kgaolo ya pele 1.1 matseno - university of pretoria
TRANSCRIPT
KGAOLO YA PELE
11 MATSENO
Bopape ke yo mongwe yo bohlokwa gare ga bangwadi ba dingwalwa tsa
Sepedi 0 ngwadile dipuku tse disupago tsa mehutahuta e lego dipapadi
dipadi dipadinyana Ie kgoboketso ya dikanegelokopana Makgale (1978)
(papadi) Lenong La Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi)
Bogobe bja Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena
Magomotsa (1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo
wa Tshireletso (1995) (padi)
Go tsweia pele Bopape 0 thopile difoka tse tlhano Tsona ke sefoka sa
EM Ramaila sa maemo a pele ka 1984 ka paditseka ya Lenong la
Gauta Ka ngwaga wa 1985 0 thopile gape sefoka sa EM Ramaila sa
maemo a bobedi ka papadi ya Dikeledi A boa a thopa sefoka sa De
Jager-Haum sa maemo a pele ka ngwaga wa 1985 ka kgoboketso ya
dikanegelokopana ya Bogobe bja tswiitswii Erile ka ngwaga wa 1986 a
thopa difoka tse pedi tse di fapanego e Iego sa De Jager-Haum sa maemo
a pele Ie sa go bitswa sefoka sa dingwalwa sa MJ Madiba e Ie sa
maemo a bobedi ka padinyana ya Rena Magomotsa
Ditaba tse ka moka tse di boletswego di laetsa bohlokwa bja Bopape
dingwalong tsa Sepedi Gomme go na Ie basekaseki bao ba gatelelago
bokgoni bja Bopape Groenewaid (198213) ke yo mongwe wa go
gatelela bokgoni bja mongwadi yo bja go ngwala paditseka Ge a tiisa
bokgoni bjoo Serudu (1984 14) 0 bolela ka maitekelo a Bopape a go
ngwala Lenong la Gauta ka go re
1
A ke maitekelo a mathomo a Bopape a go ngwala
paditseka ka botlalo gape Bopape 0 bontshitse
bokgoni e Ie ruri go tsweletseng ga paditseka yeo
Bohlokwa bjo bo tlile go lekodisiswa ge go tsinkel wa paditseka ya
Lenong fa Gauta
12 MAlKEMISETSO
Ge go nyakisiSwa Lenong fa Gauta bjalo ka paditseka go Iemogilwe gore
ke sengwalwa sa mathomo sa Bopape sa mohuta wona wo ka ge a setse a
ngwadile paditseka ye nngwe ya bobedi Ie mehuta ye mengwe ya
dingwalwa
Ge go nyakisiSwa sengwalwa seo go yo lekodisiswa seo basekaseki ba
bangwe ba setsego ba boletse mabapi Ie Lenong fa Gauta Go ya ka
dinyakisiso paditseka ye e setse e sekasekilwe ke basekaseki ba bane e
Iego Groenewald Mphahlele Serudu Ie Mampuru
121 Groenewald PS Lenong la Gauta (1982) Dingwalo BA (Hons) Sesotho sa Leboa (1992) Ie Thutadingwalo ya Sesotho sa Leboa 2 (1993)
Dingwalwa tse tharo tse tsa Groenewald di bolela selo se tee ke gore di a
swana Ge dingwalo tseo di badiSiswa go tla hlokomelwa gore
Groenewald ga se a sekaseka Lenong la Gauta ka botlalo Gape ga se a
tsweletsa letlalo Ia diteng Ie la mongwaleio Seo a se dirilego ke go
tsweletsa letlalo la thulaganyo ka boripana ka go bolela ka dintlha tse
tharo e lego (a) go hlalosa tse e lego diphapantsho tsa paditseka ka go
tsopola Dresden Ie Vestdijk (b) go bapetsa Bopape Ie Van Doderer ka
gore dingwalwa tsa bona di kwana ka theknikikgolo ya tebelelo-ke ke
2
gore bobedi bja bona bo somisitse thekniki yeo ya molaodisi ka go
swana Ie (c) bokgoni bja Bopape ge a tlemolla Iehuto
Groenewaid 0 gateIeia bokgoni bja Bopape 0 nepisa gore Lenong La
Gauta ke kanegelo-ke (Letseka ke moiaodiSi) sephiri se utologela
letseka Ie mmadi ka nako e tee Bopape 0 tsweletsa bohlatse bjo bo
Iebanego Ie mmolai mo mathomothomong a padi ka go bolela ka ga
leraganyana Ie Ie gomaretsego maotwana a mmotoro wa Brenda Le gore
mmolai Ie mogatsagomolaodisi ke motho 0 tee Seo se tiisetsa ke
mongwapo mo mmeleng wa mmolai Yeo ke tshekatsheko ya go akaretsa
ditaba ka go realo nyakisiso ya ditaba ye e nepagetsego e a nyakega
122 Mphahlele LL Lenong la Gauta (1982)
Mphahlele 0 akaretsa ditaba ga se a sekaseka diteng Ie ge a boieia ka ga
tikologo yeo e Iego karolo ya diteng
Malebana Ie thulaganyo 0 boleia ge padi e arogantswe ka dikgaolo Ie ka
faD ditiragalo di latelanago ka gona 0 bontsha ge mongwadi a somisitse
thekniki ya go raraganya ditaba gape Ie tshomiso ya kgegeo go dira gore
mmadi a baIeIe pele Ie pele Moko wa ditaba Ie wona ga se a 0 hlalosa ka
botlalo 0 ruma ka go bapetSa Lenong La Gauta Ie dipuku tse dingwe tsa
botseka bjalo ka Tshipu e rile ke Lebelo (1983) ya DN Moloto
Go ka akaretswa ka gore Mphahlele ga se a sekaseka diteng Ie
mongwalelo 0 file kakaretso ya ditaba fela mola mo go thulaganyo a
tsopotse dithekniki tse pedi gomme a bapetsa kanegelo ye Ie tse dingwe
Go realo go nyakega nyakiSiso
3
123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)
Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e
lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago
maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago
tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e
tsweleditswe mo kanegelong yeo
Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba
emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego
pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari
Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba
ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela
124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a
detective novel (story) (1986)
Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa
ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka
bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0
hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa
letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go
lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba
tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya
nyakisiso ya paditseka yeo
Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a
nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba
be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego
4
ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo
lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo
13 MOKGWA WA NYAKISISO
Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go
hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di
bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee
Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore
se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka
go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela
mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie
ge e Ie wa tonki
Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore
o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa
mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise
moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e
direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa
ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa
bana
Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa
kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa
mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele
phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi
ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu
mabakeng a merero ya menyanya
5
14 TAETSONYAKISISO
Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa
ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego
sa sengwalo
Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie
dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme
Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie
legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a
mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go
latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie
bitswa mongwalelo
Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)
Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie
kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a
ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa
boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0
yo salwa morago nyakisisong yeo
15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO
Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa
thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie
paditseka
6
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
A ke maitekelo a mathomo a Bopape a go ngwala
paditseka ka botlalo gape Bopape 0 bontshitse
bokgoni e Ie ruri go tsweletseng ga paditseka yeo
Bohlokwa bjo bo tlile go lekodisiswa ge go tsinkel wa paditseka ya
Lenong fa Gauta
12 MAlKEMISETSO
Ge go nyakisiSwa Lenong fa Gauta bjalo ka paditseka go Iemogilwe gore
ke sengwalwa sa mathomo sa Bopape sa mohuta wona wo ka ge a setse a
ngwadile paditseka ye nngwe ya bobedi Ie mehuta ye mengwe ya
dingwalwa
Ge go nyakisiSwa sengwalwa seo go yo lekodisiswa seo basekaseki ba
bangwe ba setsego ba boletse mabapi Ie Lenong fa Gauta Go ya ka
dinyakisiso paditseka ye e setse e sekasekilwe ke basekaseki ba bane e
Iego Groenewald Mphahlele Serudu Ie Mampuru
121 Groenewald PS Lenong la Gauta (1982) Dingwalo BA (Hons) Sesotho sa Leboa (1992) Ie Thutadingwalo ya Sesotho sa Leboa 2 (1993)
Dingwalwa tse tharo tse tsa Groenewald di bolela selo se tee ke gore di a
swana Ge dingwalo tseo di badiSiswa go tla hlokomelwa gore
Groenewald ga se a sekaseka Lenong la Gauta ka botlalo Gape ga se a
tsweletsa letlalo Ia diteng Ie la mongwaleio Seo a se dirilego ke go
tsweletsa letlalo la thulaganyo ka boripana ka go bolela ka dintlha tse
tharo e lego (a) go hlalosa tse e lego diphapantsho tsa paditseka ka go
tsopola Dresden Ie Vestdijk (b) go bapetsa Bopape Ie Van Doderer ka
gore dingwalwa tsa bona di kwana ka theknikikgolo ya tebelelo-ke ke
2
gore bobedi bja bona bo somisitse thekniki yeo ya molaodisi ka go
swana Ie (c) bokgoni bja Bopape ge a tlemolla Iehuto
Groenewaid 0 gateIeia bokgoni bja Bopape 0 nepisa gore Lenong La
Gauta ke kanegelo-ke (Letseka ke moiaodiSi) sephiri se utologela
letseka Ie mmadi ka nako e tee Bopape 0 tsweletsa bohlatse bjo bo
Iebanego Ie mmolai mo mathomothomong a padi ka go bolela ka ga
leraganyana Ie Ie gomaretsego maotwana a mmotoro wa Brenda Le gore
mmolai Ie mogatsagomolaodisi ke motho 0 tee Seo se tiisetsa ke
mongwapo mo mmeleng wa mmolai Yeo ke tshekatsheko ya go akaretsa
ditaba ka go realo nyakisiso ya ditaba ye e nepagetsego e a nyakega
122 Mphahlele LL Lenong la Gauta (1982)
Mphahlele 0 akaretsa ditaba ga se a sekaseka diteng Ie ge a boieia ka ga
tikologo yeo e Iego karolo ya diteng
Malebana Ie thulaganyo 0 boleia ge padi e arogantswe ka dikgaolo Ie ka
faD ditiragalo di latelanago ka gona 0 bontsha ge mongwadi a somisitse
thekniki ya go raraganya ditaba gape Ie tshomiso ya kgegeo go dira gore
mmadi a baIeIe pele Ie pele Moko wa ditaba Ie wona ga se a 0 hlalosa ka
botlalo 0 ruma ka go bapetSa Lenong La Gauta Ie dipuku tse dingwe tsa
botseka bjalo ka Tshipu e rile ke Lebelo (1983) ya DN Moloto
Go ka akaretswa ka gore Mphahlele ga se a sekaseka diteng Ie
mongwalelo 0 file kakaretso ya ditaba fela mola mo go thulaganyo a
tsopotse dithekniki tse pedi gomme a bapetsa kanegelo ye Ie tse dingwe
Go realo go nyakega nyakiSiso
3
123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)
Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e
lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago
maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago
tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e
tsweleditswe mo kanegelong yeo
Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba
emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego
pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari
Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba
ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela
124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a
detective novel (story) (1986)
Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa
ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka
bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0
hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa
letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go
lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba
tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya
nyakisiso ya paditseka yeo
Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a
nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba
be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego
4
ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo
lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo
13 MOKGWA WA NYAKISISO
Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go
hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di
bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee
Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore
se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka
go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela
mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie
ge e Ie wa tonki
Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore
o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa
mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise
moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e
direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa
ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa
bana
Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa
kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa
mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele
phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi
ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu
mabakeng a merero ya menyanya
5
14 TAETSONYAKISISO
Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa
ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego
sa sengwalo
Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie
dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme
Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie
legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a
mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go
latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie
bitswa mongwalelo
Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)
Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie
kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a
ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa
boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0
yo salwa morago nyakisisong yeo
15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO
Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa
thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie
paditseka
6
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
gore bobedi bja bona bo somisitse thekniki yeo ya molaodisi ka go
swana Ie (c) bokgoni bja Bopape ge a tlemolla Iehuto
Groenewaid 0 gateIeia bokgoni bja Bopape 0 nepisa gore Lenong La
Gauta ke kanegelo-ke (Letseka ke moiaodiSi) sephiri se utologela
letseka Ie mmadi ka nako e tee Bopape 0 tsweletsa bohlatse bjo bo
Iebanego Ie mmolai mo mathomothomong a padi ka go bolela ka ga
leraganyana Ie Ie gomaretsego maotwana a mmotoro wa Brenda Le gore
mmolai Ie mogatsagomolaodisi ke motho 0 tee Seo se tiisetsa ke
mongwapo mo mmeleng wa mmolai Yeo ke tshekatsheko ya go akaretsa
ditaba ka go realo nyakisiso ya ditaba ye e nepagetsego e a nyakega
122 Mphahlele LL Lenong la Gauta (1982)
Mphahlele 0 akaretsa ditaba ga se a sekaseka diteng Ie ge a boieia ka ga
tikologo yeo e Iego karolo ya diteng
Malebana Ie thulaganyo 0 boleia ge padi e arogantswe ka dikgaolo Ie ka
faD ditiragalo di latelanago ka gona 0 bontsha ge mongwadi a somisitse
thekniki ya go raraganya ditaba gape Ie tshomiso ya kgegeo go dira gore
mmadi a baIeIe pele Ie pele Moko wa ditaba Ie wona ga se a 0 hlalosa ka
botlalo 0 ruma ka go bapetSa Lenong La Gauta Ie dipuku tse dingwe tsa
botseka bjalo ka Tshipu e rile ke Lebelo (1983) ya DN Moloto
Go ka akaretswa ka gore Mphahlele ga se a sekaseka diteng Ie
mongwalelo 0 file kakaretso ya ditaba fela mola mo go thulaganyo a
tsopotse dithekniki tse pedi gomme a bapetsa kanegelo ye Ie tse dingwe
Go realo go nyakega nyakiSiso
3
123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)
Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e
lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago
maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago
tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e
tsweleditswe mo kanegelong yeo
Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba
emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego
pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari
Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba
ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela
124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a
detective novel (story) (1986)
Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa
ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka
bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0
hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa
letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go
lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba
tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya
nyakisiso ya paditseka yeo
Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a
nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba
be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego
4
ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo
lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo
13 MOKGWA WA NYAKISISO
Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go
hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di
bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee
Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore
se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka
go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela
mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie
ge e Ie wa tonki
Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore
o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa
mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise
moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e
direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa
ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa
bana
Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa
kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa
mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele
phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi
ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu
mabakeng a merero ya menyanya
5
14 TAETSONYAKISISO
Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa
ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego
sa sengwalo
Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie
dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme
Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie
legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a
mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go
latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie
bitswa mongwalelo
Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)
Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie
kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a
ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa
boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0
yo salwa morago nyakisisong yeo
15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO
Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa
thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie
paditseka
6
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
123 Serlldll SM Lenong la Gaula (1982)
Serudu 0 thomile ka go akaretsa diteng Gabotse polelo ya gagwe e
lebane Ie thulaganyo Ge a e nyakisisa 0 nepisa dithekniki tseo di tlisago
maatlakgogedi mo kanegelong ye e lego tekolapejana tekolanthago
tharano Ie phego ka go di hialosa 0 bontsha ge elemente ya sehloa e
tsweleditswe mo kanegelong yeo
Malebana Ie baanegwa 0 bontsha ge molwantshi Ie molwantshwa ba
emela go Ioka Ie go se loke 0 ruma ka gore tikologo ye e somisitswego
pading ye e tlemagana Ie baanegwa ka bokgwari
Ka go realo tshekatsheko ye ya Serudu Ie yona ga se yeo e alago ditaba
ka botlalo gagolo ka gobane e Ie tshekatsheko ya taodiswana fela
124 Mampllrll DM Critical assessment of Lenong la Gauta as a
detective novel (story) (1986)
Mampuru bjalo ka Serudu Ie Mphahlele Ie yena 0 thomile ka go akaretsa
ditaba 0 bolela fela ka go no re molaetsa wa padi ye 0 tsweleditswe ka
bokgwari ge letseka Ie kgona go swara mmolai Mabapi Ie thulaganyo 0
hlalosa mareo ka moka ao a a somisitsego malebana Ie dikokwane tsa
letlalo Ie Mampuru 0 boieia gore maikemisetso a gagwe a magolo ke go
lekodisisa dielemente tse bohlokwa tsa paditseka e Iego kalotaba
tswetsopele sehioa Ie tharollo ya lehuto Seo se kgonthisa tswetsopele ya
nyakisiso ya paditseka yeo
Maikemisetso a dinyakisiso tsa basekaseki ba bane ba a tla fapana Ie a
nyakisiso ye ka gobane tshekatsheko ya bona ga se e tsenelele Bona ba
be ba kwalakwatsa puku Ie go hiahia baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa lesome fela Ka fao tsink~lo ye e nepagetsego
4
ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo
lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo
13 MOKGWA WA NYAKISISO
Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go
hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di
bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee
Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore
se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka
go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela
mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie
ge e Ie wa tonki
Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore
o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa
mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise
moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e
direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa
ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa
bana
Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa
kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa
mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele
phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi
ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu
mabakeng a merero ya menyanya
5
14 TAETSONYAKISISO
Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa
ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego
sa sengwalo
Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie
dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme
Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie
legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a
mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go
latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie
bitswa mongwalelo
Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)
Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie
kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a
ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa
boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0
yo salwa morago nyakisisong yeo
15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO
Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa
thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie
paditseka
6
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
ya sengwalwa se sa Lenong fa Gauta e a nyakega Go realo
lengwalonyakiSiso Ie Ie tla setsa sebopego sa sengwalo
13 MOKGWA WA NYAKISISO
Ge nyakisiso e yo sekaseka paditseka ya Lenong fa Gauta e tIo sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e Iego go hlalosa (define) Ie go
hlatholla (ltinterpret) Dikgopolo tse pedi tse ga di swane ke gore ga di
bolele selo se tee di a fapana ka gona ga se mahlalosetsagotee
Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo goba sebopego sa selo gore
