bir yolu yoktur.Ne duyularmz, ne duygularmz, ne aklmz onlara ulaabilmektedir.Duyu, duygu ve idrak tesi gerekleri bir yana brakn, biz daha

evrenin, duygu ve idrak snrlarnn iinde olan pekok eyibilmemekteyiz. Duygularmz ve akl ile zekmzla imdiye kadar nerenebildikse, o doa belirtilerinin byk okyanusunda bir damlagibidir. Demek ki, bilgimiz ve bilgi kaynaklarmz ile bilgisizliimiz vebilgisizlik nedenlerimiz arasndaki balant tpk geici ve kalc ile son-lu ve sonsuzunki gibidir. Bu artlarda, bu fabrikann i dzenini ve iin-deki gerek konumumuzu anlamamz hibir ekilde mmkn deildir.Biz kendi bilgi aralar ve imknlarmzla bunu anlamamz yledursun, Allah Teala tarafndan bize anlatlm olsayd bile, snrl vekstl aklmzla anlamn kamazdk.

imdi dikkatimizi asl soruya evireceiz. Soru uydu: Kuran-Kerimde cebir ve kader meseline yaplan deinmelerde grnte bireliki vardr. Bazen kul kendi fiillerinden sorumlu tutulmu ve bunadayanlarak iyi ve kt oluuna karar verilecei ve dl veya cezayalayk olaca belirtilmitir. Baz yerlerde ise kulun tm hareket hak vezgrlnn Allah'a ait olduu kaydedilmitir. Yine baz yerlerde, aynfiilden hemen kul hem Allah sorumlu tutulmutur. Bazen kul hidayetikabul edip dalletten kurtulmaya yle bir ekilde arlm ki,benimseme ve brakma hakk kendisine ait olduu izlenimi verilmitir.Bazan da, hidayet ve dalletin Allahn elinde olduu, Allahn doruyolu gsterdii veya doru yoldan saptrd aklanmtr. Baz

ayetlerinde kulun irade sahibi olduu aklanm, bazlarnda ise kuluniradesinin asl sahibinin Allah Teala olduu bildirilmitir.Yine baz yerlerinde er ve gnahn kula ait olduu, bazan bunlar

eytann yaptrd belirtilmitir. Bazen, hayr ve err her eyinAllahtan olduu. Bazen, Allahn izni olmakszn hibir eyinolamayaca aklanmtr. Yine baz yetlerinde, itaatsiz kimselersulanm, Allahn verdii emirlere uymamak gafletinde bulunduukaydedilmitir. Grld gibi, eer btn bunlar birbiriyle eliiyorsa,bu kadar tezat ve tenakuzlerin bulunduu bir kitaba Allahn Kitabdiyebilir miyiz? Ve eer bunlarda bir farkllk bir eliki olmad be-lirtiliyorsa, bunlar arasnda birlik ve uyum nasl salanabilir?


34/55

Kurann Metafizik veya doast ileri belirtmektekiasl amacBu meseleyi ele almadan nce, u hususu gzmzn nnde

bulundurmalyz ki, Kuran- Azimanda sadece cebir ve kadermeselesi deil, dier btn metafizik veya doast konulara yaplanatflarn asl amac bunlarn iyzn gstermek veya lahi srlar

zerindeki perdeyi aralamak deildir. nk bu muazzam kaintin hersantiminde bulunan byk ve derin gerekler ne insann okuyabileceibir kitaba sabilir ne de insanlarn konutuu herhangi bir dil byle biranlatm ifade edebilir. Bu gereklerin anlatlmas ve anlalmas iinezel ve ebed bir hayat gerekir, saysz sayfalara ihtiya duyulur, ifadeedilmesi iin imdiye kadar akln icat edemedii bir dil ve dinlemek iinsessiz akl iitme gerekir.

De ki: Eer Rabbimin kelimelerini yazmak iin btn denizlermrekkeb olsa, muhakkak ki, Rabbimin kelimeleri tkenmedendenizler tkenirdi, bir o kadar daha yardmc getirsek bile. (El-Kehf: 109)

Ayrca, bunlar aklansayd bile, yukarda belirttiimiz gibi,kendisine bahedilen snrl zihinsel g ve yetenekle insanbunlar anlamazd. nsan akln ununla kyaslayn ki, eer Aristove Pisagors zamannda bir kii 20. yzylda hepimizin bildii vetank olduu telefon, sinema, radyo ve uaklarn ayrntlarnaklasayd, bugn aklclk ve aydnlanmann nderleri olarakgrlen bu dnrlere delilik yaftas yaptrlrd. Ve eerbugn, bundan bin yl sonra ortaya kacak eya ile ilgili biraklama yaplsa, bizim en byk felsefeci bilim adam vednrmz bile bunlar anlayamaz. Bilinmesi ve anlalmasylailgili g ve yetenein insanda bulunduu eya ve meseleler itebyledir. Yani burada fark sadece kuvve ile fiil arasndadr.

Ancak, insanda bilme ve anlama yetenei zaten olmayan vetasavvur bile edemedii eylerin ona anlatlmasnn ne yarar ola-bilirdi? Nitekim Kur an yle buyuruyor:

Yarattklarnn nnde ve arkasnda olan (geleceklerini vegemilerini) bilir. nsanlar O'nun ilminden, Onun istediindenbakasn kavrayamazlar. Krss gkleri ve yeri alr. Onlarnkorunmas Onu yormaz. (El -Bakara: 255)

Yani, bu gibi meselelere Kuran- Kerim de yaplan iaretlerinamac gerei anlatmak deil, insanlarn ahlk ve amelmenfaatlaryla ilgili gaye ve hedeflere yardmc olmaktr. Geri,baz yerlerde ve zamanlarda, bunlarla, gerei grebilen gzlerve yksek ruhan basirete sahip olanlara biraz bilgi de balanrve baz yerlerde ise baz iaretler vardr ki biraz kafa yorma vedoru dnce ile bunlarn anlalmas mmkndr.


