Kenningar um sannleikann

og fleira

Efni dagsins

• Upprifjun frá síðasta tíma

• Rökgreining texta

• Kenningar um sannleikann

• Smábrot úr þekkingarfræði

Upprifjun

Gagnrýnin hugsun

• Fellst ekki á neina skoðun eða fullyrðingu nema rannsaka:– hvað í henni felst– hver eru rökin fyrir henni

Krafan um rökstuðning

• Gagnvart öðrum (afstaða)

• Gagnvart sjálfum sér (vinnubrögð)

Gildi gagnrýninnar hugsunar

• Fern rök– Framfararök– Menntunarrök– Nytsemdarrök– Siðferðisrök

Ástæður og rök

• Gera greinarmun á – Ástæðum eða orsökum skoðana– Rökum fyrir skoðun

Rökræða

• Rökræða milli Cliffords og James um hvað séu fullnægjandi forsendur til þess að móta sér skoðun

Leiðir til skoðanamyndunar

• Þrjóskuleið

• Kennivaldsleið

• Fordómaleið

• Leið gagnrýninnar hugsunar

Röksemdir í textum

Einföld aðferð til greiningar texta

Þrjár spurningar

• Um hvað fjallar textinn?

• Hver er skoðun höfundarins?

• Hvaða rök færir höfundurinn fyrir skoðun sinni?

Frumlag

• Um hvað ertu að tala?– Viðfangsefni– Málefni– Umfjöllunarefni– Umræðuefni

Umsögn

• Hvað ertu að segja?– Skoðun– Kenning

Ástæða

• Af hverju segirðu það?– Rök– Röksemd– Rökfærsla– Ástæður

Lykilorð

• Málefni (um hvað er x að tala?)• Skoðun (hvað er x að segja?)• Rök (hvaða ástæður gefur hann fyrir því og hvaða

hugtökum beitir hann?)

Kenningar um sannleikann

“What is Truth? said jesting Pilate and would not stay for an answer”.

Francis Bacon, The Essays (1625).

Krítverjinn

Einhver af þeim, eigin spámaður þeirra, hefir svo að orði komist: “Krítarmenn eru síljúgandi, óargadýr og letimagar. Þessi vitnisburður er sannur.”

Páll postuli, Títusarbréf, 1:12-13

Þrjár spurningar

• Hvað er sannleikurinn, hvert er eðli hans eða skilgreining?

• Hvað höfum við til marks um sannleikann, hver er mælikvarðinn á hann?

• Skiptir sannleikurinn einhverju máli, hvert er gildi sannleikans?

Eðli sannleikans

• Hugtakið sannleikur felur í sér samband, er hugtak yfir vensl

• Tvær meginkenningar um þessi vensl:– Samsvörunarkenningin (e. correspondence

theory)– Samkvæmniskenningin (e. coherence theory)

Samsvörunarkenning

• Sambandið er einhvers konar samsvörun milli hugsunar og veruleika

Aristóteles

• Að segja um það sem er að það sé ekki eða um það sem er ekki að það sé, er ósatt, en að segja um það sem er að það sé og um það sem ekki er að það sé ekki, það er satt

Tómas af Akvínó

• Veritas est adaequatio intellectus et rei

• Sannleikurinn er samjöfnun skilnings og hlutar

Russell

• Skoðun er sönn þegar hún svarar til staðreyndar, ósönn þegar engin staðreynd samsvarar henni.

Samkvæmniskenning

• Sambandið er einhvers konar samræmi milli skoðana innbyrðis– Samkvæmni (consistency)– Röktengsl (implication)

• Laust við innri mótsagnir.

• Ekki nóg að vera laus við innri mótsagnir ef hugmyndirnar eru í mótsögn við veruleikann.

• Nauðsynlegt skilyrði sannleikans, en ekki nægilegt.

Afstæði sannleikans

• Skýrist út frá samkvæmniskenningunni – Samræmi við gefnar skoðanir sem viðkomandi

er sannfærður um eða telur sannar– Ósamræmi við gefnar skoðanir einhvers annars

Við hvað er miðað?

• Sannleikurinn sem samræmi við mælikvarða – Mótsagnaleysi (samkvæmni)– Virkni (pragmatismi)

Mælikvarðar á sannleikann

• Dæmi: Skýrar og greinilegar hugmyndir.

• “Hvaðeina sem ég skynja skýrt og greinilega er satt” (Descartes)

• Leibniz: Huglæg vissa er ekki sama og hlutlæg sönnun.

• Sannfæring er eitt, sannleikurinn annað

Sannfæring

• Hugmynd + tilfinning

Sannleikur og þekking

• “Sönn skoðun studd góðum og gildum rökum.” (Platon)

Skilyrði þekkingar

• Huglæg skilyrði

• Hlutlæg skilyrði

• Sönnur

Nægileg skilyrði þekkingar

Ég veit að snjór er hvítur ef og aðeins ef:1. Ég trúi því að snjór sé hvítur

2. Það er satt að snjór sé hvítur

3. Ég hef ástæðu til að ætla að snjór sé hvítur

Skilyrði vísindalegrar þekkingar

• Ekki nóg að hafa ástæðu til að ætla að eitthvað sé tilfellið til þess að þekking sé vísindaleg (Karl Popper)

• Hrekjanleiki (e. falsifiability) sker úr um hvort þekkingin er vísindaleg

Vísindaleg aðferð

• Af tilgátu er leidd empírísk afleiðing sem er sannprófuð.

• Ef unnt er að sannprófa tilgátuna, þá er hún sönn.

• Popper: Þetta er rangt.

Ef p, þá q

Staðfesting:• Nú höfum við p• Þá höfum við q

Neitunarvillan:• Nú höfum við ekki p• Þá höfum við ekki q

Hrakning:• Nú höfum við ekki q• Þá höfum við ekki p

Játunarvillan:• Nú höfum við q• Þá höfum við p

Pólitískar afleiðingar

• Opin rökræða – gagnrýnin rökhyggja

• Möguleikinn á því að andmæla og hrekja kenningar, tilgátur og skoðanir verður að vera fyrir hendi

• Hið opna þjóðfélag og óvinir þess

Gildi sannleikans

• Sannleikurinn sem gildi

• Dæmi um önnur gildi: – Fegurð– Vald– Frelsi– Ánægja

• Hvers konar manneskjur viljum við vera?

Siðfræði sannleikans

• Fræðileg umræða í nútíma og samtíma– Nietzshce og viljinn til valds– Foucault og sannleiksviljinn

• Hversdagsleg dæmi – Stjórnmálamenn– Fréttamenn– Læknar

Kuhn

• Hefðarvísindi

• Viðmið (paradigma)

• Frávik

• Vísindabylting