kgaolo ya pele 1.1 matseno - university of pretoria

138
KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO Bopape ke yo mongwe yo bohlokwa gare ga bangwadi ba dingwalwa tsa Sepedi. 0 ngwadile dipuku tse disupago tsa mehutahuta, e lego dipapadi, dipadi, dipadinyana Ie kgoboketso ya dikanegelokopana: Makgale (1978) (papadi), Lenong La Gauta (1982) (padi), Dikeledi (1985) (papadi), Bogobe bja Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana), Rena Magomotsa (1986) (padinyana), Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa Tshireletso (1995) (padi). Go tsweia pele Bopape 0 thopile difoka tse tlhano. Tsona ke sefoka sa E.M. Ramaila sa maemo a pele ka 1984 ka paditseka ya Lenong la Gauta. Ka ngwaga wa 1985 0 thopile gape sefoka sa E.M. Ramaila sa maemo a bobedi ka papadi ya Dikeledi. A boa a thopa sefoka sa De Jager-Haum sa maemo a pele ka ngwaga wa 1985, ka kgoboketso ya dikanegelokopana ya Bogobe bja tswiitswii. Erile ka ngwaga wa 1986 a thopa difoka tse pedi tse di fapanego e Iego sa De Jager-Haum sa maemo a pele Ie sa go bitswa sefoka sa dingwalwa sa MJ. Madiba e Ie sa maemo a bobedi ka padinyana ya Rena Magomotsa. Ditaba tse ka moka tse di boletswego di laetsa bohlokwa bja Bopape dingwalong tsa Sepedi. Gomme go na Ie basekaseki bao ba gatelelago bokgoni bja Bopape. Groenewaid (1982:13) ke yo mongwe wa go gatelela bokgoni bja mongwadi yo bja go ngwala paditseka. Ge a tiisa bokgoni bjoo Serudu (1984: 14) 0 bolela ka maitekelo a Bopape a go ngwala Lenong la Gauta ka go re: 1

Upload: others

Post on 02-Oct-2021

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

KGAOLO YA PELE

11 MATSENO

Bopape ke yo mongwe yo bohlokwa gare ga bangwadi ba dingwalwa tsa

Sepedi 0 ngwadile dipuku tse disupago tsa mehutahuta e lego dipapadi

dipadi dipadinyana Ie kgoboketso ya dikanegelokopana Makgale (1978)

(papadi) Lenong La Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi)

Bogobe bja Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena

Magomotsa (1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo

wa Tshireletso (1995) (padi)

Go tsweia pele Bopape 0 thopile difoka tse tlhano Tsona ke sefoka sa

EM Ramaila sa maemo a pele ka 1984 ka paditseka ya Lenong la

Gauta Ka ngwaga wa 1985 0 thopile gape sefoka sa EM Ramaila sa

maemo a bobedi ka papadi ya Dikeledi A boa a thopa sefoka sa De

Jager-Haum sa maemo a pele ka ngwaga wa 1985 ka kgoboketso ya

dikanegelokopana ya Bogobe bja tswiitswii Erile ka ngwaga wa 1986 a

thopa difoka tse pedi tse di fapanego e Iego sa De Jager-Haum sa maemo

a pele Ie sa go bitswa sefoka sa dingwalwa sa MJ Madiba e Ie sa

maemo a bobedi ka padinyana ya Rena Magomotsa

Ditaba tse ka moka tse di boletswego di laetsa bohlokwa bja Bopape

dingwalong tsa Sepedi Gomme go na Ie basekaseki bao ba gatelelago

bokgoni bja Bopape Groenewaid (198213) ke yo mongwe wa go

gatelela bokgoni bja mongwadi yo bja go ngwala paditseka Ge a tiisa

bokgoni bjoo Serudu (1984 14) 0 bolela ka maitekelo a Bopape a go

ngwala Lenong la Gauta ka go re

1

A ke maitekelo a mathomo a Bopape a go ngwala

paditseka ka botlalo gape Bopape 0 bontshitse

bokgoni e Ie ruri go tsweletseng ga paditseka yeo

Bohlokwa bjo bo tlile go lekodisiswa ge go tsinkel wa paditseka ya

Lenong fa Gauta

12 MAlKEMISETSO

Ge go nyakisiSwa Lenong fa Gauta bjalo ka paditseka go Iemogilwe gore

ke sengwalwa sa mathomo sa Bopape sa mohuta wona wo ka ge a setse a

ngwadile paditseka ye nngwe ya bobedi Ie mehuta ye mengwe ya

dingwalwa

Ge go nyakisiSwa sengwalwa seo go yo lekodisiswa seo basekaseki ba

bangwe ba setsego ba boletse mabapi Ie Lenong fa Gauta Go ya ka

dinyakisiso paditseka ye e setse e sekasekilwe ke basekaseki ba bane e

Iego Groenewald Mphahlele Serudu Ie Mampuru

121 Groenewald PS Lenong la Gauta (1982) Dingwalo BA (Hons) Sesotho sa Leboa (1992) Ie Thutadingwalo ya Sesotho sa Leboa 2 (1993)

Dingwalwa tse tharo tse tsa Groenewald di bolela selo se tee ke gore di a

swana Ge dingwalo tseo di badiSiswa go tla hlokomelwa gore

Groenewald ga se a sekaseka Lenong la Gauta ka botlalo Gape ga se a

tsweletsa letlalo Ia diteng Ie la mongwaleio Seo a se dirilego ke go

tsweletsa letlalo la thulaganyo ka boripana ka go bolela ka dintlha tse

tharo e lego (a) go hlalosa tse e lego diphapantsho tsa paditseka ka go

tsopola Dresden Ie Vestdijk (b) go bapetsa Bopape Ie Van Doderer ka

gore dingwalwa tsa bona di kwana ka theknikikgolo ya tebelelo-ke ke

2

gore bobedi bja bona bo somisitse thekniki yeo ya molaodisi ka go

swana Ie (c) bokgoni bja Bopape ge a tlemolla Iehuto

Groenewaid 0 gateIeia bokgoni bja Bopape 0 nepisa gore Lenong La

Gauta ke kanegelo-ke (Letseka ke moiaodiSi) sephiri se utologela

letseka Ie mmadi ka nako e tee Bopape 0 tsweletsa bohlatse bjo bo

Iebanego Ie mmolai mo mathomothomong a padi ka go bolela ka ga

leraganyana Ie Ie gomaretsego maotwana a mmotoro wa Brenda Le gore

mmolai Ie mogatsagomolaodisi ke motho 0 tee Seo se tiisetsa ke

mongwapo mo mmeleng wa mmolai Yeo ke tshekatsheko ya go akaretsa

ditaba ka go realo nyakisiso ya ditaba ye e nepagetsego e a nyakega

122 Mphahlele LL Lenong la Gauta (1982)

Mphahlele 0 akaretsa ditaba ga se a sekaseka diteng Ie ge a boieia ka ga

tikologo yeo e Iego karolo ya diteng

Malebana Ie thulaganyo 0 boleia ge padi e arogantswe ka dikgaolo Ie ka

faD ditiragalo di latelanago ka gona 0 bontsha ge mongwadi a somisitse

thekniki ya go raraganya ditaba gape Ie tshomiso ya kgegeo go dira gore

mmadi a baIeIe pele Ie pele Moko wa ditaba Ie wona ga se a 0 hlalosa ka

botlalo 0 ruma ka go bapetSa Lenong La Gauta Ie dipuku tse dingwe tsa

botseka bjalo ka Tshipu e rile ke Lebelo (1983) ya DN Moloto

Go ka akaretswa ka gore Mphahlele ga se a sekaseka diteng Ie

mongwalelo 0 file kakaretso ya ditaba fela mola mo go thulaganyo a

tsopotse dithekniki tse pedi gomme a bapetsa kanegelo ye Ie tse dingwe

Go realo go nyakega nyakiSiso

3

123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)

Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e

lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago

maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago

tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e

tsweleditswe mo kanegelong yeo

Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba

emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego

pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari

Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba

ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela

124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a

detective novel (story) (1986)

Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa

ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka

bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0

hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa

letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go

lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba

tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya

nyakisiso ya paditseka yeo

Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a

nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba

be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego

4

ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo

lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo

13 MOKGWA WA NYAKISISO

Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go

hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di

bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee

Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore

se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka

go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela

mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie

ge e Ie wa tonki

Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore

o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa

mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise

moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e

direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa

ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa

bana

Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa

kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa

mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele

phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi

ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu

mabakeng a merero ya menyanya

5

14 TAETSONYAKISISO

Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa

ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego

sa sengwalo

Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie

dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme

Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie

legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a

mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go

latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie

bitswa mongwalelo

Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)

Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie

kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a

ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa

boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0

yo salwa morago nyakisisong yeo

15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO

Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa

thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie

paditseka

6

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 2: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

A ke maitekelo a mathomo a Bopape a go ngwala

paditseka ka botlalo gape Bopape 0 bontshitse

bokgoni e Ie ruri go tsweletseng ga paditseka yeo

Bohlokwa bjo bo tlile go lekodisiswa ge go tsinkel wa paditseka ya

Lenong fa Gauta

12 MAlKEMISETSO

Ge go nyakisiSwa Lenong fa Gauta bjalo ka paditseka go Iemogilwe gore

ke sengwalwa sa mathomo sa Bopape sa mohuta wona wo ka ge a setse a

ngwadile paditseka ye nngwe ya bobedi Ie mehuta ye mengwe ya

dingwalwa

Ge go nyakisiSwa sengwalwa seo go yo lekodisiswa seo basekaseki ba

bangwe ba setsego ba boletse mabapi Ie Lenong fa Gauta Go ya ka

dinyakisiso paditseka ye e setse e sekasekilwe ke basekaseki ba bane e

Iego Groenewald Mphahlele Serudu Ie Mampuru

121 Groenewald PS Lenong la Gauta (1982) Dingwalo BA (Hons) Sesotho sa Leboa (1992) Ie Thutadingwalo ya Sesotho sa Leboa 2 (1993)

Dingwalwa tse tharo tse tsa Groenewald di bolela selo se tee ke gore di a

swana Ge dingwalo tseo di badiSiswa go tla hlokomelwa gore

Groenewald ga se a sekaseka Lenong la Gauta ka botlalo Gape ga se a

tsweletsa letlalo Ia diteng Ie la mongwaleio Seo a se dirilego ke go

tsweletsa letlalo la thulaganyo ka boripana ka go bolela ka dintlha tse

tharo e lego (a) go hlalosa tse e lego diphapantsho tsa paditseka ka go

tsopola Dresden Ie Vestdijk (b) go bapetsa Bopape Ie Van Doderer ka

gore dingwalwa tsa bona di kwana ka theknikikgolo ya tebelelo-ke ke

2

gore bobedi bja bona bo somisitse thekniki yeo ya molaodisi ka go

swana Ie (c) bokgoni bja Bopape ge a tlemolla Iehuto

Groenewaid 0 gateIeia bokgoni bja Bopape 0 nepisa gore Lenong La

Gauta ke kanegelo-ke (Letseka ke moiaodiSi) sephiri se utologela

letseka Ie mmadi ka nako e tee Bopape 0 tsweletsa bohlatse bjo bo

Iebanego Ie mmolai mo mathomothomong a padi ka go bolela ka ga

leraganyana Ie Ie gomaretsego maotwana a mmotoro wa Brenda Le gore

mmolai Ie mogatsagomolaodisi ke motho 0 tee Seo se tiisetsa ke

mongwapo mo mmeleng wa mmolai Yeo ke tshekatsheko ya go akaretsa

ditaba ka go realo nyakisiso ya ditaba ye e nepagetsego e a nyakega

122 Mphahlele LL Lenong la Gauta (1982)

Mphahlele 0 akaretsa ditaba ga se a sekaseka diteng Ie ge a boieia ka ga

tikologo yeo e Iego karolo ya diteng

Malebana Ie thulaganyo 0 boleia ge padi e arogantswe ka dikgaolo Ie ka

faD ditiragalo di latelanago ka gona 0 bontsha ge mongwadi a somisitse

thekniki ya go raraganya ditaba gape Ie tshomiso ya kgegeo go dira gore

mmadi a baIeIe pele Ie pele Moko wa ditaba Ie wona ga se a 0 hlalosa ka

botlalo 0 ruma ka go bapetSa Lenong La Gauta Ie dipuku tse dingwe tsa

botseka bjalo ka Tshipu e rile ke Lebelo (1983) ya DN Moloto

Go ka akaretswa ka gore Mphahlele ga se a sekaseka diteng Ie

mongwalelo 0 file kakaretso ya ditaba fela mola mo go thulaganyo a

tsopotse dithekniki tse pedi gomme a bapetsa kanegelo ye Ie tse dingwe

Go realo go nyakega nyakiSiso

3

123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)

Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e

lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago

maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago

tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e

tsweleditswe mo kanegelong yeo

Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba

emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego

pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari

Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba

ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela

124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a

detective novel (story) (1986)

Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa

ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka

bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0

hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa

letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go

lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba

tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya

nyakisiso ya paditseka yeo

Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a

nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba

be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego

4

ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo

lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo

13 MOKGWA WA NYAKISISO

Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go

hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di

bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee

Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore

se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka

go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela

mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie

ge e Ie wa tonki

Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore

o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa

mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise

moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e

direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa

ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa

bana

Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa

kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa

mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele

phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi

ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu

mabakeng a merero ya menyanya

5

14 TAETSONYAKISISO

Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa

ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego

sa sengwalo

Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie

dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme

Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie

legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a

mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go

latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie

bitswa mongwalelo

Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)

Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie

kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a

ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa

boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0

yo salwa morago nyakisisong yeo

15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO

Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa

thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie

paditseka

6

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 3: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

gore bobedi bja bona bo somisitse thekniki yeo ya molaodisi ka go

swana Ie (c) bokgoni bja Bopape ge a tlemolla Iehuto

Groenewaid 0 gateIeia bokgoni bja Bopape 0 nepisa gore Lenong La

Gauta ke kanegelo-ke (Letseka ke moiaodiSi) sephiri se utologela

letseka Ie mmadi ka nako e tee Bopape 0 tsweletsa bohlatse bjo bo

Iebanego Ie mmolai mo mathomothomong a padi ka go bolela ka ga

leraganyana Ie Ie gomaretsego maotwana a mmotoro wa Brenda Le gore

mmolai Ie mogatsagomolaodisi ke motho 0 tee Seo se tiisetsa ke

mongwapo mo mmeleng wa mmolai Yeo ke tshekatsheko ya go akaretsa

ditaba ka go realo nyakisiso ya ditaba ye e nepagetsego e a nyakega

122 Mphahlele LL Lenong la Gauta (1982)

Mphahlele 0 akaretsa ditaba ga se a sekaseka diteng Ie ge a boieia ka ga

tikologo yeo e Iego karolo ya diteng

Malebana Ie thulaganyo 0 boleia ge padi e arogantswe ka dikgaolo Ie ka

faD ditiragalo di latelanago ka gona 0 bontsha ge mongwadi a somisitse

thekniki ya go raraganya ditaba gape Ie tshomiso ya kgegeo go dira gore

mmadi a baIeIe pele Ie pele Moko wa ditaba Ie wona ga se a 0 hlalosa ka

botlalo 0 ruma ka go bapetSa Lenong La Gauta Ie dipuku tse dingwe tsa

botseka bjalo ka Tshipu e rile ke Lebelo (1983) ya DN Moloto

Go ka akaretswa ka gore Mphahlele ga se a sekaseka diteng Ie

mongwalelo 0 file kakaretso ya ditaba fela mola mo go thulaganyo a

tsopotse dithekniki tse pedi gomme a bapetsa kanegelo ye Ie tse dingwe

Go realo go nyakega nyakiSiso

3

123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)

Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e

lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago

maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago

tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e

tsweleditswe mo kanegelong yeo

Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba

emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego

pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari

Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba

ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela

124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a

detective novel (story) (1986)

Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa

ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka

bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0

hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa

letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go

lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba

tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya

nyakisiso ya paditseka yeo

Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a

nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba

be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego

4

ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo

lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo

13 MOKGWA WA NYAKISISO

Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go

hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di

bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee

Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore

se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka

go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela

mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie

ge e Ie wa tonki

Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore

o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa

mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise

moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e

direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa

ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa

bana

Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa

kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa

mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele

phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi

ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu

mabakeng a merero ya menyanya

5

14 TAETSONYAKISISO

Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa

ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego

sa sengwalo

Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie

dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme

Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie

legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a

mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go

latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie

bitswa mongwalelo

Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)

Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie

kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a

ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa

boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0

yo salwa morago nyakisisong yeo

15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO

Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa

thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie

paditseka

6

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 4: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)

Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e

lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago

maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago

tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e

tsweleditswe mo kanegelong yeo

Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba

emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego

pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari

Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba

ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela

124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a

detective novel (story) (1986)

Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa

ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka

bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0

hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa

letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go

lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba

tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya

nyakisiso ya paditseka yeo

Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a

nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba

be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego

4

ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo

lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo

13 MOKGWA WA NYAKISISO

Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go

hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di

bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee

Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore

se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka

go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela

mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie

ge e Ie wa tonki

Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore

o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa

mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise

moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e

direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa

ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa

bana

Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa

kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa

mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele

phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi

ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu

mabakeng a merero ya menyanya

5

14 TAETSONYAKISISO

Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa

ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego

sa sengwalo

Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie

dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme

Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie

legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a

mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go

latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie

bitswa mongwalelo

Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)

Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie

kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a

ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa

boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0

yo salwa morago nyakisisong yeo

15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO

Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa

thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie

paditseka

6

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 5: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo

lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo

13 MOKGWA WA NYAKISISO

Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go

hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di

bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee

Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore

se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka

go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela

mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie

ge e Ie wa tonki

Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore

o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa

mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise

moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e

direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa

ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa

bana

Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa

kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa

mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele

phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi

ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu

mabakeng a merero ya menyanya

5

14 TAETSONYAKISISO

Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa

ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego

sa sengwalo

Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie

dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme

Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie

legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a

mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go

latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie

bitswa mongwalelo

Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)

Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie

kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a

ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa

boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0

yo salwa morago nyakisisong yeo

15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO

Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa

thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie

paditseka

6

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 6: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

14 TAETSONYAKISISO

Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa

ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego

sa sengwalo

Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie

dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme

Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie

legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a

mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go

latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie

bitswa mongwalelo

Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)

Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie

kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a

ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa

boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0

yo salwa morago nyakisisong yeo

15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO

Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa

thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie

paditseka

6

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 7: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

151 Diteng tsa sengwalo

Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia

Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen

verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een

bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie

dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo

nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele

ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge

mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa

BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka

poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane

ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa

sererwa ke kgopolo ye bohlokwa

bull Sererwa

Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago

sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa

ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo

Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge

mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya

mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng

Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di

Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re

bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo

bull Se laola ditiragalo

bull Se bola tikologo (nako le feIo)

7

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 8: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago

gona

bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore

bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi

Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma

go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa

ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng

gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa

152 Thulaganyo ya sengwalo

Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya

ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago

bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago

thulaganyo ka go re

Plot is the framework of a story or the

conscious arrangement of its events

BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao

Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re

Thulaganyo ke freime goba motheo wo go

wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe

godimo ga wona

Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo

tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a

ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona

8

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 9: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore

thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie

morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)

yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa

thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto

Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re

thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore

mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e

bitswa moko wa ditaba

bull Moko wa ditaba

Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a

tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana

Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re

Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo

goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba

ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago

go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go

realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa

mongwadi ofe kapa ofe

Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a

tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa

taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa

Phapano yeo e ka sebopego se

bull Moko wa ditaba Sererwa

- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng

- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa

9

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 10: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

di lebane Diteng gore di be kgopana

-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo

-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng

be sengwalo

Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa

bja moko wa ditaba

bull Bohlokwa bja moko wa ditaba

Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0

tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya

dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane

Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a

di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke

gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se

tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di

lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga

dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya

lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa

nyakisiso yeo

153 Mongwalelo wa sengwalo

Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong

ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe

Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa

sengwalo

10

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 11: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria

Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa

wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go

kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie

mosito

Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re

Style is an increment in writing By style we do not

mean the sound his words made on paper Every

writer by the way he uses the language that reveals

something of his spirit his habits his capacities

and his bias

Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo

go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia

seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e

Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente

tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa

ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala

Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go

hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela

nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe

16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA

Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya

botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka

Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla

sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie

11

dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac

(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re

Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement

creeleffroi quil est charge dapaiser

Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go

Iebane Ie go utolla sephiri

161 Mehuta ya dikanegelotseka

Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa

Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja

karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas

Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago

detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa

problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau

kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya

magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya

ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo

Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya

ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go

hlokomediswa dielemente tse di latelago

(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie

sefegabatho (detective victime bourreall)

(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)

(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)

12

Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie

dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya

dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di

Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie

kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0

Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago

nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso

go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)

17 TSHEPEDISO YA DITABA

Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka

tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa

sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore

basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go

tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go

hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye

e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi

Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)

kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa

diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo

Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a

thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)

dikokwane tsa thulaganyo

Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa

baanegwa

13

Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo

Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa

Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau

ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0

tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa

kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia

dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya

karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di

lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye

rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie

bohlatse bja go utolla nyepo

14

KGAOLO Y A BOBEDI

21 DITENG

22 MATSENO

Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong

ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore

maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo

ahlaahlwa diteng

Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne

tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego

(i) Baanegwa

(ii) Ditiragalo

(iii) Nako

(iv) Felo

23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka

maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go

sekasekwa

Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a

nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa

gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a

rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie

15

dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge

ba be ba sa nyalana semmuso

Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile

gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala

kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego

Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula

kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba

mookamedi wa kgwebo yeo

Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie

Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego

mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya

Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina

baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse

go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta

Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a

gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao

ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena

Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke

maphodisa

Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be

a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile

gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu

ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai

wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka

ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

16

24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA

241 Baanegwa

Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye

Serudu (198931) 0 re

Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke

mongwadi mo kanegelongkopana goba

pading ya gag we Ke seakanywa sa

mongwadi seo se nago Ie boitshwaro

maikutlo bomotho tseo di tsweletswago

ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho

wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho

tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago

Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke

batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka

ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia

gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo

empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka

Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo

Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke

gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo

Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e

setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo

17

242 Ditiragalo

Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa

kgopolo ye ya ditiragalo 0 re

Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba

seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa

di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana

Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke

dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go

ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie

mo di felago gona

Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo

di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie

ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke

seemo sa tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako

243 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0

re

The time of the story relates to the time

vhich is occupied by the events

(narratological time) and the epoch period

18

in which the events take place (historical

time)

Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego

nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0

oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go

lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go

tsenela nakong ye e tlago

Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka

moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta

go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa

244 Felo

Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa

ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao

Marggraff (199464) a rego

Place is considered to be the physical spot

at which events take place and at which

characters are positioned

Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago

histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie

Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto

19

245 Kakaretso

Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di

hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di

lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta

Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di

laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago

mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go

di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela

mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo

baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie

tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng

25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA

GAUTA

251 Baanegwa

Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di

hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a

mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke

baanegwagol0 Ie baanegwanyane

Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba

bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke

bongangiSi Ie bongangiswa

20

bull Mongangiswa

Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo

a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe

tsa go Ioka ke mongangisi

Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe

Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka

Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe

a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego

bull Mongangisi

Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a

lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo

ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa

Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go

lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa

Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le

ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se

ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego

Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa

polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke

Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme

Brenda 0 emela go se loke

~l

Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane

Kamano

Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo

dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a

mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga

ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa

kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka

arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona

o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka

sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0

tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka

gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa

Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale

Baanegwagolo

Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke

mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a

gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie

bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke

Baanegwanyane

Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa

baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0

katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke

moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa

ditiro tsa mogale goba mogaleadi

A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong

Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo

somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la

bull tebanyo

bull bokgontshimiddot

bull bothusi

bull boganetsi

bull bothusegi

Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo

gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka

ya Lenong la Gauta

Tebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e

lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa

Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong

Ie maikemisetso a mongangiswa

Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya

moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa

Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee

mahumo e be a gagwe

Bokgontshi

Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago

kgopolo ya bokgontshi ka go re

Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago

mongangiswa go phegelela seo e lego nepo

goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane

Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale

bjalobjaIo)

Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho

Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go

Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe

Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya

Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a

mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna

wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego

Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta

Bothusi

Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa

maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa

(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka

bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe

sefatanaga puku bjalobjulo

14

Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie

senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore

kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe

tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja

tsona ka moka

Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie

boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani

gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka

baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda

ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0

bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe

Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi

o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego

e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a

swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go

mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta

Boganetsi

Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa

morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se

sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo

letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi

goba mongangiswa dinepong tsa gagwe

Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba

selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano

25

Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane

Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego

Brenda 0 re

Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane

Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke

rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)

Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena

rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re

o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse

rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0

ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)

Bothusegi

Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego

gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re

bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a

atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego

rnafeleiong a ditaba

Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0

ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la

gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong

ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela

Nnono 0 re

26

Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)

Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa

Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a

Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0

mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena

(Letl167)

Kakaretso

Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie

baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la

kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale

dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la

Gauta

252 Ditiragalo

Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go

hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie

ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie

Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di

bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo

tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di

tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee

Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)

legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona

27

nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo

sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa

2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo

Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye

go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e

nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo

bull Ditiragalotshwanelo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di

swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye

nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0

tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie

ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)

tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma

ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya

sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu

Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta

(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego

(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie

gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng

wa Brenda

(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore

Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba

28

2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya

ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso

bull Tiragalotebanyo

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo

tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo

letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie

dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma

ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la

ditiragalotshwanelo

Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e

laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go

Lenong la Gauta so

Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)

(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya

(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda

(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka

(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego

Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa

gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo

Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya

mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego

kotlo

29

B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe

Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya

mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka

ya Lenong la Gauta

bull Tiragalotshwanelo ya math~mo

Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye

kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato

Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go

lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0

kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego

bull Tiragalotshwanelo ya gare

Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya

kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka

dikgakgano

Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi

Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena

mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya

dinko molatong woo

30

bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong

Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie

mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta

tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda

Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego

Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a

leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba

bull Tiragalotlaleletso

Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e

Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka

gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go

tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo

mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa

ke dielemente tsa diteng e lego tikologo

Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola

Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta

Mohlala so

(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego

(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga

31

Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a

mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa

se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro

Ia ditiragalo

253 Nako

Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e

Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go

yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya

Lenong la Gauta

2531 Nako ye e itsego

Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie

mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye

e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka

efe

Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako

go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta

(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja

lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe

a sa etile (Letl 38)

(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0

ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa

ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)

32

(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a

gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)

Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di

boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng

wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e

thomago ya ba ya felela ka yona

2532 Nako ya ditiragalo

Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo

Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa

ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe

Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa

paditsekeng ye ya Lenong la Gauta

(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie

Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)

(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja

lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge

mmagwe a sa etile (Let138)

(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa

Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)

Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma

ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse

dingwe tse di latelago

33

2533 Nako ya leago

Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie

ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se

itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e

fetogago Ie mabaka

Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako

ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke

basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia

tatelano ya ditiragalo

Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa

paditsekeng ya Lenong La Gauta

(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo

o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile

la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He

ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile

(LetlI80)

(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke

bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go

sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare

(LetlI45)

(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)

3+

Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya

segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie

wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape

gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo

Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira

lesata

254 Felo

Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge

go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka

oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e

laola phetogo ya ditiragalo

Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana

tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo

2541 Lefelo Ie itsego

Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao

mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng

lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge

nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka

yona

Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya

mohuta wo wa felo fela

(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)

(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)

35

(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka

marago (Letll19)

Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa

nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe

ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa

2542 Lefelo la ditiragalo

Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona

Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go

bontsha mafelo a ditiragalo

(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)

(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)

(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye

kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)

Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a

bolelago maina a ona mo sengwalong

Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge

se laola tikologo (nako Ie feIo)

Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa

nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako

36

ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo

255 Kakaretso

Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go

tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la

sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego

baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga

baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke

gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja

mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa

Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona

gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako

Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo

ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di

phethagalago gona

37

KGAOLO YA BORARO

Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo

Thulaganyo I Ie Thulaganyo II

31 THULAGANYO

311 Matseno

Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo

ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba

Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo

kgaolong ye ke tse di latelago

(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba

(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto

(c) Moakanyetso

(d) Thaetlele

(e) Dikokwane tsa thulaganyo

312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba

Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya

ditaba ke a mabedi e lego

(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I

maikemisetso I thuto

(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele

38

o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa

mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba

Ie rnaatlakgogedi

313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto

Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go

re ke

a literary works treatment of its subject matter

or a topic

Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno

ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)

ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka

boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago

gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe

Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go

re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie

taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala

sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa

mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba

goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe

Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore

sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid

(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia

tse pedi e lego

39

(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola

moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di

lebane

(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo

tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di

tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa

ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya

sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi

Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa

tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi

314 Dithekniki

Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore

thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se

bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya

gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie

Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka

go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala

(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith

1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re

It may well become the discipline that leads

writers to discover what they have to say

40

Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0

akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go

tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele

moko wa ditaba

Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie

thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0

gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo

di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la

mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e

itebantse Ie tsa thulaganyo fela

Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore

thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka

wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego

(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego

(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela

leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko

wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie

sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba

Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a

nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai

wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie

41

tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0

iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a

gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se

sengwe ka bahlasedi ba Naniki

Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo

e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke

banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga

polao ya Mmatshego

Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya

Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke

mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e

dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie

bopilwego ka gauta ke eng

Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga

bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe

Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya

Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja

la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri

316 Moakanyetso

Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke

motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke

gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo

Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re

moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya

sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0

41

tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore

moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo

mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa

Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye

bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go

kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e

motho

(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla

(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi

(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe

(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe

Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo

mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka

faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go

swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko

gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di

nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele

317 Thaetlele

Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re

We cannot read titles simi) as parts of texts since

they belong both in and outside the literary

work

Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo

43

Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name

of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku

gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa

bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto

Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse

dingwe

Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e

Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore

thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele

Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso

godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa

bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela

leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational

function)

Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke

ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina

(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye

mengwe gape ya thaetlele

Title performs one or more of the following

functions

(1) attracts attention

(2) establish the topic

(3) hints at the theme

(4) predicts mode and tone

(5) serves as memorable name for the work

44

Mesomo yeo ke

(a) Go hlola kgogedi

(b) Go tsweletsa sererwa

(c) Go hlalosa moko wa ditaba

(d) Go akanyetsa maikutlo

(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa

Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa

sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se

bonagale gabotse

Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele

bull Mehuta ya dithaetlele

Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie

dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler

(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene

(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di

somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse

kopana

(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa

ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi

(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa

tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)

