Sosyoloji Notlar3 Aylk Yaygn Sosyoloji Dergisi

mtiyaz Sahibisa Demir

Sorumlu Yaz leri MdrCem K. Olgun

Genel Yayn YnetmeniCihat zsz

Bu sayya katkda bulunanlar:Cevdet Doan

Serkan Yorganclarmer F. Anl

Yldrm ErbaMustafa Cem Ouz

Selcen Dzgn OdacoluNefin Huvaj Sevim

Altan Yrk

letiim

http://sosyolojinotlari.blogspot.com

sosyolojinotlari@gmail.com

Ynetim YeriKzlrmak Sokak No: 14/10

Kzlay ANKARA

*Kaynak gstermeden alnt yaplamaz.*Yaynlanan yazlarn tm sorumluluu

yazarlara aittir.*Derginin tm haklar sakldr.

Baskdeal Copy

Ocak-ubat-Mart(4)Nisan-Mays-Haziran(5)

2008 Ankara

NDEKLER

Bu Sayda 2

Kuram ve Kavram almalar

Trkiyede Kapitalizmin Geliimi ve alma Ahlaksa Demir 3Popler Kltr ve Spor / FutbolCevdet Doan 13Huizinga ve Oyun KavramCem K. Olgun 22Ruth Benedict ve Kltr Konusuna KatklarCihat zsz 26Yeni Sosyal Hareketler Ekseninde Feminizme BakCevdet Doan 29Tekrar ve Kinesis: Kierkegaard ve Metafiziin k zerine Bir DeerlendirmeSerkan Yorganclar 36Gelenek ve Anlam(a)mer F. Anl 40

Sosyolojide ve Sosyal Bilimlerde Yntem

Gei anda Sosyal Bilim: Wallersten Yeniden DnmekYldrm Erba 47Sylem AnaliziMustafa Cem Ouz 52Metinsel AnalizSelcen Dzgn Odacolu 58Nitel Aratrmalarda erik Analizi TekniiCem K. Olgun 66erik Analizi Tekniinde Yarg Cmlelerinin Analizisa Demir 71Vaka ncelemesiCihat zsz 74Odak Grup GrmeleriNefin Huvaj Sevim 80

Kitap ncelemesi

Jared Diamonddan ki nemli Kitap: Tfek, Mikrop Ve elik ile kAltan Yrk 86

OSYOLOJ OTLARI

Sosyoloji Notlar2

Bu Sayda

Gecikmeli de olsa siz okurlarmzla bulumu olmak bizler iin ok nemli. nk daha nceki saylarda da elimize ulaan yapc eletiriler bizden kaynaklanan bu gecikmeye ramen devam etti. Derginin yeni saysnn ne zaman kacana dair elimize ulaan mesajlar ve gelen telefonlar bizi gerekten onore etti. Biz de her admmz gelen eletiri ve sorular dikkate alarak atmaya altk ve sonunda iki sayy birletirdiimiz bu say ortaya kt.

Ocak aynda Trkiyenin sosyo-kltrel ve ekonomik yaps zerine almay dndmz drdnc saymz eitli teknik aksaklklardan dolay Nisan saymzla birletirmek durumunda kaldk. Nisan saymzn gndemini ise sosyolojide ve sosyal bilimlerde yntem konusu zerine kurmaya altk. lk blm aslnda drdnc saymzn gndemine dair yazlara yer vermek istediimiz blmd. Ancak beklediimizden daha az makale gndeme dahil oldu ve devamndaki yazlarla birlikte gndemi kuramsal ve kavramsal almalar bal altnda daha geni bir ereveye yaydk.

Beinci saymz olan Nisan saysnn ieriini, yani ikinci blmmz, okuyucularmz yntem konusunda gerekli kaynaklara ynlendirmeye yardmc olabilecek almalar oluturdu. Bilhassa sosyolojide nitel aratrma yntemleri son zamanlarda olduka zerine dlen bir konu haline geldi. Biz bu saymz yayna hazrlarken hem Trkede hem de dier dillerde ok sayda kapsaml metot kitab kitabevlerindeki raflarda yerini ald. Her ne kadar biz almalarmzda bu yaynlarn birouna yer verememi olsak da en azndan buradan bu bilgiyi paylam olalm. Wallersteinn sosyal bilimleri yeniden dnmek konusunda sylediklerini inceleyen bir makaleyle baladmz yntem blmmz, srasyla sylem, metin ve ierik analizi almalaryla devam etti. erik analizinde yarg cmlelerinin analizi konusunda daha ayrntl bir almann ardndan, vaka incelemesi ve odak grup makalaleri yntem ksmnn son iki almas oldu. Son olarak Jared Diamondn iki eseri zerine bir kitap incelemesi sayfalarmz arasnda yer ald.

4 ve 5inci saylar birletirdiimiz bu saymzla, her amatr ruhlu dergi iin nemli bir krlma noktas olan birinci yl geride brakyoruz. Bu durumun dergimizin sreklilii iin bize ateleyici bir katk saladn sylemeliyiz. Umarz bir daha gecikme yaamadan, planladmz vakitte kitabevlerindeki raflarda yerimizi alabiliriz. renmek hi bitmeyen bir sre ve biz bu srece gnll olarak dahil olmak istiyoruz. Bizim gibi sosyolojiyi ve sosyal bilimleri bir ucundan yakalayp renmeye alan, renmeye altklarn evresindekilere soran, anlatan herkesi sayfalarmz arasnda grmek istiyoruz. Bir ksmyla hi yzyze grme ans bulamadmz ama bizi fikir ve makaleleriyle destekleyen tm arkadalarmza sonsuz teekkrler.

Sosyoloji Notlar

Sosyoloji Notlar3

TRKYEDE KAPTALZMN GELM VE ALIMA AHLAKIsa Demir*

Bu alma ncelikli olarak Trkiyenin kapitalizm macerasn zetlemektedir. Bununla birlikte kapitalizmin geliimiyle birlikte oluan alma ahlaknn grnm de ele alnmtr. Trk ekonomisinin veya Trkiyenin kapitalizmle btnlemesinin, 19. yzyla denk geldiinin vurguland bu almada, Trkiyede dnya ekonomik konjktrne bal olarak, deiik ekonomi politikalarnn benimsendii ifade edilmitir. Ancak, hangi ekonomi politikas (devleti, liberal, karma) benimsenirse benimsensin, devletin temel karakteristiklerine ve hakimiyetine bal olarak her dnemde ulusalc ve kalknmac bir perspektifin hakim olduu ve almaya ynelik ahlaki deerlerin buna gre biim ald gsterilmitir.

Trkiyede Kapitalizmin Geliimittihat ve Terakkinin kurularak milliyeti

bir ideolojiyle lkeyi kurtarma misyonunu gelitirmesinden nce, Osmanlda imparatorluu kurtarmak adna iki farkl dnce biimi gze arpyordu. Bunlardan birincisi Osmanlclkt. Bu akm, ulusuluk akmna, aznlklarn Bat devletleri ile ilikiye gemelerine, Islahat Ferman ve Tanzimata ve son olarak Bat taklitiliine ynelik bir tepki olarak domutur (Mardin, 2005: 87). Temsilcileri arasnda Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavinin bulunduu Yeni Osmanllar hareketinin altn izdii nokta, Osmanllarn bir kitle olarak harekete geirilmesinin zorunlu olduuydu. Yeni Osmanllarn gcn yitirdii dnemde ortaya kan bir dier hareket

* Mersin niversitesi Sosyoloji Blm Yksek Lisans Mezunu

slamclkt. Cevdet Paa ve irvanizade Rd Paann temsil ettii slamclk, Osmanllarn, Tanzimatla birlikte kltr benliklerini kaybetmeye baladn, bunun karsna gemek iin ise eriat deerlerini benimsemek gerektiini vurgulayan bir dnce hareketidir. slamcln bahsedilen dnemde yaylmasnn ve gelimesinin en nemli sebeplerinden birisi de bu dnemde Pan milliyetiliklerinin gelimesidir. Bu dnce hareketi Osmanl corafyasnda o kadar etkili olmutur ki II. Abdlhamid, Panslavizme tepki olarak Panislamizmi gelitirmitir (Mardin, 2005: 9293). Bu iki ideolojinin dnda II. Abdlhamid devrinde, birok yasaklamaya ramen gelien ve daha sonra Cumhuriyetin kurulmasna etki eden bir ideoloji ortaya kmtr. Milliyetilik olarak ifade edilen bu ideoloji ilerleyen zamanla birlikte gerek Osmanlclk, gerekse de slamcln nne gemi ve hkim dnce olarak benimsenmitir. Bu akm 1908 Trkiyesinin hem iktidar yapsn, hem ekonomisini hem de kltrn ekillendirmitir. Kapitalizmle tanma ve milli burjuvazi gelitirme abalar hep milliyetiliin izdmnde ortaya kmtr. Bu milliyetiliin yap tan ise Trklk oluturmaktadr ve temsilcisi Jn Trkler olmutur (Mardin, 2005: 96).

Trkiyenin kapitalizmle btnlemesini anlayabilmek iin devlet yapsna ve iktidar ilikilerine bakmak elzemdir; nk Trkiyede kapitalizmin geliimi direkt olarak devlet eliyle gerekletirilmekte ve iktidarn blm de bu sahiplenmeden etkilenmektedir. Devletin ekonomik alan -kapitalist ekonomiye gei srecinde- biimlendirme ve kontrol altnda tutma

Sosyoloji Notlar4

sreci 1908de ttihat ve Terakkinin iktidar ele geirmesiyle balar. ttihat ve Terakki Partisinin milli bir burjuvazi gelitirme amac Batda gzlemlendii biimiyle merkantilist bir anlayla gerekleir. erif Mardin Trk Modernlemesi adl eserinde (2005: 82-83) Osmanldaki kapitalistleme ve modernlemenin gl ve problemsiz bir orta snf yaratmak, eitim ve ticareti kolaylatrmak ve bireyleri koruyarak onlar birer retici haline getirmek amacnda olduunu belirtir; bu dncenin ortaya kmasn da Batdaki Kameralist politikalarn etkisine dayandrr. Merkantilist politikann Almanya ve Avusturyadaki biimi olan Kameralizm, Osmanlda da devletin toplum zerinde hkim olma dncesini temsil eder. Sz konusu politikalar vastasyla ttihat ve Terakki ynetimi gayrimslim burjuvazi yerine, Trk ve Mslman olan ve milli deerlerle donanm bir ticaret burjuvazisini gelitirmek istemitir; bu sayede kapitalist dnya sistemindeki yerini almaya balamtr. Bu ekilde bir merkantilist politikann benimsenmesi ayn zamanda ulus-devlet bilincinin de yava yava ekillendiinin bir kantdr. ttihat ve Terakkinin bu dncelerini daha sonra Cumhuriyeti kuran kadrolar da benimseyecektir.

Trkiyenin kapitalist retim biimine entegre olmas bu konuyla ilgilenen yazarlarn pek ouna gre dnya ekonomik sistemindeki dalgalanmalardan, ynelimlerden ve krizlerden etkilenerek ekillenmektedir. Kimi zaman korumac veya devleti bir ekonomik planlama benimsenmekte kimi zaman da daha liberal politikalara ynelinmektedir; ancak her ikisinde de ortak olan zellik devletin kontroldr. Trkiyede devlet, kapitalizmin geliimini ve uygulanmn hangi ekonomik model benimsenirse benimsensin kontrol altnda tutmak istemitir.