35/55

Kaza ve kader meselesinin anlatlmasnn amacBundan anlalyor ki, Kelamllah'ta kaza ve kader meselesine

yaplan iaretlerin asl amac bize, zaten bizde anlama yeteneive gc bulunmayan eyleri bize anlatmak deildir. Aslamalanan sadece udur: nsanda inan, tevazu, Allaha tevekkl,sabr, diren, kararllk ve dnyevi glere kar cesaret ve korku-

suzluk gibi meziyetlerin yaratlmas onun umutsuzluk, ka-ramsarlk, korku, haset, rekabet ve hrs gibi duygulardanuzaklaabilmesi iin gl bir kiilie ve ahlka sahip olmas vebu kiilii ve gzel ahlk sayesinde hak, doruluk ve drstlkizgisinden ayrlmamas, bu erdemlerin benimsenmesi iin dierkimselere davet ve teblide bulunmas, bu ama uruna en zorengelleri amaya almas, her trl skntlara gs germesi veher trl zorluk ve snavlardan baaryla gemesi, Allahtan bakakimseden zarar geleceine inanmamas, kimseden zerre kadar biryarar ummamas, imknszlklar ve zorluklarda umudunuyitirmemesi, sahip olduu mal ve mlke ve imknlara gereinden

fazla gvenmemesi, hayatn eitli dnemelerindeki baarsz-lklarndan dolay d krklna uramamas ve baarlarndandolay bbrlenmemesi ve ba kaldrmamasdr. rnein,aadaki ayetlerde bu asl ama aka dile getirilmitir:

Baz insanlar vardr ki, Allaha e ve ortak edinir, onlar Allah

sevdikleri gibi severler. man edenler, Allah iin daha ok sevgibeslerler. Btn kuvvet ve kudretin Allahta olduunu, azabnnok iddetli bulunduunu anlayp grdkleri zaman nefislerinezulmedenleri grsen. (El-Bakara: 165)

Ey insanlar, siz Allaha muhta olanlarsnz. Allah ise Gani ve

bizzatihi hamde lyktr. (Ftr: 15)

Rabbinin adn an. Btn varlnla ona ynel. O, Markn da

Maribin de Rabbidir. Ondan baka ilh yoktur. yleyse yalnzOnu kendine vekil edin. (El-Mzzemmil: 8-9)

Bilmez misin ki, gklerin ve yerin sahibi Allahtr. Sizin iin

Allahtan baka dost ve yardmc yoktur. (El-Bakara: 107)


36/55

Eer Allah size yardm edecek olursa size galip gelecek

yoktur. Eer sizi malup ve yardmsz brakrsa Ondan baka sizekim yardm edebilir? Mminler Allaha tevekkl etsinler. (Al-imran: 160)

De ki: Ey mlkn sahibi olan Allahm, Sen istediine mlkverirsin, istediinden de alrsn. Dilediini aziz ve dilediini zelileylersin. Hayr senin elindedir. Sen her eye kaadirsin. (l-imran: 26)

De ki: Lutuf ve inayet Allahn elindedir. stediine verir.Allahn lutfu boldur ve O, her eyi bilicidir. Rahmeti ile istediineimtiyaz verir. Allah, byk fazl sahibidir. (Al-i mran: 7374)

Gklerin ve yerin anahtar Onundur. Dilediinin rzkn bolca

verir, dilediinin rzkn ll olarak verir. O her eyi bilendir.(E-ura: 12)

Allah, rzk hususunda sizin bir ksmnz bir ksmnza stnkld. (En-Nahl: 71)

Eer, Allah sana bir zarar isabet ettirirse onu Ondan baka

giderici yoktur. Eer sana bir hayr da dilerse, Onun fazln gerieviren bulunmaz. Allah, ihsan ve fazln kullarndan dilediinenasib eder. Allah Gafurdur, Rahmdir. (Yunus: 107)

Sihirbazlar, Allahn izni olmakszn sihir ile kimseye bir zarar

veremezler. (El-Bakara: 102)

De ki: Bize, ancak Allahn yazd isabet eder. O, bizimmevlmzdr. Mminler Allaha tevekkl etsinler. (Et-Tevbe: 51)


37/55

Bir kimseye Allahn izni olmadka lm yoktur. Bu,

vadesiyle yazlm bir yazdr. (Al-i mran: 145)

Onlar sana aklamadklar eyi nefislerinde (ilerinde) giz-lerler. Eer bize bu ite bir ey olsayd burada ldrlmezdikderler. De ki: Eer siz evlerinizde kalm olsaydnz, zerlerineldrlme yazlm olanlarnz ldrlp, decekleri yerlerekendiliklerinden kp giderlerdi.(l-i mran: 154)

O halde, Kuran- Kerimde kadere iman etmekle ilgili olarakyer alan retinin asl amac, insann dnyada hibir gcn krveya zarar verme yetkisine sahip olmamasna inanmasn, sadeceAllah fail, etkin, kr veya zarar verici olarak kabul etmesini,

btn ilerinde sadece Ona gvenmesini, mahlkata kar rezil-rsva olmamasn ve eer rahata ve refaha kavumusa, bundandolay bbrlenmemesini, kibir ve bencillii kendi nefsineyerletirmemesini ve Allahn dnyasnda isyan ve tuyanetmemesini salamaktr, te bu husus, Hadd Sresinde yledile getirilmitir:

Size yeryznde veya nefislerinizde herhangi bir musibetgelmez ki, ancak biz onu yaratmazdan evvel bir kitapta (levh-imahfuz) yazlm olmasn. Bu da Allaha gre kolaydr. Bunun,nceden mukadder ve yazl olduunu bilip elinizden kaneylerden dolay zlmemeniz ve elinize geen ile de sevinipmarmamanz iin (size beyan eyledik). Allah, dnya nimeti ilebbrlenen kibirliyi sevmez. (El-Hadd: 22-23)

Pratik hayatta kader inancnn yararlar

Hazreti Peygamber (a.s.) Mslmanlarn hayatlarnn tmilerinde bu ruhu yaratmaya alyordu; zira bu ahlk ve faziletiderinden etkiler. Eer insanlarn yreklerinde bu fikir iyice kksalarsa, birok byk siyasi ve sosyal sorunlar kendiliindenzmlenir, hatta domaz bile. rnein, u iki hadise bakn:

:.