se kwesisega gabotse Mohlala the tho e dirilwe ka mokgopa wa pudi ka
go bane e bapetSwa Ie go amogela ngwetsi ke gore ke seka sa go emela
mosadi ke ka faa go sa somiswego mokgopa wa nku goba wa kgomo Ie
ge e Ie wa tonki
Mokgopa wo 0 a sogwa wa tlotswa ka tshoolo letsoku goba tshidi gore
o be boleta Ie gore 0 se ke wa hlaba goba go ngwapa Ge the tho e dirwa
mokgopa 0 segwa ditsebjana tsa go sepelana Ie maoto gore 0 se sitise
moapari wa yona go sepela ebile e a kgabiswa gore a bogege Thetho e
direlwa mobja woo 0 thusago gore ge e aperwe e se we Thetho e aparwa
ke dikgarebe Ie basadi ba bagolo ka gobane e Ie seaparo sa basadi e se sa
bana
Go hlatholla ke go hlalosa ka go gateleia mesomo ya diphapantsho tsa
kgopolo ya go hlalosa ya ka godimo e Iego thetho Go yo lekolwa
mesomo ya thetho Mosomo wa mathomo ke go sireletsa mmele
phefong phi song Ie dikotsing tse dingwe tsa mmele mosomo wa bobedi
ke go kgabisa mebele gagologolo ya dikgarebe Ie basadi ka kudu
mabakeng a merero ya menyanya
5
14 TAETSONYAKISISO
Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa
ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego
sa sengwalo
Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie
dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme
Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie
legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a
mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go
latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie
bitswa mongwalelo
Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)
Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie
kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a
ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa
boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0
yo salwa morago nyakisisong yeo
15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO
Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa
thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie
paditseka
6
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
14 TAETSONYAKISISO
Ge padi ye Lenong la Gauta e yo nyakisiswa go tlo somiswa
ditaetsonyakisiso tsa naratholotsi 18a go lebana Ie tlhaloso ya sebopego
sa sengwalo
Strachan (19882) ge a bolela ka sebopego sa sengwalo 0 ~upa ge se na Ie
dikarolo tse tharo e lego teks verhaal Ie geskiedenis gomme
Mojalefa (199513) 0 re sebopego sa sengwalo se ka no swantshwa Ie
legaba la eie leo Ie nago Ie matlalo a mararo Ka faa go na Ie matlalo a
mararo a sengwalo Letlalo la ka gare Ie bitswa diteng Letlalo la go
latela leo la bobedi Ie bitswa tbulaganyo gomme letlalo la mafelelo Ie
bitswa mongwalelo
Basekaseki ba bangwe bjalo ka Magapa (199711) Maila (199717)
Lekganyane (1997 12) Ie Thobakgale (199620) ba dumelelana Ie
kgopolo ye ya ka godimo ya boMojaIefa Ge Thobakgale (199624) a
ruma taba yeo 0 re mokgwa wo wa nyakisiso wa Strachan 0 fapana Ie wa
boMojalefa ka tsela yeo mokgwa woo wa nyakisiso wa boThobakgaie 0
yo salwa morago nyakisisong yeo
15 TLHALOSO YA DIKGOPOLO
Nyakisisong ye go yo hlaloswa dikgopolo tse e lego diteng Ie sererwa
thulaganyo Ie moko wa ditaba mongwaielo Ie maikutlo gammogo Ie
paditseka
6
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
151 Diteng tsa sengwalo
Ge Strachan (19885) a hialosa kgopolo ye ya diteng 0 tsopoia
Dautzenberg (198024) yo a rego diteng ke een reeks handelingen
verricht of ondergaan door personages in een bepaalde tijd en op een
bepaalde plaats Se Dautzenberg a se boielago moo ke gore go na Ie
dielemente tse nne tSe di Iebanego Ie diteng e lego baanegwa ditiragalo
nako Ie felo Mojalefa (1952) Ie Groenewaid (19934) ba tsweia pele
ka gore ditaba tseo tsa diteng di Iemogwa ka botsona pele ga ge
mongwadi a ngwala ka ga tsona ke gore pele a di hlalosa
BoMojalefa ba re ditaba tsa diteng di tlemaganywa ke sererwa Ka
poielo yeo ba fapana Ie tlhaloso ya Strachan Ie Dautzenberg ka gobane
ga ba boIeIe selo ka ga sona Ge go hlokomelwa polelo ya boMojaiefa
sererwa ke kgopolo ye bohlokwa
bull Sererwa
Mojalefa (19957) ge a hlalosa kgopolo ye 0 re ke taba yeo e rerwago
sengwalong Taba ye e tiiswa ke Thobakgale (199619) ge a re sererwa
ke lentswana goba lefokwana leo Ie akaretsago diteng tsa sengwalo
Marggraff (199461) yena 0 nepisa kgopolo ye ya sererwa ka go re ke ge
mongwadi a akaretsa ditaba tsa diteng gomme yona kakaretso yeo ke ya
mafelelo Ka faD sererwa ke karolo ye bohlokwa kudu ya diteng
Groenewaid (19934) Ie Mojalefa (19957) ba bontsha dintlha tseo di
Iaetsago bohlokwa bja sererwa ka go re
bull Sererwa se kgobokantsha ditiragalo
bull Se laola ditiragalo
bull Se bola tikologo (nako le feIo)
7
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
bull Mongwadi 0 phetha moo ditaba di thomago gona Ie moo di felelago
gona
bull Sephetho seo se laolwa ke sererwa Ie gore
bull Sererwa se Iemosa mmadi ditiragalokgolo Ie moanegwathwadi
Go ka rungwa ka gore diteng ke ditaba tseo mongwadi a rego ge a thoma
go ngwala sengwalo a hwetsa di Ie gona gomme tsona di kgokaganywa
ke sererwa gore e be taba e tee ka go realo go ka se boIeIwe ka diteng
gwa tlogelwa sererwa ka ge se Ie bohlokwa
152 Thulaganyo ya sengwalo
Ge go hlaloswa thulaganyo go ka thwe ke ge mongwadi a beakanya
ditiragalo tsa ditaba tSeo di lego gona ka go di nepisa Ie tseo di diregago
bophelong Ke ka fao Yelland Ie ba bangwe (1950136) ba hialosago
thulaganyo ka go re
Plot is the framework of a story or the
conscious arrangement of its events
BoYelland ba gatelela gore ke motheo wa peakanyo ya ditaba Ke ka fao
Serudu (198948) a tiisetsago taba ye ya ka godimo ka go re
Thulaganyo ke freime goba motheo wo go
wona mongwadi a hlamago taba ya gagwe
godimo ga wona
Dietrich Ie Richard (1936 127) Ie Mojalefa (1995 16) ba re ditaba tseo
tsa thulaganyo di na Ie tatelano yeo e lebanego Ie ge mongwadi a
ikgethela ditaba Ie ditiragalo tseo a ratago go ngwala ka tsona
8
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
Thokoane (1992 14) Ie Serudu (1989 48) bona ba tlaleletsa ka gore
thulaganyo e kgaotswe ka diripa tse tharo e lego matseno bogare Ie
morumo Malebana Ie dikarolo tseo tse tharo Groenewald (199318)
yena 0 fapana Ie boThokoane ka go re go na Ie dikarolo tse nne tsa
thulaganyo e Iego kalotaba tswetsopele sehloa Ie tlemollo ya lehuto
Groenewald (199314) Ie Mojalefa (199516) bona ba ruma ka go re
thulaganyo ke mokgwa wo mongwadi a somisago ditaba tsa diteng gore
mrukemisetso goba tebanyo ya gagwe e tie e bonagale Tebanyo yeo e
bitswa moko wa ditaba
bull Moko wa ditaba
Serudu (198933) ge a hlalosa moko wa ditaba 0 re ke kgwekgwe gob a
tabakgolo ya padi goba papadi yeo e tsweleditSwego ka boripana
Mojalefa (199527) yena 0 nepiSa kgopolo ye ka go re
Moko wa ditaba ke ge mongwadi a hlalosa kgopolo
goba tebelelo ya gagwe ka gona moko wa di taba
ke maikemisetso goba thuto yeo mongwadi a ratago
go e Iemosa mmadi ge a tlo ngwaia sengwalo Ka go
realo moko wa ditaba ke motheo wa sengwalo sa
mongwadi ofe kapa ofe
Mojalefa 0 gateleia taba ya kgopolo ya mongwadi mabapi Ie seo a
tIogo ngwaia sengwalo sa gagwe ka sona Groenewald (1993 14) 0 tiisa
taba ya Mojalefa ka go bontsha phapano ya moko wa ditaba Ie sererwa
Phapano yeo e ka sebopego se
bull Moko wa ditaba Sererwa
- 0 Iebane Ie Ietlalo la thulaganyo Se lebane Ie letlalo la diteng
- 0 tlemaganya dithekniki gore Se tlemaganya ditaba tsa
9
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
di lebane Diteng gore di be kgopana
-Ke tabakgolo yeo e laolago Ke kakaretso ya mafelelo
-thulaganyo ya ditaba gore e Ya ditaba tsa diteng
be sengwalo
Bjalo ka ge bohlokwa bja sererwa bo setse bo filwe go tIa hlaloswabohlokwa
bja moko wa ditaba
bull Bohlokwa bja moko wa ditaba
Go ya ka Groenewald (19934) moko wa ditaba 0 bohlokwa ka ge 0
tlemaganya ditaba tsa thulaganyo gore di be kgopana ebile gape 0 swaraganya
dithekniki tSa thulaganyo gore di lebane
Ge go rungwa go ka thwe thulaganyo ke ge mongwadi a hlopha ditaba tseo a
di kwelego goba a di bonego ka tatelano ye e itsego Seo se hlaloswago ke
gore ge go rulaganywa go hlokomelwa moko wa ditaba e lego seo se
tlemaganyago ditaba tsa thulaganyo Ie go swaraganya dithekniki gore di
lebane Ka go realo ditaba tsa sengwalo di rulaganywa di theilwe godimo ga
dikokwane tsa thulaganyo e lego kalotaba tswetsopele sehloa Ie demollo ya
lehuto tseo di tIogo ahlaahlwa ka botlalo dikgaolong tse di latelago tsa
nyakisiso yeo
153 Mongwalelo wa sengwalo
Mongwalelo ke letlalo la boraro e lego la mafelelo la sengwalo Nyakisisong
ye mongwalelo 0 tla hlaloswa ka boripana fela ka gobane 0 ka se nyakiSiSwe
Bohlokwa bja go 0 hlalosa bo lebane Ie gore ke karolo ya sebopego sa
sengwalo
10
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-
Ge a hlalosa kgopolo ye ya mongwalelo Serudu (198933) 0 re ke mokgwa
wo mongwadi a tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka gona 0 dira bjalo ka go
kgetha mantsu Ie go a beakanya ka mafoko a a tanyago mmadi a a nago Ie
mosito
Strunk (195953) yena 0 hlalosa mongwalelo ka go re
Style is an increment in writing By style we do not
mean the sound his words made on paper Every
writer by the way he uses the language that reveals
something of his spirit his habits his capacities
and his bias
Strunk 0 gatelela gore mongwadi yo mongwe Ie yo mongwe 0 somis a poIeIo
go tsweletsa maikutlo MohIaIa (199426) Ie Lekganyane (199714) ba gateIeia
seo Strunk a se boletsego ka gore tiriso ya poielo e tsweletsa maikutlo Ie ge e
Ie khuduego Kerkhoff (196216) 0 bolela ge mongwaielo 0 na Ie dielemente
tseo di bopago polelo Polelo yeo e diriswa Ie go kgokagantshwa ke moko wa
ditaba Yona taba yeo e bewa pele ga mmadi gore a e Iemoge ge a bala
Seo se hIaIoswago mo ke gore ge go sekasekwa mongwalelo go swanetse go
hlokomelwa tiriso ya polelo ge e tSweletsa maikutlo Ie khuduego fela
nyakisisong ye mongwaielo ga 0 sekasekwe
16 TLHALOSO YA KANEGELOTSEKA
Ge go tsinkelwa kanegelotseka go swanetse go hlaloswa kgopolo yeo ya
botseka gomme ka morago go tlo hiokomelwa mehuta ya dikanegelotseka
Bontsi bja banyakiSiSi ba hIaIosa kgopolo yeo ka gore ke sephiri Ie go utolla
sephiri Tlhaloso yeo e na Ie mathata Mathata ao sea Go na Ie
11
dikanegelotseka tse di se nago sephiri Ie go utolla sephiri Ke ka faa Narcejac
(19581660) a hlalosago taba yeo ka go re
Le roman polider est un redt ou Ie raisonnement
creeleffroi quil est charge dapaiser
Seo a se tiisago ke gore Ietshogo Ie lebane Ie sephiri mola go homotsa go
Iebane Ie go utolla sephiri
161 Mehuta ya dikanegelotseka
Ge Mahapa (19975) a hIaIosa kgopolo yeo 0 re poieiong yeo go tIo Iatelwa
Ienaneo Ie Ie Iatelago karoganyo ya Boileau Ie Narcejac bofokodi bja
karoganyo Ie karoganyo ya Groenewaid Boileau-Narcejac (1964) Ie Thomas
Narcejac (1958) ba aroganya dikanegelotseka ka mehuta ye e Iatelago
detective kanegelotseka ya letseka polider kanegelotseka ya lephodisa
problem kanegelotseka ya mathata noir kanegelotseka ye soro bourreau
kanegelotseka ya mmolaiphiSegeiosefegabatho victime kanegelotseka ya
magoboswa cruel kanegelotseka ye soro suspense kanegelotseka ya
ngangego Ie thriller kanegelotseka ya go boifisalpoifo
Seo se Iemogwago ka karoganyo ya basekaseki ba ke gore ba hiakahiakanya
ditaba tsa bona Groenewaid (199330) 0 re karoganyo ye e dirilwe ge go
hlokomediswa dielemente tse di latelago
(a) Dielemente tse di its ego tsa kanegelotseka bjalo ka letseka mogoboswa Ie
sefegabatho (detective victime bourreall)
(b) Thulaganyo bjalo ka poifo (suspense thriller) Ie ya mararane (problem)
(c) Diteng bjalo ka ya bosoro (cruel)
12
Dikokwane tse bohlokwa tsa karoganyo yeo di swanetse go lebana Ie
dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie mehuta ye mengwe ya
dikanegelotseka bjalo ka elemente ya monyakisisi Ie letseka bjalo ka ge di
Iebane Ie kanegelotseka ya Nka se lebale (1972) mosenyilmmolai 0 Iebane Ie
kanegelotseka ya Tshipu e rile ke lebelo (1983) mogoboswammolawa 0
Iebane Ie kanegelotseka ya Makhura a lefehlo (1991) bohlatse bjo bo utollago
nyepo bo lebane Ie kanegelotseka ya Lenong la Gauta (1982) mola nyakisiso
go utolla nyepo yona e lebane Ie kanegelotseka ya Nnete fela (1994)
17 TSHEPEDISO YA DITABA
Kgaolo ye mo matsenong a yona go gateletswe bohlokwa bja Bopape Ka
tsela yeo maikemisetso a tSweleditswe ka go a Iebanya Ie sebopego sa
sengwalo sa Lenong fa Gauta ka botlaIo ka gobane go Iemogilwe gore
basekaseki ba bangwe ba se ba nyakisisa paditseka ye ka botlalo Go
tsweleditswe mekgwa ye mebedi ya tshekatsheko e lego mokgwa wa go
hlalosa Ie wa go hlatholla Godimo ga moo go hlatholotswe taetsonyakiSiso ye
e nyalelanego Ie nyakisiSo ye e lego ya naratholotsi
Mo kgaolong ya bobedi go yo hialoswa diteng ka go Iatela lenaneo la (a)
kakaretso ya ditiragalo tsa Lenong la Gauta (b) tlhaloso ya dielemente tsa
diteng tsa padi ye Ie (c) tiriso ya dielemente tsa diteng tsa paditseka yeo
Kgaoiong ya boraro go yo tsinkelwa thulaganyo ge e Iebane Ie (a) mabaka a
thulaganyo ya ditaba (b) moko wa ditaba (c) moakanyetso (d) thaetlele Ie (e)
dikokwane tsa thulaganyo
Go kgaolo ya bone gona go hlatholotswe thulaganyo ge e nepisa semelo sa
baanegwa
13
Kgaolo ya bohiano go yo hIaIoswa thulaganyo ka go e nepisa Ie ditiragalo
Go yo rungwa dikgaolo tseo rno kgaolong ya boselela ka go di akaretsa
Go ka akaretswa ka gore kgopolo ye ya paditseka e hialositswe ke boBoileau
ka go gateleia karoganyo ya dikanegelotseka Groenewaid (199330) 0
tsweletSa bofokodi bja bona bja go hlokomela dielemente tse di itseng tsa
kanegelotseka Groenewald 0 tsweletsa bofokodi bja bona bja go hiokorneia
dielernente tse di itseng tsa kanegelotseka Groenewaid 0 nepisa taba ye ya
karoganyo ya kanegelotseka ka go boIe1a dikokwane tse bohlokwa tseo di
lebanego Ie dielemente tseo di fapantshago kanegelotseka Ie rnehuta ye
rnengwe ya dikanegelo Ka go realo nyakisiso ya Lenong La Gauta e lebane Ie
bohlatse bja go utolla nyepo
14
KGAOLO Y A BOBEDI
21 DITENG
22 MATSENO
Mo kgaolong ye tshepediSo e ya go Iatela Ienaneo Ie Ie Iatelago Mo kgatong
ya mathomo go yo akaretswa diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta gore
maikemisetso a nyakisiSo a tIe a lemogwe ka botlalo Kgatong ya bobedi go yo
ahlaahlwa diteng
Diteng di hlalositswe bjalo ka ditaba ka botsona di na Ie dielemente tse nne
tseo di tIogo ahlaahlwa mo kgaolong ye e lego
(i) Baanegwa
(ii) Ditiragalo
(iii) Nako
(iv) Felo
23 KAKARETSO YA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
Bjale go ilo akaretswa diteng Sa paditseka ya Lenong la Gauta ka
maikemisetso a go hiahla mmadi gore a Iemoge ditaba tseo di yago go
sekasekwa
Ge go balwa Lenong la Gauta go bolelwa ka Morena Matsobane Maoka yo a
nyetsego Mmatshego go ba mosadi wa bobedi ka morago ga Iehu la mosadi wa
gagwe wa pele Ba be ba agile Soweto Johannesburg Matsobane 0 ile a
rulaganya Ie Nakedi Ie Thabo go utswa phetha ya Lenong la Gauta Ie
15
dipalamonwana tse tharo tSa taamane Nakedi yena 0 be a dula Ie Brenda Ie ge
ba be ba sa nyalana semmuso
Ge boNakedi ba sene swarwa Brenda 0 ile a boela gae Seshego Yen a 0 fihlile
gona a nyalwa ke Nnono Molaba Morena Matsobane 0 Be a hlokofala
kgolegong gomme seo sa dira gore Mmatshego Ie yena a yo dula Seshego
Pieters burg Mmatshego 0 He a nyalwa ke Nkwe Maleka gomme ba bula
kgwebo ya go bitswa ka Ia Maleka Service Centre Nnono Molaba ya ba
mookamedi wa kgwebo yeo
Nakedi Ie Thabo ba rile go lokollwa kgolegong ba thoma go nyakana Ie
Brenda Ie Mmatshego Ie lehumo la bona Ba lekile go ngwalela Mmatshego
mangwalo a mantsi ao a hlokilego diphetolo Bobedi ba akantse go ya
Pietersburg go yo tsoma lehumo la bona Ka thuso ya Mohlatlego Ie Sina
baithuti yunibesithing ya Leboa ba kopane Ie Brenda Brenda 0 ba holofeditse
go ba thusa go hwetsa Lenong la Gauta
Brenda 0 rile go lemoga gore tumo ya gagwe ya Lenong fa Gauta Ie maano a
gagwe a a folotsa a tsea sephetho sa go bolaya Mmatshego gabohloko Polao
ye ya Mmatshego e bile lerumo pelong ya Morena Maleka gomme yena a
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise ka polao yeo ka sephiring Morena
Maleka 0 dirile bjalo ka ge a be a sa tshepe nyakisiso yeo e ka dirwago ke
maphodisa
Nnono 0 amogetse kgopelo yeo Ie ge e Ie gore Brenda masadi wa gagwe a be
a ganana kudukudu Ie yona Fela nyakisiSong ya gagwe Nnono 0 Iemogile
gore Brenda ke yena mmolai wa Mmatshego seo se ile sa mo nyarnisa kudu
ebile a se se dumele Ge Brenda a sene bona gore 0 lemogilwe go ba mmolai
wa Mmatshega a leka go tshaba gomme a ipolaya ka kotsi ya sefatanaga ka
ge a be a setswe morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
16
24 TLHALOSO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA GAUTA
241 Baanegwa
Baanegwa ke elemente ya mathomo ya diteng Ge a tswetsa pele kgopolo ye
Serudu (198931) 0 re
Moanegwa ke motho yoo a diriswago ke
mongwadi mo kanegelongkopana goba
pading ya gag we Ke seakanywa sa
mongwadi seo se nago Ie boitshwaro
maikutlo bomotho tseo di tsweletswago
ka poledisano Ie tiro Moanegwa ga se motho
wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho
tsoko yo a phelago goba yo a ka phelago
Ge a tlaleletsa taba ya gore baanegwa ke batho Mojalefa (199523) 0 re ke
batho ba sengwaIo Ie ge e Ie gore Ie dUo (kgomo mpsa tau bjalobjalo) e ka
ba baanegwa Ge a tsweia pele 0 re go kaone gore ba bitswe baraloki go phaia
gore ke batho ka gobane ge go bolelwa ka baraloki go bolelwa Ie ka dilo
empa e sego batho fela Baanegwa bao ba laolwa ke sererwa ke gore go ya ka
Mojalefa (199520) sererwa se lemosa mmadi moanegwagolo
Magapa (199727) yena 0 hlopha baanegwa bao ka magoro a mabedi e lego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Seo e lego se bohlokwa rno kgaolong ye ke
gore baanegwa ke bao ba dirago ditaba goba ba diregelwago ke ditaba geo
Gomme bona ke batho ba sengwalo Bjale ka ge kgopolo ye ya baanegwa e
setse e hlalositswe gona go yo lekolwa elernente ya ditiragalo
17
242 Ditiragalo
Elemente ya bobedi ya diteng ke ditiragalo Groenewald (19939) ge a hlalosa
kgopolo ye ya ditiragalo 0 re
Tiragalo ke seo moanegwa a se dirago goba
seo se mo diragalelago I welago Ke ge ditapa
di fetoga Ditiragalo tseo di a latelana
Ge a tIaleletSa polelo ya Groenewald Mojalefa (199521) 0 re ditiragalo ke
dilo tsohle tseo di diragalelago baanegwa Ie mabaka ao ba ikhwetsago ba Ie go
ona Mongwadi wa sengwalo se se itsego 0 phetha mo ditaba di thomago Ie
mo di felago gona
Ditiragalo tseo tSa diteng di tIo Iemogwa ge di late lana gomme ditiragalo tseo
di kgethologanywa ka lebaka Ia gore di a fetoga Phetogo yeo e Iebane Ie
ditiragalo Ie moanegwagoio Se bohlokwa se se gatelelwago ka elemente ye ke
seemo sa tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo hlokomelwa elemente ya boraro e lego nako
243 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng Marggraff (199463) ge a e hlalosa 0
re
The time of the story relates to the time
vhich is occupied by the events
(narratological time) and the epoch period
18
in which the events take place (historical
time)
Marggraff 0 gatelela gore nako ya sengwalo e ka mafapa a mabedi e lego
nako ya kanegelo Ie nako ya histori (nako ya diteng) Mojalefa (199326) 0
oketsa ditaba tseo tsa nako ka gore ke lebaka leo ditiragalo di diregago go
lona ka go latelana go tioga nakong ya go feta go fetela nakong ya bjale go
tsenela nakong ye e tlago
Ditiragalo tseo tsa diteng di latelana go ya ka mabaka bjalo ka metsotso in ka
moka kgwedi ngwaga bjalobjalo Ka gona ge go sekasekwa Lenong La Gauta
go tlo hlokomelwa kgopolo ye ya nako go ya ka Groenewald Ie Mojalefa
244 Felo
Felo ke elemente ya bone e lego yona ya rnafelelo ya diteng Ke fao baanegwa
ba phelago gona Ie moo ditiragalo tsa sengwalo di diregago gona Ke ka fao
Marggraff (199464) a rego
Place is considered to be the physical spot
at which events take place and at which
characters are positioned
Ge a tiisa Ie go tlaleletsa seo Mojalefa (199526) 0 re mafelo ke ao a laetsago
histori Go paditseka ya Lenong la Gallta ke mafelo a go swana Ie
Johannesburg Pieters burg Mankweng Seshego Ie Soweto
19
245 Kakaretso
Dielemente tse nne tse tsa diteng e lego baanegwa ditiragal0 nako Ie felo di
hlalositswe ka botlalo bjale go yo sekasekwa dielemente tseo tsa diteng ge di
lebane Ie paditseka ya Lenong la Gauta
Se bohlokwa mabapi Ie dielemente tse nne tse ke gore ka moka ga t80na di
laolwa ke sererwa Baanegwa ke batho Ie dilo tseo e sego batho di ka dirago
mediro yeo ka setlwaedi e dirwago ke batho Sererwa se laola ditiragalo Ie go
di kgokaganya gore e be ngatana e tee Mohola wo mogolo wa nako ke go ela
mabaka go swana Ie motsotso kgwedi bjalobjalo gomme felo ke moo
baraloki ba phelago ebile ba diragelelwago ke ditiragalo gona Ditiragalo Ie
tsona ke elemente ye bohlokwa ya diteng
25 TIRISO YA DIELEMENTE TSA DITENG TSA LENONG LA
GAUTA
251 Baanegwa
Dielemente tse nne Sa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo di
hlalositswe Mojalefa (19956) 0 re baanegwa ba ka arolwa ka magoro a
mabedi gore go tie go kgonwe go lemogwa kamano ya bona Magoro ao ke
baanegwagol0 Ie baanegwanyane
Ge go yo sekasekwa baanegwa go tl0 hlaloswa kamano gare ga baanegwa ba
bagolo e lego mongangiSi Ie mongangiSwa Kamano yeo ya bona ke
bongangiSi Ie bongangiswa
20
bull Mongangiswa
Ge a hialosa kgopolo ye Mojalefa (19966) 0 re ke moanegwa yo mogoIo yo
a Iebanego Ie go Ioka Yena 0 ganetswa go tswetsa pele dikganyogo tsa gagwe
tsa go Ioka ke mongangisi
Nnono ke moanegwa yo mogolo yo a ngangiSetswago go loka ga gagwe
Botseka bja gagwe bo lebane Ie go Ioka eupSa 0 thibelwa ke mongangisi ka
Iebaka Ia gore e Ie mmolai Yena 0 ratago tswetsa pele maikemisetso a gagwe
a go loka ka gobane a nyaka go hwetsa mmolai wa Mmatshego
bull Mongangisi
Go ya ka Mojalefa (19966) mongangisi ke moanegwa yo mogolo yoo a
lebanego Ie go se loke ka gobane 0 phegisana Ie moanegwa yoo babadi ba mo
ratago Ke gore 0 ngangisana Ie ditiro tse botse tsa mongangiswa
Brenda ke moanegwa yo go ka thwego ke mongangisi gape ga a rate go
lemogwa go ba mmolai wa Mmatshego Yena 0 phegisana Ie morero wa
Nnono ka go rata go mo thibeia gore a se nyakisise mmolai wa Mmatshego Le
ge a bona taba ya Nnono gore ke ye botse yena 0 ngangiSana Ie yona gore e se
ke ya tswela pele go bane e Ie yena mmolai wa Mmatshego
Baanegwa bao ba bagolo ba amantShwa ke sererwa seo e lego molato wa
polao wage hlolwa ke Brenda Mo go Lenong fa Gauta mongangiswa ke
Nnono Molaba mola mongangiSi e Ie Brenda Nnono 0 emela go loka gomme
Brenda 0 emela go se loke
~l
Kamano ya baanegwagolo Ie baanegwanyane
Kamano
Ge a lthlalosa kgopolo ye Serudu (198925) 0 re kamano I tswalano mo
dingwalong ke lereo leo Ie supago kgokagano gare ga ditaba ditiragalo gob a
mantsu Ie ge e Ie baanegwa mo mangwalong Gape e ka ba kamano gare ga
ditematheto goba methalotheto bjaIobjaIo Lebaka (199923) 0 katolosa
kgopolo yeo ka gore ge baanegwa ba diteng ba tsweleia sengwalong ba ka
arolwa ka magoro gore go tIe go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona
o tsweia pele gore kamano gare ga baanegwa bao e ka hialoswa bjalo ka
sets walle e Iego tsela yeo batho ba tswalanago ka yona Mojalefa (19956) 0
tlaIeIetsa taba yeo ka gore baanegwa ba na Ie mokgwa woo ba amanago ka
gona ge ba thusana mo sengwalong gomme kamano yeo e Iaolwa ke sererwa
Kamano yeo e arotswe ka dihlopha tSe pedi gore e bonale
Baanegwagolo
Lekganyane (199723) 0 hialosa kgopolo ye ka gore baanegwa bao ke
mongangisi Ie mongangiswa Ge a tlaIeIetsa seo Thobakgale (199636) 0 sup a
gore baanegwa ba bagolo ba na Ie kamano Kamano e Iebane Ie bongangisi Ie
bongangiswa Bona ba Iebane Ie go loka Ie go sa loke
Baanegwanyane
Baanegwanyane ke baanegwa bao ba somiswago ke mongwadi go tlaleletsa
baanegwagoio Bona gantsi ke bathusi Ie bahlohieletsi Serudu (198932) 0
katolosa kgopolo ye ka gore moanegwanyane (minor character) ke