Pek ok yazara gre Trkiyenin kapitalizmle tanmas dnya ekonomik sisteminin yaylmasyla olmutur ve yine birok aratrma bize Trkiyenin iktisat politikalarnn dnya ekonomik konjktrne bal olarak ekillendiini gstermektedir. Keyder tarafndan bamllk kuram olarak ifadelendirilebilecek olan bu durum lke ii gelimelerin dnya ekonomisi balamnda deerlendirilmesini iermektedir; Osmanl ve Cumhuriyet dnemi Trkiyesinin ekonomik ve siyasi gelimelerini anlamak iin dnya konjktrne ve bu konjktrle btnleme biimine bakmak gerekmektedir (Keyder, 2003: 11). Osmanl mparatorluu Keydere gre iktisadi anlamda 16. yzylda dnya ekonomik ve siyasi sitemiyle kar karya gelse de gerek

karlama 18. yzylda savalarn kaybedilmesiyle balamtr. Bu dnemin ardndan artan borlanma ve gayrimslimlere tannan ayrcalklar Osmanl geleneksel sistemini sarsm ve ilerleyen srete mparatorluun dalmasyla sonulanmtr (2003: 23, 4344). Keyderin geleneksel sistem olarak nitelendirdii olgu, kyllerin rettii ekonomik arta el koymaya dayanan ve bu art baka hibir snfla paylamayan; bu anlamda ihracata asla msaade etmeyen toprak sistemidir. Osmanlda saraya bal memurlar kyllerin rettii rne el koymalar sebebiyle bir snf karakteri arz ederler; iktisadi ve ideolojik bir deiimi asla kabullenemeyecek olan bu brokrat kadro ekonomik artn brokrat olmayan tccarlar tarafndan ele geirilmesine asla hogryle bakmazlar; ancak dnya ekonomik sistemindeki milliyeti ve kapitalist ynelimler 19. ve 20. yzyllar boyunca bu yapy zorlayacaktr. 19. yzyln snf yapsna baktmzda bu bozucu rol gayrimslimlerin oynadn grrz; bu dnemde mparatorluun snf yelpazesini kyller, brokratlar ve gayrimslim tccarlar (kompradorlar) oluturmaktadr.(Keyder, 2003: 3740). zetle ifade etmek gerekirse kapitalizmin Avrupa ekonomisine yerletii 16. ve 20 yzyllarda evrede yer alan ve yava yava merkezin gdmne giren Osmanl ekonomisi kapitalizm tecrbesini bu bamllk ilikisi erevesinde yaamtr; daha sonra bu bamllk Cumhuriyet Trkiyesinde de devam edecektir.

Trkiyenin kapitalizmle tanmasn yine Osmanl mparatorluuna kadar geri gtren bir dier yazar Boratavdr (2006: 19). Bu tanklk Boratava gre yar smrgelemi bir toplum Daha net bir biimde ifade etmek gerekirse Keydere gre Osmanlnn kapitalizmle tanmas borlanma, ticaret ve yabanc irketlerin lke ierisinde yatrm yapabilme ayrcaln elde etmesiyle gereklemitir (2003: 70).nselin Osmanl iktisat dzenine ynelik zmlemesi Keyderi hakl karr niteliktedir. nsele gre de (1996: 5390)Osmanl devleti ulusal bir pazar kurup bir takm toplumsallklarn veya yeni snflarn gelimesini engellemektedir. Bu cahilce bir ketumluun deil bilinli bir eylemin sonucudur. Sonuta iktisadi dzen pazarn yasalarna gre deil; dzenli hazine gelirini vergilendirme yoluyla toplayan devletin mantna gre ilemektedir. Esasnda gayrimslim burjuvazi Kkmerin belirttii gibi yaylan kapitalizmin metropole bal pazar tutmak istemesinden, retim dzeni asndan geri kalm lkelerin maddi kaynaklarna sahip olma arzusundan ve bu lkelerin pazarlarna sahip olma amacndan doan bir aratr (2002: 26).

Sosyoloji Notlar5

yapsnn** ortaya kmasn dourmutur; nk bu dnemde Osmanlnn tm mali karlar ipotek altna alnmtr. Sermaye kaynaklar zerinde Batl devletlerin denetim kurmu olmas mparatorluu Bat kapitalizminin merkezinde deil de evresinde yer almak ynnde zorlamtr. Keyderin periferileme sreci dedii ve 16. yzyldan balayarak 20. yzyla kadar sren ve hala da devam eden bu olgu lkenin ekonomik yapsnn dnya ekonomik sistemindeki dalgalanmalara bal olarak ekil ve ierik deitirmesini dourmaktadr. Trk ekonomisinin krlganln da bu bamllk olgusu aklamaktadr.

Osmanlnn Bat kapitalizmine eklemlenme srecinin kapitlasyonlarla baladn savunan bir dier dnr Kazgandr (2006: 14). Yeni ekonomik oluumu anlayamayan ve kendi toplumsal ve ekonomik yaps gerei kreselleen kapitalizmle ba edemeyen Osmanl, giderek evrelemeye balam, bu evreleme srecinde Osmanl srekli tavizler vermi ve Bat kapitalizmi Osmanl topraklarndaki gayrimslimleri kullanarak mparatorluu yar smrge konumuna getirmitir (2006: 14). Dolaysyla Osmanl dneminde Trkiye corafyasnn kapitalizm tecrbesinin ciddi bir bamllk tecrbesi ierdii rahatlkla sylenebilir. Esasnda bunun baka trl olamayaca da Keyder tarafndan gsterilmitir; Osmanlnn kapitalizme kendiliinden gemesi olanakszdr nk topraa dayal bir retim tarz mevcuttur. lkedeki hkim snf olan brokratlar da bu sistemden nemalanmaktadr. Bu rejimi tehdit edecek ideolojik faktr sistemin kendi iinden kamaz. Kapkulu zihniyeti ve msadere usul gibi kurumsallamalar saray dnda oluacak bir sermaye birikimini engellemektedir. Dolaysyla kaybedilen savalar ve lke ekonomisinin iine girdii kriz sonucu alnan borlar devamnda kapitlasyonlar dourmu; ilerleyen srete sistemi tehdit etme potansiyeli tayan gayrimslim burjuvazi domutur.

Kapitalizmle btnleme sreci sonunda yar smrge (Keyder, 2003: Boratav, 2006: Kazgan, 2006) konumuna den mparatorlukta bu duruma ynelik tepkilerin gelmesi srpriz olamaz. Tepkilerin merkezinde ise gayrimslim tccarlarn olmas kanlmazdr; nk bu snf

**mparatorluun yar smrge niteliinin en ak belirtisi d borlanmalar, Duyun-u Umumiye, srekli imtiyazlar arayarak lkeye gire yabanc sermaye yatrmlar ve giderek arlaan ve yaygnlaan kapitlasyonlar zinciridir (Boratav, 2006: 21).

Batl irketlerle kurduu ilikiler ve elde ettii ayrcalklar sonucunda lkenin neredeyse tm pazar faaliyetlerini eline geirmitir. Sayca az olan yerli tccarn tepkisini ekmenin yannda gayrimslim burjuvazi Keydere gre (2003: 52) geleneksel vergilendirme ve arta el koyma sistemini de temelinden sarstndan brokratlarn antipatisini toplamtr. Pazar mantyla hareket ettii iin brokrasinin hkim roln tehdit eden ve krsal alandaki artk rne ticaret adna el koyan gayrimslimler ilerleyen dnemde balca hedef durumuna gelmitir. mparatorluk ulusal bir kapitalizme doru yol aldnda dlanacak olan temel grup onlar olacaktr.

mparatorluktan Cumhuriyete geite devindirici g olan Jn Trkler, Jn Trklerin devam niteliindeki ttihat ve Terakki ve ttihat ve Terakkinin bir kolu olarak ne kan Kemalist cephe devleti kurtarmak amacyla ulusal bir kurtulu mcadelesi balatacaktr. Bu mcadelenin tutsaklktan kurtulma mcadelesi olarak nitelenmesi Boratavn deyiiyle yar smrge konuma raz olmaytan kaynaklanr (2006: 21). Batllamay kendisine ilke olarak edinen ttihat ve Terakki cemiyetinin milli bir ekonomi ve burjuva snf yaratma hedefi, Cumhuriyet kurulduktan sonra muasr medeniyetler seviyesine ulama hedefiyle hareket eden Cumhuriyeti kadronun da izledii yol olacaktr. ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidarda bulunduu sreyi deerlendiren Kazgan (2006: 40), Boratav (2006: 21) ve Keyder (2003: 8889) ttihat ve Terakkinin ana amacnn milli deerlerle donanm Mslman-Trk burjuvazi yaratlmas olduunu belirtirler. ttihat ve Terakkinin uzants olan Cumhuriyeti kadro bir yandan smrgeci ve emperyalist Bat ile savamakta dier yandan da onun ekonomik retim modelini benimseyerek kapitalistleme yoluna gitmektedir. Bu yolda dntrc rol de devlete bimektedirler. Devletin Trkiyenin azgelimilikten kurtulmas asndan nemli bir yeri olduunu savunan Kongara gre (2000: 19) Trkiyenin azgelimi, hatta hi gelimemi olan burjuvazisi, palazlanmak ve kendi kendini srdren bir sermaye birikim dzeyine ulamak iin devlet desteine gereksinme duyuyordu. Bu destek, toprak aas-brokrat-tccar lsne Devletilik ad altnda saland. Dolaysyla

nselin de belirttii gibi Jn Trklerin nderliinde balatlan askeri ayaklanma ve ttihat ve Terakki yanllarnn yava yava iktidar ele geirmesi, gelecein laik ve cumhuriyeti iktidarnn yeni yzn gn na karma[ktadr].(1996: 114).

Sosyoloji Notlar6

Osmanlda hkim snf olan brokratlar Cumhuriyet dneminde de yegne belirleyici g olarak kapitalistleme, Batllama veya modernleme srecini ynlendirme grevini kendilerine bimektedirler. Esasnda bunun baka trl olmas da imknsz gibidir. nk Boratavn gsterdii zere Trk burjuvazisinin clzl burjuva snfnn Osmanldaki brokrat kesimin yerine geerek liberal deerlere bal bir Cumhuriyet kurmasn olanaksz hale getirmektedir (2006: 23). Daha doru bir biimde ifade etmek gerekirse devletin snfsal temelde el deitirmemesi Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki devamlln aklayc anahtar olmaktadr (Keyder, 2003: 32).

1908 ylnda iktidar ele geiren ttihat Terakki Cemiyeti emperyalizmin dorudan dayatmalarna kar kan en nemli rgtt; bu rgt Batl devletlere ve onlarn ekonomi politikalarna kar harekete geiren en nemli gelime belki de Duyun-u Umumiyenin kurulmasyd. Osmanl ekonomisinin tamamen yabanc lkelerin kontrolne gemesine neden olan bu kurum siyasi ve ekonomik anlamda milliyetiliin benimsenmesinde etkili oldu. Yine ayn dnemde Batnn emperyalist politikalarna kar korunmak iin merkezileme eilimi artt. Mlkiye, tbbiye ve mhendishanelerde memur says gittike artt; ileride reformcu ve devrimci hareketleri balatacak olan kadrolar buralardan kacakt (Keyder, 2003: 717273).