Hz. Ebu Hreyrenin bir rivayetine gre Resulullah ylebuyurmutur:

Bir kadn iin, temettlerinde ve hazlarnda baka birisi ortakolmasn ve rzk kasesi sadece kendisine kalsn gibi bir dnce


38/55


39/55

Eer bir eyin eitli nedenlere bal olduu syleniyorsa, eliki,ancak sadece tek bir nedeni gsterildii zaman sz konusu olur. Eer oeyin gerekten eitli nedenleri ve gerekeleri varsa, onu bazen birnedene bazen de baka bir nedene balamak eliki dourmaz. imdi,mesel, diyelim ki, biz bazen bir kt parasnn suyla slandn,bazen atele ve bazende toprakla slandn sylyoruz; byle birdurumda ifademiz elikili olur. nk bir kdn slanmasnn sadecebir tek nedeni olabilir. Ama diyelim ki, biz bir lkenin zaptedilmesindenbahsediyoruz. O zaman biz diyebiliriz ki, o lkeyi filanca kral fethettiyahut falan general veya komutan fethetti; ayn zamanda, o lkeninfethini ilgili orduya, devlete ve hatta ordudaki her askere mledebiliriz. imdi bu deiik ifadeler iin tenakuz veya eliki hkmverilmez, zira fetih olay bu nedenlerden hepsine veya tek birinebalanabilir.

Sonra eer bir eyde deiik illet veya nedenlerin etkileri ylesinebirbirine karm ise, muhatabn akl o nedenlerin her birinin etkisiniayr ayr belirleyemez veyahut byle bir analiz veya hesabanlayamazsa bu durumda mtekellim (konuan) iin en iyi yol genelolarak onu her nedene balamak olacaktr ve eer muhatap herhangibir yanl anlama nedeniyle o eyi sadece bir illete veya nedenebalyorsa, onu dzeltecektir rnein, bu fetih olayn ele alalm.Bunda kral, bakomutan, ordu, devlet ve bireysel olarak her askeringleri bir araya gelmitir, ama bunlar birbirine ylesine karmtr ki,biz herhangi bir analiz, hesap veya deerlendirme ile bu olayda herbirinin ne kadar pay olduunu saptayamayz. Dolaysyla, en dorusu,bu olay genelde hepsine mal etmek ve eer bir kii bunu sadece tekbir unsura maletmeye alyorsa, onun bu hareketini dzeltmek veyalanlamak olacaktr.

Ayn durum insann fiilleri iin de geerlidir. Bir insandan sadr olanher fiilin eitli nedenleri olur ve bunun ortaya kmas veyagereklemesinde her nedenin bir pay olur. rnein, u anda ben bireyler yazyorum. Benim bu yazma fiilimin analiz edilmesi halindebunda bir dizi nedenlerin bulunduu grlecektir, rnein, yazmak iinbenim iradem ve zgrlm, bu iradeye gre zihnim ve bedenimintm glerinin almas ve snrsz ve hesapsz olan d glerin, kibunlarn bir ounu ben de bilmiyorum, bana yardmc olmalar.

Sonra bu nedenleri ayr ayr analiz edin. u anda bu fiiliminyardmcs olan bu saysz d glerden hibirini ne ben yarattm nesaladm ve ne de onlar bana yardmc olmalar iin mecbur klacak

gcm vardr. Bunlar yaratan Yce Allahtr ve onlar yle salamtrki, ben yazmaya niyetlendiim zaman btn bu gler bana yardmetmeye balar ve bana yardmc olmadklar zaman da ben bir ey ya-zamam.

Ayn ekilde kendime baktm ve kendimi incelediim zaman da ugerekleri, gryorum: Benim varolmam, benim yaamam, benimahsen-i takvim zerinde olmam, yazma iine katlan bedeniminorganlarnn sapasalam olmalar, bende bu fiili yapmam iinkullandm doal glerin bulunmas ve kafamda hafza, tefekkr, ilimve dier baz zelliklerin bulunmas, bunlarn hibiri ne ustalmn birsonucudur ne de yetkilerimin iindedir.

Bunlarn hepsini Allah Teala yle yaratmtr ki, ben yazmayakalknca btn bu eyler bana yardmc olur ve eer bunlardan her-


40/55

hangi bir ey bana yardmc olmazsa ben yazma ilerinde baarlolamam.

Benim beeni, irade ve yetkime gelince, bunun gerekten neolduunu da bilmiyorum. Benim nce sadece baz d etkenler ve bazi etkenlerle yazma isteim douyor. Sonra, bunu kayda geiripgeirmeyeceimi dnyorum. Sonra iki ynn ltkten sonra

yazma seimini yapyorum. Yazma ii kuvveden fiile geerkenorganlarm hareketlendiriyorum. Ksacas, yazma isteimdenbalayarak fiilen yazmaya baladm an arasnda geen hibir eyinyaratcs ben deilim. Hatta ben istek ve fiile balama arasnda kaadet i gcn bulunduunu ve bu ite onlarn ne kadar paylar ol-duunu da bilmiyorum. Ancak vicdanen kendimde u hususubuluyorum ki, istek ile fiile balama arasnda benim fiili gerekletirmeveya o fiili terketme arasnda bir eyi zgrce benimseyeceim birnokta kesinlikle vardr. Ve ben bir ynn zgrce benimsediktensonra kendimde, benimsediim ie gre kendi i imknlarm vekaynaklarn ve d nedenlerini kullanma gcn hissediyorum. Ben buyetki ve irade zgrlm herhangi bir delile ispatlayamam. Ancakhibir delil benim veya herhangi bir insann zihninden bu vicdanduyguyu silemez, hatta ar cebirci olan kendi felsefi gr nedeniylebunu ne kadar inkr ederse etsin, bir kiinin vicdanbile bu duygudanyoksun deildir.