moanegwa yoo a kgathago tema ye nnyane mo pUkung 0 thusa go bonatsa
ditiro tsa mogale goba mogaleadi
A ka tswelela mo Ie mola goba a tlogelwa pele taba e fihla mafelelong
Ge go hlaloswa kamano gare ga baanegwagolo Ie baanegwanyane go tIo
somiswa lenaneo la Groenewald (199311) Ie Mojalefa (199719) e lego la
bull tebanyo
bull bokgontshimiddot
bull bothusi
bull boganetsi
bull bothusegi
Pele go tlo hlaloswa kgopolo ye nngwe Ie ye nngwe ya lenaneo la ka godimo
gomme tlhaloso yeo ya tlaleletswa ka kamano ya baanegwa go ya ka paditseka
ya Lenong la Gauta
Tebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
Go supsa gore baanegwa ba babedi ba diteng e
lego mongangiSwa Ie mongangisi ba a lebanywa
Gona tebanyong yeo mongangisi 0 kgahlanong
Ie maikemisetso a mongangiswa
Se bohlokwa mo tabeng ye ke tebanyo e lego maikemisetso I phegelelo ya
moanegwa Go Lenong la Gauta tebanyo ya Brenda ke lehumo I go ikhumisa
Taba ye e tiiSetswa ke ditiro tsa gagwe tsa go bolaya Mmatshego gore a tsee
mahumo e be a gagwe
Bokgontshi
Bokgontshi ke selo seo se susumetsago goba se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikemisetso a gagwe Ke ka fao Magapa (1997 28) a hlalosago
kgopolo ya bokgontshi ka go re
Ke seo se kgontshago goba se hlohleletsago
mongangiswa go phegelela seo e lego nepo
goba tebanyo ya gagwe Bokgontshi bo Iebane
Ie senaganwa (lerato IehIoyo bobe bogale
bjalobjaIo)
Se se gatelelwago mo ke senaganwa e Iego kgopolo ya motho
Go paditseka ya Lenong La Gauta Brenda Maleka 0 na Ie Iehloyo go
Mmatshego 0 bolaya Mmatshego gore a mo hule Ierwa I Iehumo la gagwe
Brenda 0 na Ie megabaru ya go ikhumisa 0 somisitse boradia go bolaya
Mmatshego Ga se a rate gore Nnono a tsebe ka ga maikemisetso a gagwe a
mabe Mmatshego 0 be a humile ka Iehumo leo a Ie tIogeIetswego ke monna
wa gagwe Ke ka baka la Iehufa mona Ie megabaru tseo di hIohleIeditsego
Brenda gore a bolaye Mmatshego a tIe a hume ka Lenong La Gauta
Bothusi
Bothusi ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongangiSwa
maikemisetsong a gagwe Ge a tlaIeIetsa tlhaloso ya kgopolo yeo Mojalefa
(19974) 0 re bothusi ga bo lebane Ie senaganwa eupsa dilo tseo di ka
bonwago ka mahlo bjalo ka moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe
sefatanaga puku bjalobjulo
14
Se bohlokwa se se gateIeIwago mo go bothusi ke gore bo ka Iebana Ie
senaganwa motho goba seIo goba ka moka ga tsona Go Iaolwa ke gore
kanegelo e hlamilwe bjang Go realo go ra gore bothusi bo nepisa dilo tSe
tharo Seo se supa gore sengwalo se ka ba Ie se tee tse pedi goba boraro bja
tsona ka moka
Go paditseka ya 0nong la Gauta Brenda Maleka 0 thusitswe ke boikaketsi Ie
boradia bjo a na Iego Ie bjona Brenda 0 be a pheia Ie Nnono e Ie baratani
gomme a sa mmotse bobe bjo a na Iego Ie bjona Nnono Ie Brenda bjalo ka
baratani ba be ba swanetse go ntshana sa inong fela gwa se be bjalo Brenda
ga se a bontsha Nnono se se bego se Ie monaganong wa gagwe Brenda 0
bolaya Mmatshego gore a tie a ikhumise ka Iehumo Ia gagwe
Ka Iehlakoreng Ie lengwe go ka thwe Brenda 0 thuswa ke sefatanaga I koloi
o kgona go sepela ka sefatanaga sa gagwe go yo hula Ie go bolaya Mmatshego
e sa Ie bosego Gape Brenda 0 thusitswe ke Nakedi gore Mmatshego ke yena a
swerego lehumo la Lenong la Gauta ka go realo Brenda 0 logile maano a go
mo amoga Lenong la Gauta e Iego palamonwana Ie pheta
Boganetsi
Boganetsi bo Iebane Ie selo seo se ganetsago mongangiswa go phethagatsa
morero wa gagwe Ge a hlalosa kgopolo ye Magapa (199728) 0 dio re ke se
sengwe Ie se sengwe seo mongangiswa a thulanago Ie sona Ka go realo pelo
letswalo (senaganwa) goba moanegwa yo mongwe a ka ganetsa mongangisi
goba mongangiswa dinepong tsa gagwe
Bjalo ka bathusi boganetsi Ie bjona bo ka arolwa ka senaganwa motho goba
selo Se bohlokwa seo se gatelelwago mo go boganetsi ke thulano
25
Go paditseka ya Lenong la Gaua Nnono 0 thulana Ie Brenda ka gobane
Brenda 0 ganana Ie taba ya gore Nnono a nyakiSiSe ka mmolai wa Mrnatshego
Brenda 0 re
Go rnpotsa gona 0 rnpoditse eupsa ga ke kwane
Ie taba yeo Ie gatee Modiro wo rnobjalo ga ke
rate ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (Let176)
Thulano ye nngwe e bon ala ge rnaphodisa a ganetsa Nnono go tsenatsena
rnerero yeo e sego ya gagwe Mna Maroga wa Iephodisa 0 re
o gopola gore 0 selwana rnang ge 0 itebeletse
rnosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla go lahIa 0
ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa Sepela (Let11l2)
Bothusegi
Ge go bolelwa ka bothusegi go supsa go thusega ga rnoanegwa yoo e Iego
gore rnafelelorng 0 a atlega Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (19957) 0 re
bothusegi bo lebane Ie rnongangiSwa goba rnongangisi yoo rnafelelong a
atlegago Se bohlokwa se se gatelelwago rno kgopolong ye ke katlego
rnafeleiong a ditaba
Go paditseka ya Lenong la Gauta Nnono 0 nyakisisa ka ga Mrnatshego 0
ikhwetsa a Ie rnotseng wa Seshego Ge a bolediSana Ie Mpho ka lenong la
gauta seo se rno dira rnotho yo a thabilego a tletsego tshepo Mo nyakisisong
ya gagwe Nnono ga a tshepe seo gomme 0 hloka Ie rnantsu a go bolela
Nnono 0 re
26
Ke rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo lentsu Ie gana go tSwa (Letl165)
Nnono 0 hweditSe bohlatse bjo bo tletsego gore Brenda ke yena mmolai wa
Mmatshego Nnono 0 kgonthisiSa taba ye ka go bolela mantsu a
Brenda ke nnete gore ke wena 0 mmolailego 0
mmolaile ka wona mokgwa woo Brenda wena
(Letl167)
Kakaretso
Go setse go hIaIositswe dikgopolo tseo e Iego baanegwagolo Ie
baanegwanyane Ie kamano gare ga bona Go Iebeletswe gape Ie Ienaneo la
kamano e Iego tebanyo bokgantshi bothusi boganetsi Ie bothusegi Bjale
dikgopolo tSeo di yo somiswa ge go yo sekasekwa paditseka ya Lenong la
Gauta
252 Ditiragalo
Kgopolo ye ya ditiragalo e setse e Iekotswe mo kgaoiong ya pele ge go be go
hIaIoswa dielemente tsa diteng feia se sengwe se bohlokwa seo se lebanego Ie
ditiragalo ke gore di na Ie mehuta ye e itsego Marggraff (199462) Ie
Thobakgale (199647) ba re go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo Tsona di
bitswa ditiragalotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragalotlaleletso Ditiragalo
tse di bohlokwa ka ge e Ie tsona tse di bopago kanegeio Tsona ditiragalo tse di
tlemaganywa ke sererwa gore e be ngatana e tee
Mojalefa (199735) yena 0 arola ditiragalo tseo ka magoro a mabedi e lego (a)
legoro Ie legol0 la ditiragalo Ie (b) legoro Ie lennyane la ditiragalo Ka gona
27
nyakisiso ye e yo fapana Ie yeo ya Thobakgale ka gobane ditiragalo di yo
sekasekwa ge di lebane Ie magoro a mabedi a ditiragalo go ya ka Mojalefa
2521 Legoro Ie legolo la ditiragalo
Legoro Ie Ie nepisa ditiragalotshwaneio Pele ga ge go ka hIaIoswa kgopolo ye
go tIo hlokomelwa sererwa sa Lenong La Gauta e Iego botseka Padi ye e
nepisa ditaba tse tharo e lego (a) bosenyi (b) nyakisiso Ie (c) kotIo
bull Ditiragalotshwanelo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199735) 0 re ke ditiragalo tseo di
swanetsego go ba gona kanegelong gomme 0 tswela pele ka go re kanegelo ye
nngwe Ie ye nngwe e theilwe ka mohuta wo wa ditiragalo Mojalefa (19954) 0
tiisa kgopolo ye ya ditiragalotshwanelo ka gore ke tiragalo yeo gantsi e bago Ie
ditiragalo tse tharo e lego (a) tiragalotshwanelo ya mathomo (b)
tiragalotshwanelo ya gare Ie (c) tiragalotshwanelo ya mafelelo Gomme 0 roma
ka go re ditiragalo tse tharo tseo di laolwa ke sererwa Ke gore taolo ya
sererwa legorong Ie e na Ie maatla a magolo kudu
Bjale go yo lekolwa ditiragalo tseo mo paditsekeng ya Lenong La Gauta
(a) Tiragalotshwanelo ya mathomo bosenyi e lego polao ya Mmatshego
(b) Tiragalotshwanelo ya gare nyakisiso e lego leraganyana leo Ie
gomaretsego maotwaneng a mmotoro wa Brenda Ie mengwapo mmeleng
wa Brenda
(c) Tiragalotshwanelo ya mafelelo kotio e lego Brenda a swarwa Ie gore
Brenda 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga ge a leka go tshaba
28
2522 Legoro Ie lennyane la ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (199736) legoTO Ie Ie bopilwe ka mehuta ye mebedi ya
ditiragalo e Iego (a) tiragalotebanyoIe (b) tiragalotlaleletso
bull Tiragalotebanyo
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (199736) 0 re mohuta wo ke wa ditiragalo
tse nnyane tsa go bopa ditiragalotshwanelo Mosekaseki yo 0 tswela pele mo
letlakaleng la 37 ka gore ditiragalo tse tsona di laolwa ke sererwa gammogo Ie
dielemente tsa diteng e lego ditiragaIo baanegwa nako Ie feio Vena 0 ruma
ka gore taolo ya sererwa ga e na maatla go swana Ie ya legoTO la
ditiragalotshwanelo
Bjale go yo somiswa mohiaia wo 0 latelago go laetsa gore tiragalotebanyo e
laolwa ke dielemente ka moka tsa diteng mohlala wa tiragalo go tswa go
Lenong la Gauta so
Brenda 0 bolaya Mmatshego (Letl2S)
(i) Ke efe tiragalo yeo e dirwago Go bolaya
(ii) Tiragalo yeo e dirwa ke mang Brenda
(iii) Tiragalo yeo e dirwa kae Lapeng la Mma Maleka
(iv) Tiragalo yeo e dirwa ka nako mang Bosego
Ka dipotsiso tse di botsisitswego ka godimo go tIo lemogwa gore di thusa
gore go lemogwe taolo ya dielemente tsa diteng mabapi Ie tiragalotebanyo
Nyakisiso ye e yo Iekoia ditiragalotebanyo tsa ditiragalotshwanelo ya
mathomo e Iego bosenyi ya gare e Iego nyakisiso Ie ya mafelelo e Iego
kotlo
29
B jale go yo kgethwa ditiragalotebanyo di se kae fela go Iegorwana Ie Iengwe
Ie Iengwe tseo di bopago tiragalotshwanelo ya mathomo e lego ya gare Ie ya
mafeIeIo ka gobane nyakisiSo ye ga e nepiSe ditiragalo ka moka tsa paditseka
ya Lenong la Gauta
bull Tiragalotshwanelo ya math~mo
Thobakgale (199656) 0 re ke matseno a kanegeio Go ka thwe ke tiragalo ye
kgolo ya go akaretsa matseno a ditaba
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta ke go bIola bosenyi I molato
Mmatshego 0 hwetswa ka phaposing ya gagwe ya borobaIeio a hlokofetse Go
lemogwa a bolailwe eupsa mmolai wa gagwe ga a tsebje Morena Maleka 0
kgopela Nnono Molaba gore a nyakisise mmolai wa Mmatshego
bull Tiragalotshwanelo ya gare
Ge a hlalosa kgopolo ye Thobakgale (199653) 0 re ke kokwane ya gare ya
kanegelo Yona e lebane Ie bogare bja kanegelo Tiragalo ye e lemogwa ka
dikgakgano
Tiragalotshwanelo ya gare ya Lenong la gauta Nyakisiso ya bosenyi
Nnono Molaba 0 dira dinyakisiSo gomme Brenda 0 thulana kudu Ie yena
mabapi Ie nyakisiso yeo Maphodisa Ie ona a ganetsa Nnono go sunyasunya
dinko molatong woo
30
bull Tiragalotshwanelo ya mafelelo
Thobakgale (199653) 0 re tiragalong ye ke faa ditaba di fihlago mafelelong
Ditaba di ka felela ka kotlo lehu bjalobjalo Pheletso yeo ya ditaba e lebane Ie
mongangisi goba mongangiswa Mo paditsekeng ya Lenong la Gauta
tiragalotshwanelo ya mafelelo e lebane Ie mongangiSi e lego Brenda
Tiragalotshwanelo ya Lenong la Gauta Kotlo ya mmolai wa Mmatshego
Brenda 0 a golegwa a ahlolwa gomme a hlokofala ka kotsi ya sefatanaga a
leka go tshaba Fela 0 salwa morago ke maphodisa Ie Nnono Molaba
bull Tiragalotlaleletso
Mojalefa (199738) ge a hlalosa tiragalotlaleletso 0 re ke tiragalo yeo e
Iebanego Ie go oketSa tiragalotebanyo 0 tswela pele mo letlakaleng la 38 ka
gore ke ditiragalo tseo di oketsago kanegelo Go Iaetsa gore ke tsa go
tialeletsa Ie ge di ka tloswa ga di na mohoia wo mokaalo Se bohloka seo
mosekaseki yo a se bolelago ke gore mohuta wo wa ditiragalo wona 0 laolwa
ke dielemente tsa diteng e lego tikologo
Nyakisiso ye e ka se ahIaahle tiragalotiaIeIetso ye ka gobane ga e na mohola
Go tlo lekolwa ditiragalotlaleletso di se kae tsa paditseka ya Lenong la Gauta
Mohlala so
(i) Bosenyi Go bolawa ga Mmatshego
(ii) NyakiSiso - Nnono 0 nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(iii) Kotlo Brenda 0 a ahlolwa 0 hlokofala kotsing ya sefatanaga
31
Ge go bolelwa ka ditiragaIo go nepiSwa ditiragalo tsa go ba Ie magoro a
mabedi Taolo ya sererwa malebana Ie magoro ao ga e swane ke gore sererwa
se na Ie maatla mo go legoro la ditiragalotshwanelo ge go bapetswa Ie legoro
Ia ditiragalo
253 Nako
Nako ke elemente ya boraro ya diteng E arotswe ka dikarolwana tse tharo e
Iego (a) nako ye e itsego (b) nako ya ditiragaIo Ie (c) nako ya Ieago Bjalo go
yo Iekolwa dikarolwana tSe tharo tse ge di yo Iebantshwa Ie paditseka ya
Lenong la Gauta
2531 Nako ye e itsego
Mojalefa (19958) 0 re nako ye e itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie
mafeIeIo go swana Ie bosego selemo marega bjaIobjaIo Selemo ke nako ye
e itsego ka gobane ga go tsebje gore se thoma ka iri efe gomme sa feIeia ka
efe
Bjale go yo Iekolwa mehiaia yeo e Iebanego Ie go laetsa mohuta wo wa nako
go tswa go paditseka ya Lenong la Gauta
(a) 0 sepetse ka La boraro mesong ge ke sa fose 0 kgopetse boikhutso bja
lebakanyana la beke go yo leta ngwako wabo kua Seshego ka ge mmagwe
a sa etile (Letl 38)
(b) Ga ke sa na nako ya go bapaia Ie basemane ba go Iekana Ie wena Seo 0
ilego go se dira gosasa ge bo esa Ie ka moso ke se 0 tla tsoga gosasa wa
ya mosomong wa gaga wa ka mehIa (Letl 89)
32
(c) Ke rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa gore Mmatshego ga a
gona Ke ile katlabega Ie go tshoga kudu (Letl 27)
Mo mehialeng ye e filwego ka mo godimo ga go nnete ya gore dinako tse di
boletswego di thoma neng tsa felela neng go swana Ie mesong mo mohlaleng
wa mathomo Ka gona mesong ga e elege ka ge go sa tsebje iri yeo meso e
thomago ya ba ya felela ka yona
2532 Nako ya ditiragalo
Go ya ka Mojalefa (1995 8) nako ye ya tiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo
Ie mafelelo bjalo ka iri letsatSi kgwedi ngwaga bjalobjalo Ge go bolelwa
ka iri go a tsebja gore e thoma ka motsotso ofe ya felela ka motsotso ofe
Bjale go yo tsopolwa mehlala yeo e laetSago mohuta wo wa nako go tswa
paditsekeng ye ya Lenong la Gauta
(i) Kgwedi tse e ka bago tse diselelago morago ga ge segwera sa Nkwe Ie
Mmatsego se setse se tieletse Brenda 0 ile a boa gae (Let 23)
(ii) 0 sepetse ka Laboraro me song ge ke sa fose 0 kgopetse go boikhutso bja
lebakanyana Ia beke go ya go leta ngwako wabo kua Seshego ka ge
mmagwe a sa etile (Let138)
(iii) liE be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsene ka kgoro tsa motse wa
Seshego ke feditse lebakanyana ke nyaka ga boNanikL (Led 56)
Mo mohialeng wo 0 filwego wa mathomo go a tsebega gore kgwedi e thoma
ka letsatsi lefe gomme ya felela ka letsatsi lefe Go bjalo Ie go dinako tse
dingwe tse di latelago
33
2533 Nako ya leago
Tlhaloso ya Serudu (199571-73) e sup a gore dikanegelo tsa leago di lebane Ie
ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di bego di akaretsa setshaba ka moka se se
itsego Gape di tsweletsa ditaba ka botIaIo mabapi Ie tikologo ye e itsego yeo e
fetogago Ie mabaka
Ge a tiisa se~ Phala (199949) 0 re nako ya histori ke yeo e Iebanego Ie nako
ya segoiogolo Ie ya sebjalebjale Go tlaleletsa tseo di boletswego ke
basekaseki ba go ka thwe mosomo wo mogolo wa nako ye ke go laoia
tatelano ya ditiragalo
Bjale go yo tsopolwa mehlala e se mekae ya nako ya leago go tswa
paditsekeng ya Lenong La Gauta
(i) Ke rile ge ke e tswa ka heke ka kwa nke morwalo
o boima bjalo ka thaba 0 ewa magetleng aka E bile
la mathomo mola ke thomago Ie molato woo Ke He
ka ikhwetsa ke thabile ebile ke lokologile
(LetlI80)
(ii) Diatla tsa ka di be di roromela ka gonnyane ge ke
bula mokotla wa diaparo gomme ke thoma go
sanyakolla go bona gore go na Ie eng ka gare
(LetlI45)
(iii) Mo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira lesata (Letl 30)
3+
Ditiragalo tSe di hlamilwego fa di amana Ie tsa nako ya sebjalebjale e sego ya
segoiogoio Mokgwa wa go nyakisiSa molato ke wa sebjaIebjaIe ga 0 swane Ie
wa segologolo wa go letSa phalafaia ya go bega sebatakgomo Go supSa gape
gore mokgwa wa tlhabologo ke wa sebjalebjale bjalo ka mokotla wa diaparo
Ditiro tSa batho Ie tsona ke tsa sebjalebjale maphodisa a tlamegile go dira
lesata
254 Felo
Elemente ye ya felo Ie yona e setse e hlalositswe mo kgaolong ya pele Le ge
go Ie bjaIo go ka thwe felo ke fao baanegwa ba dirago ditiragalo gona Go ka
oketswa tlhaloso yeo ka ntlha ye nngwe ye bohlokwa ya gore elemente yeo e
laola phetogo ya ditiragalo
Mojalefa (1997 25) 0 bolela gore elemente ya felo e arotswe ka dikarolwana
tse pedi e lego (a) felo Ie itsego Ie (b) felo la ditiragalo
2541 Lefelo Ie itsego
Mojalefa (1997 26) 0 hlalosa lefelo Ie itsego ka gore Ie ama mafelo ao
mongwadi a sa a nepisego ka ge a sa bolele maina a ona go swana Ie thabeng
lesokeng nokeng bjalobjalo Bohlokwa bja mafelo ao bo lemogwa ge
nyakisiso e lebane Ie tsela yeo mongwadi a somisago mantsu Ie mafoko ka
yona
Ka ge nyakisiso ye e se e lebane Ie mongwalelo gona go tla fiwa mehlala ya
mohuta wo wa felo fela
(i) Ke ile ka tloga Ie Mna Maleka ka ya motseng wa gagwe (Let11)
(ii) Dithameng tsa gagwe go be go Ie maope a go tsenelela (Let145)
35
(iii) Eng 0 re ke nna mang A botsisa a thakgoga malaong a bile a dula ka
marago (Letll19)
Mafelo a a swanago Ie motseng dithameng Ie malaong ke mafelo ao a sa
nepisego ke ao a ukangwago ke mongwadi Ka go realo motho a ka se tsebe
ka botialo moo ditiragalo di diragetsego gona ka gobane mafelo a a akanywa
2542 Lefelo la ditiragalo
Mafel0 a ditiragalo ke ao mongwadi a a nepisago ka ge a boieia maina a ona
Ka gona mo go Lenong fa Gauta go tIo tsopolwa mehlala e se mekae go
bontsha mafelo a ditiragalo
(i) Koloi ye nngwe e senyegile kua Mmasealama (Let13)
(ii) Mmatshego 0 be a duia Gauteng (Let128)
(iii) Ke ile ka fihla magahlanong a tsela ya go tsena Mankweng Ie ye
kgolo yeo e fetelago Tzaneen (Let141)
Mafel0 ao a boletswego mo mehialeng ye ke mafelo a tlholego ao mongwadi a
bolelago maina a ona mo sengwalong
Se bohlokwa se se lemogwago ka mafelo a ke gore a lebane Ie sererwa ka ge
se laola tikologo (nako Ie feIo)
Tikologo e akaretsa mahlakore a mabedi e Iego nako Ie feio Nako e supa
nako yeo ditiragalo di diregago ka yona e lego (a) nako ye e itsego (b) nako
36
ya ditiragalo Ie (c) nako ya leago mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagatswago gona e lego lefelo Ie Ie itsego Ie lefelo la ditiragalo
255 Kakaretso
Kgaolong ye go akareditswe diteng tsa paditseka ya Lenong la Gauta Go
tIoga fao go lekotswe tlhaloso ya dikgopolo tsa letlalo la mathomo la
sengwalo la diteng bohlokwa bja sererwa Ie dielemente tsa diteng e lego
baanegwa ditiragalo nako Ie felo Go tsinketswe Ie karnano gare ga
baanegwagolo Ie baanegwanyane Taba ya bohlokwa ye e lemogilwego ke
gore bothusi bja mongangiswa ke boganetsi bja mongangisi mola bothusi bja
mongangisi e Ie boganetsi bja mongangiswa
Malebana Ie ditiragalo go gateletswe magorwana Ie diphapantsho tsa ona
gotee Ie ditiragalo tsa go tlaleletsa Go rurnilwe ka go tsinkela tikologo (nako
Ie feIo) Go gateletswe tiriso ya nako Ie felo ka gore nako e supa nako yeo
ditiragalo di diregago ka yona mola felo e Ie lefelo leo ditiragalo di
phethagalago gona
37
KGAOLO YA BORARO
Thulaganyo e ya go arolwa ka dikarolo tse tharo e lego Thulaganyo
Thulaganyo I Ie Thulaganyo II
31 THULAGANYO
311 Matseno
Go setse go hlalositswe gore thulaganyo ke letlalo la bobedi la sengwalo leo
ditaba di rulaganywago ka maikemisetso a go tswetSa pele moko wa ditaba
Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di tlogo hlokomelwa mo
kgaolong ye ke tse di latelago
(a) Mabaka a thulaganyo ya ditaba
(b) Moko wa ditaba I molaetsa I maikemisetso I thuto
(c) Moakanyetso
(d) Thaetlele
(e) Dikokwane tsa thulaganyo
312 Mabaka a thulaganyo ya ditaba
Ge a hlalosa kgopolo ye Mojalefa (1995 10) 0 re mabaka a thulaganyo ya
ditaba ke a mabedi e lego
(a) Mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba I molaetsa I
maikemisetso I thuto
(b) Go goka mmadi go balela pele Ie pele
38
o rurna ka gore thulaganyo ye botse ya ditaba e swanetse go hlohleletsa
mmadi gore a se nolege rnoko ge a bala sengwalo seo gape e swanetse go ba
Ie rnaatlakgogedi
313 Moko wa ditabalmolaetsalmaikemisetsothuto
Baldick (1990225) 0 akaretsa tlhaloso ya kgopolo ye ya rnoko wa ditaba ka go
re ke
a literary works treatment of its subject matter
or a topic
Kgopolo ye ya topic ye e bolelwago ke Baldick rno tsopolong ya ka godirno
ke won a rnoko wa ditaba e sego sererwa Serudu (198933) 0 re rnoko (gist)
ke kgwekgwe goba tabakgolo ya sereto goba papadi ye e tsweletswago ka
boripane sengwalong Go tswela pele 0 re ke thuto yeo mongwadi a ratago
gore mmadi a e bune ge a bala sengwalo sa gagwe
Mojalefa (1996 10) 0 akaretSa seo se boietSwego ke Baldick Ie Serudu ka go
re rnoko wa ditaba ke thuto yeo rnongwadi a ratago go e ruta babadi rnabapi Ie
taba ye e itsego rno bopbeiong Seo se ra gore ge rnongwadi a ngwala
sengwalo 0 be a na Ie rnaikemisetso goba tebanyo yeo a ratago go e lernosa
mmadi ka fao 0 swanetse go hlatholla tebanyo yeo ya gagwe rnabapi Ie taba
goba tiragalo yeo a e lernogilego bophelong bja gagwe
Y ona taba yeo a e lernogilego e bitSwa sererwa ka gona go tla lernogwa gore
sererwa ga se rnoko wa ditaba Dikgopolo tse pedi tse di a fapana Groenewaid
(1993 16) 0 tsweletsa phapano gare ga sererwa Ie rnoko wa ditaba ka ditseia
tse pedi e lego
39
(a) Sererwa se tlemaganya ditaba tsa diteng gore e be kgopana e tee mola
moko wa ditaba wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo gore di
lebane
(b) Sererwa se diriswa mabapi Ie histori goba tsona diteng tsa sengwalo mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Go ka rungwa ka gore phapano yeo e bohI~kwahIokwa ka gobane dikgopolo
tseo ga di tseelane mollo Ie gatee Dingwalo di ka swana ka diteng eupsa di
tlo fapana ka moko wa ditaba Ntlha ye nngwe ye bohlokwa ke gore moko wa
ditaba 0 laola moakanyetso e lego kgopolo yeo e lebanego Ie thulaganyo ya
sengwaIo gape Ie go godisa maatlakgogedi
Seo se gatelel wago ke basekaseki ba ba ka godimo ke gore moko wa di taba deg bohlokwa kudu ka ge 0 tlemaganya ditiragalo tsa thulaganyo ka mokgwa wa
tiriso ya dithekniki tse di itsego go tswetsa pele thuto ya mongwadi
314 Dithekniki
Magapa (199788) Ie Phala (199978) ba re Kerkhoff (196216) 0 boIeia gore
thekniki ke seo se bonwago seo se tIogo kgona go diriswa go tsweletsa seo se
bolelwago ka go dirisa thekniki mongwadi 0 kgona go tsweletsa tebanyo ya
gagwe gabotse Mojalefa (1997 17) 0 re Marshall McLuthan (Lazarus Ie
Smith (1983289) 0 tiisa taba yeo ka gore ke seo mongwadi a se bolelago ka
go ngwala Ie ka wona mokgwa woo a se boletsego ka gona ka go se ngwala
(lithe medium is the message) mola Mark Schorer (Lazarus Ie Smith
1983288) a tswetsa kgopolo yeo pele ka go re
It may well become the discipline that leads
writers to discover what they have to say
40
Se se boIeIwago ke basekaseki ba ke gore thekniki ke mokgwa woo 0
akaretsago wa go ngwaia sengwalo se sengwe Ke gore ke mokgwa wa go
tswalanya phapantsho ya sengwalo Ie diphapantsho tse dingwe go tswetsa pele
moko wa ditaba
Go ya ka Mojalefa (199517-18) go na Ie qithekniki tseo di lebanego Ie
thulaganyo gammogo Ie tseo di Iebanego Ie mongwaIeio Ka go reaIo 0
gateIeIa gore go na Ie dithekniki tseo di nepisago thulaganyo ya ditaba Ie tseo
di tswalanago Ie polelo ya mongwadi Nyakisiso ye ga se ya lebana Ie letlalo la
mongwalelo ka tseia yeo e ka se sekaseke dithekniki tsa mongwalelo ka ge e
itebantse Ie tsa thulaganyo fela
Go ruma tlhaloso ya kgopolo ye Groenewaid (1993 17) 0 tlaIeIetsa ka gore
thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tsweletsago moko wa ditaba pele ka
wona Thekniki e na Ie mediro ye mebedi e Iego
(a) Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego
(b) Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
315 Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 Iebane Ie seema se Le ge 0 ka e buela
leopeng thota ntle e tlo sala (Rakoma 1983155) Go yo lekolwa ka fao moko
wa ditaba 0 laolago thulaganyo ya ditaba gore e be sengwalo
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 yo hIaIoswa go ya ka fao 0 Iebanego Ie
sephiri Sephiri seo se tsweletswa ke thulanogare ga Brenda Ie Nnono Molaba