Milliyetilik dalgas ile dalan imparatorluu kurtarmaya alan ttihat Terakki, brokratlarn konumunun deimeden kalmasn da salad. Yzleri Batya dnk olan bu milliyeti kadrolar Boratavn belirttii gibi (2006: 26) ulusal bir Avcoluna gre de ttihat ve Terakki milli uyann sembol rgtlerinden birisidir. ttihat ve Terakkinin iktidarda olduu 1. Dnya Savann ilk dnemlerinde kapitlasyonlarn kaldrlmas ile birlikte ilk kez bir devlet politikas olarak milli iktisat yaratma abasna giriildi. ngilizlerin ve Almanlarn youn tepkisine kar direnildi; onlarn sahip olduu imtiyazlar tamamen ortadan kaldrld. Yerli reticiye uygulanan vergiler son buldu, gmrk duvarlar yukar doru kaldrld, yerli giriimciyi destekleyecek bankalar kuruldu, yabanc firmalarn yazmalarn Trke yapmalar art getirildi, tabelalarn Trke olmas zorunluluu koyuldu, yabanc lkelere eitim ve meslek renmeleri iin renciler gnderildi, Trk nfusu artrmaya ynelik tedbirler alnd, fabrika amak isteye giriimciye (bu giriimciler Mslman-Trk zelliklerini tamalyd) olaanst kolaylklar saland, tarmda iyiletirme almalar yapld ve retimi artrmak iin her trl nlem alnd (2001: 263272).

kapitalizmin tohumlarnn yeertilmesi iin milli sanayi burjuvazinin yetitirilmesini ve milli bir iktisadn tesis edilmesini art kouyorlard; bu politika hem Batnn smrgeci iktisadnn karsnda gl kalabilmeyi hem de Batllamay salayacakt. Nitekim Keyderin gsterdii gibi (2003: 8889), bu dnemde milliyeti politikaclar ve aydnlar iktisadi bamlln ve komprador burjuvazinin karlarna hizmet eden liberalizme ate pskrmekteydiler. Dolaysyla 1. Dnya Sava ncesi ve sonrasn belirleyen hkim gr devlet kontrolnde bir kalknma stratejisi ve bu stratejiye g katacak gdml ve kontroll bir milli burjuvazi yaratma politikasdr. Yetim ve Azmann da gsterdii gibi (2006: 203) devlet, Osmanl-Trk iktisadi yaamnda burjuvazinin olumasn engelleyici ya da oluturucu bir aktr olarak vazgeilmezdir. Ulus-devlet projesi geliene kadar Osmanl devleti burjuvaziye kar olumsuz bir tutum taknmtr; ancak burjuvazinin ilericilik misyonu Cumhuriyet Trkiyesinde tam anlamyla tanmlanmtr. Devlet dntrclk misyonunu engellemedii ve elinden almaya almad mddete burjuvazinin yannda olmutur; ne zaman ki bu snf merkeziyeti yapy zorlamaya balam o zaman ynetici snf burjuvazinin karsnda konumlanmtr. Cumhuriyetin kurulduu dnemlerde ise burjuvazi ulus-devletin olmazsa olmazlarndan birisi olarak milliletirilmesi ve trde hale dntrlmesi gereken bir sorunsal [haline gelmitir].(Yetim ve Azman, 2006: 204). Buradan hareketle Yetim ve Azmana gre de pozitivist bir perspektif benimseyerek toplumsal mhendislik almasna girien Cumhuriyeti kadronun devleti uygulamalar yoluyla kendi egemenliini salamlatrdn rahatlkla syleyebiliriz.***

Kurtulu Savan gerekletiren Cumhuriyeti kadro bu mcadeleye giriirken toplumun baz kesimlerinin desteini almtr. Bunlarn banda da topraa bal eraf, ayan, toprak aas gibi yerel gler gelir. Kurtulu Savan yrten ve Cumhuriyetin kurulmasnda

Bu projenin 2. Merutiyet dneminde baladn dile getirir Yetim ve Azman (2006: 208).***Milli burjuvazi ya da Mslman-Trk Giriimci yetitirme hedefinin temelinde yer alan etkeni ifade edebilmek iin Osmanlnn son dnemlerindeki sermaye dalmna bakmakta fayda vardr. Sermayenin byk bir ksmnn gayrimslim burjuvazinin elinde bulunduu imparatorluun kapitalistlemek ve batllamak iin ncelikle gayrimslimlerin elindeki sermayeye el koymas ardndan da toplumsal sisteme zarar vermeden bu sermayeyi harekete geirmesi gerekmektedir.

Sosyoloji Notlar7

sz sahibi olan bu toplumsal faktrler sivil-asker brokratlarn kontrolndeki burjuvaziyle birlikte Cumhuriyet Trkiyesinin yeni ekonomik yapsndan faydalanmlardr. Bylelikle bir ulusal sermaye grubu devlet eliyle oluturulmaya balanmtr (Kongar, 2000: 19). Bu gruplarn hepsi birden balangta CHP ats altnda birleirken ilerleyen zamanda toprak aas, ayan ve yerel erafn gz ard edilmesiyle birlikte yeni bir gruplama veya partileme hareketi olumutur. Bunun yansmas DP olmutur (Kongar, 2000: 149) Yani ayan, eraf ve brokrasi uzlamas Cumhuriyet kurulduktan ksa bir sre sonra son bulmutur. Cumhuriyetin kurulduu yllar devletin burjuvaziyle olan ilikisinin himayecilik kavramyla tanmland bir dnemi ifade eder. Cumhuriyet kurulduktan sonra brokrat kesim karsnda ekonomik ve siyasi anlamda ciddi bir rakip yoktur; burada bahsedilen burjuvazi de zaten hem devlet kademesinde grev alan hem de eitli iletmelerin ynetim kurullarnda bulunan kiilerden olumaktayd. Yani temelleri 1908de atlan ve 1923 ile 1929 yllar arasnda benimsenen devlet destekli milli burjuvazi ya da Trk-Mslman giriimci yetitirme politikas meclisteki brokratlarla giriimcileri ayn potada eritmitir. Nitekim Keyderin de gsterdii gibi (2003: 91) ayrcalk salanan irketlerin ortaklar ile nce ttihat ve Terakkinin yeleri daha sonra da Cumhuriyeti kuran meclisin brokratlar ayn kiilerdi; parti tekilat ile burjuvazi ebekesi birbiriyle zdelemiti. Boratavn belirttii zere 19231929 aras dnem milli burjuvazi yaratmak iin devlet kurulularnn kimi imtiyazl zel ahslara aktarld ya da iletme kurmak isteyen kimi ahslara sermaye tedarik edildii bir dnemdir; bu imtiyazl ahslar da yukarda belirttiimiz gibi brokrat gelenee bal kimseler ya da onlarn yaknlaryd (2006: 40). mtiyazlarn bu ekilde devlete yakn ahslardan seilmesi ve esasnda toplumsal dnm, demokrasiyi, kalknmay ve gelimeyi artrc etkisinin olmamas Avcolu ve Kkmer tarafndan eletirilmitir. Avcolu devleti perspektifiyle Kkmer ise daha muhafazakar ve liberal bak asyla imtiyazlarn bu ekilde datlmasna kar kmtr. Her iki dnr de nce ttihat ve Terakki dneminde ondan sonra da Cumhuriyet dneminde, nfuzlu ahsiyetlere ve devlet adamlarna imtiyaz tanndn savunmulardr; bu durum ise ilerleyen srete demokrasinin, zgrlklerin, Batlamann ve kalknmann engellenmesine sebep olmutur. lke bu ekilde Avcoluna gre (2001: 272) milli iktisat smrclerinin

pazarna dnm; Kkmere gre ise (2002: 7879) sekin Batc-Laik bir aznln mal haline gelmi ve yerel tccarlar ve reticiler gz ard edilerek gelimeleri engellenmitir.

19231929 aras dnem mteebbislerin sempati ile karland ve kayrld bir dnemdir. Ancak bu mteebbisler asla devlete ve toplumsal arta sahip ynetici snf iin bir tehdit iermezler; kald ki yukarda bahsettiimiz gibi bu irketlerin sahipleriyle o blgenin meclisteki temsilcileri ayn kiilerdir. 1930lu yllara baktmzda ise devleti bir sanayileme anlaynn gelitiini grrz. Bu durumun temel sebebi olarak dnyada yaanan ekonomik kriz gsterilmektedir. Devlet 1930lar ncesinde zel kar desteklerken ve himaye ederken 1930larla birlikte mdahalecilii ve kolektif kar ne karmtr (Yetim ve Azman, 2006: 211). Cumhuriyetin ilk on ylnda toplumun biimlendirilmesi mevcut dnya dzenine bal olarak mteebbislerin yetitirilmesini gerektirirken, imdi, yani 1930lu yllarda dnya konjktrnn zorlad zere devleti sanayileme ile gerekletirilmektedir. 1930lu yllar boyunca devlet hem yatrmc, hem iletmeci ve hem de denetleyici olarak grev yapmtr. Bu yllarda zel giriim neredeyse son bulmu, yabanc sermaye yatrmlarna kar olumsuz tavr alnmtr (Boratav, 2006: 68). Kazgana gre de 1930lu yllar boyunca btn dnyada denetimli ve devleti-planlamac bir ekonomik model benimsenmitir (2006: 60). 1930lu yllar ayn zamanda 1950lerde ok ksa bir sre aksasa da 1979 dnya ekonomik krizine kadar srecek olan thal kameci Sanayileme modelinin benimsenmeye baland yllardr.

Hatta bu dnemde Glfidana gre yabanc yatrmclar bile serbeste ticaret yapabilmektedir ve devletin ekonomiye mdahalesi minimum seviyededir. (1993; 41)Krizi temel dinamik olarak gren grler iin (Kazgan, 2006: 57); (Yetim ve Azman, 2006: 211); (Keyder, 2003: 133134) ve (Boratav, 2006: 59) baklabilir. thal kameci Sanayileme daha nceden ithal edilen mallarn lke ierisinde retilmesini hedefleyen bir modeldir. Yerli sanayi gmrk duvarlar ile korunarak ithal edilen mallar imal etmeye balar. Ancak burada kastedilen btn giriim imknlarnn milli burjuvaziye ayrlmas deil lkede bir sanayi sektr yaratmak iin sanayi faaliyetlerinin himaye altna alnmasdr. Zira bu sistemin ileyebilmesi iin dardan hammadde, ara mal ve teknoloji ithal etmek gerekmektedir (Keyder, 2003, 207). Tm bunlar da dvizi gerektirir. thal kameci Sanayilemenin zayf noktas da bu dviz

Sosyoloji Notlar8

1929 ylnda yaanan dnya ekonomik krizi sonrasnda Trkiyede devlet retime ve ihracata el att; bu nedenle ihracat fazlas ortaya kt ve pek ok ihracat iflas etti. 192934 aras dnemde, Keydere gre brokrasi, lkede retilen rnn byk bir ksmn kontrol altna ald. Bu dnemde devlet kapitalizmi vastasyla devlet snfn temsil eden brokratlarla sanayi burjuvazisi arasnda ciddi bir kaynama gzlemlendi. Nitekim bu dnemin nemli finansr Bankasnn yardmc olduu irketlerin %74,2sinin kurucular brokratlard (Keyder, 2003: 148149). zetle ifade etmek gerekirse 1930larda gzlemlenen devletilik, siyasal bir elit (brokrasi) ile yeni gelien burjuvazinin hzl birikim salamak amacyla glerini birletirerek yeni bir toplumsal sistem kurma amacnn ismiydi (Keyder, 2003: 151). Bu dnemde Keydere gre (2003: 151) tm ii snf bask altna alnm ve tarm sektr ar vergilerin altnda ezilmiti; bunun yannda Yetim ve Azmann da gsterdii gibi (2006: 211) 1930lar Trkiyesinin devlet ve devletilik anlay snf atmasna izin vermeyen, herhangi bir snfn emrinde olmayan, milletin genel karlarn temsil etmeyen, btnlemi toplum yaratmay hedefleyen ve bu ama dorultusunda yaamn tm alanlarna bilinli ve rgtl mdahaleler eklinde ileyen bir perspektifi yanstmaktayd.

Devleti konjktr kinci Dnya Savann son bulmasyla ortadan kalkt. Sava koullarnda anan devletilik dncesi Amerika Birleik Devletlerinin sava sonras politikalaryla birleince Trkiye DP iktidar ile daha serbestiyeti bir ekonomi politikasn benimsemeye balad. Kazgann da ifade ettii gibi uluslar aras konjktrn bu zorlamas sonucunda dnemin byk toprak sahipleri ve tccarlar da ortaya kabilecek ekonomik olanaklardan yararlanmak iin da almay gerekli grd; 1948 ylnda yaplan ktisat Kongresinde sanayicilerin devleti dzenin tasfiyesini talep etmeleri sonucunda DPnin iktidara gelmesi kanlmaz hale geldi (2006: 80). 1950de iktidara gelen DP planl kalknma dneminin temel politikas olan ar sanayi giriimlerini bir kenara brakp pazar idealine denk den politikalar benimsedi. Dnya konjktrne kaplarak liberalleen**** Trkiye ekonomisi artk serbest teebbse nem vermekte

ihtiyacdr. Nitekim 1979da yaanan dviz sknts tm sistemin kne neden olmutur. **** Bkz. Keyder, 2003: 165

brokratlarn kontrolndeki kapitalizmden pazar mekanizmasna bal bir kapitalizme gemekteydi (Keyder, 2003: 177).