Bu bahsimizden anlalyor ki, yazma fiilinde yer alan neden veetkenler ayr noktada toplanabilir:

1) Benim yazmaya niyetlenmemden nce olumalar gerekli olan ive d nedenler dizisi.

2) Yazma kararn vermemle ilgili iradem.3) Yazma fiilimin gereklemesini mmkn klan i ve d nedenler

dizisi.Bu dizi ile ilgili olarak yukarda belirttiimiz gibi, birinci ve

nc dizide yer alan nedenleri Allah Teala salamtr ve bunlardanhibiri zerinde tasarrufum yoktur. Bu adan, benim yazma fiilim, buhususta inayetine nail olduum Allaha malolacaktr. Ortadaki zincirhalkasna gelince, bu bana malolacaktr, nk ben bir eit zgrirade ve yetkimi kullandm ve bir adan da, Allaha malolacaktr,nk O kendi belirledii snrlarn iinde bende irade gc yaratt vebenim zgrce yetkimi kullanmama imkn verdi.

Kendi bana bir hareketten baka bir ey olmayan mcerret veya

soyut bir fiilin z budur. Ancak insan fiilleri baz izaf ve itibarynleriyle kendi ilerinde iki yne sahiptir. Biri hayr ve dieri er yn.Soyut fiile ne hayr ne de er damgas vurulabilir. Ancak insann niyetionu iyi de yapabilir, kt de. rnein, ben yolda yrrken bir altnsikke buluyorum ve alyorum. Benim onu almam salt bir harekettir vebu iyilik veya ktlkten yoksundur. Ama bunu kaldrrken niyetim,baka birinin malndan haksz kazan salamak ise bu erdir ve eerniyetim, sahibini bulup ona geri vermek ise bu hayrdr. lk durumdaniyetime baka bir gcn tahriki de katlmtr ki buna eytan adverilebilir. Benim bu fiilim nedene balanabilir: (1) Allaha, (2)eytana ve (3) Kendime. kinci durumda bu fiil iki nedene balanabilir:

(1) Allaha, (2) Kendime.Bu gsteriyor ki, biz her insan hareketi iki veya illetebalayabiliriz, ama bu harekette bu illetlerin etkilerinin hangi orandaolduunu biz hibir ekilde anlayamayz, zellikle, bu hesap bu


41/55

bakmdan daha da kark hale gelir: Bu etkilerin oran tm insanlarnfiillerinde ayn deil, aksine her insann fiilinde farkldr. Zira herinsann iinde onun zgr yetkisi ve aresizliklerinin oranlar deiikolur. Bazlar Allahtan mthi bir fark etme gc, daha doru kararyetenei, meleklie doru daha ok meyil ve eytan vesveselere kardaha ok direnle verilmi ve bazlarnda bu zellikler daha az miktar-dadr. Her insanda deiik oranda olan bu ok ve az zellikler,fiillerindeki kiisel sorumluluun az veya ok olmasna neden olur.Byle bir durumda fiillerde, genellikle tm insan fiillerde insan, Allahve eytann etkilerinin ayn oranda olduunu sylemek mmkndeildir.

O halde, yukarda iaret edildii gibi, insan fiillerin bu nedenlerebal olduunu sylemenin en iyi ekli, onlar ayn zamanda genellikletm nedenlere balamak yahut, bazen birine bazende dierinebalamaktan baka bir are yoktur ve eer bir kii yanllkla onlarsadece bir nedene balayp dier nedenleri grmezlikten geliyorsa,dzeltilmeli ve yalanlanmaldr.

te tam bu yntem Kur an- Kerim tarafndan benimsenmitir. Eersiz Kuran- Kerim de cebir ve kader meselesine yaplan atflarincelerseniz, onlar u balklar altnda toplayabilirsiniz:

1) Tm ilerin Allah- Tealaya balanmas

Onlara bir iyilik dokunsa: Bu, Allah katndandr derler. ayetonlara bir fenalk dokunsa: Bu senin yzndendir derler. De ki:Hepsi Allah tarafndandr. (Nisa: 78)

Eer Allah sana bir zarar dokundurursa kendisinden bakaonu giderici yoktur. Eer sana bir hayr dokundurursa ite o, hereye kadirdir. (El-Enam: 17)

Allah dilediini saptrr, dilediini de hidayete erdirir. O, hereye galiptir, hkmnde hikmet sahibidir.(brahim: 4)

Hibir dii hamile kalmaz ve dourmaz ki, Allah onu bilmesin.Kendisine mr verilenin mrnn artmas veyahut eksiltilmesimuhakkak bir kitaba yazldr. (Fatr: 11)


42/55

Gklerin ve yerin anahtarlar Onundur. Dilediinin rzknyayar (dilediininkini de) ksar. O her eyi bilendir. (E-ura: 12)

Eer Allah, kullarna rzkn bollatrsayd yeryznde azptaknlk ederlerdi. Fakat O, istedii miktar indirir. phesiz O,kullarnn btn hallerinden haberdardr. Her eyi grendir. (E-ura: 27 )

2) yi Fiilin, kula balanmas

Dorusu, hi bir gnahkr, dierinin gnahn yklenmez.

nsan iin, ancak alt vardr. (En-Necm: 3839)

Allah bir kiiyi ancak gcnn yettii kadar ile mkellef klar.