Taba ye e diragetsego ya polao ya Mmatshego Maleka ke sephiri sa Brenda a
nnosi Sephiri seo se tsweIeia ge Brenda a ganetsa Nnono go nyakiSisa mmolai
wa Mmatshego N nono 0 beelana Iebaka la go kopana Ie N aniki ka ge a na Ie
41
tshedimoso 0 tsebisa Brenda ka ga morero wo gomme a sa lemoge gore 0
iphahla ka Iefego Ge a swanetse go kopana Ie Naniki 0 hwetsa Naniki a
gobetse a idibetse Seo se mo fa maseme a go lemoga gore Brenda 0 tseba se
sengwe ka bahlasedi ba Naniki
Nnono 0 kgalengwa ka bogale ke maphodisa go sunyasunya nko mererong yeo
e sego ya gagwe y~ go nyakisisa ka lehu la Mmatshego Gape 0 hlaselwa ke
banna bao a sa ba tsebego ebile ba mo kgalemela go hlwa a nyakisiSa ka ga
polao ya Mmatshego
Maphodisa a naganela Nnono go ba modiri wa bosoro bjo bja go bolaya
Mmatshego Ie Naniki Nnono ga a dumele gore tiragal0 yeo e ka dirwa ke
mosadi fela 0 lemoga gore Mpho monna wa Naniki 0 morago ga pheta yeo e
dirilwego ka gauta Nnono 0 be a rata go nyakisiSa gore lenong leo Ie
bopilwego ka gauta ke eng
Taba ye nngwe gape e be e Ie gore Brenda 0 ile a sepela ka sefatanaga gare ga
bosego gobane mobu wa phoka 0 be 0 mometse dithaere tsa koloi ya gagwe
Seo se He sa gonontsha N nono gore a ka no ba a uta ka tsa polao ya
Mmatshego Se bohlokwa godimo ga fao e bile mongwapo letsogong Ia go ja
la Brenda Mongwapo Ie pheta ke dika tsa go utolla sephiri
316 Moakanyetso
Kgopolo ye ya moakanyetso e hlaloswa ke Mojalefa (199463) ka gore ke
motheo gob a freimi yeo go ka thwego kanegelo e bopilwe godimo ga yona Ke
gore moakanyetso ke morero goba lenaneo la patrone ya motheo wa kanegelo
Ge a thekga seo se bolelwago ke Mojalefa Groenewald (199315) 0 re
moakanyetso ke lenaneo la dikokwane tse bohlokwa tsa thulaganyo ya
sengwalo tseo dikgontshago moko wa ditaba gore 0 bonale Mojalefa 0
41
tswela pele gona letlakaleng leo go fa mosomo wa moakanyetso ka gore
moakanyetso 0 hlopha dingwalo go ya ka magoro a tSona Mosomo wo
mongwe wa bobedi ke wa go hlalosa semele sa moanegwa
Ge a tswetsa pele kgopolo ye Mampho (199941) 0 re ntlha ye nngwe ye
bohlokwa ke gore moakanyetso 0 na Ie mahlakore a mabedi ao go ona go
kgethwago Ie tee leo Ie Iebanego Ie moanegwathadi Ke gore molwantshwa ~e
motho
(a) wa maemo goba (a) wa ka mehla
(b) wa bofokodi goba (b) wa go hloka bofokodi
(c) wa go kokobetswa goba (c) wa go se kokobetswe
(d) wa go amogelwa goba (d) wa go se amogelwe
Go ya ka Lebaka (199966) moakanyetso wa mohuta wo mongwe Ie wo
mongwe wa dingwalo 0 na Ie dikokwane tseo di boletswego ka godimo ke ka
faa ge go sekasekwa semele sa moanegwa yo mongwe Ie yo mongwe go
swanetsego go hlokomelwa moakanyetSo wa sengwalo seo Go elwa hloko
gore moko wa ditaba Ie moakanyetso di tla hiokomelwa gape ge bjale di
nyalanywa Ie Lenong la Gauta dikaroiong tse di Iatelago tsa kua pele
317 Thaetlele
Ge a boIe1a ka thaetlele Wilsmore (1987 404) 0 re
We cannot read titles simi) as parts of texts since
they belong both in and outside the literary
work
Polelo yeo e hlalosa gore thaetlele ke karolo ya sengwalo
43
Ge a tswetsa taba yeo pele Stein (19731488) 0 re ke the distinguishing name
of a book Seo Stein a se hlalosago ka thaetlele ke gore ke leina la puku
gomme ga a bolele bohlokwa bja yona Mojalefa (199597) 0 hIaIosa
bohlokwa bjoo ka gore thaetlele ke leina la puku goba kgoboketso ya direto
Ka go realo thaetlele e na Ie mohola wa go hiaoia sengwalo gare ga tse
dingwe
Mampho (199941) 0 tlaleletsa mohola woo wa thaetIeIe ka gore thaetIeIe e
Iemosa babadi ka ga seo sengwal0 se boielago ka sona 0 gateIeia gore
thaetlele e ka thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Ge a tswetsa taba yeo pele
Mojalefa (1995 97) 0 re mohola wo mongwe wa thaetlele ke go fa khuetso
godimo ga sengwalo Gore sengwalo se lemogege bjalo ka modiro wa
bokgabo se swanetse go laolwa ke maikemisetso a mongwadi ka go se reela
leina Modiro woo wa bokgabo 0 lebane Ie tlhagiso (presentational
function)
Wilsmore (1987 407) 0 katolosa tlhaloso ya mediro yeo ya thaetlele ka gore ke
ye mebedi e Iego (a) go hlatholla interpretative (b) Ie go reeia Ieina
(naming) Lazarus Ie Smith (1971293) bona ba tsweletsa mehoia ye
mengwe gape ya thaetlele
Title performs one or more of the following
functions
(1) attracts attention
(2) establish the topic
(3) hints at the theme
(4) predicts mode and tone
(5) serves as memorable name for the work
44
Mesomo yeo ke
(a) Go hlola kgogedi
(b) Go tsweletsa sererwa
(c) Go hlalosa moko wa ditaba
(d) Go akanyetsa maikutlo
(e) Go bea leina la paale Ie sengwalwa
Go ka akaretswa mehola ya thaetlele ka go re e bohlokwa ka ge e Ie seripa sa
sengwalo se sengwe Ie se sengwe Sengwalo se fiwa leina gore se tle se
bonagale gabotse
Bjalo go yo lekolwa mehuta ya dithaetlele
bull Mehuta ya dithaetlele
Mojalefa (199799) 0 hIaIosa mehuta ye e fapanego ya thaetlele 0 re go na Ie
dithaetlele tse di fapanego tsa go nepisa dingwalo tse di itsego Fowler
(198296) 0 re mehuta yeo ke ye mene
(a) Dithaetlele tsa mokgwa wa Victoria tsa direto tse kopana - ke tseo di
somiswago kua nageng ya Victoria gomme tsona di lebane Ie direto tse
kopana
(b) Tsa sererwa Ie moko wa ditaba - tsona di Ie bane Ie sererwa goba moko wa
ditaba ka gare ga puku goba kanegelokopana goba papadi Ie ge e Ie padi
(c) Tsa tsopolo ya ka gare ( kudu mothaladi wa mathomo mothaladi wa
tIhabeletso gob a sekafokokgopolo)
(d) Tsa sekatshisinyo (symbolic suggestion) mohuta wo wa thaetlele ke woo
o sedimosago babadi ka seo ba ka se hwetsago ka gare ga puku
45
Bopape 0 somisitse leina la Lenong la Gauta bjalo ka thaetlele ya paditseka ya
gagwe Ka go dira bjalo 0 lemosa babadi sererwa sa padi yeo Go ka rungwa
ka gore thaetlele e lego leina la puku ye e thusa babadi go lemoga diteng tsa
sengwalo
B jale go yo lekolwa dikokwane tsa thulaganyo
32 DIKOKWANE TSA THULAGANYO
Serudu Ie ba bangwe (1990113-115) Ie Preminger (1986192) ba hialosa gore
thulaganyo e na Ie dikokwane tse tlhano Preminger gona Ietlakaleng leo 0
tswetsa tab a yeo pele ka go re
the elements ofa plot are
(1) The exposition
(2) the initiating action
(3) the rising action
(5) the falling action and
(6) the Denovement
or conclusion
Tihaloso ya Groenewald (199313) yona e fapana Ie ya boSerudu ka gore yena
o aroganya thulaganyo ka dikarolo I dikokwane tse nne e lego
(a) Kalotaba
(b) Tswetsopele
(c) Sehioa
(d) Tiemollo ya Iehuto
46
Go tlo Iemogwa gore boSerudu ba fapana Ie Groenewaid ka go aroganya
kalotaba ka dikarolwana Hie pedi e Iego tsweletso ya ditaba Ie kgakganol
thulano Ke ka faa ba nago Ie dikarolo tse tlhano mola Groenewaid a na Ie
dikarolo tse nne Ka go realo nyakisiso ye e tIo latela lenaneo la dikokwane tse
nne tsa thulaganyo go ya Ie ka fao di hlaloswago ke Groenewald
321 Kalotaba (Exposition)
Baidick (199078) 0 hlalosa kgopolo ye ya kalotaba Cexposition) ka go re
The setting forth of the systematic explanation of or
argument about any subject or the opening part of a
play or a story in which we are introduced to the
characters and their situation often by reference to
preceding events
Seo Baidick a se hlalosago ke gore kalotaba ke mathomo goba matseno a
papadi gob a kanegeio 0 tsweia pele go bolela dikarolo tse bohlokwa tsa
kalotaba e lego baanegwa Ie tseo ba di dirago (ditiragalo) Ie tikologo yeo ba
phelago go yona
Cuddon (1977318) 0 tiisa Ie go oketsa seo se bolelwago ke Baidick ka go re
At the beginning of his pLay the dramatist is often
committed to giving a certain amount of essential
information about the plot and the events which are
to come He may also have to give information
about what has already happened
47
Polelo ya Cuddon e hlalosa gore mo matsenong a ditaba go swanetse go ba
baanegwa Ie mathata ao ba kopanego Ie ona Le ge yena a bolela ka go nepiSa
papadi I tiragatso tlhaloso ye ya thulaganyo e ka lebantshwa thwi Ie padi Ie ge
e Ie kanegelokopana
Mojalefa (199514) 0 ruma dikgopolo tse tsa borateori ba ka godimo ka go re
kalotaba Ie ge e Ie tsweletSo ya ditaba ke matseno a ditaba tseo mongwadi a
ratago go thoma ka tsona go ngwaia sengwalo sa gagwe ke gore ke ge
mongwadi a tsweletsa ditaba Taba yeo e boleia gore ke ge mongwadi a alela
mmadi ditaba Ke gore ke ge mongwadi a rulaganya dikanegelo Ie dipadi
ditiragatso Ie ditaodiSo bjalobjalo Gona moo kalong ya gagwe ya ditaba
mongwadi 0 swanetse go utollela mmadi baanegwa ditiragaIo nako Ie felo
tseo e Iego dielemente tsa kalotaba
Mojalefa (199514) 0 tswela pele go hialosa mehola ya kalotaba ka tseia ye
Kalotaba e fapantsha ditaba tsa sengwalo Ie tseo e
sego tsa sengwalo ke gore tseo e lego tsa diteng
gore di lebane Ie moko wa ditaba Gape kalotaba e
bopa goba e hioia maatlakgogedi
Ge a akaretsa ditaba tsa kalotaba Mojalefa (199713) 0 ruma ka go re
Kalotaba ke mo mongwadi a rotosago mathomo a
thulano mathomo a ditiragalo bjaIobjaIo Kalotaba
e thoma mathomong a sengwalo ya feleia mo go
thomago thulano Thulano ya mathomo yeo e
lebanego Ie seo e lego molaetSa wa mongwadi ke
mafelelo a kalotaba
48
3211 Thulano
Cohen (197313) Ie Holman Ie Hannan (1986192) ba hlalosa kgohlano ge e
lebane Ie thulano ya maatla a a rilego Ge a tswetsa pele Cohen 0 re ke
The collision of opposing forces in prose fiction
drama or poetry
Seo Cohen a se nepiSago mo ke gore thulano e Iebane Ie dinthulwane tse pedi
tseo di kopanago ka maatla a magolo a lewatle sengwalong Thulano yeo e
ka swantshwa Ie maphoto a lewatle ge letsatsi Ie eya bodikela ge a kopana
a itiana ka maatla gomme morago ga faa a swalalana Serudu (198948)
o tswetsa pele taba yeo ka go re ge go Ie kgohlano gare ga baanegwa
mo papading pading goba mo go kanegelokopana gona go bolelwa ka
thulano 0 tswela pele ka go bolela gore kgohlano yeo e ka ba gare ga
baanegwa ba babedi goba dihiopha tsa baanegwa goba bjalobjalo Gape go tlo
Iemogwa gore thulano e ka ba gare ga moanegwa Ie tikologo ya gagwe
Seo Serudu a se gatelelago mo ke gore maatla ao a bolelwago ke Cohen a
Iebane Ie botse Ie bobe gomme 0 a lebanya Ie baanegwa Ie seo se ba
diragalegago Ge a tiisa seo Mojalefa (199516) 0 re ka faa katlego ya
sengwalo se sengwe Ie se sengwe e letse magetleng a tsweletso ya kgonthe ya
go ba Ie bothata Ka gona tseo di thulanago ke bobe Ie botse go loka Ie go se
loke lethabo Ie manyami bjalobjalo
Poielo ye ya Mojalefa e bolela ka bohlokwa bja thulano sengwalong Se
bohlokwa seo ka thulano ke go hiohieletsa mmadi go balela pele Ie pele
Phisego yeo ya go balela pele ke ona maatlakgogedi MaatIakgogedi a ka
godiswa gape ka ditsela tsohle tsa dithulano
49
Ge a tiBia seo Prince (198715) 0 re
The struggle in which the actors are engaged The
letter can fight against the fate or destiny against
their social or physical environment or against
one another (external conflict) and they can fight
against themselves (internal or inner conflict
Seo se boIe1a gore thulano e na Ie mehuta ye mebedi yeo Serudu (198949) a e
fapantshago ka go re ge moanegwa a elwa Ie dikgopolo tSa gagwe mabapi Ie
taba ye e rilego goba tikologo ya gagwe gona go thwe 0 na Ie thulano ya ka
gare Thulano ya ka ntle yona e supa phapano ya molaleng ye e lego gare ga
baanegwa mo sengwalong E ka ba go gobelana ka mats walle go rogana goba
go hlabana ka marumo
Ge a akaretsa ditaba tseo tSa thulano Marggraff (199421) 0 di lebanya Ie go
befa ga ditaba 0 tswela pele go bolela gore thulano e hlolega ge go bapetswa
botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami bjalobjaIo go tsweletsa
maatlakgogedi
3212 Maatlakgogedi
Fowler Ie Fowler (199580) ba hlalosa maatIakgogedi ka gore ke
The act or power of attracting a person or thing
that attracts by arousing interest
Polelo ya boFowier e hlalosa gore maatlakgogedi e lebane Ie phiSegeIo ya
mmadi Ke ka faa Groertewald (199123) a gatelelago gore maatlakgogedi a
thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe gore go be Ie thulano Ka
50
gona kgogedi e tsosa kgahiego go mmadi go baleia pele Ie pele gore a se
nolege moko ge a bala
Ge a tswetsa pele taba yeo Cuddon (1991937) 0 bolela gore mmadi ge a Ie
gare a bala sengwalo 0 ikhwetsa a Ie magahlanong a ditsela gobane ga a tsebe
gore mafeIeio a sona a tlile goba a mabjang gomme se ke sona se mo
gapeletsago gore a tswele pele Ie go bala
Seo Cuddon a se hlalosago ke gore maatlakgogedi a Iebane Ie Iebaka la
magareng leo Ie dirago gore mmadi a rato tseba pheletso ya ditaba Ke
phisegelo yeo e hlohleletsago mmadi gore a balele pele Ie pele ka gobane 0
kganyoga go tseba Ie go kwesiSa moko wa ditaba
Mojalefa (199516) 0 tiisa taba yeo ka go bolela se sengwe se bohlokwa ka
gore maatlakgogedi ke makalo Makalo yeo e hlolega gantsi moo mongwadi a
tsweletsago dikgopolo tsa gagwe ka go utama eupsa ge go thongwa go
lemoga nyepollo ya dikgopolo Seo ge e Ie diswantSho goba ge di fetoga
diswantsho kgogedi e a fela Groenewald (1998 16) 0 ruma ka go hialosa gore
maatlakgogedi a na Ie mahlakore a mabedi e lego
(i) Lehlakore la go lebana Ie tse mmadi a di tsebago (di Iebana Ie sererwa
Ie diteng)
(ii) Lehiakore Ia go lebana Ie tse mmadi a sa di tsebego (di lebanele moko wa
ditaba Ie thulaganyo)
Ka go realo se se bolelwago ke borateori ba ba ka godimo ka ga
maatIakgogedi se lebane Ie gore mmadi a bale sengwalo go fihia mafelelong a
sona ke ka baka leo a ratago go tseba tseo a sa di tsebego
51
o Tlhaloso ya kalotaba ya Lenong la Gauta
Go hIaIositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba tsela tsa diteng di
rulagantswego ke mongwadi mo mathomong a sengwalo Ge go ahIaahlwa
tIhaIoso ya kalotaba ya Lenong La Gauta go tIo somiswa Ienaneo Ie
(a) Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
(b) Dielemente tsa kalotaba
Kakaretso ya diteng tsa Lenong La Gauta
Bopape 0 thoma go ala ditaba tsa paditseka ya gagwe ka go tsweletsa
poledisano yeo e hIoIago thulano gare ga Nnono Molaba Ie mosadi wa gagwe
Brenda Brenda 0 rile ge a phafoga borokong mahlo a gagwe a be a apere
Ietshogo goba pefelo 0 He a tlosa seatla sa Nnono moIaIeng wa gagwe ka
bogaIe gomme a se kgoromeletsa kua thoko
Mmatshego Maleka 0 Ietse a bolailwe gomme ga go tsebje mmolai wa gagwe
gomme Mna Maleka 0 kgopelana Ie Nnono go nyakisiSa mmolai yoo eupsa
Brenda a ganana Ie kgopolo yeo Thulano yeo e lego gare ga Nnono Ie Brenda
e godiswa ke sephiri seo Brenda a se utelago Nnono Sephiri seo ke sona se
gapeletsago babadi go tswela pele ka go bala sengwalo gore ba kgone go
hwetsa moko wa ditaba
Brenda 0 tlalelwa ke mathata a ge Nnono a seno lemoga mmolai wa
Mmatshego Nnono ga a dumele seo gomme Brenda 0 leka go tshaba ebile 0
hiagelwa ke kotsi ya sefatanaga Ie go hlokofala semeetseng ka ge a be a
setswe morago ke maphodisa
52
bull Dielemente tsa kalotaba
Bjalo ka ge go hlalositswe gore kalotaba ke matseno a ditaba bjale go yo
tsinkelwa dielemente tse nne tsa kalotaba e lego baanegwa ditiragalo nako Ie
felo
Baanegwa
Serudu (198931) 0 hlalosa kgopolo ye baanegwa ka gore ke batho bao ba
diriswago ke mongwadi mo kanegelong ya gagwe e ka ba mo pading
kanegelongkopana goba mo papading Gona moo letlakaleng leo Serudu 0
tsweia pele ka go boleia gore moanegwa ke seakanywa seo se nago Ie
boitshwaro maikutlo borutho Ie tseo se di tsweletsago ka poledisano Ie
tiro Ga se motho wa nama Ie madi eupsa ke kemedi ya motho tsoko yo a
phelago Gape go ya ka Mojalefa (199513) mongwadi a ka dirisa Ie
diphoofolo go ba baanegwa ba gagwe bjalo ka baanegwa
Ge a katolosa kgopolo yeo Lebaka (199982) 0 re baanegwa ba thulaganyo ke
baraloki bao ba kgathago tema sengwalong Thulano gare ga bona e na Ie
mahiakore a mabedi e lego (a) lehlakore la go loka Ie (b) lehlakore la go se
Ioke Baanegwa bao ge ba fapanywa Ie ba diteng ba fapana feia ka gore ba
thulaganyo ba fiwa mesomo ya go swana Ie ya bolwantshwa bolwantshi
bohiohieletsi Ie ge e Ie ya bothusi
Go ya ka Phaia (199969) baanegwa ba thulaganyo ba arotSwe ka dikarolo tse
pedi e lego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
53
Baanegwathwadi
Mojalefa (199520) 0 re ge go bolelwa ka baanegwathwadi go bolelwa ka
molwantshwa molwantshi Ie mohiohieletsi Ke bona baanegwathwadi ba
thulaganyo bao Ke baanegwa bao ditiragalokgolo di bolelago ka bona
Molwantshwa
Ge a hlalosa kgopolo ye ya molwantshwa Prince (198778) 0 re
Protagonist the main character the character
constituting the chief focus of interest A narrative
articulated in terms of an interpersonal conflict
involves two major characters with opposite goals
the protagonist (or the hero) and the antagonist
Seo Prince a se bolelago ka molwantshwa ke gore ke yena moanegwa yo
mogolo Ditiragalo ka moka tse kgolo tsa sengwalo di lebisitswe go yena
Molwantshwa 0 ikhwetsa a thulana Ie molwantshi ka gobane ba na Ie
maikemisetso a a fapanego
Serudu (198933) 0 katolosa tlhalosa yeo ka gore mahlo a diphedi ka moka a
tsepeletse meragelo ya molwantshwa mo sengwalong Ditiro tsa gagwe e ka ba
tse botse goba tse mpe Seo Serudu a se tiisago ke gore ke yena yoo a rwelego
mathata a maina Ke yena a tanyago sedi ya mmadi ka meragelo ya gagwe
gomme seo se dira gore babadi ba gapeletsege go balela pele Ie pele
Ge a tlaIeIetsa seo Mojalefa (199514) 0 bolela gore molwantshwa ke
moanegwa yoo a Iwantshetswago go loka goba go se Ioke ke moanegwa goba
baanegwa ba bangwe Moanegwa yoo a thulanago Ie yena re re ke molwantshi
54
Molwantshi
Beckson Ie Ganz (198914) ba hlalosa kgopolo ya molwantshi ka gore ke
moanegwathwadi yo a Iego kgahlanong Ie molwant~hwa Seo se bolelwago ke
boBeckson mabapi Ie molwantshi Baldick (199010-11) 0 se katolosa ka gore
molwantshi ke
The most prominent ofthe chacters who oppose the
protagonist or hero(ine) in a dramatic or narrative
work The antagonist is often a villain seeking to
frustrate a herroine or hero but in those works in
which the protagonist is represented an evil the
antagonist will often be a virtuous or symphathetic
character
Seo Baldick a se tiisago ke gore molwantShi e ka ba moanegwa yo mobe goba
wa go loka Poielo ye ya Baidick e boIeIwa gape ke Kruger (1988217) ge a
supa gore mosomo wa molwantshi ke go thulana Ie mediro (ye mebe goba ye
mebotse) ya molwantshwa Ke ka faD Serudu (198933) a rego molwantshi ke
moanegwa yo a lwantshago mogale goba mogaleadi ka nepo ya go mo thibela
go phethagatsa dinepo tsa gagwe
Lebaka (199985) 0 kgonthisisa kgopolo ya borateori ba ka go re molwantshi
o riteleia thulano yeo e Iego gona gare ga gagwe Ie molwantshwa ka gobane ba
na Ie tebanyo yeo fapanago Seo a se boielago ke gore molwantshi 0 tiisetsa
molwantshwa mathata Ie matshwenyego sengwalong se sengwe Ie se sengwe
55
Mohlohleletsi
Phaia (199971) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
thulanyago molwantshwa Ie molwantshi ka dihiogo Ke ka fao Pretorius Ie
Swart (198324) ba boielago go re
The tritagonist is the character who stands
between the extremes He She acts as a kind or
catalyst between the positive and the negative
poles
Seo boPretorius ba se hIaIosago ke gore mohiohIeIetsi ke moanegwa yo a
godisago mpherefere goba dikgohiano tseo di lego gona magareng ga
molwantshwa Ie molwantshi
Ge a katolosa kgopolo yeo Serudu (198933) 0 bitsa mohlohleletsi go ba
molohlanyi gomme 0 tswela pele ka gore ke moanegwa yoo a butswetsago
mollo wa gare lehloyo ga molwantshwa Ie molwantshi 0 lebelela moo phefo
e tswago pele a ka kgatha tema wa gabo ke wa ka godimo
Mojalefa (199515) ge aruma seo se bolelwago ke borateori ba bangwe ba ka
godimo 0 re mohlohleletsi yena ke moanegwa yoo a beseletsago pitsa ya
mpherefere gare ga bobedi e lego molwantshwa Ie molwantshi gore ba se
kwane gomme bona ba lebane Ie thulano mola ka thoko ye nngwe
mohlohleletsi a Iebane Ie tlemollahuto
Go ka akaretswa ka gore baanegwathwadi ba ke bona baanegwa ba bagolo ba
thulaganyo ya sengwalo Bona ba amana ka gore ba filwe mesomo yeo e
fapanego e lego bolwantshwa bolwantshi Ie bohlohleletsi Kamano ya bona e
tiisa muutlakgogedi Ie go tswetsa pele moko wa ditaba
56
Baanegwatbusi
Serudu (198932) 0 bitsa moanegwa yoo go ba moanegwanyane (minor
charactor) 0 tswetsa pele kgopolo yeo ya gagwe ka gore ke moanegwa yoo
a kgathago tema ye nnyane mo sengwalong 0 thusa go bonatsa mediro ya
molwantshwa Ie mohvantshi Moanegwathusi a ka tswelela mo Ie mola goba a
tlogelwa pele sengwalo se fihia mafeIeiong
Seo se boIeIwago ke Serudu se katoloswa ke Mojalefa (1994 110) ka go re ke
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Ba thusa go hIaIosa Ie
go godisa semelo sa moanegwathwadi gape ba tlaIeIetsa kgolo Ie mediro ya
moanegwathwadi yo a itsego
Mojalefa (199515) ge a tswetsa pele kgopolo ye 0 boleia gore ge mongwadi a
rata go godisa kgogedi 0 tlo dirisa baanegwathusi Ie ge e Ie tsona ditiragalo
tsa go thusa go hiohieletsa mmadi go baieia pele Ie pele Seo Mojalefa a se
bolelago se kgonthiswa ke Groenewald (199131) ge are bangwadi ba bangwe
ba somisa baanegwathusi go tiisa tharollo ya bothata
Go tlaleletsa tlhathollo yeo ya baanegwathusi Mojalefa (199714) 0 akaretsa
mesomo ya baanegwathusi ka go re ke
- go hlalosa semelo sa moanegwathwadi
- go tiisa tlemollo ya lehuto
- go tswalanya mmadi Ie moanegwathwadi wa molwantshwa
- go godisa kgogedi
- go hlatholla tlemollahuto
57
Kgopolo ya baanegwa ba thulaganyo e fapana Ie ya diteng ka gobane
baanegwa ba thulaganyo ba fiwa mesomo ye e fapanego Baanegwathwadi ba
hIaIositswe ka go nepiswa ka mesomo ya bona ya bolwantshwa bolwantshi Ie
ya bohlohleletsi Go tswelamiddot pele go hIaIositswe ditlhathollo tsa
baanegwathwadi ka go re
Molwantshwa ke yena moanegwa yo mogolo yoo a tanyago sedi ya
mmadi ka ge ditiragalo tsa padi di lebisitswe go yena
Molwantshi ke moanegwa yoo a Iego kgahianong Ie molwantshwa e ka
ba moanegwa yo mobe goba wa go Ioka
Mohiohleletsi ke moanegwa yo a gakatsago dikgohiano tse di lego
magareng ga molwantshwa Ie molwantshi
Baanegwathusi ba thusa go bonagatsa mediro ya baanegwathwadi
Ka fao se bohlokwa ka baanegwa ba ke gore molwantshwa Ie molwantshi ba
Iebane Ie thulano ka mohiohieletsi Ke gore molwantshwa molwantshi Ie
mohiohleletsi ba ka lebantshwa go tiisa kgogedi mola baanegwathusi ba tiisa
tharollo ya bothata
Q Dithekniki tsa kalotaba
Groenewald (199317) 0 re thekniki ke mokgwa wo mongwadi a tswetsago
moko wa ditaba pele ka wona 0 tsweia pele ka go re thekniki e na Ie mediro
ye mebedi e lego
bull Go gatelela go godisa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie
bull Go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Seo se bolelwago ke Groenewald ka kgopolo ye ke gore ke ye e Iebanego Ie
kamano Kamano yeo e na Ie mahlakore a mabedi ke Ie Ie tsepamego
58
(vertical) Ie Ie Ie rapamego (horizantal) (Mampho (199989) Ge a tswela
pele 0 hlalosa ka moo kamano e tsepamego Ie ye e rapamego di fapanago ka
gona ka go somisa mohlala wa dikgaolo tsa padi Mohola wa dikgaolo tseo go
lemogega ge go bapetswa diteng Ie thulaganyo e lego kamano ye e
tsepamego Feia ge mongwadi a somisa botelele goba bokopana bjoo bo tIo
lemogwa ge dikgaolo tsa padi yeo di ka bapetswa seng sa tsona e lego
kamano ye e rapamego
bull TIhaloso ya dithekniki Sa kalotaba
Dithekniki tse di latelago di ya go tsitsinkelwa ka gobane ke tseo di
somisitswego mo karolong ya kalotaba tebelelo-ke potsiSoretoriki
poledisano tshwantshiso tshwantshanyo nepiso boipoeletSo tatelano
tekolapejana pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi I sephegelelwa
bull Tebelelo-ke
Tebelelo-ke ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Ge a
boleia ka kgopolo ye Holman (1972408) 0 re
In fiction presented in the first person the l who
tells the story in the narrator A character within
the story - major minor or merely a witness - may
tell the story as he experienced it saw it heard it
and understood it Such a character is usually
called a first person narrator
Seo se bolelwago ke Holman ke gore moanegwa wa sengwalwa e lego
mmoledi a ka somiswa go anega ditiragal0 Serudu (198945) 0 katolosa