Yukarda bahsedildii gibi liberal politikalarla iktidara gelen DP ilerleyen srete Boratav (2006: 108109) ve Keyderin (2003: 178179) de belirttii gibi yeni bir dnya ekonomik krizi sonras serbest piyasa ideallerinden vazgemek zorunda kald. Bunun zerine eski himayeci, korumac ve iednk politikalara dnld; bunun yannda yine de zel sektr de kayran karma bir ekonomik model ortaya kt. 1960larda ithalat talebinin tarm sektrndeki ihracatla karlanamamas durumu, planlamac brokratlar ve himaye altna alnmay talep eden sanayi burjuvazisini bir araya getirdi; nitekim 1960 darbesi rasyonel ve planl kalknma talebinin aracs konumuna gelmitir. Askerlerin, aydnlarn ve baz brokratlarn desteini alan byk sanayi burjuvazisi dnyadaki yeni konjktr sonucunda milliyeti ve planlamac bir perspektife kayd.

1960tan 1980 darbesine kadar gelen sre Trkiyede byk sanayicilerin himaye altna alnd ve thal kameci Sanayileme ile ekonominin ynlendirildii bir dnemdi. Trkiyenin bu ekilde bir ekonomik sisteme gemesinde dnya piyasalarnda kendisine biilen rol belirleyici oldu. Keyderin gsterdii zere (2003: 202) pazar toplumu ideallerine sahip olan kk burjuvazi ve kk sermayeli iletmeler ile iktisadi kaynaklarn politik mekanizmalarla tahsisini ve gelirin bu sayede yeniden dnmn savunan dzenleme yanls sanayi burjuvazisi arasndaki rekabeti 1960 ve 1980 aras dnemde ikinci grup kazanmt. Keyderin bu dneme ynelik deerlendirmelerine paralel grleri Boratavda da buluruz. Boratava gre (2006: 118) ie dnk-da baml thal kameci Sanayileme 19601980 aras dnemi kapsar; bu dnemde ekonomi planlama tabanna oturtulmutur, 1963 ylndan balayarak -be yllk planlar dhilinde, planlama yntemleri ve plan uygulamalar gerekletirilmi, bu planclk tm yatrm politikalar zerinde belirleyici olmutur; bunun yannda tm zel yatrmlar Devlet Planlama Tekilatnn veya yatrm projelerinin plan hedeflerine uygunluunu denetleyen dier kamu kurulularnn onayna muhta hale getirilmitir. Bu dnemin en nemli kurumu olan DPT dnemlik kalknma planlar oluturmann yannda kaynaklarn ve kredilerin sanayi burjuvazisine akmasn salayarak bu

Yeni konjktrn ad Keynesiliktir.

Sosyoloji Notlar9

grubun gelimesine nemli katkda bulunmutur. Yukarda da belirttiimiz gibi S hem devlete salad kontrol ve denetim gcyle hem de sanayi burjuvazisine salad imknlarla her iki kesimin de karlarna hizmet ediyordu (Keyder, 2003: 213). Bu yllarda sanayi sektr dnda aama kaydeden ve ekonomik artktan nemli derecede pay alan bir dier grup kyllerdi. Kyller Keyderin belirttii zere (2003: 214216) sbvansiyonlardan yararlanarak kapitalist sektr asndan i pazarn nemli bir esi haline gelmilerdir.

S modeli, retimi gerekletirmek iin sanayi burjuvazisinin ihtiya duyduu retim mallar, hammaddeler (bata petrol) ve ara mallar bulunduu mddete skntsz ilerlemekteydi. Tm bunlarn ithal edilmesi dviz sknts yaanmamasna balyd. S modelinin 1979da knn temel sebebi de dviz skntsyd. Bu yla kadar Trkiyenin dviz talebi ABDden alnan krediler, ihracat ve yurt dnda alan Trk iilerin gnderdikleriyle salanyordu. 1970lerin sonuna doru yaanan dviz miktar sistemin de kn getirdi. Dolaysyla Trkiyeye 19601980 aras dnemde nemli bir sermaye birikimi salayan S 1980 darbesinin temel sebebine dnt; nk Keyderin (2003: 259) ve Boratavn da belirttii gibi (2006: 140) o yllarda yaanan toplumsal kn temelinde S modelinin k ile gerekleen ekonomik kriz yatyordu.

Keydere gre 1980e doru gelinen dnemde darbeyi ortaya karan faktr sanayi burjuvazisinin talepleriydi. Kriz yllarnda retim durma noktasna gelmiti; buna ramen iveren konumundaki sanayi burjuvazisi iilerin kanunlar vastasyla ele geirdii avantajl konumu aamyordu. Dolaysyla yeni bir yaplanmaya ihtiya duyan burjuva snf asker ve brokrat kadrolar da arkasna alarak 1980 darbesini gerekletirdi. Bu dnemin gler blou byk ticaret ve sanayi burjuvazisi ile byk toprak unsurlarndan olumaktayd; sz konusu gruplar iktisadi ve siyasi anlamda etkili olmakla birlikte neticede siyasi rejimin zorunlu kld snrlar ierisinde hareket edebiliyorlard. Bu rejim kalknmay ve milliyetilii hedef edinmi devleti ekonomiydi (Boratav, 2006: 123). Sz konusu rejimin 1980lere doru ciddi bir biimde egemen blok aleyhine bozulma ihtimali glenince rejim d mdahale yoluyla durum dzeltilmitir. (Boratav, 2003: 123). 1980 darbesi byk sermaye evrelerinin ekonominin babo gidiini engellemek, sendikalar disiplin altna almak ve sermaye iin gvenli bir ortam

yaratmak amacyla gerekletirilmitir. 1970lerin sonunda tkanan ekonomik gelime 1980 sonrasndaki dzenlemelerle almaya allmtr. Barolde ise yine devlet vardr.

1980 sonras dnemde Trkiyede liberalizmin rzgrlar esmeye balad (Boratav, 2006: 157). Yeni dnya dzenine adapte olmaya alan Trkiye, iinde bulunduu krizi amak iin ABDnin rzgrn arkasna alma ihtiyac hissetti. Berlin Duvarnn ykl ve Dou Blounun paralanmas liberalizmi dnyadaki deimez ve yenilmez ekonomik sistem haline getiriyordu. Yukarda bahsedilen iki olay ekonomi anlaynda ve politikasnda kkl dnmler dourdu. Kazgann belirttii zere Batl kapitalist lkeler komnizm tehlikesini savuturmak iin yoksul ve gsz lkelere verdii destei artk geri ekmekte, bunun neticesinde de sosyal devlet anlay yklmaktayd (2006: 153). Trkiyede 1980lerde ilk admlar atlan serbestleme 1990lara gelindiinde snrsz hale getirildi (Kazgan, 2006: 155). Kanlmaz ve dn olmayan bir sre olarak grlen kapitalizm neo-liberal ideolojilerce artk korumac, mdahaleci, devleti ve kalknmac ekonomi perspektifinin sonunun geldiini haber veriyordu. Trkiye 20. yzyln sonuna geldiinde tm az gelimi veya gelimekte olan dnyada olduu gibi uluslar aras kapitalizmin szcleri olan ABD, IMF ve Dnya Bankasnn gdmne giriyor, krizler yaayan ekonomisini bu etkenlerin rettii politikalarla onarmaya alyordu.

Trkiyede 1979 krizinin nedeni dnyada yaanan dviz skntsyd. 1980 sonras dnemin ekonomi politikalarn belirleyen etken dviz talebini karlamakt. 24 Ocak 1980de alnan kararlar ABDde balayan ve ngiltereye srayan serbestleme hareketinin Trkiyedeki yansmasyd. Bunun neticesinde ihracata dnk byme politikas ekseninde bir serbestleme anlay geliti (Kazgan, 2006: 118119120). thalat ve ihracatn serbest braklmas d borlarn denebilmesi iin IMF ve Dnya Bankasndan kredi alnmasyla birleti. Buradaki esas ama ise Trkiyenin kapitalizmin kresel stratejisine dhil edilmesiydi. Kazgann belirttii zere Trkiyenin yeniden yaplandrlmas Batdaki durgunluu amak iin ve kar haddini artrmak iin evre lkelerin buna gre biimlendirilmesinin bir sonucudur.

1980 sonras yllar devlet teekkllerinin kld, eitli kamu kurulularnn kademe kademe zelletirildii dnemlerdir. D borlarn denmesi iin ii ve kyllerin gelirlerinde

Sosyoloji Notlar10

azaltmaya gidilen bu dnem ayn zamanda 1982 Anayasas ile iilerin iverenler karsndaki eitli haklarnn azaltld yllar yanstr. Boratav (2006: 165) ve Kazgann (2006: 135) belirttii zere 1980 sonras dnemin politikalarnn bedelini cretli maal kesim ve tarm reticileri demitir.

1980 sonras dnemde devlet ihracat destekler ynde politikalar gelitirirken artan ihracata ramen devam eden d borlar ve sknt eken sanayicileri desteklemeye devam etmitir. Yenidnya dzeninin liberal dalgasna ramen Trkiyenin zgl tablosunda pek de byk bir deime olmamtr. 1980den sonra da daha ncesinde olduu gibi hammadde, yatrm mallar ve ara mallar ithalat devam etmi, sanayiciler devletin uluslar aras finans rgtlerinden aldklar destei kullanarak ihracata devam etmilerdir. Bunun yannda finans sermayesi bu dnemde retici sermayeden ya da sanayi burjuvazisinden daha fazla kazanmaya balamtr. Serbestleme sreci lkenin reel reticilerini boarken faiz yoluyla para kazanmay yeleyen finans kapitali zengin etmitir. Serbestleen tm alanlarda yerli retici kendisinden daha ucuz ve gl pazarlarla rekabet edememitir. Ancak bununla birlikte hkmete yakn olan kesimlerin korunmas iin eitli kararnameler karld ve bu kesimler eskiden olduu gibi kolland (Kazgan, 2006: 144).

zetle ifade etmek gerekirse 1980 sonras politikalar neticesinde burjuvazi 1970lerin sonlarna doru kaybettii avantajl konumu yeniden kazanmtr. Burjuvazinin retici olan kanadnn en az kazand 20. yzyl sonlar Trkiyesinde arac, tketici ve paraziter burjuvazi daha fazla n plana kmtr. Paradan para kazanma ana girildii bu yllarda serbestleme tm hzyla devam etmi; borlanma Cumhuriyet tarihinin en yksek rakamlarna ulamtr. Liberalleme hzla gereklemi olsa da bu dalgann olumasnda dnya ekonomisinin yn ve lke ierisindeki iktidar yapsnn ynlendirmesi etkili olmutur. Trkiyenin bu dnemdeki liberallemesi de yine devlet destekli ve kontroll gereklemitir. Bu dnemde de gemite olduu gibi kimi gruplar devlet desteini arkasna alm ve bu sayede varlklarn devam ettirmilerdir. Tarihsel olarak burjuvazi devlet ilikisine baktmzda Trkiye burjuvazisinin hibir zaman devlet karsnda bir ideoloji gelitirmediini grrz. Keyderin de gsterdii gibi (2003: 273) devleti ekonominin kstlayc ama kayrc siyasi tarzn benimseyen Trkiye burjuvazisini bu duruma iten sebeplerden birisi burjuvazinin sz konusu konumunu savaarak

kazanmam olmasdr. Askeri bir zafer sonucunda bu snfla ittifak yaparak ve hatta onun sayesinde varlk kazanan ve tarih sahnesinde kendisini gsteren burjuvazi, genellikle devletin korumacln ister olmutur. Kimi zaman tarihsel sre ierisinde brokrat kesimle atmaya girmi bile olsa bu, siyasi bir kar durutan ok pazardan biraz daha fazla yer kapmakla ilgilidir. 1960larda thal kameci Sanayileme ile devletle olan yakn ban gsteren burjuvazi, 1980 darbesindeki dzenleme mantn desteklemesiyle de bu balanty pekitirmitir. 1980 darbesi burjuvazi ve brokrasinin ekonominin yeniden dzenlenmeye ihtiyac olduu fikrinden domutur; bu dzenleyici g ise dnemin hkim rzgr olan liberalizmde grlmtr. 1980 sonras dnemi deerlendiren Boratav (2006: 221) Trkiyedeki burjuvazi snfnn neo-liberal dnemde devletle olan bann daha da arttn savunur; baz sivil toplumcu evrelerin 1980den sonraki gelimeleri demokratikleme ve zgrleme yolundaki nemli uraklar olarak deerlendirmesini gereki bulmaz. Boratav burjuvazinin Trkiyede etkin bir snf haline gelirken bile stnln her gn ekonomik olarak kantlama zorunluluundan kaynaklanan bir dinamizmden deil, devlet mekanizmasnn kendisine salad zel imknlardan elde ettiini savunur (2006: 221).