Herkesin kazand lehine, yapt (ktlk) kendi aleyhinedir.(El-Bakara: 286)

ste bu (ayetler) birer ttr. Artk isteyen, Rabbine bir yol

tutar. (El-Muzemmil: 19)

3) yi fiilin kula balanmas

man edip amel-i salih ileyenlere mkafatlar tastamam

verilir. Allah zalimleri sevmez. (l-i mran: 57)

Sen yine de, Kendisini grmeden Allahtan korkan ve namazklanlar ikaz etmeye devam et. Kim temizlii seiyorsa kendisiiin seiyor. Her ey Allaha dncdr. (Fatr:18)

Dorusu, doruluu getiren ve doruluu kabul edenler

takvaya erenlerdir. (Ez-Zmer: 33)


43/55

Rabbimiz Allahtr deyip de sonra bunda dorulua sar-lanlara korku yoktur. Onlar, mahzun da olmayacaklar. (El-Ahkf:13)

4) Kt fiilin Allaha balanmas

Siz, Allahn arttn hidayet etmek mi istersiniz? Allahn

saptrdn hidayete yol yoktur. (En-Nisa: 88)

Allahn fitneye dmesini istedii kimseyi azaptan kurtarmakiin elinde bir ey yoktur. Onlar, Allahn kalplerini temizlemesinimurad etmedikleridir. (El-Maide: 41)

Allah dallete drmek istediinin kalbini de yle dar vekasvetli eder ki, iman ona ge kmak kadar zor gelir. tebylece iman etmeyenleri Allah, murdar azap ile azaplandrr.(El-Enam: 125)

Onu anlamamalar iin kalpleri zerine rt koyar ve kulak-larna arlk veririz. Kuranda tek (esiz) olarak Rabbini andnvakit senden nefretle arkalarna dnp giderler. (El-sra: 46)


44/55

5) Kt fiilin eytana balanmas

"eytan sizi fakirlikle korkutuyor ve size irkin hayaszl

emrediyor." (Bakara: 268)

"eytan onlara yaptklarn sslemitir. Bylece onlar (doru)

yoldan alkoymutur." (Neml: 24)

6) Kt fiilin kullara maledilmesi

Sana isabet eden her ktlk kendindendir.(En-Nisa: 79)

Hakk tanmayanlar azapla korkutsan da, korkutmazsan da

birdir. Onlar iman etmezler. (El-Bakara: 6)

"nkar edip yetlerimizi yalanlayanlara gelince, Onlar

cehennemliktir, onlar orada ebedi kalrlar." (Bakara: 39)

Semd kavmine gelince: Onlara da, doru yolu gsterdik.Onlar krl hidayete tercih ettiler. Amellerinin cezas olarakonlar iddetli sayha yakalayp helak etti. (Fussilet: 17)

Ey kfirler! Bugn zr dilemeyin. Muhakkak siz yaptnz

eylerin cezasn ekeceksiniz. (Et-Tahrim: 7)

Hayr, yle deil. Bilakis, siz yetime ikram etmezsiniz. Fa-

kirleri doyurmak iin birbirinizi tevik ve terib etmezsiniz. (El-Fecr: 1718)

Kim de bir zerre arlnca err ilerse onu (cezasn) grr.

(Ez-Zilzl: 8)


45/55

7) Hayrn balangc insandan ve tamamlanmasAllahtandr

De ki: phesiz, Allah dilediini dallete drr, gnln

kendine evirdiklerini dedoru yola iletir.(Er-Rad: 27)

8) errin balangc insandan, tamamlanmas daAllahtandr

Kendisine doru yol besbelli olduktan sonra Peygamberemeakkat veren ve Mslmanlarn yolundan baka yola gidenkimseye sevdiini (dnd sapkl) veririz. (En-Nisa 115)

9) nsann kendi gnahnn sorumluluunu Allahaykleyip kurtulmaya alrken yalanlanmtr

Eer Rahman dileseydi, onlara (meleklere) tapmazdk

dediler. Onlarn bu konuda hibir bilgisi yok. Onlar yalansylyorlar (Ez-Zuhruf: 20)

Mrikler fena bir i ilediklerinde: Babalarmz bununzerinde bulduk. Allah, bizi bununla emretti derler. De ki: Allahhi bir zaman ktl emretmez. Allah zerine bilmediiniz eyimi sylyorsunuz? (El-Araf: 28)

10) Ve ne zaman ki insan her eyi kendine mal etmeye

alt ve takdir-i ilhiyi inkr etti, o zaman da ya-lanland

Ve eer bize bu ite bir ey olsayd burada (sava alannda)ldrlmezdik derler. De ki:Eer siz evlerinizde kalm ol-saydnz bile lecekleri yazlm olanlar, ldrlp, decekleriyerlere kendiliklerinden kp giderlerdi. (Al-i mran: 154)


46/55

GEREN ZERNDEK RTNN KALDIRILMASI

Yukardaki bahis, Kuran- Kerimde Cebir ve Kader meselesiyle ilgili

olarak eitli vesilelerle yaplan iaretlerde aslnda bir eliki veyatutarszln olmadn ortaya koymaktadr. Ancak u husus henz aklkkazanmamtr: Mahlkatlar leminde insan belli bir ayracala msahiptir ki, bir yandan, tm varlklar gibi Allaha baldr, lahi kanunlaraesirdir ve aresizdir ve dier yandan, kendi fiilleri bakmndan zgrdr,kendi yaptklarndan sorumludur, kendi hareket ve davranlarndandolay hesap vermek zorundadr ve ceza veya dle layktr? Ayrca, eerinsann hali buysa ve hayat cebir ve zgrlklerin birbiriyle acayip birkarklk iinde ise adaletin salanmas mmkn m dr? Bu nasl birdzendir? Zira gerek adaleti salamak ve ceza veya dlle ilgili kararvermek, insann kendi fiilleri iin ne kadar sorumlu olduunun tesbitini

yapabilmek aratrlmadan mmkn deildir. Sorumluluk belirlenmedenbir insann fiillerinde zgr iradesinin ve yetkisinin paynn ne kadar ol-duu saptanamaz. te bu meseleyi tetkik ederken Kuran- Kerimebaktmzda bunun ylesine doyurucu cevabn buluruz ki, dnyannhibir kitabnda veya insan fen ve biliminde bulmak mmkn deildir.

Mahlkat veya Yaratklarda insann sekin konumuKuran- Kerimden reniyoruz ki, insann douundan nce dnyada

var olan yaratklarn ne kadar eidi varsa, onlarn hepsi kendi doalarasndan itaatkrd.8[1] Onlara yetki ve irade gc hi verilmemiti.Onlarn ii, sadece kendilerine verilen grevi bir yasa ve dzenerevesinde zerre kadar itaatsizlik etmeden yerine getirmekti. Bu yara-tklarn en stn meleklerdi ki, haklarndaki lahi buyruk yledir:

Onlar, Allahn kendilerine emrettii eye kar isyan etmezler.