kgopolo ya tebelelo-ke ka gore tebeleiong yeo mongwadi 0 tsepelela fela seo
59
se laodiswago ke rnoanegi wa pele Motsweletsataba e ka ba rnongwadi ka
nosi gob a a dirisa yo rnongwe wa baanegwathwadi ba gagwe gore a tsweletse
taba Mojalefa (1995 11) 0 tlaleletsa kgopolo ye ka gore tebelelo-ke e Iebane
Ie ka faa rnongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka gona
go ya ka Ieihio Ia rnoanegwa yo rnongwe goba ka rnoanegwathwadi
bull PotSisoretoriki
Ge a hlalosa kgopolo ye ya potSisoretoriki Abrams (1981161) 0 re
A rhetoric question is a question asked not to
evoke an actual reply but to achieve an emphasis
that direct statement by inviting the auditor
himself to supply an answer which the speaker
presumes to be an obvious one The figure is most
used in persuasive discourse and tends to import
an oratorial tone to a speech
Serudu (198944) 0 tlaleletsa kgopolo yeo ka go re ke potsiso yeo e
botsiswago eupsa e sa tsornego karabo Nepo ke go gateleia taba go feta ge e
bolelwa thwii 0 re ke rnokgwa woo rnongwadi a hiohlago mmadi ka wona
gore a rno fe tsebe
60
Poledisano
Beckson Ie Ganz (199561) ba boleia gore thekniki ya polediSano ke polelo
yeo e diriswago magareng ga baanegwa Cohen (1973183) 0 katolosa kgopolo
ye ka go re
Dialogue is a conversation between people in
poetry plays and stories
Cuddon (1998219) 0 tiisetsa kgopolo ye ka gore yona polelo yeo ya baanegwa
ke poledisano ya baanegwa ba sengwalo Se bohlokwa se se gatelelwago ka
thekniki ye ke gore e tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse
Tshwantshiso
Ge a hlatholla thekniki ye tshwantshiSo Harris (1992222) 0 re ke
A figure in which one thing is referred to in terms
of another in a way semantically in appropriate
and in which the inappropriateness triggers alone
Tlhaloso ye e bontsha gore sekapolelo se se bapetsa dilo tSe pedi gomme
papetso yeo e hlolela mmadi makalo Cuddon (1979391) Ie boSikwane
(198471) ba hialosa ge tshwantshiso e Ie sekapolelo seo se rego selo se se
swana Ie selo sela gomme se bohlokwa se se hlaloswago ke gore ke selo seo
61
Tshwantshanyo
Holman (1972498) Ie boB rooks (1975887) ba bolela ge tshwantshanyo e Ie
sekapolelo se se bapisago dilo tse pedi tse di sa swanego Pretorius Ie Swart
(198241) bona ba hlalosa tshwantshanyo ka mokgwa wo
Here an explicit comparison is made between two
different objects scenes actions usually
connected by a comparative conjuction
Serudu (198951) yena 0 hlalosa tshwantShanyo ka go re ke sekapoielo seo ka
sona selo se swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka leihlo la moya
Nepiso
Groenewald (199116) 0 hlatholla nepiSo gore ke ge mongwadi a lebanya
moanegwa goba selo go hialosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisa
thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa yo a itsego
Boipoeletso
Mojalefa (1994174) 0 re boipoeletso ke mokgwa wo mongwadi a 0 somisago
go tSweletsa ditiragalo tse di swanago a ka di boeletsa mo mafelong a a
fapanego 0 hlalosa gore ditiragalo tseo go bolelwago ka tsona di ka
tsweletswa ke batho ba go fapana ka dinako tsa go fapana ka nepo ya go
gate lela taba Ge e Ie Rimmon-Kenan (1983 56) yena 0 hlatholla kgopolo ye
ka go re
62
Frequency involves repetition and repetition is a
mental contrast attained by elimination of the
specific qualities of speech occurrence and a
preservation of only those qualities of speech
occurrence and a preservation of only those
qualities which it shares with similar occurences
Taba yeo e bolela gore dilo tsa go swana di bolelwa gantsi
Tatelano
Go ya ka Lekganyane (199778) tatelano ke tsela yeo mongwadi a e somisago
go latelantsha ditiragalo tsa gagwe Tiragalo ya mathomo e latelwa ke ya
bobedi bjalobjalo Ge a tlaleletsa kgopolo yeo Mojalefa (1994168) 0 hlalosa
gore tatelano ya ditiragalo tse botse e godisa thulano Ie bonnete bja ditaba
tseo mongwadi a ratago go di botsa mmadi
Motifi I Sepbegelelwa
Lekganyane (199794) 0 hlatholla kgopolo ye ka gore motifi ke selo gob a
lentsu leo Ie boeletswago mo kanegelong Se se hlaloswa ke Serudu (198935)
gabotse ge a re e ka ba lentsu sekafoko goba lefoko leo Ie boeletswago mo
sengwalong 0 tswela pele go hlalosa gore motifi 0 ka dirisetswa semelo sa
moanegwa mekgwa ya gagwe ya go bolela dibopego tsa gagwe goba
mafokodi Ie mabokgoni a gagwe
63
Pheteletso
Ge a hlalosa kgopolo ye Serudu (198939) 0 re ke mokgwa woo mongwadi a 0
somis ago go phagamisa boemo bja selo go feta ka moo bo tsebegago Warren
(1975885) 0 tlaleletsa kgopolo ye ya pheIeIetso ka go re ke
An exaggeration or extravagant assertion used for
rhetorical effect
Seo se gatelela gore pheteletso ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gatelela ge ditaba e Ie tse mpe gob a tsa go kgahlisa
Tlogelo
Ge a hlatholla kgopolo ye Magapa (1997123) 0 re tlogelo ke thekniki ya
mongwadi ya go akgofisa nako Ke tsela ya go se hlalose ka botlalo goba go
ka thwe ke tsela ya go hlalosa ka go siroga e lego go se nepiSe taba thwii Ka
yona mongwadi ga a hlalose ditaba ka botlalo Ie ge e Ie gore ditaba tseo di
bonala di Ie bohlokwa Ka tlogelo 0 re mmadi 0 ikhweletsa ditlhaloso tseo
yena mongwadi a sego a di bolela ka gore ditaba tseo di ka hlaloswa ka
botlalo Di tla utollela mmadi sephiri
Tekolapejana
Serudu (1989480) 0 re kgopolo ya tekolapejana ke thekniki ye mongwadi a e
dirlsago ge a rata go tsweletsa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane tse di sa tlogo direga ka moragonyana mo pukung ya
gagwe Ge a tlaleletsa kgopolo ye ya Serudu Cohen (1973 185) 0 re
64
Foreshadowing is a technique whereby an author
uses details which suggest the ultimate outcome of
a plot or which meaningfully precide the
appearance ofother details in a literary work
Borateori ba ba gate lela gore mafelelong ditiragalo tseo di bolelwago di tlo
diragala ka nnete Brooks (1975884) 0 tswetSa pele taba ye ka go re
Foreshadowing is the process of giving the reader
an invitation ofsome event that is to follow
Seo se gatelelwago fa ke go ukangwa ga ditiragalo tseo di tlogo direga ka
moragonyana mo kanegelong
Tekolanthago
Tekolanthago ke thekniki ya go gopola tsa morago Ge a hlatholla lereo leo
Serudu (198945) 0 re tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegeiong goba papading ka nepo ya go ukama
ditiragalo tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie ditaba tsa
bjale
Seo se bole1a gore ditiragalo tseo di setsego di diragetse di na Ie kamano Ie
kgopolo ye ya tekolanthago ka go re ke
Interpolated narratives or scenes often justified as
a mem01Y a revery or a confession by one of the
characters which represents events that happened
before the time at which the work opened
65
Seo Abrams a se kgonthiSisago ke gore ke ditiragalo tseo di diragetsego pele
gomrne moanegwa a thomago go di eIeIwa
Go ka akaretswa ka go re tIhaIoso ya dithekniki tse e bohlokwa ka gobane di
ya go sekasekwa Ie go tsinkelwa go ya ka fao mongwadi a di somisitsego ka
gona ge a rulaganya ditiragalo tsa Lenong la Gauta
33 KAKARETSO
Ge go sekasekwa thulaganyo go hlokometswe kokwane e tee mo kgaolong
ye e lego kalotaba Go hlalositswe gape Ie dikgopolo tse ding we tse
bohlokwa tsa thulaganyo e Iego mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa
ditaba moakanyetso thaetlele Ie dithekniki
Mabaka a thulaganyo e bile gore mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa
ditaba Ie go goka mrnadi go balela pele Ie pele Go Iemogilwe Ie gore moko
wa ditaba 0 fapana Ie sererwa ka gobane sererwa se tlemaganya ditaba tsa
diteng gore e be kgopana e tee mola moko wa ditaba wona 0 swaraganya
dithekniki tsa thulaganyo gore di lebane
Moakanyetso 0 hialositswe e Ie wona woo 0 hiaotsego sengwalo se sa
Lenong la Gauta gore se lebane Ie padi ya botseka Thaetlele Ie mehuta ya
yona e tsinketswe Kalotaba e katolositswe gomrne go seditswe elemente ya
baanegwa fela Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e
Iego baanegwathwadi Ie baanegwathusi
Dithekniki tse di hlalositswego tsa kalotaba e bile tebelelo-ke potsisoretoriki
poledisano tshwantshiSo tshwantshanyo nepiso boipoeletso talelano
motifi pheteletSo tlogelo tekolapejana Ie tekolanthago
66
KGAOLOYABONE
41 THULAGANYO I
411 Semelo sa baanegwa
4111 Matseno
Ge go tsinkelwa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi ba paditseka ya
Lenong la Gauta go yo hlokomelwa diphapantsho tsa mehuta ye e latelago e
lego
(a) diphapantshotshwanelo Ie
(b) diphapantshotlaleletso
4112 Diphapantshotshwanelo
Go ya ka Phala (199992) diphapantshotshwanelo di hIaIosa semelo sa
moanegwa thwii nde Ie go dikadika Ge a katolosa kgopolo ye Lebaka
(199989) 0 re mohuta wo wa diphapantsho 0 lebane Ie dikokwane tse pedi
tsa mathomo tsa moakanyetso fela e lego (a) molwantshwa ke motho wa
maemo gob a wa go hloka maemo Ie (b) moanegwathwadi ke motho wa
bofokodi goba wa go hloka bofokodi Mosehla (2000104) 0 tlaleletsa ka
gore dikokwane tseo di bohlokwa ka gobane di nepisa dikarolwana tse pedi
tsa mathomo tsa thulaganyo e Iego kalotaba Ie tswetsopele Go katolosa
kgopolo ye Lekganyane (199764) Ie Mampho (199959) ba re
diphapantshotshwanelo Ie diphapantsho tseo ka tshwanelo di swanetsego go
ba gona mo sengwalong ka gobane di amana Ie tlhaloso ya semelo sa
moanegwu
67
Go ka thwe diphapantshotshwanelo di hlalosa semelo sa moanegwa thwii ka
go nepisa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso Dikokwane tse
pedi tsa mafelelo tsa moakanyetso tsona di lebane Ie sehloa Ie tlemollo ya
lehuto gomme ga di nepise diphapantshotswanelo
4113 Diphapantshotlaleletso
Ge a hlalosa kgopolo ye diphapantshotlaleletso Lebaka (199990) 0 re di
hlalosa semelo sa molwantShwa ka mokgwa wa go utama Kekana (200088)
o oketsa kgopolo ye ka gore diphapantshotlaleletso ke tseo di tlaleletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa moanegwa
ka go siroga ka ge di sa nepise dikokwane Sa moakanyetso wa sengwalo
Gape go tlo lemogwa gore di lebane Ie go itswalanya goba go se itswalanye
ga mmadi Ie molwantshwa
4114 Tlhaloso ya semelo sa baanegwa
Pele ga ge semelo sa baanegwagolo se ka hlaloswa go tlo hlokomelwa moko
wa ditaba Ie moakanyetso ka gobane ke tsona dikgopolo tseo di laolago
semelo sa baanegwa bao
4115 Moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 lebane Ie sephiri ka gobane e Ie
kanegelo ya botseka Sephiri seo se tsweletswa ke thulano gare ga Nnono
Molaba Ie Brenda Maleka Taba yeo e diragetsego ke ge Brenda a bolaya
Mmatshego gomme e eba sephiri sa gagwe a nnosi gobane ke yena Brenda a
nnosi a tsebilego lebaka la go bolaya Mmatshego Ka fao moko wa ditaba 0
68
lebane thwi Ie thaetlele ya paditseka ya Lenong la Gauta ka gobane tiragalo
yeo e lebane Ie sephiri Gape moko wa ditaba 0 Iebane Ie moakanyetso
4116 MoakanyetSo
Kgopolo ye ya moakanyetso e setse e hIaIositswe Go ya ka moakanyetso wa
paditseka ya Lenong Ia Gauta ya go godisa molwantshwa dikokwane tsa
moakanyetso di tIo nepisa Nnono Molaba (molwantshwa) bjalo ka motho
(a) yo bohlaIe Ie
(b) wa go hloka bofokodi
Bopape 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba mo pading ya Lenong la Gauta Ka gona ge go yo lekolwa dimelo tsa
baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba go tIo
setswa dikokwane tse pedi tsa mathomo tsa moakanyetso e lego (a) motho
yo bohlale Ie (b) motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalo
ya ditaba gape go tIo diriswa Ie diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
(i) Diphapantshotshwanelo
(ii) Diphapantshotlaleletso
Dikgopolo tse pedi tse di setse di hialositswe
Diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie molwantshi di lebane Ie
(a) Tse molaodisi mongwadi a di hlalosago ka molwantshwa Ie molwantshi
(b) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(c) Ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe
69
Mahlakore a mararo a a hlalosa semelo sa baanegwa bao ka go tiisa seo
mongwadi a nyakago gore mmadi a Iemoge moanegwa yoo Mo mongwadi 0
somisa poielo ya mahiakore a mararo go tsweletsa ponego yeo
Q Diphapantshotshwanelo
Molwantshwa Nnono Molaba
Go ya ka moakanyetso molwantshwa ke motho
bull yo bohlaIe Ie
bull wa go hloka bofokodi
Ge go tsinkelwa semelo sa Nnono go tlo latelwa Ienaneo Ie
(i) TIhaIoso ya mongwadi
(ii) Polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi
(iii) Tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(iv) Tihokomelo ya dithekniki tseo mongwadi a di somisitsego go hlalosa
molwantshwa
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Molwantshwa ke yo bohlale
Molaodisi 0 hialosa seo a kilego a se dira e Ie go bontsha go ba yo bohiale
Mehiaia ye e latelago e supa seo
70
liKe be ke opelwa ke digoba tsa mmele wa ka
morago ga mosomo wo mogolo wa go loki sa koloi
bosegong bja maabane (LetI)
Ie
liKe ile ka leba khitshing megopolo ye mentsi e
selaganyaselaganya ka mo hlogong ya ka Ke ile ka
tsea ketlele ya mohlakase ka e tlatsa seripagare ka
meetse ka e gotetsa (Letl33)
Mehiaia ye e Iaetsa bohiale bja Nnono bjalo ka ge e Ie molaodisi mo pading ya
Lenong fa Gauta
Polelo Ie ditiro tsa molwantShwa
Nnono e be e Ie motho yo bohlale ka gobane ge Kwete a seno mo leletsa
mogaia go mo tsebib gore Morena Ie Mohumagadi Maleka ba rapaletse ga
se a ka a tshoga Ie go boifa seo 0 He a tlogela mosomo wa gagwe wa ka
mehla a leba lapeng la ba ga Maleka
Seo se tiiswa ke ge are
Mogongwe 0 tla gopola gore ke motho wa go
tshogatshoga ka boomo feia yeo ga se kgonthe ya
taba Ka tlhago ga ke motho wa IefSega e bile nka
se be ke boieia maaka ge nka re ke mogale II
(LetlI6)
Ie
Ke be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile mogajana
mme ka tsena ka mo ngwakong ebile ke se na
mothusi (Led 19)
71
Ie
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke ile ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tSwela pele Ie go nyaka (Letl32)
Ie
Ntle Ie go hum a lodi ke He ka gogomela diaparong
tsa go robala Ka itahlela malaong Ke be ke
ipothapotha ka mekgwa e mentSi go thibela
mengwapo Ie dikgobalo tseo di ka bago di bon ala
mmeleng wa ka gore Brenda a se di bone a hlwa a
ntswentse ka dipotsiSo tsa go se feIe (Letl 77)
Seo se tsweletswago mo ditsopoiong tse ke gore Nnono ke motho yo bohlale
gobane ga a rate ge batho ba bona seo a se dirago Ie seo se mo diragetsego
gore ba se tlo mo sitiSa go phethagatsa morero wa gagwe
Tse baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka molwantShwa
Baanegwa ba bangwe ba paditseka ya Lenong la Gauta ba bontshitse gore
Nnono ke motho yo bohl ale gobane Morena Maleka 0 bile Ie tshepo ye e
tletsego gore Nnono 0 tla somisa bohiale Ie bokgoni bja gagwe go hwetsa
babolai ba Mmatshego Morena Maleka 0 tiisa seo ka go re
Gona Nnono hwetsa mmoIai hwetsa mmolai wa
mosadi wa ka wena tsoma mmolai wa Mmatshego
Yeo ke yona taba e nnosi yeo ke go kgopelago
yona (Let130)
Ie
Nnono ke manyami go kgopeia thuso ya gaga mo
modirong wo mobjaIo wo mothata Ie gona wa kotsi
72
bjalo eupsa ga go yo mongwe yo a ka nthusago ntle
Ie wena Ke tshepile wena fela (Letl31)
Polelo ya ditsopolwa tse e laetsa gore Nnono ke yo bohlale wa bokgoni Ie
botshepegi
4117 Dithekniki tseo mongwadi a di dirisitSego go hlalosa Nnono (molwantshwa) bjalo ka motho yo bohlale
Dithekniki tse dirisitswego ke tse di Iatelago e lego tebeleIo polediSano Ie nepiso
Dithekniki tse di setse di hlalositswe ka gona go yo fiwa mehlala ya dithekniki
tSeo go ya ka Lenong la Gauta
bull Tebelelo-ke
Thekniki ye ke ye nngwe ya dithekniki tsa thulaganyo ya sengwalo Mongwadi
o tsepelela fela selo seo se laodiswago ke moanegi wa pele Tebelelo-ke e
Iebane Ie ka faa mongwadi a bonago ditaba ka gona Ie ka faa a di hlalosago ka
gona ka Ieihlo Ia molwantshwa
MehIaIa ya tebelelo-ke ke ye e Iatelago
liKe ile ka ntsha sekerete ka se gotetsa mme ka se
bea molomongf (LetL 1)
Ie
Ke rile ge ke re palakata mahlo a ka a re
kwakwankwa Ie motho (Let156)
Ie
Letsatsi Ie Ie latelago ke ile ka ya mosomong ka
nako ya mehleng (LetlI57)
73
Tshomiso ya rnabopi la ke Ie ka ke yeo e kgotsofatsago ka gobane e laetsa
gore rnotho wa pele 0 somisitswe go laodisa ditaba tsa Lenong la Gauta Ke ka
fao go thwego mongwadi 0 hlalosa ditaba ka leihlo la molwantshwa
Tshomiso ya thekniki ye e dirile gore go be Ie maatlakgogedi gomme seo se
dira gore mmadi a ikgweranye Ie rnolwantshwa
bull Poledisano
Ke polelo yeo e diriswago rnagareng ya baanegwa ba sengwalo Thekniki ye e
tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi 0 bonagale
gabotse Mehla1a ya poledisano ya Lenong la Gauta
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego II
(letl94)
liKe ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0
ile a tswa ka koloi mesong goba mantsiboeng a
Labone Ke ka gore ke bone mobu 0 gomaretse
dithaere tsa koloi ya gaga go itaetsa mo nkego 0
sepetse rno phokeng (Letl 94)
Poledisano ya Nnono Ie Brenda e tsweletsa bohlale bja Nnono ka gobane 0
kgona go lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 gornaretsego dithaere tSa koloi ya
Brenda Ie mmolai wa Mrnatshego Thekniki ye e dirisitswe go tsweletsa
bohlale bja Nnono rno nyakisisong ya mmolai wa Mrnatshego
74
bull Nepiso
Thekniki ye e sOrrllswa ke mongwadi ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie
moanegwa yo a itsego bjalo ka molwantshwa goba molwantshi ba sengwalwa
seo
Mehlala ya thekniki ya nepiso ya Lenong 1a Gauta
Nnono e be e Ie yo bohiale ka gobane 0 be a filwe mosomo wa go ba
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka letsatsi Ie lengwe 0
boletse ka boyena go tsweletsa bohlale bja gagwe ge are
liKe ile ka ntsha senotlelo ka morabeng wa paki ka
notlolla lebati la teroware yeo e bego e Ie ka
letsogong la go ja Ke ile ka bula lebati ka ntsha
setlanyi sa mohlagase ka se bea tesekeng Ke He
ka tsea dipampiri tsa go ngwala mangwalo Ie
diomfolopo tsa tsona ka di bea kgauswi ga
setlanyi (Letl 7)
Polelo ye ya mongwadi I molaodisi e laetsa gore Nnono 0 bohlale 0
ipshina ka mosomo wa gagwe 0 a 0 rata Babadi ba itswalanya naye ka
lebaka la bohlale bja gagwe
Go ya ka semelo sa molwantshwa go molaleng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba ikgweranya Ie
yena ka lebaka la bokgoni Ie mediro ya gagwe ye mebotse
75
o Molwantshwa ga a na bofokodi
Nnono ga a Da bofokodi
Tlhaloso ya mongwadi I molaodisi
Mongwadi 0 somisitse molwantshwa e lego Nnono g9 anega Ie go
laodga ditiragalo tsa paditseka ya Lenong la Gauta Ka gona tlhaloso ya
mongwadi e tsweletswa ka leihlo la molwantshwa e lego mmoledi yo a
nago Ie leina e lego Nnono Molaba
Polelo Ie ditiro t8a molwaDtshwa
Mehlala ye e latelago ya Lenong la Gauta e laetsa molwantshwa Nnono
e Ie motho wa go hloka bofokodi Seo se tiiswa ke Nnono ge a boieia
mantsu a
Go loki Ie Morena Maleka Ke tla leka ka faD nka
kgonago (Let131)
Morena Maleka ke He go tswela pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fela gomme thoko yeo ke pele pele
fe1a (Let174)
Ke ile ka e kgotla mme ka phatsa leswiswi ka
tsama ke letsa molodi (Letl151)
Dipolelo tse tsa Nnono di tiisetsa taba ya go re molwantshwa ke motho
wa go hloka bofokodi Le ge Nnono a be a tseba gore mosomo wa gagwe
76
o be 0 Ie kotsi kudu 0 ile a bontsha go ba Ie kgotleleIo maatia Ie
mafolofolo a go phethagatsa morero wa gagwe Nnono 0 ile a gafa
bophelo bja gagwe gore setshaba sa gabo gammogo Ie mong wa gagwe
Morena Maleka ba bolokege Seo se bonagetse ge a ikemiseditse go
nyaka mmolai wa Mmatshego go fihieia a mo hwetsa a sa tshwenywe ke
gore Ie yena a ka bolawa mo nyakisisong yeo
Ge baanegwa ba bangwe ba bolela Ie yena
Ditsopolwa tSe di latelago tsa Lenong la Gauta di tsweletsa seo
baanegwa ba bang we e lego Maleka Naniki Brenda Ie Maroga ba se
bolelago ka Nnono 0 rile go lemoga kotsi ya mosomo are
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela Eya
gae 0 ye 0 tSwele pele ka modiro wa gago
kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditSe
ditaba tse ntsi Ntsha nko mo mererong yeo 0 sa e
tsebego gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go
sego bjalo 0 tla kwa bohIoko (letl 42)
Ie
Go mpotsa gona 0 mpoditse eupsa ga ke kwane Ie
taba yeo Ie gatee Modiro wo mobjalo ga ke rate
ge 0 ka 0 dira gomme 0 ka se ke (let176)
Ie
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa
ka mehla gomme Ie matsatsi a a latelago wa tswela
pele Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (let189)
Ie
77
liE Ie gore 0 gopotse gore 0 selwana rnang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie rnahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila
rno ditabeng tsa rnaphodisa SepeIa (letll12)
Dipolelo Ie ditiro tsa Morena Maleka Naniki Brenda Ie Sersanta
Maroga di be di bontsha gore NnQno ke rnotho wa go hloka bofokodi 0
eletswa gore a tlogele go tsenyatsenya nko rnererong yeo e sego ya
gagwe eupsa Nnono 0 na Ie rnaatla a go tswela pele go dira nyakisiSo ya
gagwe Seo se bontshwa ke ge Nnono a sa suthiswe rnaeleng Ie
dikgopolong tsa baanegwa ba bangwe bao
4118 Dithekniki tseo di somisitswego go hlalosa Nnono go ba motho wa go hloka bofokodi
bull Poledisano
Thekniki ye e tsweletsa rnaikutlo a baanegwa ba sengwalo gore rnolaetsa
wa rnongwadi 0 bonagale gabotse PolediSano ya Nnono Ie Sersanta
Maroga e Iaetsa gabotse gore rnosorno wo Nnono a 0 dirago 0 kotsi ebile
ga se 0 lebane Ie yena Go tiisa seo Sersanta Maroga 0 re
0 ntshe nkonyana ye ya gaga ya rnatshila rno
ditabeng tsa rnaphodisa (Letl112)
bull Tshwantshanyo
Ke sekapolelo seo ka sona selo se swantshwago goba se bapiSwago Ie se
sengwe nepo e Ie go bopa seswantsho seo seboledi se se bonago ka
78
Ieihio Ia moya Ge Nnono a boledisana Ie Maroga Maroga 0 boIe1a go
re
MoSaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla go Iahla n
(Letl 112)
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso ye e setsego e fiIwe nepiso ke ge mongwadi a
hialosetsa mmadi se yena a se bonego se Ie bohlokwa Mongwadi 0
nepisa baanegwathwadi mo mathomong a sengwalo sa gagwe
Mongwadi 0 somisa moanegwa yo mongwe go nepisa selo se bohlokwa
Mohiaia wa nepiSo mo go Lenong La Gauta ke polao ya Mmatshego
Mongwadi 0 hialosa polao ye sehiogo ya Mmatshego 0 bolailwe ke
Brenda gomme Nnono 0 nyakisisa Brenda a ntse a dula Ie go robala Ie
yena eupsa a sa tsebe ge e Ie mmolai wa Mmatshego
Mmadi 0 Iemoswa sehlogo sa Brenda mola ka Iehiakoreng Ie Iengwe a
itemogela go hloka bofokodi bja Nnono ka boyena Mongwadi 0 tiisa
maatlakgogedi ka go dira gore mmadi a buse a itemogele bosoro bja
Brenda ka botlalo
o Diphapantshotlaleletso
Lenaneo leo Ie tlogo latelwa ge go sekasekwa diphapantShotlaleletso ke
Ie Ie latelago
N nona 0 bogale
79
Nnono 0 rutegile
Nnono 0 humile
Nnono 0 na Ie thuso
Nnono 0 na Ie bokgoni
bull Nnono 0 bogale
Ditiro Ie dipoielo tsa Nnono di laetsa gabotse gore 0 bogale Seo 0 se
Iaeditse ge K wete a seno mo tsebisa gore Morena Ie Mohumagadi
Maleka ba rapaletse a se ke a diega 0 Be a gafa bophelo bja gagwe gore
a hwetSe mmolai wa Mohumagadi Maleka Bogale bja mmakgonthe ke
bjoo a bo bontshitsego ge a nyakisiSa mmolai wa Mohumagadi Maleka
Ka lebaka leo babadi ba itswalanya naye ka ge a se na bofokodi ke
motho yo bogale
Seo se tiiswa ke mantsu a gagwe ge are
liKe be ke ithoga Ie go itshola ge ke itirile
mogajana mme ke tsena ka mo ngwakong ebile ke
se na mothusL (Letl 19)
Ie
liKe ile ka busa moya ka pejana Ie gona ka
bogajana gomme ka thoma go gitlwa ke letswalo
Pelo ya ka e be e kata bjalo ka pitsi mo ke bego ke
sia gore Ie motho yo a lego bokgole bja kilometara
aka ekwa ge e tula mafahla a ka ll (Let121)
Polelo ya mongwadi molaodisi e supa gore Nnono 0 bogale Ke ka
lebaka leo a kgonnego go hwetsa mmolai wa Mmatshego Babadi ba
80
itswalanya Ie yena ka bog ale bjoo bja gagwe Bjale go latela dithekniki
tse di somisitswego go laetsa bog ale bja Nnono
bull Tshwantshanyo
Go boletswe gore thekniki ye ke sekapolelo seo ka sona selo se