Tanzimattan yirmi birinci yzyla kadar geen sreyi sreklilik arz eden bir zaman dilimi olarak grdmzde Trkiyede iktidarn genel olarak asker-brokrat kadronun kontrolnde olduunu; bunun neticesinde burjuvazinin daha tali bir konumda yer aldn rahatlkla syleyebiliriz. Devlet aygtn elinde bulunduran gruplar uluslar aras ekonomik ve siyasi konjktrdeki dalgalanmalara bal olarak ekonomi politikalarn ynlendirirken hkim konumlarn kaybetmemek adna burjuva snfn her zaman kontrolleri altnda tutmulardr. Bunun yannda Trkiye burjuvazisi zamanla serpilerek ekonomik artktan ve pazardan ald pay bytmtr. Bu pay byrken de her zaman iin devletin desteini arkasnda hissetmek istemitir.Nitekim almaya atfedilen deer de hibir zaman kiisel kazancn artrlmas biiminde formle edilmemitir. Dolaysyla Trkiyede alma ahlaknn olumasnda bu iliki biimi belirleyici ve ynlendirici olmutur.

Trkiyede ktidar ve alma Ahlak likisi Trkiyenin iktidar yapsna ve bu yapnn

gdmnde gelien burjuva snfnn alma ahlakna ynelik grlerine bakmadan nce, bu

Sosyoloji Notlar11

corafyada gemite, alma olgusuna ynelik bak asnn ne ynde olduunu grmek gerekmektedir; yani lgenerin belirttii zere (2006b) bu corafyann ve insanlarnn iktisadi zihniyet dnyasna bakmak gerekmektedir. Bunu gerekletirmek iin Anadolu Seluklularndaki ve Osmanldaki ftvvet ve ahilik gelenei incelenmelidir. Her iki tekilat da lgenere gre (2006b: 35) sanat erbabn ya da bir ile uraan kiiyi, mterek bir i ahlak ve disiplini etrafnda toplamaya hizmet eder. Bu anlamda bir deerler manzumesini ierir. Ahilik, Arabistanda zellikle Abbasiler dneminde blgede ba gsteren dzensizlie son vermek ve siyasal durumu salamlatrmak iin kurulan ftvvet tekilatlarnn Anadoludaki addr (Tiyanan, 1973: 11). Anadoluda ahiliin ortaya kmasn hazrlayan temel etken Mool stilasnn sebep olduu g dalgasdr; nitekim ahiliin kurucusu olan Ahi Evrann bu gler ile Anadoluya geldii tahmin edilmektedir. (Tiyanan, 1973: 2425). Ahilik bu adan bakldnda Anadolu toplumunun kendisini korumak ve toplumsal dzeni salamak iin oluturduu meslek rgtnn addr. lgenere gre de ftvvet, ahilik ve lonca birlikleri, topluluu, i ahlak ve vazife ruhu dorultusunda kontrol etmekte, grenei korumakta ve darya kapanmay desteklemektedir (2006b: 35). Bu zellikleri dolaysyla ahilik lgenerin belirttii zere Osmanl toplumunun biraradalna katkda bulunur fakat grenee, alkanla ve rutine yapt vurguyla kapitalist bir alma ideolojisinin gelimesine engel tekil eder (2006b: 38). Bu verilerden yola karak lgener, Osmanlda kapitalizmin gelimemesini, eraf ve esnafn zihniyet dnyalarndaki bu muhafazakrla ve kapalla balar. Bu prekapitalist ahlaki grler toplamna da Ortaa Zihniyeti der. Ortaan dnce ideallerini de lgener u ekilde ifade eder (2006b: 60)

Ortaan hayat anlay precapitalist devirlerde mutd olduu gibi, mnasn ve hedefini henz maddelememi bir dnya gr etrafna sralanmakta bulur. Maddelememi demekle unu anlatmak istiyoruz: Gndelik hayatn her trl hareket ve faaliyet ekillerini iktisadi dnceden gayr siklere gre ayarlanm grmek isteyen bir cemiyet anlay! Bu sikler yerine ve srasna gre deiir fakat hepsi de, iktisadi dnceye ve onun icaplarna srtn evirmek noktasnda birleir.

Ortaa ahlak uyarnca sadece kar temini iin sarf edilen gayretler hibir zaman Osmanl esnaf ve eraf iin asil ve asalet verici bir etkinlik olarak grlmez. Osmanl aristokratlar iin de iktisadi faaliyet deersiz ve anlamsz bir uratr (lgener, 2006b: 62). Daha farkl bir biimde ifade etmek gerekirse bu dnemdeki alma yle ifade edilebilir: Kendini ve yaknlarn geindirmeye yetecek kadar emek ve gayret! Bu kadar meru ve hatta lzumlu; fakat ondan fazlas lzumsuz ve stelik zararl saylmak icap eder.(lgener, 2006b: 86) zetle ifade etmek gerekirse lgenere gre (2006b: 122) hayatn gayesini kazanma ve almada arayan, her gnk hareket ve faaliyet dsturlarn stn bir otoriteden deil kendi zeka ve mantndan alan hesapl ve temkinli bir burjuva ahlakna gei Osmanlda gzlemlenememitir. Avrupada 16. yzylda gelien Akdeniz ticareti ve smrgecilik faaliyeti 19. yzylda sanayilemeyle birleince ciddi bir teebbs zihniyetinin gelimesine sebep olurken Osmanldaki Pazar tkanmas ve kapanmas sonucunda zihniyet dnm yaanamam, ticaret sermayesinin gelimesi durarak, ruh ve asap geveklii barndran, muhafaza etmeye ve tatmin olmaya dayal bir anlay hkm srmtr (lgener, 2006b: 166). Bu sebeple de Batda kapitalist zihniyet ve buna bal bir alma ideoloji geliirken, Osmanlda bunun oluumu ortadan kalkmtr. Dini tevekkle ve kanaatkrla dayal zihniyet yaps seklerlemenin douunu engellemi, bu nedenle Osmanlda bireysel bir alma ahlak gelimemitir. Daha sonraki dnemlerde ise iktidar elinde bulunduran asker-sivil brokrasi milli bir burjuvazi yaratma projesine bal olarak teebbs ruhuna sahip, almann kendisini bir deer olarak kabul eden ve lkesi iin almay benimsemi bir snf yaratma gayretine girimitir. Bu sayede Batdakine benzer bir kapitalizme ve gelime izgisine ulamaya allmtr. Bununla birlikte Cumhuriyetin ilk dnemleri de dahil yukarda bahsedildii biimde bir alma ideolojisi hemen gelimemitir.

Trkiye tarihsel bir gelenee bal olarak devlete sahip bir grup olan sivil-asker brokrasi ile bu kadrolarn desteiyle kendisini var klabilmi ayrcalkl burjuvazinin paylat bir iktidar yapsna sahiptir. Asker-brokrat kadrolar Osmanldan devraldklar konumlarn ve devleti kurtarma misyonunu modernleme, Batllama ve kalknma kavramlar etrafnda Cumhuriyet dneminde de srdrm, bunun neticesinde lkeyi ekonomik anlamda kalkndracak bir burjuva snf yaratmay gerekli grmtr. Devlet

Sosyoloji Notlar12

eliyle yaratlan Trkiye burjuvazisi de lkeyi kurtarma misyonunu brokrat kadrolar ile paylam ve bu snfn alma kavramna ykledii anlam bireysel karlardan ziyade lkenin kalkndrlmasna ynelik olarak anlamlandrlmtr. Batda yukarda da gsterdiimiz gibi kapitalizmin geliimine paralel bir biimde kiisel kar yanstan bu ahlaki doktrinler btn, Trkiyede vatan ve millet iin aba gstermek biiminde alglanm ve anlam kazanmtr. Cumhuriyeti kuran kadronun ulusal kalknmay salamak iin nc rol atfettii milli burjuvazinin ahlak dnyasn oluturan deerler de bu millilik nosyonuna bal olarak ekillenmitir. Bu konuyla ilgili temel eserlerden birisini kaleme alm olan Aye Buraya gre (2003: 17) Trk iadamlarnda kiisel kar salamaya ynelik bireysel davranlara, hibir noktada, ekonomik yaamn dzenlenmesinde merkezi bir rol atfedilmez. Bunun neticesinde mlkiyet hrsna sahip bireyin kendi mlk zerindeki mutlak haklar onlara toplumsal uzlamay salayabilecek bir deerler sisteminin en nemli paras gibi grnmez. (2003: 17). Buraya gre i adamlarnn millilik nosyonuna bal kalarak ekonomik aktivitelere katlmas ge sanayileen lkelerin temel karakteristiini oluturmaktadr. Vazgeilmez bir biimde devlet desteine ihtiya duyan burjuvazi bu etkenlerden tr kiisel bir zenginlik sonucunda iktidar ele geirmekten ziyade az gelimiliini gz nnde bulundurarak mali kaynaklarn teminini ve giriimcilik riskini devletle birlikte paylamaktadr; bunun neticesinde de alma edimi bireysel deil kolektif bir amac gerekletirme aracna dnmektedir. Trkiyede zel karn politik ynlendirmeye baml olmas yani devlet merkezli bir bak asnda deerlendirilmesi iadamlarnn veya giriimcilerin almaya ve kazanmaya ilikin yarglarnn da bu ynlendirme erevesinde ierik kazanmasn dourmutur. Burann da belirttii gibi (2003: 59) liberal politikalarn arlkla gzlemlendii 1980 sonrasnda bile iadamlarnn milli karlara atfla hareket ettiklerini grmekteyiz. 1980 sonrasnda iadamlarnn politik ve ekonomik glerinin gittike arttn, byk iadamlarnn iktisat politikas belirleme srecinde sz sahibi olmaya baladn gzlemlesek de snf, kar ve lobi gibi kavramlar dile getirmekten kandklarn gzlemlemekteyiz (Bura, 2003: 59).