Kendilerine emrolunan eyi yaparlar. (Et-Tahrim: 6)Ayn ey, uzaydaki muhteem varlklar ve cisimler iin de geerliydi:

"Gne kendi kararghnda yrr. Bu, glib, kadir ve alm olan Allah'ntakdiridir. Aya da menziller takdir ettik. Nihayet o bunlardan geerek kuruhurma dal gibi olur. Gne aya yetiemez. Gece de gndz geemez.Hepsi birer felekte yzerler." (Yasin: 3840)

8 [1] Bu kuraldan, burada bahsedilmeyen sadece cinler mstesnadr. Kurandan rendiimize gre cinlerinyaantlarnda da cebir ve ihtiyar birbirine karm durumdadr ve amellerinin bir blmnde zgr vesorumludurlar. Ancak, hangi zelliklerden dolay insan yeryznn halifesi seilmise, cinler onlara sahipdeildir.


47/55

Yer ve gn dier yaratklar da ayn durumda idi:

"Hepsi O'na boyun eicidirler." (Er-Rm: 26)

"O'na ibadetten asla kibirlenip usanmazlar. Gece ve gndz tesbihederek bundan usanmazlar." (El-Enbiy: 1920)

Sonra Cenab- Hak yaratt mahlukttan birine o zamana kadarkimseye vermedii emaneti vermek istedi. Ve gkler ve yerinmahlukttan her birine o emaneti sundu, ama hepsi bir azla bu husustakendi beceriksizlik ve tahammlszlklerini belirterek emaneti kabuletmeyeceini bildirdi. Nihayet, Allah Teala yaratklarnn en modernserisi olan insana ayn teklifte bulundu. nsan, baka mahlklarn kabuletmeye cesaret edemedii bu emaneti hemen kabul etti.

"Biz emaneti gklere, yer ve dalara arz ettik de onlar bunuyklenmekten ekindiler. Bundan endie ettiler. O emaneti insanyklendi. nk o, nefsine zulmkr ve ok cahildir. (nk bu kadar arykn sorumluluunu bilmez)." (El-Ahzab: 72)

Bu emanet ne idi? Allah Tealann sfat, ilim, kudret, yetki, irade veegemenliinin yansmas ki o zamana kadar baka hibir yarataverilmemiti. Ne uzaydaki cisimlere, ne dalara, ne de dnyadakiherhangi bir mahlka. Sadece insan kendi doas asndan bylesine biryansmay kabullenebilirdi. Nitekim bu yk kabul etti ve bu nedenle,Allah'n hilfeti ve naiplii veya vekletine nail oldu:

"Ben yeryznde bir halife yaratacam dedi." (Bakara: 30)Bu emaneti tayan yeryznn bu halifesini dier yaratklardan stn

klan zellii, doas itibaryla itaatkr olarak yaratlmamasyd.9[2] Dierbtn mahlkat gibi kll nizama, kanun ve dier lah hudutlara bal

klnmasna ramen ona yle bir g ve yetenek verilmitir ki, bununla,dier yaratklarn tersine belli bir daire iinde zorunlu itaatten zgr olupboyun emek veya ba kaldrma serbestisine sahiptir. Bu yle bir farktrki, lhi Kelm zerine kafa yoran biri aka grebilir. Kur an- Kerimdeinsann dnda hibir yaratk gremezsiniz ki, kendisine itaat ve isyan,ballk ve itaatsizlik, Allahn hududuna uymak veya onlar amak gibihususlara atf yaplm olsun ve itaat yznden dle ve itaatsizliknedeniyle cezayalayk olduu belirtilmi olsun. Sadece insan hakknda uifadelere yer verilmitir:

9 [2] Bu husus eitli ayetlerde dile getirilmitir: (Yunus: 99 ve En'am: 107) v.s, Bu da Allahn insan zorla irktenalkoymak ve imana mecbur etmek istemediini gstermektedir.


48/55

Allahn koymu olduu snrlar ineyenler, zlimlerin tkendileridir. (Bakara: 229)

Ve Rablerinin emrinden asi olarak ktlar. (ElAraf: 77)

"Rabbin dileseydi yeryznde kim varsa hepsi iman ederdi."

(Yunus: 99)

Eer Allah dileseydi onlar irk komazd." (En'am: 107)

Tagtun huzurunda muhakeme olunmay isterler. Halbuki, onu

inkr etmekle emrolunmulard." (En-Nisa: 60)

Onlar bize zulmetmediler. Fakat kendi nefislerine zulmettiler.

(El-Araf: 160)

Allah ve Resulne itaat edeni Allah, aalar altndan akan Cennetlerekoyar ki, orada ebed kalrlar. Bu da byk bir zaferdir. Allah ve Resulneas olup snrlarn tecavz edeni ebed kalmak zere Cehenneme sokar.Ona rezil edici azap vardr. (En-Nisa: 1314)

Bu ve buna benzer ayetler gsteriyor ki, insanda, dier btnyaratklarn aksine yle bir g ve yetenek vardr ki, ona gre itaat veyaitaatsizlik her ikisini yapabilir ve ite bu g ve yetenei yanl ya dadoru kullanmasyla felah veya hsrana, ceza veya dle layk olur.