swantshwago goba se bapiswago Ie se sengwe nepo e Ie go bopa
seswantsho seo seboledi se se bonago ka Ieihio Ia moya Mongwadi 0
tsweletsa Nnono e Ie yo bogale 0 tswela pele go somisa thekniki ye go
Iaetsa gore pelo ya Nnono e be e kata bjalo ka pitsi Nnono 0 be a
tshogile a lebeletse ka mokgwa woo Mmatshego a bego a rapaletse ka
gona ka sekgothi mme a tomotse mahlo a hwile (letL21)
bull Pheteletso
Thekniki ye go thwe ke poielo yeo e feteleditswego ka kudu gomme
polelo yeo e ka gateleia ge ditaba e Ie tse mpe goba tsa go kgahlisa
Mongwadi 0 hIaIosa gore pelo ya Nnono e be e betha kudu mo e Iego
gore Ie motho yo a Iego bokgole bja kilometara 0 be a ka ekwa Seo se
laetswago ke go tiisetsa gore Nnono 0 be a kgotlelela Ie ge a be a
tShogile Mmatshego 0 letse a bolailwe Morena Maleka 0 hlatholleia
Nnono ka masula ao a ba wetsego Ke ka fao Maleka a rego
0 ile Nnono 0 ile MmatShego 0 He 0 bolailwe
(Let120)
81
bull Nnono 0 rutegile
Babadi ba itswalanya Ie Nnono ka gobane 0 boIeIwa bjalo ka rnotho yo a
rutegilego 0 tsene sekolo ebile 0 ithutile rnosorno wa bornakhanekhe
Mediro Ie dipolelo di dira gore mmadi a ikgweranye Ie yena ka gore 0
dira tse di lokilego Seo se tsweletswa ke Nnono ka nama ge are
Morena Maleka 0 ile a ntsenya sekolo go fihia ke
phetha dithuto tsa rnphato wa Iesorne Morago ga
fao 0 ile a nthornela kholetsheng ya Mrnadikoti fao
ke ilego ka ithutela bornakhenekhe (let 11)
bull Nnono 0 humile
N nono 0 be a dula ngwakong wo rnogoIo wa go ba Ie rnafastere a a nago
Ie digareteine Ie go ba Ie sefatanaga se sefsa sa rnabaibai sa Granada
Mosadi wa gagwe Brenda Ie yena 0 be a sepela ka sefatanaga se sefsa
seo a se reketswego ke tatagwe Tiragalo ye e laetsa bohumi bja Nnono
Polelo ye e Iatelago e tiisa kgonthe ya taba ye ya go hurna ga Nnono
Ke ile ka bula Iebati la karatshe mme ka itahlela
ka gare ga Granada ya ka ye rnpsha ye tala If
(Letl5)
bull Thekniki ya nepiso
Ka ntle Ie polelo rnongwadi 0 somisitse thekniki ye ka go nepiSa Nnono
Ie rnosorno wa bornakhenekhe Ie sefatanaga sa gagwe sa Granada ka
gobane theknikhi ye go thwe ka yona rnongwadi 0 e somisa ge a rata
gore mmadi a ikgweranye Ie rnoanegwathwadi ka ge Nnono a dirile tseo
82
di lokilego di rategago setshabeng ke ka lebaka leo babadi ba
itswalanyago Ie yena
Nnono 0 na Ie tbuso
Erile ge Nnono a fihla ngwakong wa Morena Maleka a hwetsa ngwako
o hlakahlakan~ 0 ile a nyaka go ka tseba gore go diregile eng gomme a
nyaka thuso go Kwete 0 rile ge a sepelasepela Ie ngwako a hwetsa
diatlana tsa Mmatshego gomme a di somisa gore go se tIe go bwetswa
menwana ya gagwe ge maphodisa a tla be a thomile ka dinyakisiso tsa
bona Kgonthe ya taba ye e tsweletswa ke Nnono ge are
Go kgonthisisa gore ga ke sa dira diphoso tse
dingwe ke He ka apara diatlana tse tsa Mmatshego
mme ka tsweia pele Ie go nyaka (Letl 32)
bull Tbekniki ya tekolapejana
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Ge e hlaloswa kgopolo ye
go thwe mongwadi 0 e dirisa ge a rata go tsweletsa seo se tIogo direga
mafelelong goba seo se utollago gannyane tse di sa tIogo direga ka
moragonyana Nakong ya ge Nnono a putuka ngwako wa Mmatshego 0
kgonne go Iemoga gore seo a se dirago se ka tIa sa mo hlagisetsa
mathata ka moragonyana ge maphodisa a thoma ka dinyakisiso tsa bona
Ke ka faa a ilego a nyaka thuso ya diatlana tSa Mmatshego Mongwadi 0
dirisitse thekniki ye go tsweletsa seo a Iemogilego gore se tIa direga
nakong ye e tlago Nnono 0 be a tla swarwa ke maphodisa ge nka be ba
hwetse menwana ya gagwe ka ngwakong
83
bull Nnono 0 na Ie bokgoni
Ditiro tsa Nnono di Iaetsa gabotse gore 0 na Ie bokgoni 0 be a rata seo a
se dirago ka mehia Mosomo wa gagwe wa ka mehla e be e Ie
mookamedi yo mogolo wa Maleka Service Centre Ka morago ga lehu la
Mmatshego Morena Maleka 0 mo kgopetSe go nyakisisa mmolai wa
Mmatshego Ge a tswela pele ka dinyakisiso tsyo re kwa ge are
liKe be ke ikhwetsa ke thabile ebile ke kgotsofetse
fela ke be ke ekwa gore go na Ie se sengwenyana
seo se bego se ngwaetsangwaetsa mogopolo wa ka
mme se ntlhokisa lethabo leo Ie phethegilego Ke
ile ka ikhwetsa ke re Mpotse Brenda na 0 ile wa
tswa ka koloi mesong goba mantsibueng a labone
Ke ra gore ke bone mobu 0 gomaretse dithaere tsa
koloi ya gago go itaetsa mo nkego 0 sepetse mo
phokeng (Letl 94)
bull Poledisano
Mo poledisanong ya gagwe Ie Brenda Nnono 0 kgonne go lemoga gore
Brenda 0 tseba sengwenyana ka ga polao ya Mmatshego Thekniki ye go
thwe e gatelela go tsweletsa maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa
mongwadi 0 bonagale gabotse Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go
laetsa Nnono go ba Ie bokgoni
bull Nepiso
Thekniki ye e dirisitswe go bontsha bokgoni bja Nnono 0 kgonne go
lebantsha Ie go nepisa mobu wo 0 lego dithaereng tsa koloi ya Brenda Ie
84
go bolawa ga Mmatshego Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe mongwadi
o somisa thekniki ye ge a rata gore mmadi a ikgweranye Ie moanegwa
Go ya ka semelo sa molwantshwa go pepeneneng gore ke motho yo
bohlale wa go hloka bofokodi Ka go realo babadi ba itswalanya Ie yena
ka Iebaka Ia mediro Ie dipolelo tsa gagwe tse botse
Cl Diphapantshotshwanelo
Molwantshi Brenda
Go ya ka moakanyetso molwantshi ke motho
- wamaemo
- wa bofokodi
Ge go Iekolwa semelo sa molwantshi e lego Brenda go tl0 Iatelwa
Ienaneo Ie
Tlhaloso ya mongwadi
Molwantshi ke motho wa maemo
Mongwadi 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego
Nnono Molaba mo pading ya Lenong la Gauta ka go realo ga a bolele
ka semelo sa molwantshi thwi Bopape 0 somisitse gape Ie thekniki ya
tebelelo-ke yeo e lebanego Ie ka fao a bonago ditaba ka gona Ie ka fao a
di hlalosago ka gona ka leihio Ia moanegwathwadi
85
Polelo Ie ditiro tsa molwantShi
Brenda e be e Ie morwedi wa Morena Maleka 0 be a nyetswe ke Nnono
Molaba Ba be ba duia ntlong ya bona ye kgolo PoIeIo ya Brenda e be e
Iaetsa gore ke motho wa maemo Seo se tsweletswa ke ge a be a
boledisana Ie Nnono are
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa11
(Letl3)
Ie
liKe bolawa ke bodutu bjang ge ke setse ka mo
ngwakong wo mokaa ke nnosi fela ge nka be re na
Ie se sengwenyana seo se re tlemaganyago bjalo ka
ngwana Ie Ierato Ia rena Ie be Ie tla phadima neng
Ie neng Ie gona ra se bolawe ke bodutO11 (Letl
95)
Ie
0 a tseba go boima go mosadi ge a tlogela
ngwako wa gagwe 0 tla hwetsa ka motsotswana
wa mafeIeIo se goba sela se sa dula madulong a
sona gomme 0 tlamegile go se bea fao se
swanetsego (LetI 97)
Dipolelo tse tsa Brenda di Iaetsa gabotse gore ke mosadi wa Iapa 0 na
Ie maikarabelo a se sengwe Ie se sengwe mo Iapeng Ia gagwe Se se
bontsha gore Brenda ga a ikgalale Ie gatee ke motho wa maemo Ntle Ie
pelaeIo polelo ye e supa gore ka kgonthe ke motho wa maemo
86
Brenda 0 bolelwa ke baanegwa ba bangwe
Ka fao baanegwa ba bangwe ba boielago ka Brenda go Iemogwa ge e Ie
motho wa maemo Go swana Ie ge Nnono are
Lebakanyana ke ile ka ema ke Iebeletse koloi ya
Brenda pele ke tswalela karatShe Koloi ye e be e
Ie mpho yeo a e filwego ke papagwe mengwaga ye
mebedi ya go feta eupsa Ie nna ke ile ka tsenya
letsogo mo tefeiong ya yona (Letl 5)
Ie
Brenda e be e se feia mosadi wa ka eupsa e be
ebile e Ie morwedi wa mongwamodiro wa ka yoo
ka mekgwa ye mentsi e be e Ie tate (Let 9)
Ie
0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya mmala
wa botaialerata yeo e bego e Iaetsa Ietlaiwana Ia
gagwe Ie Ie sehIana (Let 165)
Mantsu a ditsopolwa tse a supa gabotse gore Brenda ke motho wa
maemo 0 na Ie sa gagwe Ke morwedi wa mohumi e lego Morena
Maleka ebile ke mosadi wa Nnono Molaba
4119 Dithekniki tseo di somisitSwego go laetsa maemo a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe Go thwe poledisano e tsweletSa
maikutlo a baanegwa gore molaetsa wa mongwadi a bonagale gabotse
Ge a boiediSana Ie Nnono go bontsha maemo a gagwe Brenda 0 re
87
Gape ke mosadi wa gago mme ke tlamegile go
tseba Bjale 0 be 0 reng 0 sa nteletse mogaIa
(Letl 3)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye go gateIeIa maikutlo a Brenda bjalo ka
motho wa maemo
bull Tshwantshanyo
Tshwantshanyo go thwe ke sekapoIeIo se se bapiSago dUo tse pedi tse di
sa swanego Brenda 0 tiisetsa gore Ierato Ia gagwe Ie Nnono Ie be Ie tia
phadima ge nka be ba na Ie ngwana 0 Iaetsa gore Ierato Ia bona Ie be Ie
tla tlemaganywa ke ngwana Brenda 0 re
Ge nka be go na Ie se sengwenyana seo se re
tlemaganyago bjalo ka ngwana lerato Ia rena Ie be
Ie tla phadima neng Ie neng (Letl 95)
Mantsu a tsopolo ye a tsweletsa thekniki ya tshwantshanyo yeo ka yona
mongwadi a laetsago maemo a Brenda
bull Nyenyefatso
Nyenyefatso e supa mabaka a a Iatelago bonnyane bja selo go fetana ga
dilo ka maemo a tsona ngwana wa phoofolo selo Ie go rata selo goba
go se kganyoga Bjale mantsu a tsopolo ye e latelago e Iaetsa lerato la
Nnono go Brenda ka go nyenyefatsa seaparo sa gagwe Ie letlalo Ia
gagwe e Ie ge a supa gore Brenda ke motho wa maemo Nnono 0 re
88
Brenda 0 be a apere kobo ye teIeIe ya Ietsatsa ya
mmala wa botalalerata yeo e bego e laetsa
letlalwana la gagwe Ie lesehlana (LetL 165)
Mongwadi 0 somisitse thekniki ye ya nyenyefatso go oketsa
maatlakgogedi gore mmadi a itswalanye Ie molwantshi
bull Nepiso
Ge thekniki ye e hlaloswa go thwe ke ge mongwadi a lebanya moanegwa
goba selo go hlalosa moanegwa goba selo seo Mongwadi 0 somisitse
thekniki go Iaetsa gore Brenda ke motho wa maemo Thekniki ye e
tsweletswa gabotse mo tsopolong ye
liKe He ka thoma go itheta Ie go itebogisa ge ke
nyetse mosadi yo botse bjalo ka Brenda Ke ra
gore go nna 0 be a Ie botse kudu n (Letl 92)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 botse gomme botse bja gagwe
bo nepiswa Ie maemo a gagwe Go pepeneneng gore mongwadi 0 rata
gore rena babadi re ikgweranye Ie molwantshi ka lebaka Ia maemo a
gagwe a mabotse Go realo go sups a gore dithekniki tSeo tsa ka godimo
mongwadi 0 di somisitse go laetsa Brenda ge e Ie motho wa maemo
89
CI Molwantshi 0 na Ie bofokodi Go fela pelo
Tlhaloso ya mongwadi
Mongwadi ga se a tsweletsa polelo ya gagwe ge a bolela ka Brenda
gobane 0 somisitse mmoledi wa letseka yo a nago Ie leina e lego Nnono
Molaba
Polelo Ie ditiro iSa Brenda
Polelo ye e latelago ya Brenda e supa ge a na Ie go fela peio Bjoo ke
bjona bofokodi bjo bo bonagalago gabotse
Agaa Ebile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako ye
ka moka ke go letile ka go leta ebile bjalo ke be
ke fedile pelo ke re ke a sepela (Letl 102)
Ie
0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo e falala
sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a mphe
eng fela yena a sa rate go theeletsa 0 Be a leka go
lwa Ie nna (Letll66)
Brenda 0 bontsha go kgantsha maatia Ie maemo a gagwe ka mokgwa wa
go ikgogomosa Taba ye ke bofokodi 0 dirile gore a bolaye MmatShego
ka Iebaka Ia megabaru ka go realo ga a ratege ka seo a se dirago
Baanegwa ba bangwe ba bolela ka Brenda
Morena Maleka 0 rile ge a boledisana Ie Nnono a bontsha ka fao Brenda
a nago Ie kgang Kgang ya Brenda e bapiswa Ie ya mmagwe gobane ga
90
ba mo kwesise ka faG a dirago dUo ka gona Morena Maleka 0 sup a tab a
ya bofokodi bja Brenda ka go re
Brenda ke morwedi wa ka ke a mo tseba Ka
mabaka a mangwe 0 gona go dira taba ya bosilo
yeo 0 bego 0 sa mo naganele gore a ka kgona go e
dira goba a tsoga a lorile go e dira 0 na Ie kgang
ye nngwenyana ya bosilo yeo 0 ka se e kwesiSego
o na Ie kganyana yeo e dirilego gore mengwaga ye
Iesome ya go feta a tloge mo gae mme a iphe
naga (Letl159)
Seo mongwadi a se sup ago ka mantsu a ke go re Brenda 0 na Ie
bofokodi Ke bjona bofokodi bjo bo dirago gore a sa kwisisege be a sa
ratege
41110 Dithekniki tSe di somisitswego go laetsa mafokodi a Brenda
bull Poledisano
Thekniki ye e setse e hlalositswe ka botlalo Fela seo e se supago ke gore
mongwadi 0 tsweletsa maikutlo a baanegwa ba gagwe gore molaetsa wa
gagwe 0 bonagale gabotse Thekniki ye e somisitswe go laetsa maemo a
bofokodi bja Brenda Brenda Ie Nnono ba bontshitse go se kwane ka
polelo gobane Brenda a be a fela pelo
bull PotSisoretoriki
Thekniki ye e hlalositswe Se bohlokwa ka yona ke go re mongwadi 0 e
somisa go gatelela taba go feta ge e bolelwa thwi gape Ie potsiso yeo e
91
botsiswago eupsa e sa tsomego karabo Mo go Lenong fa Gauta
mongwadi 0 e somisitse go supa bofokodi bja Brenda bja go fela pelo
bjalo ka ge a rile
Agaa E bile ke wena yo Na 0 be 0 Ie kae nako
ye ka moka (Letl 102)
Mantsu a tsopolo ye a supa gore Brenda 0 na Ie bofokodi Eupsa
mongwadi 0 somisitse thekniki ya potsiSoretoriki go gate lela taba ya go
fela pelo ga Brenda
J DiphapantshotIaleletso
Diphapantshotlaleletso tseo di tlogo hlaloswa ga di lebane Ie semelo sa
molwantshi e Iego Brenda ke tsa go re
- Brenda 0 na Ie boikokobetSo
- Brenda 0 na Ie lethabo
- Brenda 0 rutegile
- Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Diphapantsho tse ga tsa lebana Ie gore mmadi a itswalanye Ie Brenda
gore ge ditaba di fihlile mafeleiong di makatse goba go tlaba babadi
Brenda 0 na Ie boikokobetso
Mantsibueng a mangwe ge Nnono a fihla ka lapeng 0 hweditse Brenda a
setse a apere diaparo tsa go rob ala Brenda 0 botsisitse Nnono gore 0
tswa kae Fela Nnono 0 rile ge a fetoia Brenda a Iaetsa bogale Letshogo
92
Ie be Ie tletse sefahlegong sa Brenda eupsa Brenda 0 tswetse pele go
laetsa boikokobetso Brenda 0 tiisa seo ka go re
Ao bathol ke be ke sa Iwe nago rato Brenda a
realo ka boikokobetso Ga go seo se go
tshwentsego rato 0 sa re tsweetswee (Let176)
Brenda 0 na Ie lethabo
PoiediSano ya gagwe Ie Nnono e hlatsela taba yeo ya Iethabo Ge a fetola
Brenda 0 re
Go bjalo Ga ke bapale Ga 0 kgone go ka eleletsa
gore ke thabile bjang Letsatsi Ie ka moka ke hIwele
ke Ie bofefo ke ikwa nke ke na Ie diphego ge ke
sepeia ke Ie bofefo Gopoia fela ngwana yo e lego wa
rena Brenda a realo a surasura ka lethabo (Letl95)
Brenda 0 rutegile
Brenda ga se a ka a ithutela mosomo wo 0 itsego fela go itaetsa gabotse
a ile a tsena sekolo go fihla yunibesithi Taba ye e tsweletswa ke Nnono
ge are
Brenda ga se a ke a fetsa dithuto tsa gagwe tSa
yunibesithi Ke kwele ke Ie mosomong gore 0
tshabile dithutong gomme ga go tsebje gore 0 He
kae (Letl12)
93
Le ge go Ie bjalo gore 0 rutegiIe 0 na Ie maemo se ga se dire gore
babadi ba ikgweranye Ie yena ka Iebaka Ia bofokodi bja gagwe
Brenda 0 na Ie kwelobohloko
Nnono 0 bile monyakisisi wa polao ya Mmatshego Brenda ga se a ka a
kwana Ie taba yeo Nako ye ntSi 0 be a thulana Ie Nnono Le ge gltgtle bjalo
Nnono 0 laetsa gore Brenda 0 be a rno rata a mo kwela bohloko
Tsopolo ye e tiisa seo
liKe be ke tseba gore ke roba pelo ya Brenda ka go
phegelela go tswela pele ka molato woo Ke be ke
itebeletSe ke nnosi mme ke sa re selo ka Brenda
Yena 0 be a tshwenyega ka polokego ya ka yeo nna
ke bego ke sa re selo ka yona Na go bose bjang go
kwelwa bohloko go tseba gore 0 a ratwa
(Letl77)
Mantsu a a Nnono a supa kweiobohloko ya Brenda Le ge go Ie bjalo
babadi ga ba itswalanye Ie Brenda gobane ga a Ioka
Dithekniki di godisa maatlakgogedi gore mmadi a balele pele Ie gore
moko wa ditaba 0 tsweIeIe gabotse Ie go bontSha khuduego Ie maikutlo a
mmadi
41111 Kakaretsomoka
Mo kgaolong ye go hIaIositswe semelo sa baanegwathwadi ba Lenong fa
Gauta ka go hiokomeia diphapantsho tsa mehuta ye mebedi e lego
diphapantshotshwanelo Ie diphapantShotlaIeIetso Tlhaloso ya dikgopolo
tse pedi tse e filwe Go tsinketswe Ie ka mokgwa woo babadi ba
itswalanyago goba go se itswalanye Ie baanegwathwadi bao ka gobane
molwantshwa a Iebana Ie botse mola molwantshi a Iebana Ie bobe
Bohlokwa bja moko wa ditaba Ie moakanyetso bo seditswe Go boletswe
gore moko wa ditaba 0 Iaola moakanyetso wa sengwalo woo 0 thus ago
gore moko wa ditaba 0 bonale sengwalong
Mo go Lenong fa Gauta Bopape 0 somisitse mmoledi wa Ietseka yo a
nago Ie Ieina e Iego Nnono Molaba Ka go realo go tsitsinketswe semelo
sa baanegwathwadi (molwantshwa Ie molwantshi) mo go kalotaba ka go
Iateia mahlakore a mabedi a mathomo a moakanyetSo e Iego motho yo
bohlale Ie motho wa go hloka bofokodi ka gobane di lebane Ie kalotaba
Ge go tsinkelwa semelo sa baanegwathwadi go Iatetswe lenaneo la
tihaboso ya mongwadi poielo Ie ditiriso tsa molwantshwa Ie molwantshi
tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago Ie go hiokomeia dithekniki tseo
mongwadi a di somisitsego go hlalosa baanegwathwadi e Iego tebeleIoshy
ke poledisano nepiso tshwantshanyo pheteletso tekolapejana
nyenyefatso Ie potsisoretoriki
95
KGAOLO YA BOHLANO
51 THULAGANYO II
511 Ditiragalo
5111 Matseno
Mo kgaoiong yet ditiragalo di ya go sekasekwa ge di Iebane Ie Ienaneo Ie
Ie Iatelago
Tlhaloso ya ditiragalo
Ditiragalo tsa kalotaba
Tikologo
Tswetsopele
Tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
Sehloa Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
Tiemollahuto Tiriso ya dithekniki ya tlemollahuto
Kakaretso
5112 Tlhaloso ya ditiragalo
Grobler (1989246) 0 hlalosa ditiragalo ka go re ke tsohle tSeo di
diragalelago baanegwa Ie maemong ao ba ikhwetsago ba Ie go ona
Strachan (19887) 0 katolosa tihaloso ya mosekaseki )00 ka gore
ditiragalo tseo di diragaieia baanegwa ebile ke tSe di dirwago ke
baanegwa ka bobona
96
Ditiragalo tseo go ya ka Beckson Ie Ganz (19894-5) di na Ie tatelano ye
e rilego
Though critics employ the term action to refer to
the succession of events in a play or novel a
distinction may be made between the physical action
and the phsychological action consisting of a
characters internal conflicts or the clash of wills
between chacters
Polelo ya bona e supa gore ditiragalo tSe di lebane Ie thulano ya
baanegwa Go tswetsa pele kgopolo yeo ba bolela ge e ka swantsha
mahlakore a mabedi a moanegwathwadi
Mojalefa (199521) Ie Phala (199973) ba katolosa kgopolo yeo ya
boBeckson ka gore ditiragalo tSa diteng di fapana kudu Ie tsa thulaganyo
ka gobane tsa thulaganyo di somiswa bjalo ka diswantsho tseo di
swantshago bophelo ka botlalo Go tiisa kgopolo ye go ya ka
Groenewald (1991 35) go ka thwe ditiragalo tseo di ka swantsha
mahiakore a mabedi a bopheIo e lego (a) Iehlakore la go loka Ie (b)
lehlakore la go se loke
Ditiragalo ge di lebane Ie letlalo Ia thulaganyo Ia sengwalo di somiswa
bjalo ka diswantsho tseo di swantshago bophelo ka botlalo Ke gore
ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi la go loka Ie la go se loke Se
bohlokwa gape malebana Ie mosomo wa ditiragalo ke gore di lebane Ie
go thulanya molwantshwa Ie molwantshi ka gobane mo go bona bo na Ie
yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse mpe Ge a nepiSa se se boIeIwago
97
Magapa (199725) 0 re gantshi molwantshi 0 lebane Ie go se loke mola
molwantshwa a Iebane Ie go Ioka
Ke ka fao mongwadi wa sengwaIo ka mehia a ngwalago ka tseia yeo
maikernisetso a gagwe e Ie go tswetSa pele moko wa ditaba gore tSeo a
ngwalago ka tsona (ditiragalo) di Iemogwe ke babadi ba sengwalo sa
gagwe
5113 Ditiragalo tsa kalotaba
Mo go yo lekolwa dielemente tsa kalotaba tseo di sego tSa hlaloswa e
lego ditiragalo nako Ie felo
Go ya ka Groenewald (199320) ditiragalo tsa kalotaba ke tseo di
thulantShago molwantshwa Ie molwantshi Ke ka fao go thwego thulano
ke sehloa sa kalotaba Thulano e hioia maatlakgogedi gomme e
gapeletsa mmadi go balela pele gore a kg one go bona tharollo ya mathata
ao a thulano Go tSwela pele go balwa ka ga katano gare ga
molwantshwa Ie molwantshi
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakisiso ya polao ya Mmatshego e
dirwa ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya Mmatshego
ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohiaia wa nnete wa
nyakisiso
Ge a tswela pele ka morero wa go nyakisisa Nnono ga a be Ie lenaneo
leo a Ie latelago ke ka lebaka leo nako Ie nako a botsisago Morena
Maleka dipotsiso Re kwa ge Nnono are
98
INa ke tia mo nyakeia kae Ie gona bjang Ka botsisa
ka tiaieio Mmolai yon 0 tsweletse bjalo ka moriti a
ba a timeleia bjalo ka wona Ga re tsebe gore naa
mmolai yon ke monna goba mosadi na ga re tsebe
leina Ie ge e Ie bodulo bja gagwe (LetI30)
Polelo ye e bontsha kgakanego yeo Nnono a nago Ie yona Kgopelo ye9
Maleka a e dirilego go Nnono ke ye thata kudu Ka lebaka la lerato Ie
kwelobohloko Nnono 0 amogela kgopelo yeo Ie ge a tseba gore ke ye
thata Ke ka fan a fetotsego are
Go lokile Morena Maleka ke tla leka ka fao nka
kgonago (Let131)
Seo Nnono a se dirilego e bile go nyaka dipalamonwana tsa Mmatshego
phaposing ya gagwe ya go robala 0 rile ge a bona a sa hwetse selo a
napa a lebantsha seo Ie pola~ ya Mmatshego Re kwa ge are
Tlhaloso yeo ke bego ke e bona lebakeng Ie e be e
Ie yona ya go nyaka lehumo (LetL32)
Taba ya go nyakisiswa ga molato woo ke Nnono e He ya dirwa sephiri
gore maphodisa a se e tsebe Fela ka go hloka boitemogelo ga Nnono 0
ile a begeia mosadi wa gag we Brenda ka go se lemoge gore seo se tla
mo sitisa morerong wa gagwe
Selo se sengwe seo se makaditsego Nnono ke go hwetsa Naniki a
hlasetswe gomme Ie yena 0 tlile a ba lenaba a hiaselwa Maphodisa a
naganeia Nnono go ba mmolai wa Mmatshego Le ge go Ie bjalo Nnono
o ile a nyatsa dikgopolo tsa Maroga Seo se kwagaia ge are
99
Ge nka be Maroga a tseba ditaba tsa gagwe 0 be a
ka se hlwe a itshenyetsa nako ka batho bao ba se
nago molato mola diphiri tsela tsona di lle bogale di
nyaka go metsa hlogo ya motho gape II (Letl163)
Ge a tswela pele Nnono 0 thoma go Iemoga gore maphodisa a na Ie
bokgoni bja mosomo wo wa go nyakisisa 0 tiisa seo ge are
liKe He ka thoma go rolela Sersanta Maroga kefa ge
ke Iemoga gore pelaelo Ie kgonono ya gagwe di
nepagetse (Letl166)
Seo se makaditsego Nnono ke ge a thoma go lemoga gore Brenda ke
yena a bolailego Mmatshego ka go bona mongwapo wo 0 bego 0 Ie
letsogong la Brenda Nnono 0 tsweletsa kgopolo yeo ka go re
liKe ile ka lebelela letsogo la go ja sebakanyana ke
sa tsebe gore Ie nkgopotsa eng Ke rile ge ke gopola
ka nyako idibaia ka Ietshogo Ie tlaieio Ke ile ka ema
ke ahlame ke sa kgone go boieIa Ientsu Ia gana go
tswa Brenda Brenda ke wena 0 mmoIaiIego
wena ka badimo bageso Wena Brenda gare ga
batho ka moka (Letl165)
Brenda 0 He a thoma go hlalosetsa Nnono morero Ie maikemisetso a
gagwe a go bolaya Mmatshego Ie mokgwa woo a 0 somisitsego go
mmolaya Tabakgolo ke gore ditiro tsa Brenda ga di Iebalelwe gomme
babadi bona ba ikgweranya Ie Nnono gobane 0 emela go loka 0 dirile go
Ioka mola Brenda a dirile bobe gomme a emela go se Ioke
100
5114 Tikologo
Ge go yo sekasekwa tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e ya go arolwa
ka dikarolo tse pedi e Iego nako Ie felo
o Nako
Nako bjalo ka karolo ya tikologo ge e Iebane Ie thulaganyo e fiwa
mosomo Ka go realo nako ya thulaganyo e fapana Ie ya diteng Yona e
bolela Iebaka leo ditiragalo di diregago go lona Ge a hlatholla mosomo
wo 0 fiwago nako Mojalefa (199716) 0 re e bopa moya Ie atmosfere
gore e be diswantsho Ke gore nako e Iebantshwa Ie moko wa ditaba gore
e fetoge dis w antsho mohlala bosego bo fetoga poifo go se loke
bjalobjalo
Phapano ye e gatelelwa ke Groenewald (199321) ka gore nako ya histori
ge e bapetswa Ie nako ya thulaganyo go lemogwa kelonako Seo se ra
gore nako his tori e feta ya thulaganyo ka gore e feta ka pel a mola ya
thulaganyo e feta ya his tori ka gobane e a diegiswa
Go ya ka Maila (1997102) nako ya thulaganyo e arolwa ka dikarolo tse
tharo e Iego (a) nako ya tshwaneIo (b) nako ya atmosfere Ie (c) nako ya
seka I seswantsho
bull Nako ya tshwanelo
Mojalefa (199716) 0 hlalosa nako ya tshwanelo ka gore ke nako yeo e
lego ya tlhago Ka fao ke tshwanelo gore e be gona sengwalong ka
gobane e Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Go ka tsopolwa bosego
bjalo ka mohlaia gobane mohuta wo wa nako ke wa tIhago
101
Go yo Iekolwa nako ya tshwanelo mo pading ya Lenong la Gauta
Mehiaia ye mengwe ke ye e Iatelago
liKe rile ge ke phafoga gare ga bosego ka hwetsa
gore Mmatshego ga a gona Ke He ka tlabega Ie go