Temelleri ttihat ve Terakkiye dayanan Trk giriimci snfnn oluumu devlet mdahalesine dayanmakta ve ulusal kalknma

araclyla vcut bulmaktadr. Trkiyenin ilk giriimcileri ttihat ve Terakki Frkasnn yeleri arasndan km, bu durum Cumhuriyet dneminde de devam etmitir. Cumhuriyet kurulduktan sonraki yllarda gelitirilen ekonomik faaliyetlerin aktrleri de CHPnin brokratlar ve milletvekilleridir. Nasl ki 19081918 yllar arasnda faaliyet gsteren bankalarn kurucularnn nitelii iktidar partisi yeliiyse, Cumhuriyet kurulduktan sonra oluturulan Bankasnn kurucular da CHP yeleridir. Dolaysyla Cumhuriyet dnemi iktisat politikalarnn Osmanl dnemi ekonomi politikalarnn bir devam olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu politikalarn temelinde yer alan vatan kurtarma nosyonu ise yeni dnemdeki alma ahlaknn ieriini oluturacaktr. zetle ifade etmek gerekirse Trkiyede zel sektrn maddi anlamda devlete bamll, bamsz bir toplumsal konum gelitirmesiniengellemi ve vatan iin almann ycelii duygusunu dourmutur (Bura, 2003: 82). Muasr medeniyetler seviyesine kma, az zamanda ok byk iler yapma ve Trk milletinin alkan bir millet olduuna dair Atatrk tarafndan yaplan vurgular, Cumhuriyeti kuran kadrolarn ve onlarn desteiyle vcut bulan yerli giriimcilerin iktisat anlayn ve almaya ynelik bak asn sunmaktadr. KaynakaBURA, Aye (2003). Devlet ve adamlar (eviren: Fikret Adaman), letiim Yaynlar, stanbul. GLFDAN, ebnem (1993). Big Business and The State in Turkey: The Case Of TSAD, Boazii University Press, stanbul. MARDN, erif (2005). Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul.KKMER, dris (2002). Dzenin Yabanclamas: Batlama, Balam Yaynlar, stanbul.AVCIOLU, Doan (2001). Trkiyenin Dzeni: Dn-Bugn-Yarn, Tekin Yaynlar, stanbul.BORATAV, Korkut (2006). Trkiye ktisat Tarihi: 19082005, mge kitabevi Yaynlar, Ankara.NSEL, Ahmet (1996). Dzen ve Kalknma Kskacnda Trkiye: Kalknma Srecinde Devletin Rol (eviren: Ayegl Snmezay), Ayrnt Yaynlar, stanbul.KAZGAN, Glten (2006). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul.KEYDER, alar (1979). Emperyalizm Azgelimilik ve Trkiye, Birikim Yaynlar, stanbul.KEYDER, alar (2003). Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul.KONGAR, Emre (2000). 21. Yzylda Trkiye: 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul.LGENER, Sabri F. (2006b). ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Derin Yaynlar, stanbul.YETM, Nalan; AZMAN, Aye (2006). Milli Burjuvazi: Trk Burjuvazisinde Millilik Sorunu ve Kltrel Miras , Dou-Bat, Say: 38, Ankara. 203223TYANAN, Hsamettin (1973). Cumhuriyetin 50. Ylnda Esnaf ve Sanatkar, Yaynevi Yok, Ankara.

Sosyoloji Notlar13

POPLER KLTR VE SPOR/FUTBOLCevdet Doan*

Futbol Sadece Oyun DeildirPopler kltr ierisinde yer edinen

temel alandan (medya-spor-mzik) biri olan spor/futbol, zellikle 20.yydan itibaren toplumsal yap zerindeki belirleyicilii ile toplumbilimcileri dndren bir sorunsal olagelmitir. Toplum dzenine ilikin yansmalar alan olarak grlmesi sporu, zelde ise futbolu kltrel etkinlikler ierisinde ele almay zorunlu klmaktadr. Sradan bir elence ve oyun etkinlii erevesinde alglanan spora / futbola aslnda siyasi, ekonomik ve sosyal boyutlar da ieren daha geni bir perspektiften bakmak gerekmektedir. Buna gre futbolun, bo vakit aktivitelerinin ve beden-ruh terbiyesinin tesindeki analizleri ve de tartmalar zorunlu klan bir sreci ierdii sylenebilir. Diyalektik zmlemelerin odanda deerlendirildiinde spor/futbol; kapitalist yaplanmann ve sosyal snflar arasndaki kanlmaz elikilerin belirledii ideolojik, politik ve kltrel mcadeleler alan iinde yer edinmektedir. yle ki, kapitalizmin reklam ve ynlendirme arac haline getirildii sporun/futbolun, endstriyel alana dntrlmesiyle son derece etkili bir smr kanal olduu grlmektedir. Ayrca kapitalist hegemonyann srekli klnmas balamnda, toplumu ynlendirmeye dnk mesajlaryla, ideolojik ve kltrel ara ilevini de

*

Mersin niversitesi Sosyoloji Blm Yksek Lisans rencisi

yklenmi bulunmaktadr. Bu adan birey/toplum; kapitalizmin yaratt beenileri, mutluluk formlarn, dnya grn, dolaysyla deerler sistemini kabullenmekte ve kendi sosyal gerekliklerinin dnda yaratlan, yabanclamann hkim olduu bir yaam alanna hapsedilmektedir.

Buradan hareketle almada spor szcyle zdelemesi itibari ile futbolun popler kltr ierisinde konumlan, bir sosyal olgu olarak egemen gler tarafndan arasallatrlmas zerinde durulacaktr. Bu erevede ncelikli olarak popler kltr kavramna ilikin baz tartmalara yer vermek gerekmektedir. Ancak bylelikle, peinden koulan bir mein topun, insanlar iin bo vakitlerde ve geni alanlarda bir dinlence-elence iken; iktidarn halk zerindeki maniplasyon ve meruiyet aracna, byk kitleler tarafndan tketilmesiyle de astronomik rakamlarn ifade edildii devasal boyuttaki iktisadi teekkllere dnmesi sav akla kavuturulabilir.

Popler kltr, sosyal bilimlerde zerine pek ok tartmann yapld bir kavram olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla popler kltr zerine bir tek aklamadan ve tanmlamadan bahsedemeyiz. Buna ramen popler kltrle ilgili tartmalarn kesitii noktalarn bulunduu da sylenebilir.

Sosyoloji Notlar14

Kltr, insann yaam sresince edindii bilgi, beceri, inan, grenek, sanat, ahlak, hukuk alanlarn, dier bir ifadeyle toplumun yesi olarak sergiledii davranlar ierir. Bu ynyle kltr, toplumsal yaamn belli bir alanna sktrlamaz. nk insan gemiten gelen tecrbeler, birikimler ve yarattklar ile kendi yaamn tekrar retir. nsann kendi yaamn retme yolu, onun kltrdr. Kltr olu yerinin ve yapl biimlerinin zellikleri ile de snfsal yapnn egemenlik aracdr. Alternatif anlamdaysa, zgrleme faaliyetleri toplamdr. Kltr, egemenlik arac oluuyla snf mcadelesine dolaysyla da kltrel srecin farkllamasna neden olur. Bu durum kltrn farkl alt balklarda (popler kltr, kitle kltr, siyaset, sanat, ky, kent v.s.) ele alnmasn zorunlu klmtr (Demirer, 1998: 86). Bununla birlikte her bir alt baln birbiriyle sk bir iliki halinde olduu unutulmamaldr.

Kapitalist sistemin, retim ve tketim anlayna entegre edilerek anlamlandrlan kltr, egemen snfn siyasi ve ekonomik karna hizmet eden bir dnm iindedir. Kitle kltr kavram altnda dile getirilen bu ilev, Hall ve Whannel tarafndan yle eletirilmektedir:

Bir avu insann elinde toplanan iktidar kitle kltrnn inceltilmi maniplasyon teknikleriyle srdrlmektedir; kitle kltr kitlesel olarak bir formle gre retilen ve yaratcla yer vermeyen bir sretir; insanlar bu kltr nedeniyle toplumun katlmclar yerine, bakalarnn rettiklerinin edilgin tketicileri haline gelmilerdir; kitle kltrnde medya bize yapay bir dnya grnm sunar ve gereklik duygumuzu tanmlar, yaantmz basmakalp yarglar eklinde dzenler; kitle kltr bizi birbirimize benzer hale getirir; kitle kltr halk sanatn yok eder, popler sanatn kkn kurutur ve yksek sanat tehdit eder; medya kitle kltrnde gereksinimlerimizi ve arzularmz tatmin etmektense smrr; kitle kltr vasatl verek sradanl yceltir; kitle kltrnn tanmlayc bir unsuru da kiilik kltdr ve kitle kamusal topluluklar yerinden ettike, hakiki bireyin yerini de kiilik klt (yani insann ne olduunun, ne yapm olduunun deil, imajnn, grnen yznn vurgulanmas) alr; kitle kltr rnleri insanlarn gereklikten kamalarna imkn verir (akt. Mutlu, 2004: 21).

Kitle kltr ile yakn etkileime girmesiyle birlikte, popler kltr farkl bir alan oluturur. Kitle kltr sanayileme sreci ile kout olarak dile getirilirken, popler kltr zaman ve mekn asndan daha kapsaml bir kavram olarak karmza kar. Bu yanyla zerine pek ok tanmlamann yapld popler kltr kavram; zerinde daha bir hayli tartlacak gibi grnyor. Popler kltre ilikin yaplan tanmlarn ortak kabullerinde halk tarafndan beenilen-hoa giden, halk arasnda yaygn olan, gelenek, grenek ve inan alanlarndan beslenen gibi ifadeler yer edinmektedir.

Nitekim Mutluya gre; Popler kltr kkleri yerel geleneklerde bulunan halk inanlarn, pratiklerini ve nesnelerini, keza siyasi ve ticari merkezlerde retilen kitlesel inanlar, pratikleri ve nesneleri ierir; popler kltrn ieriinde poplerletirilmi sekin kltrel biimlerin yan sra mze gelenei dzeyine ykseltilmi popler biimler de bulunmaktadr (Mutlu, 2004: 25). Bu bakmdan, btn olarak popler kltr unsurlarnn semiyotik karakteri, zamana, mekna, hegemonya mcadelelerinin konjonktrel dengelerine, toplumsal-semiyotik ilikilerin tarihselliine ve toplumsal balama dayal olarak belirlenmektedir. Zira belirli bir toplumsal biimlenmedeki toplumsal-semiyotik ilikilerin, anlamn yaplanmasnda belirleyici bir rol oynad ve de sz konusu ilikilerin sunduu imkn ve snrlarn, hegemonik pratiklerin tayin edici karakterini yanstt bildirilmektedir (Kvan, 1994: 39).

Bununla birlikte Oktayn aklamalarnda, popler kltr kavram yeni bir kavramdr. Fakat beslendii kaynak ok eskilere dayanmaktadr. Dolaysyla meddah, kanto, orta oyunu gibi kylerdeki seyirlik oyunlarn da poplerlik zelliklerini barndrdna dikkat ekilmektedir. Bu adan, popler kltr kkeni eskilere dayanan fakat bugn farkllam bir kltrdr ve bunda kitle iletiim aralarnn gelimesinin nemli bir rol vardr (zdemir, 155). Burada dikkat eken nokta, farkllamann, kapitalizmin retim ve tketim politikalar ekseninde gerekleiyor olmasdr. Kapitalizm, varln bir kltr etrafnda oluturaca tketici kitle ile srdrebilmektedir. Anlalaca zere bu kltr, popler kltr olmaldr.

Popler kltr, kitle kltrnn somut bir alan haline gelmitir. Kitle kltr tekelci kapitalizmin hem mal hem de imaj satn yapan, uluslar aras pazarn deimelerine ve ihtiyalarna gre biimlenip deien, nceden yaplm, nceden kesilip biilmi, paketlenip

Sosyoloji Notlar15

sunulmu bir kltrdr. Kapitalizmin kendi iin retirken ve gasp ederken, bu amala kitleleri cretli kle olarak kullanarak kitleler iin yapt retim ve bu retimle gelen yaam yapma yoludur. Bu anlamda, popler kltr pazar tarafndan pazarda tketim iin sipari edilen, smarlama kitle kltrnde, en popler rnleri ve tketimleri anlatr. Denilebilir ki popler kltr, kullanm ve tketim kltrdr. Kullanm ve tketim, poplerin retiminin ilk safhasndan son kullanm safhasna kadar her safhada vardr. Tketime endeksli bu kltrn yaratlmasnda yaamn poplerleri kullanlr: Popler spor, popler sporcu ve sanatlar, popler edilen fikirler ve ideolojiler, poplerletirilmi anneler ve kaynanalar, popler televizyon ve televizyon programlar, popler magazin ve dergi kahramanlar ve elbette zaman ve dil snrlarn aan poplerlerin en popleri seks ve seksel umutlar Poplerlerle paketlenmi popleri, tketiciler alr ve popleri boazlarna, salarna, yzlerine, midelerine, stlerine, ayaklarna uygulayarak poplerin poplerletirilme srecini tamamlarlar (Erdoan, 1999: 1920).