(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo

o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku

45

Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya

gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa

ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa

sengwalo

B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo

32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO

Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore

thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0

tswetsa tab a yeo pele ka go re

the elements ofa plot are

(1) The exposition

(2) the initiating action

(3) the rising action

(5) the falling action and

(6) the Denovement

or conclusion

Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena

o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego

(a) Kalotaba

(b) Tswetsopele

(c) Sehioa

(d) Tiemollo ya Iehuto

46

Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya

kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol

thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie

dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse

nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald

321 Kalotaba (Exposition)

Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re

The setting forth of the systematic explanation of or

argument about any subject or the opening part of a

play or a story in which we are introduced to the

characters and their situation often by reference to

preceding events

Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a

papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa

kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba

phelago go yona

Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re

At the beginning of his pLay the dramatist is often

committed to giving a certain amount of essential

information about the plot and the events which are

to come He may also have to give information

about what has already happened

47

Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba

baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa

papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge

e Ie kanegelokopana

Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re

kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a

ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge

mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela

mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi

ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba

mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo

tseo e Iego dielemente tsa kalotaba

Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye

Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e

sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng

gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e

bopa goba e hioia maatlakgogedi

Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re

Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a

thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba

e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go

thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e

lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke

mafelelo a kalotaba

48

3211 Thulano

Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e

lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke

The collision of opposing forces in prose fiction

drama or poetry

Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi

tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e

ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana

a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)

o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa

mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka

thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga

baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo

Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe

Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a

Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba

diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya

sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya

go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se

loke lethabo Ie manyami bjalobjalo

Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se

bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele

Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka

godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano

49

Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re

The struggle in which the actors are engaged The

letter can fight against the fate or destiny against

their social or physical environment or against

one another (external conflict) and they can fight

against themselves (internal or inner conflict

Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e

fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie

taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka

gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga

baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba

go hlabana ka marumo

Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go

befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa

botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa

maatlakgogedi

3212 Maatlakgogedi

Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke

The act or power of attracting a person or thing

that attracts by arousing interest

Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya

mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a

thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka

50

gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se

nolege moko ge a bala

Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie

gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe

gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo

gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala

Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la

magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke

phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0

kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba

Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka

gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a

tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go

lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga

diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore

maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego

(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa

Ie diteng)

(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa

ditaba Ie thulaganyo)

Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga

maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a

sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego

51

o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta

Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di

rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa

tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie

(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

(b) Dielemente tsa kalotaba

Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta

Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa

poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe

Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere

Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka

bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko

Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe

gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa

Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda

e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se

gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go

hwetsa moko wa ditaba

Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa

Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0

hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a

setswe morago ke maphodisa

52

bull Dielemente tsa kalotaba

Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo

tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie

felo

Baanegwa

Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba

diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading

kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0

tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie

boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie

tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a

phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie

diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa

Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke

baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie

mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se

Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba

thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi

bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi

Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse

pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

53

Baanegwathwadi

Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka

molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba

thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona

Molwantshwa

Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re

Protagonist the main character the character

constituting the chief focus of interest A narrative

articulated in terms of an interpersonal conflict

involves two major characters with opposite goals

the protagonist (or the hero) and the antagonist

Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo

mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena

Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie

maikemisetso a a fapanego

Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a

tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba

tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego

mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe

gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele

Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke

moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba

baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi

54

Molwantshi

Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke

moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke

boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore

molwantshi ke

The most prominent ofthe chacters who oppose the

protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative

work The antagonist is often a villain seeking to

frustrate a herroine or hero but in those works in

which the protagonist is represented an evil the

antagonist will often be a virtuous or symphathetic

character

Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba

wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a

supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye

mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke

moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela

go phethagatsa dinepo tsa gagwe

Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi

o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba

na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa

molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe

55

Mohlohleletsi

Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie

Swart (198324) ba boielago go re

The tritagonist is the character who stands

between the extremes He She acts as a kind or

catalyst between the positive and the negative

poles

Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a

godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga

molwantshwa Ie molwantshi

Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba

molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago

mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo

e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo

Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka

godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya

mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se

kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe

mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto

Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba

thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e

fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e

tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba

56

Baanegwatbusi

Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor

charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo

a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya

molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a

tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong

Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie

go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya

moanegwathwadi yo a itsego

Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a

rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo

tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se

bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe

ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata

Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa

mesomo ya baanegwathusi ka go re ke

- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi

- go tiisa tlemollo ya lehuto

- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa

- go godisa kgogedi

- go hlatholla tlemollahuto

57

Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane

baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba

hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie

ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa

baanegwathwadi ka go re

Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya

mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena

Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka

ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka

Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego

magareng ga molwantshwa Ie molwantshi

Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi

Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba

Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie

mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa

tharollo ya bothata

Q Dithekniki tsa kalotaba

Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago

moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro

ye mebedi e lego

bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie

bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie

kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego

58

(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela

pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka

gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go

lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e

tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo

lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego

kamano ye e rapamego

bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba

Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di

somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki

poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano

tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa

bull Tebelelo-ke

Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a

boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re

In fiction presented in the first person the l who

tells the story in the narrator A character within

the story - major minor or merely a witness - may

tell the story as he experienced it saw it heard it

and understood it Such a character is usually

called a first person narrator

Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego

mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa

kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo

59

se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka

nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse

taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane

Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona

go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi

bull PotSisoretoriki

Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re

A rhetoric question is a question asked not to

evoke an actual reply but to achieve an emphasis

that direct statement by inviting the auditor

himself to supply an answer which the speaker

presumes to be an obvious one The figure is most

used in persuasive discourse and tends to import

an oratorial tone to a speech

Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e

botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e

bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona

gore a rno fe tsebe

60

Poledisano

Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo

yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo

ye ka go re

Dialogue is a conversation between people in

poetry plays and stories

Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa

ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka

thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse

Tshwantshiso

Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke

A figure in which one thing is referred to in terms

of another in a way semantically in appropriate

and in which the inappropriateness triggers alone

Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme

papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane

(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se

swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo

61

Tshwantshanyo

Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie

sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart

(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo

Here an explicit comparison is made between two

different objects scenes actions usually

connected by a comparative conjuction

Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka

sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya

Nepiso

Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya

moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa

thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego

Boipoeletso

Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago

go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a

fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka

tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go

gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye

ka go re

62

Frequency involves repetition and repetition is a

mental contrast attained by elimination of the

specific qualities of speech occurrence and a

preservation of only those qualities of speech

occurrence and a preservation of only those

qualities which it shares with similar occurences

Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi

Tatelano

Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago

go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya

bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa

gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba

tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi

Motifi I Sepbegelelwa

Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a

lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)

gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo

sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa

moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba

mafokodi Ie mabokgoni a gagwe

63

Pheteletso

Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0

somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren

(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke

An exaggeration or extravagant assertion used for

rhetorical effect

Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa

Tlogelo

Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya

mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go

ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka

yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di

bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo

yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka

botlalo Di tla utollela mmadi sephiri

Tekolapejana

Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e

dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya

gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re

64

Foreshadowing is a technique whereby an author

uses details which suggest the ultimate outcome of

a plot or which meaningfully precide the

appearance ofother details in a literary work

Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo

diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re

Foreshadowing is the process of giving the reader

an invitation ofsome event that is to follow

Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka

moragonyana mo kanegelong

Tekolanthago

Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo

Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama

ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa

bjale

Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie

kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke

Interpolated narratives or scenes often justified as

a mem01Y a revery or a confession by one of the

characters which represents events that happened

before the time at which the work opened

65

Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele

gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa

Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di

ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka

gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta

33 KAKARETSO

Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong

ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse

bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa

ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki

Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa

ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko

wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa

diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya

dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane

Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa

Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya

yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya

baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e

Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi

Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki

poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano

motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago

66

KGAOLOYABONE

41 THULAGANYO I

411 Semelo sa baanegwa

4111 Matseno

Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya

Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e

lego

(a) diphapantshotshwanelo Ie

(b) diphapantshotlaleletso

4112 Diphapantshotshwanelo

Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa

moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka

(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi

tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa

maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa

bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka

gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi

tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa

kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re

diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go

ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa

moanegwu

67

Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka

go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse

pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya

lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo

4113 Diphapantshotlaleletso

Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di

hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)

o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa

ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo

Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye

ga mmadi Ie molwantshwa

4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa

Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko

wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago

semelo sa baanegwa bao

4115 Moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie

kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono

Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya

Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a

nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0

68

lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo

yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso

4116 MoakanyetSo

Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa

paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa

moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho

(a) yo bohlaIe Ie

(b) wa go hloka bofokodi

Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa

baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo

setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho

yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo

ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

(i) Diphapantshotshwanelo

(ii) Diphapantshotlaleletso

Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe

Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie

(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi

(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe

69

Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo

mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0

somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo

Q Diphapantshotshwanelo

Molwantshwa Nnono Molaba

Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho

bull yo bohlaIe Ie

bull wa go hloka bofokodi

Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie

(i) TIhaIoso ya mongwadi

(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi

(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa

molwantshwa

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Molwantshwa ke yo bohlale

Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale

Mehiaia ye e latelago e supa seo

70

liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka

morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi

bosegong bja maabane (LetI)