tshoga kudu 11 (LetI 27)
IlLetsatsi Ie Ie latelago morago ga lehu la
Mmatshego meso e be e hlapile bjalo ka kgarebe E
be e Ie letsatSi Ie Ie botse Ia selemo Ia go fola go
feta mehIeng (LetL157)
Mongwadi 0 somisitse dinako tsa tlhago e Iego bosego meso Ie selemo
bjalo ka nako ya tshwaneio Polao ya Mmatshego Ie go utswiwa ga pheta
ya gauta Ie dipalamonwana tse tharo tsa taamane di phethilwe bosego
Letsasi morago ga Iehu la Mmatshego e Ie mesong ya letsatsi la selemo
ke ge Brenda a tshaba gae Go timelela moo ga gagwe nakong yeo go
itaeditse go amana Ie Iehu la Mmatshego
Bopape 0 tsweia pele go hialosa nako yeo ya tshwanelo ka go re
Matsobane 0 ile a kgopela nna Ie Thabo gore re mo
thuse go thuba Iebenkele Ie go utswa pheta Ie
dipalamonwana tsa taamane Matsatsi a mararo
morago ga fao re He ra swarwa ra golegwa E be e Ie
marega go sa tonye gore ba ile II (Letl176)
102
Seo se supsago malebana Ie nako ye ya marega ke gore basenyi bao ba
ile ba swarwa e Ie marega ka Ia bohodu bja dipalamonwana tsa taarnane
Basenyi bao ba ile ba setlwa ke phefo ya marega kgolegong
bull Nako ya atmosfere
Mojalefa (1997 16) 0 re nako ya atmosfere ke nako yeo e tsweletsago
khuduego I maikutlo moyeng wa rnrnadi Go tswetsa pele seo 0 re ke
nako yeo e tShosago nako ya poifo Ie letshogo Serudu (198924) 0
katolosa kgopolo yeo ka gore atrnosfere ke moya Ie maikutlo ao a
tanyago dikwi tsa rnrnadi ge a bala modiro wa bokgabo E ka ba moya wa
lethabo manyarni bonaba goba segwera Cohen (1993 175) 0 tlaleletsa
seo se bolelwago ke Mojalefa Ie Serudu ka gore ke
The mood or moods ofa literary work created by the
description of settings by the actions and words of
character by the tone of an author or the voice
through which he speaks
Seo Cohen a se bolelago ke gore atrnosfere ke moya Ie khuduego tseo di
hiolwago ke ditiragalo Ie dipoledisano tSa baanegwa mo sengwalong
Ditsopolwa tse dingwe tsa nako ya atrnosfere mo go Lenong la Gallta ke
tse di latelago
Gare ga mpa ya bosego ka boiri ya pele go isa go
ya bobedi ke yona nako yeo ke phafogilego ka yona
gornrne ka hwetsa Mmatshego a hwile (Let138)
103
Morena Maleka 0 rile go phafoga ka iri ya pele bosegogare a kopana Ie
lehu la Mmatshego Nako yeo a phafogilego ka yona ke ya atmosfere ka
gobane go be go rena moya wa lehu poifo letshogo masetlapelo Ie
kwelobohloko
Bopape 0 hlalosa ditaba tsa mohuta wo go tswela pele ka go re
Mesong ge K wete a fihla lapeng la Mna Maleka
mo a somago gona 0 hweditse Mna Ie Mdi Maleka
ba rapaletse Bjale 0 boledisana Ie Nnono ka mogala
ba re Monna 0 re ba hlomile bjang Ba a nnyaka
Ba a gafa Ba hwile Ke re ba rapaletse Ba
rapaletse Kganthe go diregileng monna Ba hwile
(Letl 16)
Poledisano ye ya Kwete Ie Nnono e supa maikutlo a manyami Ie
letshogo ka gobane moya wo 0 fokago Iebakeng leo ke wa tlalelo
tlhakatlhakano Ie poifo Khuduego yeo e hlolwa ke polao ya Mmatshego
bull Nako ya seka I seswantsho
Mojalefa (199716) 0 re nako ya seka ke nako ya go swantsha mahlakore
a mabedi e Iego la go Ioka Ie la go se loke 0 tswela peele ka gore gantsi
bosego bo emela bobe mola mosegare 0 emela botse Lekganyane
(199785) 0 tiisa seo se bolelwago ka gore mongwadi wa paditseka 0
dirisa bosego bjalo ka seka sa kotsi ka ge gantsi bosenyi bo dirwa ka
yona nako yeo
Bjale go yo lekolwa mohuta wo wa nako
104
Nna ke be ke bolailwe ke boroko bosego gomme
ke tlogela Mmatshego a ehwa gona ka mo tlase ga
nko ye ya ka (Let130)
Ie
E be e Ie iri ya bosupa mantsibua ge ke tsena ka
kgoro tsa motse wa Seshego Ke feditse Iebakanyana
ke nyaka ga boNaniki Ke rile ge ke re palakata
mahlo a ka a re kwakwankwa Ie motho E be e Ie
motho wa mosadi gomme a rapaletse gare ga
bodiba bja madi Ka mokgwa wo a bego a rapaletse
ka gona ke He ka tseba gore 0 hwile (Let156)
Bopape 0 somisitse nako ye ya seka go supa gore bosego bo lebane Ie go
se loke ka gobane ditiragalo tseo di diregilego bosego tse ke tse mpe ka
go real0 nako ye e dirisitswego e lebane Ie seka
Mongwadi 0 tswela pele go hlalosa nako yeo ya seka ka go re
Ke ka baka la gago ke kgale ke go botsa gore
kgaogana Ie ditaba tse eupsa wena wa gana go
theeletsa Ke ile ka tseba gore mafelelong 0 tla
feleletsa gona fa 0 fihlilego gona lehono Ge e ka be
e se ka wena go ka be go se na molato N a 0
bolailwe ke wena Brenda 0 e kgonne bjang taba
yeo Brenda 0 ipolaile Brenda a goeletsa megokgo
e falala sefahlegong sa gagwe Ke mmoditse gore a
mphe eng fela yena a sa rate go theeletsa Ke He ka
mo retha ka matswele fela a no fela a sa tla Ke ile
ka mo itia gabohloko mo sefahlegong gomme 0 ile a
nngwapa ka dinala mo letsogong (Letl 167)
105
Seo se bolelwago ke tiragalo ye ke gore mmolai wa Mmatshego 0
hwetsagetSe ka gobane ke yona tabakgolo yeo e bego e lebeletse gore
mafelelong e tla phethagatswa gomme toka ya dirwa Tiragalo ye e
lebane Ie go loka ka gobane mmolai 0 swerwe ke ka fao go thwego tse
botse di lebane Ie go loka mola tse mpe di lebane Ie go se loke Bosego
bo lebane Ie bobe mola mosegare 0 l~bane Ie botse
a Felo
Lebaka (1999125) 0 hlalosa gore mafelelo a Ie a hlalositswego ge go
bolelwa ka diteng mo go thulaganyo felo e fiwa mediro ya go tsweletsa
moko wa ditaba Ge a tswetsa pele kgopolo yeo 0 re gantsi mafelo ao a
fetoga diswantsho Ke ka fao go thwego Iefelo Ie Ie itsego Ie ka
somiswago bjalo ka seka gape Ie ka godisa atmosfere
Magapa (199786) 0 tiisa se se bolelwago ke Lebaka ka gore lefelo leo Ie
Iebanego Ie thulaganyo Ie arotswe ka dikgoro tse tharo e lego (a) lefelo
la tshwanelo (b) lefelo la atmosfere Ie (c) lefelo la seka seswantsho
bull Lefelo la tshwanelo
Yelland (1983 14) 0 re lefelo la tshwanelo ke
The actual place in which the story is acted
Seo se bolelwago mo ke gore ke lefelo leo tiragalo e diregago gona
Lekganyane (1997 85) 0 kgonthiSisa taba yeo ka gore lefelo Ie Ie lebane
Ie tiragalo yeo e hlaloswago Ge go bolelwa ka ga go robala re thoma go
nagana ka phaposi ya borobalelo Ie malao Mojalefa (1997 16) 0
106
tlaleletsa ditlhaloso tseo ka gore mafelo ao a swanetse go ba gona
sengwalong ka gobane a bonagatsa baanegwa Ie ditiro tsa bona Ie yona
nako yeo ba bonalago ka yona
Go yo tsinkelwa Iefelo Ia tshwanelo mo pading ya Lenong La Gauta
Bokgole bjo ke bego ke bona go be go se bokaone
bjo bo fetago go boela pbaposing ya Mdi Maleka Ie
go leka go fatisisa se sengwe seo se ka nthusago mo
molatong wo (Let131)
Lefelo Ie Ia phaposi Ie bile gona ka gobane tiragalo ya polao ya
Mmatshego e diregile gona
Ie
Ke ile ka phaka koloi pele ga ngwako ka bula heke
ka leba karatsbeng Ke Be ka bula lebati la karatshe
ka lebelela ka gare Koloi ya Brenda e be e se gona
(Leti 158)
Bopape 0 tsweletsa karatshe bjalo ka lefelo la tshwaneIo gobane ke moo
Brenda a bego a bea koloi gona Lefelo Ie Ie bohlokwa ka gore Ie tla
lemosa mmadi maemo a tlhago ao a se nago Ie poledisano ya diphapano
Ie
Musi 0 be 0 thunya ka leopeng gomme ke rile ge
ke ukamela ka leopeng koloi ya Iauma ka mollo Go
be go se tlhakodiso yeo re ka e dirago gomme pelo
ya ka e be e rotha madi ge ke gopola seof (Let
173)
107
Mongwadi 0 somisitse lefelo la leopeng go supa gore tiragalo ya go
ipolaya ga Brenda e bile gona fao Ka go realo lefelo Ie Iebjale ka Ie ga
Ie godise maatlakgogedi ka ge go se na tiragalo ya go hlola thulano
bull Lefelo la atmosfere
Cohen (1973175) 0 hlalosa kgopolo ye ka gore ke mokgwa goba tsela
yeo mongwadi a e tsweletsago e Ie lefelo leo Ie dirago gore go be Ie
maikutio Ie khuduego Mojalefa (199717) 0 tlaIeIetsa seo ka gore ke
mafelo ao a ka bago a go tsosa a lethabo a manyami a masoro
bjalobjalo ao a lebanego Ie khuduego ya mmadi Fowler (197314) 0
ruma Iefelo la atmosfere ka go re
It is often created by the viewing of ordinary events
from an usual angle giving them an air ofmystery
Fowler 0 bolela gore lefelo la atmosfere Ie bopsa ke tebelelo ya ditiragalo
go tswa lehlakoreng Ie Ie itsego
Mo pading ya Lenong la Gauta lefelo la atmosfere Ie tswelela ka tsela
ye
A ke re 0 re ga se batho ba bakae ntle Ie maloko a
lapa Ie badiredi bao ba tsebago ka sephiri sa
lefastere leo (LetlI61)
Brenda 0 somisitse tsebo ya gagwe tikologong ya lapa go bolaya
Mmatshego 0 tsebile gore go na Ie lefastere leo a ka tsenago a ba a tswa
ka Iona
Ie
108
liMo ditiragalong tsa motse wo ke mathomo go
direga taba ya mohuta wo gomme ke a tseba
maphodisa a tlamegile go dira Iesata (Let130)
Motse wa gaboMna Maleka e be e Ie wa lethabo Ge go be go
nyakisiSwa mmolai wa Mmatshego setshaba se be se letile gore mmolai
yoo 0 tla swarwa a otlwa ke ka lebaka leo go bego go iketlilwe go
letilwe ge mosenyi a swarwa
Ntle Ie polelo maphodisa a ile a nkgogoiSa mme a
ntahieia ka beneng gammogo Ie mogwera wa ka
morago ga go nkamoga dinotlelo tsa koloi Ge ke
lebelela morago ka disefo tsa bene ke be ke bona
kgabo ya mollo wo bjalo 0 bego 0 laumela fase
(Letl 174)
Nnono 0 ile a ikhwetsa a Ie manyaming a magolo ge a nametse bene ya
maphodisa gomme a paletse ke go pholosa Brenda yo bjale a fetogilego
molora Go be go se seo a ka se dirago megokgo e be e falala mahlong a
gagwe gomme bene e roropa Ie tsela
bull Lefelo la seka I seswantsho
Maila (1997 105) Ie Thobakgale (199780) ba hlalosa lefelo la seka gore
ke leo Ie swantshago ditiragalo tseo di diregago go lona Ba tswetSa pele
kgopolo yeo ka gore ge ditiragalo tseo di diregago moo e Ie tse botse
gona lefelo leo Ie emela go loka ge e Ie tse mpe Ie emela go se loke
Kekana (2000114) 0 tlaleletsa seo ka gore mafelo a mangwe a emela
ditiragalo tse di itsego ge a tswelela mo sengwalong Mojalefa (199517)
o re lefelo leo baanegwa ba kanegelo I tiragatso ba phelago gona Ie
109
fetoga seswantsho Ge a tlaleletsa seo se bolelwago Lekganyane
(199785) 0 re mongwadi wa paditseka 0 somisa sethokgwa bjalo ka seka
sa kotsi
Go yo Iekolwa lefelo Ia seka mo pading ya Lenong la Gauta
Ntio e be e tsemilwe ka mo jarateng ya Iesohlo Go
be go metse bjang bjo bogolo Ie mehlasana go
dikologa ntlo Go be go sa itaetse gore go dula
batho (Letl 142)
Mongwadi 0 somisitse lesohlo bjalo ka lefelo la seka leo Ie emelago go
se loke gobane ditiragalo tseo di diregago moo e be e Ie tse mpe Ka
tebelelo ya mahIo lefelo Ie Ie be Ie tlisa letshogo go motho
Ie
Bogolo bja mokotla bo be bo tladitSwe ka diaparo
Seo di bego di phutilwe ka bosaedi bjo bogolo Ka
tlase ga diaparo ke ile ka hwetsa setsekana sa
pampiri yeo e bego e sosobantshitswe (LetlI45)
Seo mongwadi a se tsweletsago mo temaneng ye ke tlhakatlhakano yeo e
bontshago poifo Lefelo leo go bego go phuthilwe diaparo go lona Ie be
Ie sa kgahlise
Ie
0 reng 0 kgohlotse mahlo 0 sa bolele 0 nyaka
gore ke go bule molomo ka letswele 0 mang leina
la gago Nakedi Maoka Mohlomphegi Ke tswa
Gauteng Moroka Mohlomphegi (Letl 175)
110
Poledisano ye ya Nakedi Ie Konstabolo Matseba e Iaetsa Iefelo Ia go
swana Ie Gauteng leo Ie somisitswe bjalo ka seka Mafelo a Sekgoweng a
feia a emeia ditiragalo tse mpe ka gobane ke moo gantsi go Iego dipolao
Ie bosenyi Makheiseneng a bjalo ka boSesbego boMankweng ke moo
dikebekwa di bonwego gona di sepeia ka koloi ya Escort
Se bohlokwa se se boIeIwago ka tikologo ya thulaganyo ke gore e fiwa
mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godisa atmosfere
Tikologo yeo e arolwa ka dikarolo tse pedi tse kgoIo e Iego nako Ie feio
Nako Ie yona e arotswe ka magoro a mararo e Iego lefelo Ie seka Ge
mongwadi wa kanegelo I tiragatso a tsweleditse tikologo ka tshwaneIo
gona seo se tla godisa maatlakgogedi Ie go tsweletsa moko wa ditaba
Mo go yo Iekolwa dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tse di sego tsa
hlaloswa e Iego (a) tswetsopeIe (b) sehloa Ie (c) tlemollahuto
5115 Tswetsopele
Q Tlhaloso ya tswetsopele
Ge ba hlatholla kgopolo ye ya tswetsopele Lazarus Ie Smith (198371) ba
re
Complication is any rising action the tension in a
scene arises from the conflict or prospective conflict
between a character and various obstacles
Seo se gatelelwago mo ke go direga ga ditiragalo tseo di lekanego Ie
thulano gare ga baanegwa Ie dUo tse dingwe Serudu (198952) 0 hlalosa
III
kgopolo ye ge a re ke go tswetsa pele ga ditragalo mo kanegeiong
Mojalefa (1995 17) 0 thekga taba yeo ka gore e boieia go direga Ie go
raragana ga ditaba Ka faa tharagano yeo go ka thwe ke Iehuto leo Ie
bofSago mo tiragalong ye nngwe Ie ye nngwe yeo e tswelelago
kanegelong Go tiisa kgopolo ye Shole (198819) 0 re
Mabaka a a gakatsang Ie go gotetsa kamano a
tihageleia ka ditiro Ie dipuo tsa baanelwa ba bangwe
Thwadi e golelwa ke ke bokete jwa go dira thato ya
yona mme e bile maikemisetso a go dira a a tota E
tsena mo tsielegong morero 0 raraanela pele
Seo se supsago mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa gannyane
gannyane go isa thokong ya sehloa Ka go reaIo tswetsopele e lemogwa
ka tsona dikgogakgagano tseo di isago sehioeng
Groenewaid (199321) 0 ruma ka gore tswetsopele e na Ie mosomo wo
bohlokwa wa go godiSa maatlakgogedi gore moko wa ditaba 0
tsweletswe gabotse Ka tseia yeo mongwadi a ka somisa dithekniki tseo
di Iemogwa ka mokgwa wo mongwadi a rulaganyago dielemente ka
gona Kgopolo ye ya dithekniki e ka se hialoswe ka ge di setse di
hlalositswe
Ge go yo sekasekwa tswetsopele go tlo Iatelwa Ienaneo Ie (a) kakaretso
ya diteng tsa tswetsopele Ie (b) tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele
o Tswetsopele ya Lenong la Garita
Tswetsopele ya Lenong la Gallta e thoma go tsweletsa Iehu la
Mmatshego Lehu Ie Ie thome go tSweletSa diphapano I dithulano gare ga
112
Nnono Ie Brenda Nnono Ie bahlasedi ba gagwe bao a sa ba tsebego Ie
gare ga Nnono Ie maphodisa ao a naganelago Nnono go ba mmolai wa
Mmatshego
Erile ge Nnono a seno fihla lapeng la Morena Maleka a dumelelwa go
tsena ntlong ya Mmatshego yeo e bego e hlakahlakane Ge a seno bona
masetlapelo ao Morena Maleka 0 mo kgopetse go nyaka mmolai wa
mosadi wa gagwe MmatShego Kgato yeo N nono a e tserego e bile go
ya go Naniki yoo a bego a Ie maikhutSong gomme Naniki 0 laela Nnono
go kgaogana Ie ditaba tseo di sa mo amego
Naniki 0 lemositse gore Mmatshego 0 be a fela a amogela mangwalo a
go mo tshosa Ie go mo letse eupsa 0 be a sa tsebe gore 0 be a ngwalelwa
ke bomang Ie gore go be mabapi Ie eng Seo se tshwenyago gape ke gore
Morena Maleka 0 be a sa tsebe selo ka mangwalo ao Ie seo se bego se
dula se tlaisa Mmatshego
Ge Nnono 0 boelela go bona Naniki mantsibua a letsatsi leo 0 hwetsa a
idibetse ebile a gobaditswe kudu Tiragalo yeo e ile ya hlakahlakanya
nyakisiso ya Nnono yo a ilego a se tsebe Ie go kwesisa gore a badiri ba
tseo ga se batho ba tee Ie babolai ba Mmatshego na
Nnono 0 ile a hlaselwa ke motho yo a sa mo tsebego gomme a mo sia a
idibetse Seo se thatafisa ditaba go tswela pele Ie pele Se sengwe gape
ke gore Nnono 0 thulana Ie Brenda Le ge Brenda a ile a bontsha go ba
mosadi wa sedi Nnono 0 ganana Ie kgopolo ya gagwe ya gore a lese go
nyakisisa ka babolai ba Mmatshego Morena Maleka Ie yena 0 laela
Nnono gore a tlogelele maphodisa mosomo wa go nyakisisa baboIai
gobane e Ie mosomo wa boima wa kotsi kudu eupsa Nnono ga a
amogele seo
113
Bosegong bjo bongwe Nnono 0 hlaselwa gape karatsheng ya gagwe ke
banna bao a sa ba tsebego gomme se se kgokgontshago ke gore Brenda
ga a tshwenyege ga a longwe Ie ke nta Bahlasedi ba Nnono ba mo
kgalemela gore a tlogele go sunyasunya dinko mererong yeo e sego ya
gagwe Le ge go Ie bjalo Nnono ga a amogele taelo yeo
Thulano ye nngwe e tsweIeia gare ga Nnono Ie maphodisa ge a kgopelwa
gore a se tsenatsene merero Ie ditaba tseo di amanago Ie maphodisa
Nnono 0 naganelwa go ba mmolai wa Mmatshego Nnono 0 thulana
gape Ie Mpho yo a mo lemosago ka ga Lenong la Gauta feia ga a kgone
go akanya selo ka kgopolo yeo Se sengwe seo se ilego sa thatafisetsa
Nnono bophelo ke ge ntlo ya gagwe e hlaselwa go dirwa tshenyo ye
kgolo Tiragalo ye e tsweleditse thulano gare ga Nnono Ie Brenda
gomme gwa dirwa gore Brenda a arogane Ie Nnono
Mola Nnono a Ie motseng wa Seshego a thabile gore bjale gona 0
rarolotse bothata bja lehu la Mmatshego 0 thulana gape Ie banna bao e
lego beng ba sefatanaga sa Red Ford Escort Le ge a He a phonyokga ka
lesobana Ia nalete 0 ile a boela gae a thabile gobane a kgonne go hwetsa
palamonwana ya Mmatshego
Nnono 0 ile a nagana gore 0 hweditse lenong la gauta leo a ilego a bona
Ie ngwadilwe pampisaneng godimo ga wateropo ya Mmatshego mohlang
wola a putuka phaposi ya gagwe letsatsi Ia mathomo
Morago ga ditswetsopele tse maphodisa a ile a swara Nnono gomme ge
ba mmotsisa dipotsiso ba lemoga gore ke motho yo bohlale eupsa bao
Nnono a bego a ba gonona ke bona basomisanimmogo Ie mmolai wa
Mmatshego e lego Brenda
114
o Tiriso ya ditbekniki tsa tswetsopeJe
bull TekoJapejana
Ge thekniki ye e be hlaloswa se bohlokwa ka yona go thwe mongwadi 0
e dirisa ge a rata go tSweletSa seo se tlogo direga mafelelong goba seo se
utollago gannyane ditiragalo tse di tlogo direga ka moragonyana mo
pukung ya gagwe Seo se gatelelwago mo ke gore mafelelong ditiragalo
tseo di bolelwago di tlo phethagala
Bopape 0 somisitSe polelo ya Naniki bjalo ka tekolapejana Nnono 0 rile
go fetsa go putuka kamora (phaposi) ya MmatShego ya borobalelo a ya
go bonana Ie Naniki yoo e bego e Ie mothusi wa Mmatshego Naniki 0
lekile go eletsa Nnono ka mantsu a
Bona Nnono nka go eletsa ka taba e tee fela eya
gae 0 ye 0 tswele pele ka modiro wa gago
Kgaogana Ie ditaba tse 0 tla ipona 0 ikhuditse ditaba
tse ntShi Ntsa nko mo mererong yeo 0 sa e tsebego
gomme 0 tla ipona 0 phefile tse ntsi go sego bjalo 0
tla kwa bohloko (Let148)
Bohlokwa bja thekniki ye ke gore Bopape 0 dirisa polelo ya Naniki go
lemosa babadi ka kotsi ye 80ro yeo e tlogo hlagela Nnono Temo8o ye e
godiSa maatlakgogedi go babadi gobane ba tlo dula ba baleia pele Ie pele
ba letetse go bona gore kotsi yeo e direga neng Ie go rata go bona gore
ka nnete Nnono 0 tia weia kotsing
115
Tshedimoso ye nngwe ke ya mangwalo ao Mmatshego a bego a a
amogela gomme go sa tsebje gore a tswa kae go bomang Le go Ie
bjalo Nnono 0 tiisetsa go tsweia pele ka modiro wo 0 re
Morena Maleka ke He go tsweia pele ka mosomo
wo gomme ga go yo a ilego go nthibela Ke ya
thoko e tee fe1a gomme thoko yeo ke pele pele ela
A ke re 0 nkwa gabotse (Letl 89)
Nnono 0 hlaselwa ke banna bao a sa ba tsebego karatsheng ya gagwe
gomme Brenda 0 dutse ka boiketlo ka ngwakong Banna bao ba mo laya
kago re
0 tla tsoga gosasa wa ya mosomong wa gago wa ka
mehla gomme Ie matsatSi a a Iatelago wa tSwela pele
Ie go dira bjalo wa tlogela go tsenya nko mo
mererong yeo e sego ya gago A ke re 0 nkwa
gabotse (Let189)
Morago ga maele a go Iemogilwe gape gore Nnono ga se a rata go
theeletsa ka fao thulano ye nngwe e bonagaia ge a hiaselwa ke
maphodisa
liE Ie gore 0 gopola gore 0 selwana mang ge 0
itebeletse Mosaa 0 na Ie mahlajana gomme a tla
go lahla 0 ntshe nkonyana ya gago ya matshila mo
ditabeng tsa maphodisa SepeIa (Letll12)
116
bull Nepiso
Go ya ka tlhaloso yeo e setsego e filwe thekniki ye nepiSo ke ge
mongwadi a hlalosetsa mmadi se yena a se bonago se Ie bohlokwa Ke ka
lebaka leo mongwadi a thomago ka go nepisa baanegwathwadi mo
mathomong a sengwalo sa gagwe
Mo go Lenong la Gauta Bopape 0 tsweletsa thulano ye nngwe ye a
bonago e Ie bohlokwa e Iego thulano ya Nnono Ie Mpho Pele ga ge
Mpho a idibala 0 boletse ka lenong Ia gauta seo se gopoditsego Nnono
ka pampiri yeia e ngwadilwego mantsu a lenong la gauta Nepiso yeo e
tsweletswa ke ge Nnono are
Mantsu a a supa se sengwe seo e ka bago morero
wa polao ya Mmatshego Maleka MantSu a fao gona
ke be ke se na pelaeIo a imile tse kgolo eupsa
potsiso e be e Ie gore eng Ke be ke sa kwesiSe gore
a supa eng (Letl145)
Ge maphodisa a swere Nnono gomme a mmotsiSa dipotsiSo Ie go senka
seatla sa gagwe 0 tlogelwa e Ie motho yo bohlale a se nago bosodi mo
tabeng ya polao ya Mmatshego Go tlogeleng ga gagwe Ie maphodisa 0
tsebile gore 0 ya go nyaka eng go Ienaba Ia gagwe
Seo Bopape a se dirilego e bile go godisa kgohiano goba kgakgano Ie
maatlakgogedi e Ie go dira mmadi gore a balele pele Ie pele Kgobalo ya
Naniki e bile mohlala wo mmotse tiragalo yeo
117
5116 Sehloa
Q Tlhaloso ya sehloa
BoBrooks (19753) ba hlalosa kgopolo ye ka go re
Climax is the point at which the forces in conflicts
reach their moment of greatest concentratiton the
moment at which as it develops subsequently the
apparently dominant force becomes the
subordinates
Se se hlaloswago mo ke gore ke moo dikgakgano tseia di bego di
kgatlampana mo go tswetsopele di fihlago mafeleiong Ka go realo
sehloa ke mafelelo a tswetsopele
Ge a tiisa kgopolo ye Barret Ie Lawson (1965269) ba re
The climax is that point in a play or story at which
the action reaches it culmination most critical stage
in its development after which the tension is relaxed
or unraveled
Seo se gatelelwago mo ke gore sehloa se Iebane Ie mafelelo a phisegeio
ke ka faa Serudu (198941) a rego ke makgaoIakgang ka ge ka morago
ga yona go sa hIwe go na Ie thulano goba phapano Mathata a rarolotswe
Ke kgato ya go tsea maikernisetso Ka go realo kgato ya sehloa e lebane
Ie khuduego ye kgolo ke gore ke fao baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) ba rumago dithulano tsa bona MacDonald Ie ba bangwe
(1979548) ba oketsago ka go re
118
The climax takes place where the reader experiences
the greatest emotional response to a characters
problem when the situation is such that the conflict
must be resolved one way or another or when the
main character starts to take a decisive action to
end the conflict
BoMacDonaid ba hIa10sa gore ke moo mmadi a bago Ie kukego ye kgolo
ya go bona mathata a moanegwa Ie ka fao thulano e ka fediswago ka
gona gomme ka Iehiakoreng Ie Iengwe moanegwa Ie yena 0 katana ka
bothata go hwetsa tsela yeo aka fediSago phapano yeo ka gona
Go ka rungwa ka gore ge go Iekodisiswa dipolelo Ie ditlhaloso tsa
basekaseki bao ba boletswego go Iemogwa gore ba gatelela taba e tee ya
gore sehloa ke fao dikgakgano tsa baanegwa (molwantshwa Ie
molwantshi) di fihlago seremong Ie gore ka morago ga sona ga go sa na
dithulano tse dingwe gape mo Iegatong Ie ke moo maatlakgogedi a
felelago gona
o Sehloa sa Lenong la Gauta
Sehloa sa Lenong La Gauta se tswelela ge Nnono a lemoga Ie go bona
mongwapo wo mofsa letsogong la Brenda Nnono 0 ile a tshoga kudu
mo a go pale I wa Ie ke go bolela lentsu ntle Ie go re
Ke rile ke gopoIa ka nyako idibala ka Ietshogo Ie
tialelo lentsu Ie gana go tswa (Letl165)
119
Brenda 0 ile a Iernoga gore a ka se sa utarnela Nnono ge e se go no
boieia nnete fela Brenda 0 He a ntsha pheta ye botse ya gauta yeo
Nnono a kilego a e bona rnohiang wola a putuka phaposi ya
Mohurnagadi Mrnatshego Maleka Bobe bja Brenda bo tswetSe
nyanyeng kudu ka ge Nnono a be a sa rno naganele go ba mmolai wa
Mrnatshego ebile ka ge Brenda e be e Ie rnoratiwa Ie rnosadi wa gagwe
o Tiriso ya dithekniki tsa sehloa
bull Polelonosi
Go tsweletsa ka faa Nnono a bego a tialetSwe ebile a rnaketSe ka gona
Bopape 0 dirisa thekniki ya polelonosi ka tsela ye
liKe rile ge ke gopoIa ka nyako idibaia ka letshogo
Ie tlaleIo Ientsu Ie gana go tSwa (Let1165)
Ge go badisiSwa tsopolo ye go elelwa ka faa Nnono a bego a swaragane
Ie ntwa ya rnonagano ka gona gobane a be a sa kgolwe seo a se bonago
Ka faa rnongwadi 0 Iernosa mmadi thulanogare yeo e lego ka hlogong ya
Nnono Ka poieionosi ye Bopape 0 rata gore Nnono a utolle sa
rnafahleng a gagwe gona faa mmadi a napile a lernoga gore ka nnete
Brenda ke mmolai wa MrnatShego
bull Poledisano
Go ya ka faa Serudu (198941) gotee Ie Cohen (1973196) ba
hlalositsego go gatelelwa taba ya gore polediSano ke thekniki yeo
rnongwadi a e somisago go dira gore rnoanegwa a utolle tseo di lego
rnafahleng a gagwe
120
Ka thekniki ye Bopape 0 tSweleditse gore mmolai wa Mmatshego ke
Brenda Ke ka fao Brenda a lemogilego gore a ka se sa bolela maaka
ntIe Ie go hlatholla ka fao a bolailego Mmatshego Ie lebaka la go