Bu ynyle, sanayileme ve kitle iletiim aralarnn gelimesi ile ortaya kan kitle kltr, pop-folk kltrnn ieriini snrsz tketim ve elence anlayyla yozlatrmaktadr. Tabii bu yaplrken popler kltrn tanmlayc gc, halkm gibi gsterilir. Fakat tanmlayan g aslnda retim biimi ve bu biimin satn yapan yayn reklmclk endstrileridir. Egemen g halk olmad gibi egemeni belirleyen de halk deildir. Bu anlamda sporun sporluktan kp ticari ara olmas, sporcunun kymetli mal olmas, giyilen formann ve ma yaplan sahann poplerlik yaratma aralar biimine dntrlmesi; medyann poplerlik iin sat yarnda akla gelen veya gelmeyen her trl oyunlara bavurmas, poplerliin kazanlmas mcadelesi gibi grnse de aslnda poplerliinempoze edilmesini anlatr. te bu nedenle dir ki; Pepsi veya Coca Cola, Nike veya Adidas, McDonalds ve Burger King, Fenerbahe ve Beikta, Televole ve ahane Pazar arasnda halkn yapt seim halktan balayan ve halk iin olan bir seim deildir (Erdoan, 1999: 2324). Burada farkna varlmas gereken husus, halkn seiminde belirleyici olan ihtiya hissinin, dnya ekonomisini ve siyasetini ynlendiren bir avu egemen tarafndan doymak bilmez bir byme hrsyla srekli ina edildiidir.

Gnlk yaam ierisinde yedisinden yetmiine, iisinden patronuna, askerinden

siyasetisine, kylsnden akademisyenine toplumun geni bir kitlesi tarafndan ilgiyle izlenen ve de tketilen futbol, dnyada ve Trkiyede popler kltrn en nemli alanlarndan biri haline gelmitir. yle ki bir futbolcu idol peinden srklenen ocuklarn-genlerin says son yllarda srekli art gstermektedir. Poplerlii ve ciddi oranlara tekabl eden finansal yaps ile kitlelerin ban dndren futbol, bu ynyle gl sermaye snflarnn ekonomik smr arac olmakla birlikte; siyasi iktidarlarn halk zerindeki maniplasyon ve meruiyet politikalarnn da arac durumundadr.

17 Austos 1999 Marmara Depremi sonrasnda evsiz kalan ve Kzlayn kurduu afet adrlarnda barnan, byk can ve mal kaybna uram halka; Galatasarayn bir Avrupa takm karsndaki galibiyeti iin aclarmz hafifletti dedirtecek kadar topluma nfus eden futbol, zerinde ciddiyetle dnlmesi gereken bir olgudur. Bu olguyu izilen ereve balamnda tartabilme yolunun ise, ncelikle futbolun genel tarihi srecine ilikin tespitlere yer vermekten getii dnlmektedir. Ancak bylelikle, gelinen srete futbolun bulunduu kltrel zemini kapsayc deerlendirmelere ulalabilir.

Bebin Yldr Peinden Koulan TopFutbolun gnmzde eitli yaplar

(siyasi, iktisadi, sosyal) ierisinde yklendii ilevi, imgeyi ala kavuturma da, futbolun tarihsel sre ierisindeki geliimine deinmenin katks olacaktr. Bir sportif faaliyet olarak ortaya kna ilikin varolan yazl belgeler, futbolu ayak topu adyla be bin yl ncesine kadar gtrmektedir. in yazl belgelerinde; ayak topu oyunu souk yemek ya da ing-ming bayram adl zel bir gnde (k gnei deiiminden sonra 105.gn) oynanan spor olarak bahsedilir. Bu gnde Gk tanr ayini, yeni yl bayram ve fiziksel aktiviteler birbiri ile ayn anda rtr. Bu nedenle top oyununun bir retkenlik bysnden kaynaklandna iaret edilmektedir. Tarihi kaytlarla tespit edildii kadaryla M.. 2000 ylndan itibaren gittike artan bir oranda Asya toplumlarnn hayatnda varl belirlenen ve inliler tarafndan Tsun Kh (burada Tsun vurmak, tekmelemek, Kh ise top anlamndadr), yani topa ayakla vurmak szcyle karlanan oyunun ustalar, in kaynaklarnda Kuzeyli Barbarlar (Hsiung-nular) ya da Hunlar olarak gsterilmektedir. Ayrca bu topluluklarda ayak topunu, erkek ve kzlarn

Sosyoloji Notlar16

birlikte oynadklarndan bahsedilir (ngel, 2001: 224).

Yine in kaynaklarndan elde edilen bilgiler, ayak topu oyununun, erken dnemden itibaren oyun alan, malzemesi olan top ve oyun kurallar asndan baz deiikliklere uradn gstermektedir. Deiimin seyrinde, ilkel insandan gnmze oyunun, dinsel bir ierik ve anlamdan, dnyevi bir yapya kavutuu anlalr. Nitekim oyunla ilgili baz gelenek ve kurallarn, ar iddet unsuru tayan -insan kurban gibi-elere sahip olduu, topun gk tanry ve gnei simgelemesi gibi dinsel motiflerle bezenmesine karn, zaman iinde bu motifin yenilen takmn oyuncularnn dvlmesi ekline indirgenmesi, gibi farkllamalara urad grlr. in yllklarnda oyunun kuzeyli barbarlardan alnd zerinde durulur. Bu ynyle oyun yerleik-tarm kltrne ait deildir. Oyunun, gebe toplumlarn yer kltrne ya da yer tanrs kltrne ait olduu; bolluk, bereket ve verimlilikle ilgili olarak gk tanrnn iradesini by yoluyla etkileme dncesinden kaynakland bir gerektir. Zaten oyun alannn kutsal yerler evresinde oluturulmas da bunun kant olarak kabul edilmektedir. Buradan hareketle ngele gre, oyunun kkenine, eskilii asndan bakldnda, Asya olduu aka grlmektedir. Gerek Avrupaya gerekse de Amerikaya oyunun tanm olmas bunu dorular niteliktedir. Ayrca dnyann farkl corafyalarnda da oyunun, gebe dnce ve felsefesiyle dorudan ilgili olduunun yansmalar dile getirilmektedir (ngel, 2001: 224). Bu balamda, oyunun farkl topluluklardaki biimine ilikin tespitlere deinmek yerinde olacaktr.

Asyann yan sra Amerikada da ayak topu oyununda kullanlan kauuk top (M..1500), Meksika ve Orta Amerikada kutsal trenlerin gnei gibidir. Amerika ktas halklarndan olan Mayalar ve Aztekler, top sahalarn tapnaklaryla yan yana oluturmulardr.

zellikle klt ve kltr deeri olarak Asya ve Amerikada grld bildirilen ayak oyunuyla ilgili bu motiflerin benzerlikten te bir anlam tad kabul edilmektedir. Bu da sportif oyunlarn dinsel ve mistik kkenden beslenmeleridir. Bu anlamda gk tanr ile yldzlar topluluuna dayanan, inan ve din anlay oyunun biim ve kurallarnda etkin rol oynar. Buna gre gk tanr inancndan dolay onu sembolize eden gne tabudur. Elbetteki gnei sembolize eden her nesne de tabu olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle ayak topu, yani futbol oyununda gnein simgesi olan top tabu

olduundan elle tutulmamaktadr. Nitekim Mayalarda, karlamalarn her iki takm oyuncularnn topa dizleri, kalalar ve kaba etleri ile vurarak rakip takmn sahasna girmeye altklar eklinde kurallarla sergilendii aktarlmaktadr (ngel, 2001: 229). Futbolun kkenine ilikin ngelin yapm olduu alma bize; bu sporun, insanln tarihsel geliim sreci iinde trensel olarak soyut dnceden somuta doru bir yol izlediini anlatmaktadr. Bylelikle futbol, dnyann her tarafnda oynanan sportif bir aktivite konumuna gelmitir.

Eski dnem topluluklarnda ayak topu olarak dile getirilen futbol, muhtelif temsil rnekleriyle karmza kmaktadr. Yeri geldiinde ayinsel bir trenin paras; bayram kutlamas; iki devlet-topluluk arasndaki anlama yolu olabildii gibi, dnya zerinde aydnlk ve karanlk glerin savam da olabilmektedir.

nsanlk tarihi boyunca gzlemlenen farkl toplum biimlerinin tamamnda spor aktiviteleri ile sosyal yap ve retim ilikileri arasnda dinsel, trensel motiflerle de yansmasn bulan-karlkl bir bamlln var olduu sylenebilir. lkel komnal, kleci, feodal, kapitalist ve de reel sosyalist toplum yaplarnda spor aktivitelerinin, bu toplumlarn retim ilikilerine uygun dzenlenmesine zen gsterilmi; dolaysyla bu alanda egemen ilikiler ve deerler ynlendirici rol stlenmitir. te bu noktada, halen gelimekte olan iletiim-haberleme teknolojisinin etkili ve yaygn kullanm araclyla dzenlenen kltr eleri belirleyici bir alan oluturmaktadr.

Gnmze gelindiinde futbol, yeni kural ve kaideleri, kitleler zerinde brakt etki ile amzn fenomenlerindendir. Bugnk yapsna 19.yzyl kapitalist retim srelerine entegre edilerek kavuan futbol, halen yklendii ayinsel imgelerle kkenine gndermeler yapmaktadr. Yaplan karlamalarda her iki takm oyuncularyla birlikte taraftarlar da, futbol oyununu biz ve teki kartlna dayanarak sava atmosferine tar, kan ve iddetten beslenirler. Dostluk ve barn tesis edildii spor karlamalarnn says yok denecek kadar azdr. Futbolun ve onun atas kabul edilen oyunlarn binlerce yl boyunca oynayanlar ve izleyenleri iin ifade ettii anlam ve toplumsal hareketler zerindeki rol zerine yaplan yorumlarn byk bir ksm negatif olmakla birlikte pozitif yorumlarda bulunmaktadr.

Bugn uygulanan kurallaryla dnecek olursak futbol, dnyaya Britanya Krallndan yaylmsa da, ulat corafyann siyasi, kltrel ve ekonomik yapsndan etkilenmi, dolaysyla

Sosyoloji Notlar17

toplumsal olgu ve olaylar ile ba kurmutur. Bu durumun nedeni ise oyunun dnyada ilk yayld blgelerin, Krallkla askeri deil ekonomik ilikisi bulunan yerler oluunda grlmektedir. Futbolun, ngilterede 19.yzyldaki sosyal deiimler nedeniyle ilk olarak bir ii snf elencesi karakteri edinmesi, yaylmasnda da ngiliz denizciler (berya, skandinavya, ili), eitimciler (Orta Avrupa), tccarlar ve demiryolu iileri (Arjantin, Uruguay, Brezilya) gibi kesimlerin rol oynamas, gtrld yerlerde halk kltryle kolaylkla kaynamasn salamtr (Yurdesin, 2005: 110). Bunun yannda tabii ki, oyunun malzeme ve kurallarnn her yapda insan iin ulalabilir, anlalabilir oluu da yaygnlamasnda etkilidir. Ayrca insanln top oyunlarna binlerce yl ieren simgesel, trensel balarn da unutmamak gerekir.

19.yzyl iinde futbolun bir dnem, zel okul rencilerine, beyefendilere beden disiplini vermek iin sekin snflarda da yayglat grlr. zellikle sanayilemenin youn olarak yaand, bo kamu alanlarnn zelletirildii bu dnemde halk (ii snf), bo alan ve zaman bulamadndan eskisi gibi futbola hayatnda yer veremez. 19.yzyln ortalarnda niversite rencileri arasnda yaygnlaan futbolun, kurallar da bir grup niversite rencisi tarafndan bu dnemde belirlenir. 19.yzyln sonlarna doru ise amatr centilmenler tarafndan oynanan futbol, g sonras dnme uygun yeni alkanlklar edinen ii snf arasnda yeniden popler olmaya balar ve bununla oyundan para kazanma fikri de ortaya kar (Yurdesin, 2005: 111). Tarihsel sre ierisinde futbol; dinsel bir ayin, sosyal bir tren, devletleraras anlama yolu, bo vakit elencesi, beden terbiyesi, para kazandran oyun gibi bir dizi anlam ve ilev yklene gelmitir. eitli toplumlarda farkl amalarla ve biimlerle karmza kan futbol, zamanla ulam ve iletiim olanaklarnn gelimesiyle, tm dnyada egemen bir anlayn ekillendiriciliine maruz braklmtr. Ve futbol, bu anlay etrafnda bireyciliin, iddetin, kazanma hrsnn yceltildii bir oyuna dnmektedir.