Ie

liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e

selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka

tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka

meetse ka e gotetsa (Letl33)

Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya

Lenong fa Gauta

Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa

Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa

mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga

se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka

mehla a leba lapeng la ba ga Maleka

Seo se tiiswa ke ge are

Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go

tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya

taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka

se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II

(LetlI6)

Ie

Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana

mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na

mothusi (Led 19)

71

Ie

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)

Ie

Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong

tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke

ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela

mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala

mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a

ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)

Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale

gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego

gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe

Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa

Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore

Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e

tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa

babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re

Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa

mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego

Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago

yona (Let130)

Ie

Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo

modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi

72

bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle

Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)

Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie

botshepegi

4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale

Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso

Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki

tSeo go ya ka Lenong la Gauta

bull Tebelelo-ke

Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi

o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e

Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka

gona ka Ieihlo Ia molwantshwa

MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago

liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se

bea molomongf (LetL 1)

Ie

Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re

kwakwankwa Ie motho (Let156)

Ie

Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka

nako ya mehleng (LetlI57)

73

Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa

gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka

fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa

Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se

dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa

bull Poledisano

Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e

tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale

gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II

(letl94)

liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0

ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a

Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse

dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0

sepetse rno phokeng (Letl 94)

Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0

kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya

Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa

bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego

74

bull Nepiso

Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie

moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa

seo

Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta

Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0

boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are

liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka

notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka

letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha

setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He

ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie

diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga

setlanyi (Letl 7)

Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0

ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka

lebaka la bohlale bja gagwe

Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie

yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse

75

o Molwantshwa ga a na bofokodi

Nnono ga a Da bofokodi

Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi

Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go

laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya

mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a

nago Ie leina e lego Nnono Molaba

Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa

Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono

e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia

mantsu a

Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka

kgonago (Let131)

Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele

fe1a (Let174)

Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka

tsama ke letsa molodi (Letl151)

Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho

wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe

76

o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie

mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa

bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe

Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go

nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke

gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo

Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena

Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo

baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se

bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya

gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago

kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe

ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e

tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go

sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)

Ie

Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie

taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate

ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)

Ie

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa

ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela

pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (let189)

Ie

77

liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila

rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)

Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta

Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0

eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya

gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya

gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie

dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao

4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi

bull Poledisano

Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa

wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta

Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile

ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re

0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno

ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)

bull Tshwantshanyo

Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se

sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka

78

Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go

re

MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n

(Letl 112)

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a

hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0

nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe

Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa

Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego

Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke

Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie

yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego

Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a

itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa

maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja

Brenda ka botlalo

o Diphapantshotlaleletso

Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke

Ie Ie latelago

N nona 0 bogale

79

Nnono 0 rutegile

Nnono 0 humile

Nnono 0 na Ie thuso

Nnono 0 na Ie bokgoni

bull Nnono 0 bogale

Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se

Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi

Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore

a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke

bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka

Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke

motho yo bogale

Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are

liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile

mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke

se na mothusL (Letl 19)

Ie

liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka

bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo

Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke

sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara

aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)

Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka

lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba

80

itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki

tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono

bull Tshwantshanyo

Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se

swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa

seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0

tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go

Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a

tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka

gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)

bull Pheteletso

Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme

polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa

Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego

gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se

laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a

tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia

Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego

0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe

(Let120)

81

bull Nnono 0 rutegile

Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a

rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe

Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0

dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are

Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke

phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga

fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao

ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)

bull Nnono 0 humile

N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago

Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada

Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa

seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono

Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono

Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela

ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If

(Letl5)

bull Thekniki ya nepiso

Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono

Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka

gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata

gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo

82

di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba

itswalanyago Ie yena

Nnono 0 na Ie tbuso

Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako

o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a

nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa

diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa

menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa

bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are

Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse

dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego

mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)

bull Tbekniki ya tekolapejana

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye

go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga

mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka

moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0

kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa

mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona

Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0

dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga

nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba

hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong

83

bull Nnono 0 na Ie bokgoni

Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a

se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie

mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la

Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa

Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are

liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse

fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana

seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka

mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke

ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa

tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone

Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa

koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo

phokeng (Letl 94)

bull Poledisano

Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore

Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go

thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa

mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go

laetsa Nnono go ba Ie bokgoni

bull Nepiso

Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go

lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie

84

go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi

o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa

Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo

bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena

ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse

Cl Diphapantshotshwanelo

Molwantshi Brenda

Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho

- wamaemo

- wa bofokodi

Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa

Ienaneo Ie

Tlhaloso ya mongwadi

Molwantshi ke motho wa maemo

Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego

Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele

ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya

tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a

di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi

85

Polelo Ie ditiro tsa molwantShi

Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono

Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e

Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a

boledisana Ie Nnono are

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11

(Letl3)

Ie

liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo

ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na

Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka

ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng

Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl

95)

Ie

0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela

ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana

wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a

sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se

swanetsego (LetI 97)

Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na

Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se

bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie

pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo

86

Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe

Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie

motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are

Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya

Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e

Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye

mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya

letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)

Ie

Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be

ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo

ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)

Ie

0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala

wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia

gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)

Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa

maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena

Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba

4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa

maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse

Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re

87

Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go

tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa

(Letl 3)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka

motho wa maemo

bull Tshwantshanyo

Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di

sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia

phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie

tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re

Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re

tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be

Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)

Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona

mongwadi a laetsago maemo a Brenda

bull Nyenyefatso

Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga

dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba

go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la

Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia

gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re

88

Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya

mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa

letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)

Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa

maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi

bull Nepiso

Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa

goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse

thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e

tsweletswa gabotse mo tsopolong ye

liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke

nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra

gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe

bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata

gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a

gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo

mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo

89

CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo

Tlhaloso ya mongwadi

Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda

gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono

Molaba

Polelo Ie ditiro iSa Brenda

Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke

bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse

Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye

ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be

ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)

Ie

0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala

sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe

eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go

lwa Ie nna (Letll66)

Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa

go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego

ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago

Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda

Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda

a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga

90

ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a

ya bofokodi bja Brenda ka go re

Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka

mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo

yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e

dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang

ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego

o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye

Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe

naga (Letl159)

Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie

bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa

ratege

41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda

bull Poledisano

Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore

mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa

gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a

bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka

polelo gobane Brenda a be a fela pelo

bull PotSisoretoriki

Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e

somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e

91

botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta

mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo

bjalo ka ge a rile

Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako

ye ka moka (Letl 102)

Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa

mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go

fela pelo ga Brenda

J DiphapantshotIaleletso

Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa

molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re

- Brenda 0 na Ie boikokobetSo

- Brenda 0 na Ie lethabo

- Brenda 0 rutegile

- Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda

gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi

Brenda 0 na Ie boikokobetso

Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a

setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0

tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo

92

Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go

laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re

Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a

realo ka boikokobetso Ga go seo se go

tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)

Brenda 0 na Ie lethabo

PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola

Brenda 0 re

Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa

gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele

ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke

sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa

rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)

Brenda 0 rutegile

Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse

a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono

ge are

Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa

yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0

tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He

kae (Letl12)