Hidyet ve dalletKur'an- Aziman bu meseleyi biraz daha amaktadr. Diyor ki, Yce

Allah, insann doasnda iyi ile kt arasnda ayrm yapma yeteneibulundurmaktadr:

Ona ktln ve takvasn ilham etti (E-ems: 8)

Ona gerek iyi gerekse kt yolu gsterdi:


49/55

Ona iki yol gsterdik. (El-Beled: 10)Sonra kendisine istedii yolu seme yetki ve serbestisi verdi:

steyen onunla Rabbine bir yol tutar. (El-nsan: 29)

yle ise dinleyen iman etsin, dinleyen inkar etsin.(Kehf: 29)

Bir yandan insan kandrmak ve kt yola drmek iin ezel dmaneytan vardr ki, ona kt yolu ssl olarak gsterir ve doru yoldansapmas iin tevik eder:

blis: Ey Rabbim, beni azdrdn eye karlk ben de yeryzndeonlara fenalklar ssleyeceim ve hepsini azdracam. (El-Hicr: 39)Ve dier yandan insana doru yolun, kt yoldan daha iyi ve stn

olduunu gstermeleri iin:

Peygamberleri kendilerine apak mucizeler, sahifeler ve aydnlk

kitaplarla gelmilerdi. (Fatr: 25)Bylece, insann kendi iinde ve evresinde deiik gler ve etkenler

olup, bazlar ktle bazlar da iyilie doru ekmektedir. Kendisine bug ve etkenler arasnda ayrm yapma yetenei verilmitir. Kendi yolunukendi bulmas iin gzler verilmi, beendii yolda yremesini salayacakkuvvet ve kudrete sahip hale getirilmitir. Ktlk yolunu setii zamanAllahu Teala, yazgsna yazlm olan tm doal ve d g ve yeteneklerikendisine bal klar ve yolunu kolaylatrr. Ayn ekilde, iyi yolu setiizaman bu yol da kendisine kolay klnr;

O halde, Allah yolunda mal verirse ve Allahtan korkarak i yaparsa veiyilii tasdik ederse, biz de ona kolaylk ve rahat myesser klarz. Amma,cimrilik edip kendisini mstani grene, ve iyilii tekzip edene gl verahatszl myesser eyleriz. (El-Leyl: 5-10)

Doru yoldan sapan ve sapkl benimseyen bir kiinin vicdannda onudoru yola davet etmeye devam eden lahi bir g yine varolur. Ancakkendi sapknlnda srar etmesi halinde bu g zayflar ve dallethastal iyice byr:

Onlarn kalplerinde hastalk vardr. Allah hastalklarn artrd.(Bakara: 10)Ve yle bir vakit gelir ki, bu g yok olur, tamamen etkisiz kalr ve

o kiinin kalp, gz ve kulaklar ylesine mhrlenir ki, hak sz


50/55

anlayamaz, gremez, hak sesini dinleyemez olur ve hidyetintm yollar kendisine kapanr.

Allah onlarn kalpleri ve kulaklar zerine mhr vurmutur.

Onlarn gzleri zerinde de perde vardr ve onlar iin byk bir azap

vardr. (Bakara: 7)Ancak bu demek deildir ki, insan kuvveti, kudreti ve zgrlsnrszdr ve kendisine kadercilerin farzettii btn yetkilerverilmitir. Asla. nsana verilen yetki ve zgrlk, Yce Allahntedbir-i klli ve tedbir-i cz iin belirledii kanun ve kurallarabaldr, nk btn bu evren ve varlklar dnyas onlara greilemekte ve ayakta durmaktadr. Evrenin dzeninde insann gcve manevi, psikolojik ve bedensel gleri iin Allahn belirlediisnrlar kendisi zerre kadar geme gcne sahip deildir. Demek ki,bu gerek olduu gibi duruyor:

Gerekten biz her eyi bir takdirle yarattk.(El-Kamer: 49)

Allah emrini yerine getirendir. Allah her ey iin bir kader tayin

etmitir. (Et-Talk: 3)

O, btn kullar zerinde kahirdir, (El-Enam: 18)

Adalet, ceza ve dlte bu noktada gerek adaleti salayann Allahtan baka

kimsenin olmad da kesinlemi oluyor. nk, insanolunun yetkive zgrle sahip olduu snrlar Allah tarafndan belirlenmitir veancak Allah, insann amellerinde yetkisi ve zgrlnn paynn neolduunu biliyor. Allahn insann yetki ve zgrln snrladereve veya hududun iki tr vardr: Birincisi, genellikle tminsanolu iin belirlenen hudd, ikincisi, herkes iin ayr ayr tayinedilen hudud. lk tr hudud, kendi nitelikleri bakmndan tm insanrknn yetki ve zgrlklerini snrlandrr. kinci tr hudud iseherkesin durumuna gre deiir. Bu nedenle, bunlara gre herkiinin yaamnda yetkileri ve mecburiyetinin oranlar farkldr.nsann kendi amellerinden sorumlu olmas ve sorumluluuasndan ceza veya dl almas, herkesin kendi fiillerinde kullandorana baldr ve bu yle bir eydir ki, bunu zerre kadar eksik veyafazlalkla tartmak, deerlendirmek ve lmek dnyann hibir yargveya hakimi iin mmkn deildir. Bu muhasebe, muhakeme ve de-erlendirmeyi sadece Ftr-s Semavt ve'l-ard yapabilir ve ancakO, kyamet gnnde mahkemesini kuracaktr. te bu noktayaAllahn kelmnda eitli yerlerde iaret edilmitir:


51/55

O gn tartmak haktr. Terazisi ar gelenler felah bulanlardr. Tartshafif gelenler de ayetlerimize kfr ile zulmeder olduklar iin kendilerineyazk edenlerdir (El-Araf: 8-9)

Muhakkak ki, onlarn dnleri bizedir. Sonra onlarn hesaplarn

grmek bize aittir. (Gaiye: 2526)

Bir zerre arlnda hayr ileyen onu (mkfatn) grr. Kim de bir

zerre arlnca er ilerse onu (cezasn) grr. (Ez-Zilzl: 78)Kur an- Kerim, cebir ve kader meselesini ancak bu kadar aydnlatr

ve bu fizik ile etik bilimlerinde yer alan sorunlar ile dmleri zmler.Metafizik veya doatesi sorunlara gelince ki, bunlarla felsefeciler ileilahiyatlar uramaktadr. Yani, Allahn bilgisi, kudreti, makdurt,irdesi ve muratlar (amalar) arasndaki ilikiler ve O'nun eski bilgileri,

ezel iradesi ve mutlak kudretinin yannda insann nasl yetkili ve zgrirade sahibi olaca gibi sorunlar, Kuran- Kerim bunlardan szetmemitir,nk insan bunlar anlatamaz.