mmolaya Seo se tsweletswa ke mantSu a Nnono ka go re
Brenda Brenda Ke wena 0 mmolailego Wena
Ka badimo bageso Wena Brenda gare ga batho ka
moka (Letl166)
Ie
Sebakeng sa gore Brenda a fetole 0 He a sikinya
hlogo Mahlo a gagwe a He a letefala mme a sala a
apere manyami Lebakanyana 0 ile a ntebelela a
bula mokotlana gomme a ntsha pheta yela ke bego
ke e swere phaposing ya monnamogolo bosegong
bja go feta 0 He a e apara molaleng wa gagwe
(Letl166)
Seo se sup a gore mongwadi 0 dirisitse dithekniki tse pedi tse gore babadi
ba tsebe gabotse ge Nnono e Ie motho wa go se loke
Go ka rungwa ka gore sehloa ke ge ditiragalo tsa thulaganyo di fihlile go
makgaolakgang Go tioga fao seemo sa ditaba se tswela pele go fihla
tharollong ya bothata
Ka go realo sehloa se lekotswe bjale go yo sekasekwa kokwane ya
mafelelo ya thulaganyo e lego tlemollahuto
121
5117 Tlernollahuto
Cl Tlhaloso ya tlemollahuto
Go ya ka Magapa (1997 92) tlemollahuto ke moo makunutu Ie diphiri
tseo rnongwadi a tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di
utollago gona Lebaka (1999152)0 katolosa kgopolo ye ka gore ke
tiragalo ya mafelelo fao go fediswago ditaba mo kanegelo Ke ka fao
Mojalefa (199525) Ie Aitenbernd Ie Lewis (196624) ba tlisago seo ka
gore ke rno ditaba di feIeiago gona
Go ka thwe ke go rungwa ga diphapano Ie rnakatika ao a bego a
diragalela rnolwantshwa Ke ka fao Fowler (199158) a tialeletsago ka go
re
Denouement denotes the neat end ofa plot the final
resolution of all conflicts in a play the tying up of
those loose ends usually in the last act or even
scene
Seo Fowler a se supago ke gore tlemollo ya lehuto ke morumo wa ditaba
Ka go realo go ka thwe bjale go tsebja mafelelo a ditaba Ge Brooks Ie ba
bangwe (1975883) ba ruma kgopolo ye ba re ka
The untying of the plot the final resolution of the
complications of the plot It sometimes but not
always coincides with the climax
122
BoBrooks ba bontsha gore mo tlemollong ya lehuto mathata ka moka ao
a diregilego mo go thulaganyo bjale a fihlile tharollong ya mafelelo
gomme gantsi tlemollo ya lehuto e fela e kopana Ie sehloa
Go ka rungwa ka tlhaloso yeo e fiwago ke Mojalefa (199719) ya gore
mo gona ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Bothata
bjola bo bego bo tsositse hlogo bjale bo ahlotswe Ka moo tlemollahuto
e tiisetsa tekanyetso ya go ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba
o Tlemollahuto ya LenQng la Gauta
Nnono Molaba 0 tsweletsa Ie go phethagatsa morero wa gagwe wa go
nyakisiSa molato wa polao ya Mmatshego ka bokgoni bjo bo maka15ago
Nnono 0 utolla mosenyi Ie mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Ge
Brenda a leka go hlalosetsa Nnono seo se diragetsego Ie Iebaka leo Ie
mo gapeleditsego go bolaya Mma15hego go lekodiSiSwa Ie go hlokomela
nnete yeo e Iemogilwego mo pading ya Lenong la Gauta
Bopape 0 kgonne go tsweIetSa bobe bja Brenda bja go ba mmoIai Ie go
mo hlaola gare ga baanegwa ba bangwe Ka lehlakoreng Ie lengwe
Nnono 0 tsweletswa e Ie moanegwa yo a dirago 15a go Ioka ke ka lebaka
leo babadi ba ikgweranyago Ie yena
o Tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
bull Tlogelo
Bopape 0 somisitse thekniki ye ya tlogelo mo go tlemollahuto ka go
tlogeia tiragalo ya tshekiso ya boNakedi Ie Thabo Ie Nnono Ge ba Ie
kgolegong ditaba tsa polao ya Mmatshego di a tswelela Mongwadi 0
123
dira seo ka maikemisetso a gore mmadi a sale a maketse gomme a rate
go tseba gore pheletso ya bona e ka ba e bile efe Pading ye kutollo ye
nngwe e tsweleditswego ke ya ge N akedi a bolela gore Ie bona ba
swanetSe go tswalanywa Ie polao ya Mmatshego Seo se dira gore Nnono
Ie babadi ba sale ba itshwere dihlaa ba maketse
bull Tekolanthago
Thekniki ye ge e hlaloswa go thwe ke go gopola tsa morago Go ya ka
Serudu (198945) tekolanthago ke tsenatseno ya moelwa wa tatelano ya
mehleng ya ditiragalo mo kanegelong ka nepo ya go ukama ditiragalo
tseo di setsego di diregile eupsa di nago Ie kamano Ie tsa bjale
Ge Brenda a hlatholla ka mo ditaba di sepetsego ka gona go tsweleia
ditshedimoso ka moka tseo Nnono a di bonego ebile a di kwelego eupsa
bjale di laetsago gabotse gore di be di amana Ie polao ya MmatShego
Ditiragalo tseo ke tse di latelago
Go hlaselwa ga Naniki (Let156)
Leraga leo Ie bego Ie bonala dithaereng tsa koloi ya Brenda
(Let16)
Lefastere leo Ie bego Ie butswe ngwakong wa Morena Maleka
(Letl160)
Brenda 0 ganetsa Nnono go nyakisisa mmolai wa Mmatshego
(Let198)
Seo se supsago ke dikgopolo tse ke gore Bopape 0 kgonne go somisa
dithekniki tseo ka maikemisetso a gore babadi ba itswalanye Ie Nnono
gape Ie go dira maatlakgogedi a dire babadi ba baIeIe pele Ie pele
124
Tlemollahuto ya padi ye e tsweleditswe ka bokgwari ka dithekniki tse
pedi tseo
Go ka rungwa ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie Brenda Ia
Iehu Nnono 0 a fenya mola Brenda a fenywa Le ge Nnono a ile a iSwa
kgolegong fela morero wa gagwe 0 ile wa phethagatswa Mafeleiong go
hweditswe mmoI~ wa Mmatshego Maleka e Ie Brenda
S118 KakaretSo
Mo kgaolong ye go hlaIositSwe ditiragalo tsa kalotaba ya Lenong la
Gauta tseo mosomo wa tsona e Iego go thulantsha molwantShwa
(Nnono) Ie molwantshi (Brenda) Ditiragalo tseo di bohlokwa ka ge di
gateleia moko wa ditaba wa paditseka yeo Tse ding we tSa ditiragalo tse di
hlolago maatlakgogedi ke ge mmadi a eba Ie phisegelo ya go rata go
tseba gore molwantShwa (Nnono) 0 tla felela kae Go swana Ie ge a be a
hlaselwa ke dikwefa tsa koloi ye khubedu Go godiSa maatlakgogedi Ie
go tswetsa moko wa ditaba pele Bopape 0 somisitse dithekniki tsa
poledisano Ie nepiso
Malebana Ie tikologo go boletswe ge nako e arotswe ka dikarolwana tse
tharo e lego nako ya tshwaneIo nako ya atmosfere Ie nako ya seka
Lefelo Ie lona Ie arotSwe ka dikarolwana tseo e Iego Iefelo Ia tshwanelo
lefelo la atmosfere Ie lefelo Ia seka
Gape go hlalositswe tswetsopeIe sehIoa Ie tlemollahuto Mo go
tswetSopele go hlalositswe kgopolo ye tswetsopeIe gwa ba gwa
akaretSwa ditiragalo tsa diteng tseo di lebanego Ie yona Go hlokometswe
dithekniki tSeo di somisitswego e lego tekolapejana Ie nepiso Sehloa se
lekotswe mmogo Ie dithekniki tsa sona e Iego polelonosi Ie poledisano
125
Go ruma kgaolo ye go tsinketswe kgopolo ya tiemollahuto gotee Ie
dithekniki tseo di somisitswego tsa yona e Iego tlogelo Ie tekolanthago
126
KGAOLO YA BOSELELA
61 THUMO
Kgaolo ye e Iebane Ie thumo ya nyakisiSo ye yeo e rungwago ka
tekodisiSo ya ditaba go ya ka dikgaoio
62 KGAOLO YA PELE
Mo kgaoiong ye go gateletswe bohlokwa bja Bopape ka go bontsha
dingwaiwa tSeo a setsego a di ngwadile e Iego Makgale (1978) (papadi)
Lenong la Gauta (1982) (padi) Dikeledi (1985) (papadi) Bogobe bja
Tswiitswii (1985) (kgoboketso ya dikanegelokopana) Rena Magomotsa
(1986) (padinyana) Tsietsi (1995) (padinyana) Ie Motshelo wa
Tshireletso (1995) (padi)
Go tsinketswe gape maikemisetso a nyakisiso gomme gwa Iemogwa
gore Lenong la Gauta e bile sengwaiwa sa mathomo sa Bopape sa
mohuta wa botseka Go Iekodisitswe Ie seo basekaseki ba bang we ba
setsego ba se boletse mabapi Ie Lenong la Gauta bona e bile ba bane e
Iego GroenewaId Serudu Mphahlele Ie Mampuru Maikemisetso a
dinyakiSiso tsa basekaseki ba bane ba ga se e tsenelele gobane bona ba
be ba rata go kwalakwatsa puku Ie go hlahla baithuti ba diyunibesithi Ie
barutwana ba mphato wa Iesome fe1a Go realo Iengwalonyakisiso Ie Ie
seditse sebopego sa sengwalo
Mabapi Ie mokgwa wa nyakiSiso go bontshitswe ge nyakisiso ye e sala
morago tshomiso ya mareo a mabedi e lego go hlalosa (describe ) Ie
go hlatholla (interpret) Go hlalosa ke mokgwa wa go bontsha seemo
127
goba sebopego sa selo gore se kwesesege gabotse mola go hlatholla e Ie
go hlalosa ka go gatelela mesomo ya diphapantsho tsa kgopolo ya go
hIaIosa
Go Iaeditswe gape Ie gore ge paditseka ya Lenong La Gauta e nyakisiswa
go hlokometswe taetsonyakisiso ya naratholotsi ge e hialosa sebopego sa
sengwalo Ka faa sengwalo se Iemogilwe go ba Ie matlalo a mararo e
Iego Ietlalo Ia diteng Ia thulaganyo Ie Ia mongwaieio Go hIaIositswe ge
e Ie gore ke matlalo a mabedi a mathomo ao a hlokometswego mo
nyakisisong ye gomme letlalo Ia mafeIeio Ia mongwaielo ga se Ie
nyakisiswe
Kgopolo ya botseka ya Lenong la Gauta e lebane Ie sephiri Sephiri seo
ke sa polao ya Mmatshego Maleka gape Ie go utolla sephiri seo Sephiri
seo se tsweleditswe ka thulano gare ga Nnono Ie Brenda Brenda 0
ganetsa taba ya gore Nnono a tswele pele Ie go nyakisiSa mmolai wa
Mmatshego Ie go kgaiemelwa ka bogale bjo bogolo ke maphodisa go
hlwa Nnono a sunyasunya nko mererong yeo e sego ya gagwe
Thulaganyo e hlalositswe go ba mokgwa wo mongwadi a somisago
ditaba tsa diteng gore maikemisetso goba tebanyo ya gawe e tie e
bonagale Tebanyo yeo e bitswa moko wa ditaba Mabapi Ie bohlokwa
bja moko wa ditaba go bontshitswe ge 0 tlemaganya ditaba tsa
thulaganyo gore di be kgopana Ie go swaraganya dithekniki tsa
thulaganyo gore di lebane
63 KGAOLO YA BOBEDI
Mo kgaolong ya bobedi go sekasekilwe diteng go ya ka lenaneo Ie Ie
latelago kakaretso ya diteng tsa Lenong la Galta tlhaloso ya dielemente
128
tsa diteng e lego baanegwa ditiragalo nako Ie feIo Ie tiriso ya
dielemente tseo tsa diteng tsa Lenong la Gauta
Dielemente tsa diteng di hIaIositswe ka mokgwa wo baanegwa ke batho
bao ba diriswago ke mongwadi mo kanegeiongkopana gob a pading ya
gagwe Go tlaleleditswe ka gore baanegwa ke baraloki go phaia gore ke
batho ka gobane ge go boIeIwa ka baraloki go boIeIwa Ie ka dilo empa e
sego batho fela
Ditiragalo tsona di hlalositswe go ba seo moanegwa a se dirago seo se
mo welago Go okeditswe ka gore ditiragalo ke dilo tsohle tseo di
diragalelago baanegwa Ie mabaka ao a ikhwetsago ba Ie go ona Se
sengwe se bohlokwa se se gateletswego ka elemente ye ke seemo sa
tatelano ya ditiragalo
Nako e hiatholotswe go ba elemente ya boraro ya diteng gomrne seo se
gateletswego ka nako ya sengwalo ke gore e bopilwe ka dikarolo tse
pedi e Iego nako ya kanegelo Ie nako ya histori
Felo go thwe ke elemente ya mafeIeio ya diteng Go tiisitswe Ie go
tlaIeIetswa ka gore mafelo ke ao a Iaetsago his tori
Ge go tsinkelwa tiriso ya dielemente tsa diteng tsa Lenong la Gauta go
hlalositswe gore baanegwa ba arotSwe ka magoro a mabedi e Iego
baanegwagolo Ie baanegwanyane Ge kamano ya baanegwa bao e
hlalositswe ka go somisa Ienaneo Ia tebanyo bokgontshi bothusi
boganetsi Ie bothusegi
Tebanyo e hIaIositSwe go ba maikemisetso goba phegelelo ya moanegwa
Tebanyong ya mongangisi e kgahianong Ie maikemiSetso a
129
mongangiSwa Bokgontshi ke selo seo se kgontshago moanegwa gore a
fihlelele maikernisetso a mongangiswa Bokgontshi ke selo seo se
kgontshago moanegwa gore a fihlelele maikernisetso a gagwe Bothusi
ke se sengwe Ie se sengwe seo se thusago mongwangiswa
maikernisetsong a gagwe Boganetsi bo lebane Ie selo seo se ganetsago
mongangiswa go phethagatsa morero wa gagwe Ge go bolelwa ka
bothusegi go supsa go th~sega ga moanegwa yon e Iego gore mafelelong
o a atlega
Go gateletswe gore go na Ie mehuta ye meraro ya ditiragalo e Iego
ditiragaIotshwaneIo ditiragalotebanyo Ie ditiragaIotlaIeIetSo Ditiragalo
tse di bopa kanegeio Go tswela pele ditiragalo di tlemaganywa ke
sererwa gore e be ngatana e tee
Mabapi Ie nako go hIa10sitswe gore e arotswe ka dikarolwana tse tharo e
lego nako ye e itsego nako ya ditiragalo Ie nako ya Ieago Nako ye e
itsego ke nako ya go se be Ie mathomo Ie mafeIeIo go swana Ie bosego
Ie marega Nako ya ditiragalo ke nako ya go ba Ie mathomo Ie mafeIeIo
bjalo ka Ietsatsi Ie ngwaga Nako ya Ieago e sup a gore dikanegelo tsa
Ieago di Iebane Ie ditiragalo tsa bogoiogolo tseo di akaretsago setshaba
ka moka se se itsego
Kgaolo ye e rurnilwe ka tlhaloso ya elemente ya mafelelo ya diteng e
Iego feio Elemente ya felo Ie yona e arotswe ka dikarolwana tse pedi e
Iego Iefelo Ie Ie itsego Ie lefelo Ia ditiragalo Lefelo Ie Ie itsego ke Iefelo
leo Ie amanago Ie mafelo ao mongwadi a se a nepiSego ka ge a sa bolele
maina a ona go swana Ie thabeng Ie nokenga Mafelo a ditiragalo ke a go
swana Ie Gauteng Ie Seshego mo go Lenong la Gauta
130
64 KGAOLO VA BORARO
Mo kgaolong ya boraro go tsinketswe letialo Ia bobedi Ia sengwalo e
lego thulaganyo Dikgopolo tse bohlokwa tsa thulaganyo tseo di
hlokometswego e bile mabaka a thulaganyo ya ditaba moko wa ditaba
moakanyetso thaetlele Ie dikokwane tsa thulaganyo
Se bohlokwa se se boletswego ka mabaka a thulaganyo ke gore
mongwadi 0 rata go tswetsa pele moko wa ditaba Ie go goka mmadi go
baleia pele Ie pele Moko wa ditaba 0 hialositSwe go ba thuto yeo
mongwadi a ratago go e ruta babadi mabapi Ie taba ye e itsego mo
bophelong Phapano gare ga sererwa Ie moko wa ditaba tsa diteng e
filwe e Iego (a) sererwa se tlemaganya ditaba tSa diteng gore e be
kgopana e tee mola moko wona 0 swaraganya dithekniki tsa thulaganyo
gore di lebane Ie gore (b) sererwa se diriswa mabapi Ie his tori mola
moko wa ditaba 0 somiswa ge go bolelwa ka thulaganyo
Kgopolo ya thekniki e hlalositswe go ba seo se bonwago seo se tIogo
kgona go diriswa go tsweletsa seo se bolelwago Thekniki e laeditswe go
ba Ie mediro ye mebedi ye bohlokwa e Iego go gateIeIa go godisa go
tiisa kgopolo ye e itsego Ie go Iebantsha kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
Moko wa ditaba wa Lenong fa Gauta 0 akareditswe ka gore 0 lebane Ie
seema se Le ge 0 ka e bueia leopeng thota nde e tIo sal a Ka faa moko
wa ditaba wa padi ye 0 akareditswe 0 lebane Ie sephiri seo se
tsweletswago ke thulano gare ga Brenda Ie Nnono
Kgopolo ya moakanyetso yona e lekodisitswe go ba motheo goba freimi
yeo go ka thwego kanegelo yeo e bopilwe godimo ga yona Se bohlokwa
se se boletswego ka kgopolo ye ke (a) go hlopha dingwalo go ya ka
131
magoro a tsona Ie (b) go hIaIosa semelo sa moanegwa Ntlha ye nngwe
ye bohlokwa ka moakanyetso e bile gore 0 na Ie mahlakore a mabedi ao
go ona go kgethwago Ie tee leo Ie lebanego Ie baanegwathwadi
Kgopolo ya thaetlele e hialositswe gore ke Ieina la puku goba kgoboketso
ya direto Mohola wa yona ke go lemosa babadi ka ga seo sengwalo se
bltgtlelago ka sona Ie go thusa go hlalosa diteng tsa sengwalo Mesomo ye
mengwe yeo e lemogilwego e bile go hioia kgogedi go tsweletsa sererwa
go hialosa moko wa ditaba go akanyetSa maikutlo Ie go bea leina la
paale la sengwalo
Mehuta ya dithaetIeIe e filwe go ba ye mene e lego dithaetlele tsa
mokgwa wa Victoria tsa direto tSe kopana Sa sererwa Ie moko wa
ditaba tsa tsopolo ya ka gare Ie tsa sekatshisinyo Dikokwane tsa
thulaganyo di hialositSwe go ya ka faa di arogantshitsectwego ke
Groenewald (199313) e lego kalotaba tsectwetsopele sehloa Ie tlemollo
ya lehuto Kalotaba e hlalositswe go ba mathomo goba matseno a papadi
goba kanegelo Go laeditswe gore kalotaba e na Ie dikarolo tse nne tse
bohlokwa e lego baanegwa ditiragalo nako Ie felo tseo di fiwago
mesomo
Se bohlokwa seo se gatelelwago ka thulano ke gore e hlohleletsa mmadi
go balela pele Ie pele Mehuta ye mebedi ya thulano ya ka ntle Ie ya ka
gare e adilwe Mosomo wo mogolo wa thulano ke go hioia
maatlakgogedi Go tswela pele go boletswe gore thulano e hlolega ge go
bapetswa botse Ie bobe maatla Ie bofokodi lethabo Ie manyami
bjalobjalo go tsweletsa maatlakgogedi
Maatlakgogedi a laeditswe go ba a lebane Ie phiSegeio ya mmadi Seo se
gateletswego ke gore a thoma ge mongwadi a rulaganya ditaba tsa gagwe
132
go Iebana Ie Iebaka Ia magareng leo Ie dirago gore mmadi a rate go tseba
pheletso ya ditaba Go tlaleleditswe ka gore maatIakgogedi a na Ie
mahiakore a mabedi e Iego Ia mathomo Ia go Iebana Ie tse mmadi a di
tsebago (Ie Iebane Ie sererwa Ie diteng) mola Ia bobedi Ie Iebane Ie tse
mmadi a sa di tsebego (Ie Iebane Ie morero I moko wa ditaba Ie
thulaganyo)
Baanegwa ba thulaganyo ba arotswe ka dikarolo tse pedi e Iego
baanegwathwadi Ie baanegwathusi Ge go boIeIwa ka baanegwathwadi
go lebiSitswe go molwantshwa Ie moIwantShi Baanegwathusi ke
baanegwanyane ke gore baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya
baanegwathwadi Se sengwe seo se gateletswego ke mesomo ya
baanegwa bao ba nago Ie tebanyo ya baanegwathwadi Se sengwe seo se
gateletswego ke mesomo ya baanegwathusi e Iego (a) go hialosa dimelo
tsa baanegwathwadi (b) go tiisa tlemollo ya lehuto (c) go tswalanya
mmadi Ie molwantshwa (d) go godiSa kgogedi Ie (e) go hlatholla
tlemollahuto
Go tsweia pele go tsinketswe dithekniki tseo di somisitswego mo
karolong ya kalotaba e lego tebelelo-ke poledisano potsisoretoriki
tshwantshiso tshwantshanyo nepiSo boipoeletso tatelano tekolapejana
pheteletso tlogelo tekolanthago Ie motifi Mohola wa tsona ke (a) go
gatelela go godiSa go tiisa kgopolo ye e itsego Ie (b) go Iebantsha
kgopolo yeo Ie moko wa ditaba
65 KGAOLO YA BONE
Mo kgaolong ya bone go tsinketswe semelo sa baanegwa e lego
molwantshwa Ie molwantshi ka go hlokomela mehuta ye mebedi ya
133
diphapantsho tse latelago e lego (a) diphapantshotshwanelo Ie (b)
diphapantshotlaleletso
Ge kgopolo ya diphapantshotshwanelo e hlaloswa go thwe e hlatholla
semelo sa moanegwa thwii ka go nepisa dikokwane tse pedi tsa
mathomo tsa moakanyetso e lego kalotaba Ie tswetsopele
Diphapantshotlaleletso tsona go thwe ke tSeo di tialeletsago
diphapantshotshwanelo Mohola wa tsona ke go hlalosa semelo sa
baanegwa ka go siroga ka ge di sa nepiSe dikokwana tsa moakanyetso wa
sengwalo
Pale ga ge go hlaloswa semelo sa baanegwa go hlalositswe moko wa
ditaba Ie mokanyetso ka gobane ke dikgopolo tseo di Iaolago semelo sa
baanegwa bao Moko wa ditaba wa Lenong la Gauta 0 Iemogilwe ge 0
lebane Ie sephiri seo se tsweleditswego ke thulano gare ga Brenda Ie
Nnono Go ya ka moakanyetso wa padi ye Nnono ke motho yo bohlaIe
Ie wa go hloka bofokodi
Go bontshitswe gape ge diphapantsho tsa semelo sa molwantshwa Ie
molwantshi di Iebane Ie (a) tse molaodiSi a di hlalosago ka molwantshwa
Ie molwantshi (b) polelo Ie ditiro tsa molwantshwa Ie molwantshi Ie (c)
ge molwantshwa Ie molwantshi ba bolelwa ke baanegwa ba bangwe Go
tsitsinketswe Ie dithekniki tseo mongwadi a di dirisitsego go hlalosa
Nnono bjalo ka motho yo bohlale Dithekniki tSeo ke tebelelo-ke
poledisano nepiso Ie tshwantshanyo
Molwantshwa (Nnono) bjalo ka motho wa go hloka bofokodi 0
hIaIositswe ka dithekniki tsa poledisano tshwantshanyo Ie nepiso
134
Diphapantshotlaleletso di sekasekilwe ka go latela lenaneo la
Molwantshwa (Nnono) ke yo bogale 0 rutegile 0 humile 0 na Ie thuso
Ie gore 0 na Ie bokgoni Go tsopotswe mehIaIa go tswa go Lenong la
Gauta go tiisa seo se boletswego ka molwantshwa Gape go somisitswe
dithekniki tsa tshwantshanyo pheIeIetso nepiSo tekolapejana Ie
polediSano go hlalosa dipharoiogantshotlaleletso
Semelo sa Brenda (molwantshi) se sekasekilwe go ya ka lenaneo la
moakanyetso e Iego molwantShi ke moanegwa wa maemo a godimo Ie
wa bofokodi Lenaneo leo Ie Iatetswego ge go lekolwa semelo sa
moIwantShi e bile la (a) tlhaloso ya mongwadi (b) poielo Ie ditiro tsa
molwantshi (c) tseo baanegwa ba bangwe ba di bolelago ka yena Ie
(d) tshomiso ya dithekniki Seo mongwadi a hlalositsego molwantshi ka
tsona
Dithekniki tseo di dirisitswego go laetSa maemo a godimo a Brenda ke
poledisano tshwantshanyo nyenyefatso Ie nepiso Molwantshi (Brenda)
bjalo ka motho wa go ba Ie bofokodi 0 hialositswe ka dithekniki tsa
poledisano Ie potsisoretoriki
DiphapantshotlaIeIetso tseo di hIaIositswego ge di Iebane Ie semelo sa
molwantshi Brenda di laeditse gore Brenda 0 na Ie boikokobetso
Iethabo 0 rutegile Ie gore 0 na Ie kwelobohloko Go tsopotswe
ditsopolwa go tswago padi ya Lenong la Gauta tseo di tiisitsego se se
boletswego ka molwantshi
66 KGAOLO YA BOHLANO
Kgaolong ye ya bohlano go sekasekilwe ditiragalo ge di lebane Ie
Ienaneo Ia tlhaloso ya ditiragalo ditiragalo tsa kalotaba tikologo
135
tswelopele tiriso ya dithekniki tsa tswetsopele sehloa tiriso ya
dithekniki tsa sehloa tlemollahuto Ie tiriso ya dithekniki tsa tlemollahuto
Ditiragalo di swantsha mahiakore a mabedi a bophelo e lego lehlakore Ia
go loka Ie lehlakore la go se loke Se bohlokwa malebana Ie mosomo wa
ditiragalo ke gore di lebane Ie go thulanya molwantshwa Ie molwantshi
ka gobane mo go bona go na Ie yo a dirago tse botse Ie yo a dirago tse
mpe
Ge go hlaloswa ditiragalo tsa kalotaba go thwe ke tseo di thulantshago
molwantshwa Ie molwantshi Ka faa thulano e hioia maatlakgogedi
gomme e gapeIetSa mmadi go baieia pele Ie pele
Mo pading ya Lenong la Gauta nyakiSiSo ya polao ya Mmatshego e
dirilwe ke Nnono yoo e sego letseka Le ge e Ie gore polao ya
Mmatshego ke tabakgolo mo pading ye fela ga e tsweletse mohlala wa
nnete wa nyakisiso ka gobane Nnono a be a se ne lenaneo leo a Ie
latelago ka mehla Nnono 0 bontShitse kgakanego ye kgoIo gobane 0 be
a sa tsebe gore 0 tIa nyakela mmolai wa Mmatshego kae Ie gona bjang
E be e Ie kgopelo ye thata kudu yeo Morena Maleka a e dirilego go
Nnono
Tikologo ge e lebane Ie thulaganyo e arotswe ka dikarolo tSe pedi e lego
nako Ie feio Nako ya thulaganyo e bolela lebaka leo ditiragalo di
diregago go lona Ka go realo tikologo ya thulaganyo e arotSwe ka
dikarolo tse tharo e lego tikologo ya tshwanelo ya atmosfere Ie ya seka
Bohlokwa bja tsona ke (a) go Iaetsa baanegwa Ie ditiro tsa bona (b) go
tsweletsa khuduego Ie maikutlo moyeng wa mmadi Ie (c) go swantsha
mahlakore a mabedi e lego la go loka Ie Ia go se loke Go tlaleletsa seo
go ka thwe se bohlokwa seo se boletswego ka tikologo ya thulaganyo ke
136
gore e fiwa mesomo ya go tsweletsa moko wa ditaba Ie go godiSa
atmosfere Ie maatlakgogedi
Dikokwane tse dingwe tsa thulaganyo tseo di lekotswego e bile
tswetsopele sehloa Ie tlemollahuto Tswetsopele e hlalositswe go ba
ditiragalo tseo di lebanego Ie thulano gare ga baanegwa Ie dilo tse
dingwe S se gateletswego mo ke gore ditaba tsa thulaganyo di thatafa
gannyane gannyane go isa thokong ya sehloa Tswetsopele e lemogwa ka
dikgogakgogano tseo di iSago sehloeng Mosomo wo bohlokwa wa
tswetsopele ke go godisa maatlakgogedi gore moko wa ditaba
tsweletswe gabotse
Dithekniki tseo di somisitswego tsa tswetsopele ke tekolapejana Ie
nepiso Mohola wa tsona ke go godiSa maatlakgogedi gore moko wa
ditaba 0 tsweletswe gabotse
Sehioa se hlalositswe ka gore ke moo dikgakgano tsela di bego di
kgatlampana go tswetsopele di fihlago mafeleiong Go Iemogilwe gore
kgato ya sehloa e lebane Ie khuduego ye kgolo ka gobane ke faa
baanegwa ba rumago dithulano tsa bona
Sehloa sa Lenong la Gauta se lemogilwe ge Nnono a bona mongwapo
wo mofsa mo letsogong la Brenda gornme a tshoga kudu Dithekniki
tseo di dirisitswego tsa sehloa ke polelonosi Ie poledisano Mohola wa
tsona ke go supa gore se rarolla mathata Ie go dira gore Brenda a utolle
sa mafahleng a gagwe Ie go godisa maatlakgogedi gore rnmadi a nyake
go tseba pheletso ya ditaba Ie gore Nnono 0 lokile Brenda ga se a loka
Tlemollahuto ke kokwane ya bone ya mafelelo ya thulaganyo Ge e be e
hlaloswa go thwe ke moo makunutu Ie diphiri tseo mongwadi a
137
0
tswetsego a di utetse mmadi go tIoga mathomong a di utollago gona Go
thwe ke mafelelong a ditaba tseo di bego di kgatlampana Tlemollahuto
ya Lenong la Gauta e tsweletse ge Nnono a phethagatsa morero wa
gagwe wa go utolla mmolai wa Mmatshego go ba Brenda Brenda 0
hlokofala kotsing ya sefatanaga Dithekniki tseo di somisitswego ke
tlogelo ya tekolanthago Mohola wa tsona ke go tiisetsa tekanyetso ya go
ba gare ga kalotaba Ie mafelelo a ditaba Ie mafelelo a ditaba go ~gofisa
nako Ie go godisa maatlakgogedi go dira babadi ba balele pele Ie epele Ie
gore ba itswalanye Ie molwantshwa (Nnono) ka gobane a dirile tsa go
loka Go rumilwe ka gore Bopape 0 kgonne go aroganya Nnono Ie
Brenda ka lehu Thuto ya Ie ge 0 ka e buela Ieopeng thota ntle e tlo sala
e ba thereso fela
138
- Leina etc
- KGAOLO YA 1-6
-
- Kgaolo ya 1
- Kgaolo ya 2
- Kgaolo ya 3
- Kgaolo ya 4
- Kgaolo ya 5
- Kgaolo ya 6
-
- Bibliokrafi Summary Opsomming
-