93

Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore

babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe

Brenda 0 na Ie kwelobohloko

Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a

kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo

Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko

Tsopolo ye e tiisa seo

liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go

phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke

itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda

Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna

ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go

kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa

(Letl77)

Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo

babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka

Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore

moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a

mmadi

41111 Kakaretsomoka

Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa

Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego

diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo

tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba

itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane

molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe

Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe

gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago

gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong

Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a

nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo

sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go

Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo

bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba

Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la

tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi

tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo

mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy

ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana

nyenyefatso Ie potsisoretoriki

95

KGAOLO YA BOHLANO

51 THULAGANYO II

511 Ditiragalo

5111 Matseno

Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie

Ie Iatelago

Tlhaloso ya ditiragalo

Ditiragalo tsa kalotaba

Tikologo

Tswetsopele

Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto

Kakaretso

5112 Tlhaloso ya ditiragalo

Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di

diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona

Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore

ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke

baanegwa ka bobona

96

Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye

e rilego

Though critics employ the term action to refer to

the succession of events in a play or novel a

distinction may be made between the physical action

and the phsychological action consisting of a

characters internal conflicts or the clash of wills

between chacters

Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya

baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha

mahlakore a mabedi a moanegwathwadi

Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya

boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo

ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di

swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka

Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha

mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)

lehlakore la go se loke

Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa

bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore

ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se

bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie

go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie

yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago

97

Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola

molwantshwa a Iebane Ie go Ioka

Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo

maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a

ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa

gagwe

5113 Ditiragalo tsa kalotaba

Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e

lego ditiragalo nako Ie felo

Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di

thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano

ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e

gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata

ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga

molwantshwa Ie molwantshi

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e

dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego

ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa

nyakisiso

Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo

leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena

Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are

98

INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa

ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a

ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa

mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe

leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)

Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9

Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie

kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye

thata Ke ka fan a fetotsego are

Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka

kgonago (Let131)

Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego

phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a

napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are

Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e

Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)

Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri

gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0

ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla

mo sitisa morerong wa gagwe

Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a

hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a

naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono

o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are

99

Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a

ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se

nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di

nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)

Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie

bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are

liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge

ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di

nepagetse (Letl166)

Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke

yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie

letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re

liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke

sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola

ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema

ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go

tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego

wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga

batho ka moka (Letl165)

Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a

gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go

mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme

babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go

Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke

100

5114 Tikologo

Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa

ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo

o Nako

Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa

mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e

bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo

wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere

gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore

e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke

bjalobjalo

Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori

ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra

gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya

thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa

Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse

tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya

seka I seswantsho

bull Nako ya tshwanelo

Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e

lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka

gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego

bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago

101

Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta

Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago

liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa

gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go

tshoga kudu 11 (LetI 27)

IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la

Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E

be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go

feta mehIeng (LetL157)

Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo

bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta

ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego

Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo

ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go

itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego

Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re

Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo

thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie

dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo

morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie

marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)

102

Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba

ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane

Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong

bull Nako ya atmosfere

Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago

khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke

nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0

katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a

tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa

lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa

seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke

The mood or moods ofa literary work created by the

description of settings by the actions and words of

character by the tone of an author or the voice

through which he speaks

Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di

hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong

Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke

tse di latelago

Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go

ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona

gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)

103

Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie

lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka

gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie

kwelobohloko

Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re

Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka

mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka

ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala

ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka

Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba

rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile

(Letl 16)

Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie

letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo

tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego

bull Nako ya seka I seswantsho

Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore

a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi

bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane

(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0

dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka

yona nako yeo

Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako

104

Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme

ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga

nko ye ya ka (Let130)

Ie

E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka

kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana

ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata

mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie

motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga

bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse

ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)

Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go

se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka

go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka

Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re

Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore

kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go

theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla

feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be

e se ka wena go ka be go se na molato N a 0

bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba

yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo

e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a

mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka

mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile

ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a

nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)

105

Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0

hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore

mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e

lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse

botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego

bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse

a Felo

Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go

bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa

moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a

fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka

somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere

Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie

Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo

la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho

bull Lefelo la tshwanelo

Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke

The actual place in which the story is acted

Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona

Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane

Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go

nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0

106

tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona

sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona

nako yeo ba bonalago ka yona

Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta

Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone

bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie

go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo

molatong wo (Let131)

Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya

Mmatshego e diregile gona

Ie

Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke

ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe

ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona

(Leti 158)

Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo

Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla

lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano

Ie

Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge

ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go

be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo

ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let

173)

107

Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go

ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga

Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano

bull Lefelo la atmosfere

Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela

yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie

maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke

mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro

bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0

ruma Iefelo la atmosfere ka go re

It is often created by the viewing of ordinary events

from an usual angle giving them an air ofmystery

Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo

go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego

Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela

ye

A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a

lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa

lefastere leo (LetlI61)

Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya

Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa

ka Iona

Ie

108

liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go

direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba

maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)

Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go

nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai

yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go

letilwe ge mosenyi a swarwa

Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a

ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka

morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke

lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona

kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase

(Letl 174)

Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya

maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego

molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a

gagwe gomme bene e roropa Ie tsela

bull Lefelo la seka I seswantsho

Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore

ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele

kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse

gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke

Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela

ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)

o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie

109

fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane

(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka

sa kotsi

Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta

Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go

be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go

dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula

batho (Letl 142)

Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go

se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka

tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho

Ie

Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo

Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka

tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa

pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)

Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e

bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be

Ie sa kgahlise

Ie

0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka

gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina

la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa

Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)

110

Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go

swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a

feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao

Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo

dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort

Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa

mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere

Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio

Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge

mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo

gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba

Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa

hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto

5115 Tswetsopele

Q Tlhaloso ya tswetsopele

Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba

re

Complication is any rising action the tension in a

scene arises from the conflict or prospective conflict

between a character and various obstacles

Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie

thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa

III

kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong

Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go

raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie

bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago

kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re

Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a

tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe

Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya

yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E

tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele

Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane

gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa

ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng

Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo

bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0

tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo

di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka

gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di

hlalositswe

Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso

ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele

o Tswetsopele ya Lenong la Garita

Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la

Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga

112

Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie

gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa

Mmatshego

Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go

tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona

masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa

mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go

ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono

go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego

Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a

go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa

ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore

Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se

dula se tlaisa Mmatshego

Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a

idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya

nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba

tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na

Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a

idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape

ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba

mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go

nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela

Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai

gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a

amogele seo

113

Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke

banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda

ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo

kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya

gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo

Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa

gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa

Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana

gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone

go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa

Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye

kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda

gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono

Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0

rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e

lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka

lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa

palamonwana ya Mmatshego

Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona

Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang

wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo

Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge

ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao

Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa

Mmatshego e lego Brenda

114

o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe

bull TekoJapejana

Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0

e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se

utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo

pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo

tseo di bolelwago di tlo phethagala

Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile

go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya

go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0

lekile go eletsa Nnono ka mantsu a

Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya

gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago

Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba

tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego

gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0

tla kwa bohloko (Let148)

Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go

lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e

godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele

ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore

ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing

115

Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a

amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie

bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re

Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo

wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya

thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela

A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)

Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe

gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya

kago re

0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka

mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele

Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo

mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa

gabotse (Let189)

Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go

theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke

maphodisa

liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0

itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla

go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo

ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)

116

bull Nepiso

Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge

mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka

lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo

mathomong a sengwalo sa gagwe

Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a

bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge

Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono

ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e

tsweletswa ke ge Nnono are

Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero

wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona

ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa

potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore

a supa eng (Letl145)

Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka

seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo

tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0

tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe

Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie

maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya

Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo

117

5116 Sehloa

Q Tlhaloso ya sehloa

BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re

Climax is the point at which the forces in conflicts

reach their moment of greatest concentratiton the

moment at which as it develops subsequently the

apparently dominant force becomes the

subordinates

Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di

kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo

sehloa ke mafelelo a tswetsopele

Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re

The climax is that point in a play or story at which

the action reaches it culmination most critical stage

in its development after which the tension is relaxed

or unraveled

Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio

ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago

ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe

Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane

Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe

(1979548) ba oketsago ka go re

118

The climax takes place where the reader experiences

the greatest emotional response to a characters

problem when the situation is such that the conflict

must be resolved one way or another or when the

main character starts to take a decisive action to

end the conflict

BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo

ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka

gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka

bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona

Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa

basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya

gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie

molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na

dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a

felelago gona

o Sehloa sa Lenong la Gauta

Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona

mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu

mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re

Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie

tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)

119

Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no

boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo

Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya

Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe

nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa

Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe

o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa

bull Polelonosi

Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona

Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye

liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo

Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)

Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane

Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago

Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya

Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa

rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete

Brenda ke mmolai wa MrnatShego

bull Poledisano

Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba

hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo

rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego

rnafahleng a gagwe

120

Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke

Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka

ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go

mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re

Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena

Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka

moka (Letl166)

Ie

Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya

hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a

apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a

bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego

ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong

bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe

(Letl166)

Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi

ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke

Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go

makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla

tharollong ya bothata

Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya

mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto

121

5117 Tlernollahuto

Cl Tlhaloso ya tlemollahuto

Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri

tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di

utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke

tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao

Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka

gore ke rno ditaba di feIeiago gona

Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a

diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go

re

Denouement denotes the neat end ofa plot the final

resolution of all conflicts in a play the tying up of

those loose ends usually in the last act or even

scene

Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba

Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba

bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka

The untying of the plot the final resolution of the

complications of the plot It sometimes but not

always coincides with the climax

122

BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao

a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo

gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa

Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore

mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata

bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto

e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba

o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta

Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go

nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago

Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge

Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie

mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela

nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta

Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go

mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe

Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka

leo babadi ba ikgweranyago Ie yena

o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

bull Tlogelo

Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go

tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie

kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0

123

dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate

go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye

nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba

swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono

Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse

bull Tekolanthago

Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka

Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya

mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo

tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale

Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia

ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa

bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego

Ditiragalo tseo ke tse di latelago

Go hlaselwa ga Naniki (Let156)

Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda

(Let16)

Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka

(Letl160)

Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego

(Let198)

Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa

dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono

gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele

124

Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse

pedi tseo

Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia

Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa

kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go

hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda

S118 KakaretSo

Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la

Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa

(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di

gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di

hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go

tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a

hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie

go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa

poledisano Ie nepiso

Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse

tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka

Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo

lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka

Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go

tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa

akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe

dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se

lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano

125

Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie

dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago

126

KGAOLO YA BOSELELA

61 THUMO

Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka

tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio

62 KGAOLO YA PELE

Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha

dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)

Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja

Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa

(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa

Tshireletso (1995) (padi)

Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa

gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa

mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba

setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e

Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a

dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba

be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie

barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie

seditse sebopego sa sengwalo

Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala

morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie

go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo

127

goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie

go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go

hIaIosa

Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa

go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa

sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e

Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge

e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo

nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie

nyakisiswe

Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo

ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri

seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0

ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa

Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go

hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe

Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago

ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e

bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa

bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa

thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa

thulaganyo gore di lebane

63 KGAOLO YA BOBEDI

Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie

latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente

128

tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya

dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta

Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho

bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya

gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke

batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e

sego batho fela

Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se

mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di

diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se

sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa

tatelano ya ditiragalo

Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se

gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse

pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori

Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go

tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori

Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go

hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego

baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e

hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi

boganetsi Ie bothusegi

Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa

Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a

129

mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a

fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se

kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi

ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa

maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago

mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka

bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong

o a atlega

Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego

ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo

tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke

sererwa gore e be ngatana e tee

Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e

lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e

itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego

Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo

bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa

Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba

ka moka se se itsego

Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e

Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e

Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo

leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele

maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go

swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta

130

64 KGAOLO VA BORARO

Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e

lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di

hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba

moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo

Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore

mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go

baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo

mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo

bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e

filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be

kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo

gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola

moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo

Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo

kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go

ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go

tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie

seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko

wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se

tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono

Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi

yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa

se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka

131

magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe

ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao

go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi

Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso

ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se

bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye

mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa

go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la

paale la sengwalo

Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa

mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa

ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa

thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke

Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo

ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi

goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse

bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago

mesomo

Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi

go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka

gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia

maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go

bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami

bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi

Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se

gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe

132

go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba

pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie

mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di

tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse

mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie

thulaganyo)

Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego

baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi

go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke

baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya

baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya

baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se

gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo

tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya

mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla

tlemollahuto

Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo

karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki

tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana

pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go

gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha

kgopolo yeo Ie moko wa ditaba

65 KGAOLO YA BONE

Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego

molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya

133

diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)

diphapantshotlaleletso

Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla

semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa

mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele

Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago

diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa

baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa

sengwalo

Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa

ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa

baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0

lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie

Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe

Ie wa go hloka bofokodi

Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie

molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa

Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)

ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go

tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa

Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke

poledisano nepiso Ie tshwantshanyo

Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0

hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso

134

Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la

Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso

Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la

Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe

dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie

polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso

Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la

moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie

wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa

moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa

molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie

(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka

tsona

Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke

poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)

bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa

poledisano Ie potsisoretoriki

DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa

molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso

Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe

ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se

boletswego ka molwantshi

66 KGAOLO YA BOHLANO

Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie

Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo

135

tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya

dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto

Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia

go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa

ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi

ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse

mpe

Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago

molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi

gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele

Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e

dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya

Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa

nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie

latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be

a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang

E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go

Nnono

Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego

nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di

diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka

dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka

Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go

tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha

mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo

go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke

136

gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa

atmosfere Ie maatlakgogedi

Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile

tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba

ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse

dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa

gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka

dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa

tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba

tsweletswe gabotse

Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie

nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa

ditaba 0 tsweletswe gabotse

Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di

kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore

kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa

baanegwa ba rumago dithulano tsa bona

Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo

wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki

tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa

tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle

sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake

go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka

Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e

hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a

137

0

tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go

thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto

ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa

gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0

hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke

tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go

ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa

nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie

gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go

loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie

Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala

e ba thereso fela

138

  • Leina etc
  • KGAOLO YA 1-6
    • Kgaolo ya 1
    • Kgaolo ya 2
    • Kgaolo ya 3
    • Kgaolo ya 4
    • Kgaolo ya 5
    • Kgaolo ya 6
      • Bibliokrafi Summary Opsomming
Page 12: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 13: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 14: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 15: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 16: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 17: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 18: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 19: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 20: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 21: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 22: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 23: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 24: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 25: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 26: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 27: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 28: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 29: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 30: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 31: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 32: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 33: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 34: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 35: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 36: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 37: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 38: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 39: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 40: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 41: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 42: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 43: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 44: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 45: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 46: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 47: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 48: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 49: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 50: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 51: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 52: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 53: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 54: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 55: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 56: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 57: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 58: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 59: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 60: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 61: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 62: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 63: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 64: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 65: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 66: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 67: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 68: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 69: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 70: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 71: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 72: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 73: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 74: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 75: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 76: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 77: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 78: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 79: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 80: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 81: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 82: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 83: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 84: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 85: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 86: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 87: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 88: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 89: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 90: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 91: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 92: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 93: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 94: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 95: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 96: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 97: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 98: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 99: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 100: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 101: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 102: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 103: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 104: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 105: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 106: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 107: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 108: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 109: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 110: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 111: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 112: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 113: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 114: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 115: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 116: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 117: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 118: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 119: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 120: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 121: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 122: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 123: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 124: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 125: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 126: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 127: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 128: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 129: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 130: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 131: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 132: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 133: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 134: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 135: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 136: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 137: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria
Page 138: KGAOLO YA PELE 1.1 MATSENO - University of Pretoria