CEBR VE KADER10[1]

10 [1] Tm Hindistan Radyosunun izniyle 23 Ekim 1942de Lahor Radyo stasyonundan yaynlanan bir konuma.


52/55


53/55

yerini bulacan sanyorlar. te, benim ilk sorularma evet diye cevapvermenizin sonucu budur;

Peki, imdi bu sorularma hayr cevab m vereceksiniz? Ama buradada bir zorluk var. Bu sorun, sadece bir hayr cevabyla zmlenecekgibi deildir. Mesele burada bitmeyecektir ve bununla sizin birokgerekleri yok saymanz gerekecektir, rnein, insann kaderinin ncedenbelirlenmedii ve kaderin bir d gnn kararyla olumadn

sylediiniz zaman, herhalde olumsuz cevabnzn anlam insann kendikaderini kendi belirlemesi olmaldr. Yani kaderinin ve ksmetinin kendiirade ve abalaryla olutuunu ima ediyorsunuz.

Bunun zerine ilk soru olarak, bu ifadenizde insandan neyikastettiiniz sorusu akla gelebilir. Bireyler mi yoksa, toplum veya ulusdediimiz insanlarn byk bir grubu mu? Yoksa, tm insanlk m? Eerdemek istediiniz her insann kendi kaderini kendi yaptysa, kaderioluturan eylere bir gz atn ve syleyin, insan bunlarn hangisi zerindetasarruf sahibidir? Kaderin oluturulmas iin ilk gereken unsurlar ara-snda insann organlar, zihinsel ve bedensel g ve yetenekleri ve ahlkizellikleridir. Bunlarn iyi ve yerinde olmas, bozulmas, dengeli ve

dengesiz oluundaki azalma ve oalma kaderini kesin bir biimde etkiler.Ancak btn bu eyleri insan anne karnndan alarak dnyaya gelir ve bu-gne kadar kendi plan, program ve seimiyle kendini oluturarakdnyaya gelen tek bir kii olmamtr. Ayrca, bir kiinin kaderininolumas veya bozulmasnda, her insann kendi atalarndan miras aldpek ok etkenler rol oynar. Sonra, hangi aile, toplum, snf, millet veyalkede domusa, onlarn zihinsel, ahlak, sosyal, ekonomik ve siyasaldurumlarnn pek ok etkileri dnyaya adm att zaman onu her taraftansarverir. Btn bu eyler insann kaderinin yapmnda rol oynar. imdi,rkn ve evreyi kendi beenisi ve seimiyle belirleyen ve bunlardan herbirinin etkilerini ne lde kabul veya reddedeceine karar veren bir kii

var mdr? Ayn ekilde, insann kaderini dnyann birok olay verastlantlar da iyi veya kt ekilde etkiler. Deprem, sel, ktlk, hava,hastalklar, savalar, ekonomik alkantlar ve tesadfi gelimeler oukez insanlarn tm hayatlarnn aklarn deitirir ve yaptklar btnhesap ve planlarn altsteder; oysa bu hesaplar ve planlar ok d-nlerek, tanarak ve byk abalarla kendi rahatlk ve baarlar iinhazrlanr. Ve bunun tam aksine, sk sk benzeri rastlantlar bir insanannda yle baarlara ulatrr ki, elde edilmelerinde aslnda kendi a-balarnn pay ok az olur. Bunlar yle belirgin gereklerdir ki, bunlarinkr etmek iin inatlk, hatta kstahlk gerekir. O halde, insann kendikaderini kendisinin yapt nasl kabul edilebilir?

imdi eer siz iddianz deitirip diyorsanz ki, bireyler deil, uluslarve topluluklar kendi kaderini kendi izer. O zaman bu da kabul edilecekbir husus deildir. Her ulusun kaderini oluturan nedenler arasnda rksalzellikler, tarihi etkiler, corafi durumlar, doal sorunlar ve uluslararasortam yer alr. Ve dnyann hibir milleti bu nedenlerin dna kp kendikaderini istedii gibi yapma gcne sahip deildir. Ayrca, yeryz vegklerin dzeninin bal olduu ve iine girmek syle dursun, tam olarakbilinmesi de hibir ulusun gcnn yetmedii doa yasas, uluslarnkaderlerini yle etkiler ki, bunlar hibir millet veya topluluk durduramazve bunlardan kurtulamaz. Bu yasa geri planda ileyip durur ve bazenaniden ve bazen aamal olarak ileyiinden yle sonular doar ki,bunlar ykselmekte olan uluslar alaltr ve dmekte olan milletleriykseltir. nsann elinden tamamen uzakta olan nedenlerin durumubudur. Ne var ki, grnrde insann elinde olan nedenler de iyiceincelendiinde umut verici bir sonu vermez. Bir milletin kaderinin olu-


54/55

mas, daha dorusu dzelmesi daha ok uygun bir lider kadrosuna sahipolmasna, bu liderlikten yeterince yararlanmas iin elverili nitelik vezelliklere sahip ok sayda bireylerinin varolmasna baldr. Ancak birmilletin bu her iki eyi elde etmesi iin serbeste kendi iradesi ve seiminikullandna ilikin herhangi bir kayda ne tarihte rastlyoruz ne de g-nmzde bir rneini gryoruz. Bizim grdmz sadece budur: Birulus ykselme noktasna geldii zaman iyi bir lider kadrosuna sahip olur

ve bu liderliin baarl olmas iin gereken nitelik ve zellikleri de kazanr.Ve ayn ulus kmeye balaynca, ondaki liderlik ve takipilik gibi iki yete-nek yle kayp olur ki, hibir sempatizan onlargeri getiremez. Milletlerintarihindeki bu ini ve klarn hangi kanuna bal olduu ve o kanununne olduu hakknda hibir bilgimiz yoktur.

imdi, siz milletleri brakp btn insan rkyla ilgili olarak mhkmnz vereceksiniz ki, bu kendi kaderini kendi izer? Ama bunusylemek daha da zordur. Nesillere ve milletler

kader,mevdudi cebir.ve.kader hilal

Documents