Futbol: Bir Maniplasyon Ve Smr Araczellikle 19. yzylda hzlanan

sanayileme sreci ile birlikte dnya apnda yaygnlk kazanmaya balayan futbol, toplumsal yap ierisinde inanlmaz lde albenisi olan bir rn haline gelmitir. yle ki futbol, insanlarn gndelik yaamlarnn vazgeilmez bir parasdr. Kapitalist sistemin kskac altndaki bireyin,

doksan dakikalna da olsa mola verdii ve telkin edildii duraklardan olan futbol, bireyin kimlik ve aidiyet duygusuyla da ba kurmaktadr.

20. yzyln ortalarna gelindiinde vahi kapitalizm, varlk koullarn artk ulusal dzeyde srdrememektedir. Devletin piyasaya mdahalesinin geriletildii, buna karlk serbest piyasa ekonomisinin ve uluslararas rekabetin tesis edildii bu dnem, kreselleme kavram altnda sunulur. Kapitalizmin taze kan gereksinimi, geirmi olduu bu dnm ile dnyay tek pazar haline getirmeyi hedefler. lgn tketim alkanlklarnn yaratlmasna dnk olan kreselleme olgusunun, bu anlamda zellikle popler mal ve deerleri arasallatrmas kanlmazdr. Kitle iletiim aralar ile gsteri toplumunun yaratld dnyada, popler olan mal ve deerlerin metalatrld bir dnem yaanmaktadr. Popler olan bu mal ve deerler, asl ilev ve amalarndan saptrlarak ii boaltlan, anlamll imaj ve etiketlere indirgeyen, salt tketimi krkleyen yoz bir kltrn rnleri haline gelmektedir. Bu durum insanlarn yeme-ime alkanlklarndan, giyim ekillerine, dinledikleri mzie, izledikleri TV programlarna, taraftar olduklar futbol takmlarna kadar yaamn tm formlarn tehdit eden bir sretir.

Bu yoz kltrn rnlerinden zellikle futbol, sradan bir elence arac olmann tesinde, kapitalizmin en etkili maniplasyon ve smr aygt durumundadr. Bu ynyle, kapitalist toplumu cinnet eiine getiren ekonomik, siyasi, toplumsal ve kltrel knt ve inanlmaz yozlamann gvdelendii gidiatta; egemen boyunduruun kontrolndeki bir alt kltr ya da alt-kimlik olarak sunulan futbol; kapitalizmin krizine kar bir supap, bir panzehir ilevistleniyor! (Demirer, 1998: 157).

Futbolun her trden yorumu kaldrabilen bir yapda olmas, onu hem blen hem de birletiren bir alan haline getirmitir. Bu adan futbol g odaklarna geni bir hareket serbestsi yaratarak, iktidarn kitleleri hedefsizletirmesine hizmet etmektedir. Dnyann en popler oyunu olan futbolun toplumdaki g ilikilerinin dnda kalmas mmkn deildir. Bunun iin sporu / futbolu ideolojisi olmayan bir toplumsal etkinlik olarak gstermek, var olan g ilikilerini yeniden retmek olur (Talimciler, 2005: 147).

En popler kltrel pratiklerden biri olarak spor, iinde kollektif kimliklerin eklemlendii nemli bir kltrel arena olagelmitir ve toplumsal/siyasal kimliklerin (yeniden) inasnda kritik bir rol oynamaktadr.

Sosyoloji Notlar18

Popler spor kltr, iinde yaanlan toplumsal dnyann ne olduu ve nasl olmas gerektiine dair ortak duyuyu ynlendiren geni temsiller sisteminin bir parasdr. Bu kltr ierisinde, ticarilemi ve profesyonellemi haliyle spor, snf, toplumsal cinsiyet ve etniklie dayal eitsizlikleri hem yanstr hem de merulatrr. Profesyonel spor/futbol tm formlaryla g/iktidar yapsna ve toplumsal ilikiler ana entegre olarak modern kapitalist toplumlarda iktidar ve tahakkm ilikilerinin retilmesinde ve hegemonik iktidar yapsnn konsildasyonunda nemli bir katk salar. Bunun yannda popler spor/futbol, toplumsal-kltrel farkllamalarn bulunduu toplumsallktan hayali bir birliin oluturulmas grevini stlenerek, milliyeti sylemlerin retildii ve milli kimliin sylemsel olarak kurulduu hegemonik pratiklerin mcadele alan haline gelmitir (Gkalp, 2005: 122). Bu yzden iki lke futbol takm karlamalar, hamasi ulusal mcadele sylemleriyle kurgulanr. Dikkat edilirse kullanlan futbol deyimleri askeridir: Atak, savunma, taktik, kaptan, kale gibi

Futbol artk sadece etrafmzda dnen bir oyun olma zelliini yitirmi; reklam, medya ve sponsorluklar etrafnda para iin ruhunu televizyona satm ve iktidarn tahakkmne girmi bir oyundur. Bu anlam da Eduardo Galeanonun u szleri ilgi ekidir: Futbolun yks, zevkten zorunlulua uzanan hznl bir ykdr. Spor bir sanayi dalna dnt oranda, i olsun diye oynand zamanki gzelliinden bir eyler kaybetmitir. Yzyln sonlarn yaadmz bu gnlerde futbol, ie yaramaz her eyi reddetmektedir; kr getirmeyen her e de ie yaramaz olarak kabul edilmektedir (akt. Demirer, 1998: 157).

Futbol dnyaya yayldka, futbolun araclk ettii hareketler ve kamusal mcadele alan olma zellii yerel politik ve ekonomik koullar ierisinde deiir. zellikle 1960 ve 1980 tarihleri aras yer yer iktidar kart toplumsal muhalefetin oluumunda futbolun rolnden bahsedilirken; 1980 sonras gelinen noktada futbol, artk iktidarn gdmnde toplumun edilginletirildii bir rol stlenmitir. Nitekim Sovyetler Birliinde asi Rus futbolcu Starotstinin Spartaksten etkilenerek isim verdii Spartak Moskova, devlet kurumlar tarafndan desteklenen dier drt Moskova kulbnn karsnda uzun yllar sembolik muhalefetin oda olmutur. Yine Dou Almanyada sisteme duyulan ortak nefretin sembol Dinamo Berline kar desteklenen

Union Berlin takmnn da benzer bir ilevi vardr (Yurdesin, 2005: 114).

Fakat dier taraftan futbolun tersi bir ileve sahip olduuna dair saysz rneklerle karlalmaktadr. Bu rneklerin bazlarna yer verecek olursak, Yaln Doann bir yazsnda yer verdii u gerekler dikkat ekicidir: Jamaikada devlet bakanl seimleri iki ay ne alnyor. nk imdiki devlet bakan, Jamaikay Dnya Futbol ampiyonasna sokmu olmann vncn tayor. Bu frsat kullanarak, bakanlk seimlerini tam dnya kupasna ayarlyor ki, seimlerde ans artsn! Buna karlk, Meksikada meclis tatili iki ay daha uzatlyor ki bylece tm partililer evlerinde dnya kupasn rahatlkla izleyebilsin! (Milliyet, 11 Haziran, 1998: 15).

Futbolun tarihinde zellikle siyasi ve ekonomik ynlerinin iktidarlar tarafndan kullanm, kitlesel afyon olduu argmanlarna hakl dayanaklar salamaktadr. Bu anlamda Trkiyede de futbolun geliiminde benzer srelerden geildii grlr. 1980 Askeri Darbesi ile balayan depolitizasyon sreci futbolu, zellikle geni kitleler iin yeni kimlik edinme alanlarndan biri haline getirir. 1980li yllar, devletin baz kitle sporlarn gelitirmeye ynelik politikalarnn rafa kaldrld, buna karlk futbolun n plana karld yllardr. lke apnda ok sayda futbol sahalarnn ve spor tesislerinin ina edildii grlr. Darbe sonrasnda tm toplumun dzen ve nizam altnda tutulmas, genlerin illegal oluumlardan uzaklatrlmas iin futbol yararlanlan nemli bir ara haline gelmitir.

1983 Seimleri ile iktidara gelen Turgut zal, futbolun kitleler iin ne denli nemli bir alan olduunun bilincinde hareket ederek, uzun yllar boyunca formalite olarak grlen bir uygulamay, kendisinin her an halkn iinde olduunu gstermek amac ile kullanmay bilmitir. Trkiye Ligi malarn yakndan takip etmitir. Hatta Trk takmlarnn yurt dndaki karlamalarna giderek futbol-siyasal iktidar ilikisinin boyutlarn geniletmitir (Talimciler, 2005: 148149).

Futbolun siyasal iktidarlarn ideolojik aygtna dnt apak ortadadr. amzn bir fenomeni olan futbol, kitleleri o denli etkilemektedir ki, zerine aklmza gelecek her sosyal tabakadan insan yorum yapar. Yorum yaparken de tm aidiyetlerin yerini yeni bir kimlik alr. Bu kimlik postmodern dir. Tm eitsizlikler, ayrcalklar bu kimliin iinde yok olup gider.

Sosyoloji Notlar19

Felsefe profesr Antonio Negrinin talyada ki cezaevinde Liberation gazetesine yazd makalesi, futbolun arpc kartlklarn sunmas asndan nemlidir:

talyada yaamak iin futbol atmosferini teneffs etmek gerekir. Nitekim u an bulunduum Roma Hapishanesinde pazartesi gn lig, perembe gn de kupa malarndan sonra mahkum veya gardiyanlar ve ziyaretiler ya da personelle olan tm konumalar mutlaka futbolla balyor. Darda da yle! Fakat ben talyada ki yeni olgu karsnda huzursuz ve aknm. nk btn eski deerler yklm durumda. Gerek bir uygarlk krizi mevcut. Eskiden insanlar bir kulbn taraftarlna ilhak ederken veya bu taraftarl miras olarak devralrken ne yaptklarn bilirlerdi. AC Milano, Torino, Roma ehirli proleteryann kzl takmlaryd. Buna karlk nter, Juventus ve Lazio finans byk burjuvazisinin, Agnelli ailesinin ve Fiat evresinin, Roma toprak aristokrasisinin ekipleriydi. Stadyuma gitmek, snf aidiyetlerini sahiplenen kentli kltrnn parasyd. Ama imdi hibir ey belli deil. Berlusconinin satn ald AC Milano eskiden Sovyet profili bir Van Bastenin, bir Gultiin, bir Rijkaardn tirtlerini datrken artk dl diye Komnizmin Kara Kitabn veriyor. Alfa Romeo iileri ise petrol zengini Morattinin nterini destekliyor. Zaten her tarafta ayn. u Roma ehrinde Lazio takmnn etrafnda Vatikan prensleri ve banliy yoksullar, hatta maribi gmen iileri birleiyor. () Getirilecek yantlar konusunda kaygl ve mteredditim nk ben de postmodern belirsizlik girdabna yuvarlandm hissediyor, futbolun kresellemesi karsnda byleniyor ve deerler krizine dalyorum (Hrriyet, 10 Haziran 1998: 18).

Buraya kadar yaplan saptamalar gsteriyor ki, Portekiz Diktatr Salazarn nl iktidar forml 3Fden (Fado, Futbol, Fiesta) biri olarak futbol, siyasi iktidarn maniplasyon ve meruiyet arac olmann tesine geememitir.

Dier yandan futbol gnmzde spor endstrisinin en krl etkinliklerinden biri olmasyla da ekonomik smr arac haline gelmitir. Futbolun devasa boyutlarda ekonomik pazar haline gelmesinde, zellikle medya araclyla kapitalist sisteme entegre edilii en byk etkendir.

Sporun endstrilemesi 20.yzyln son eyreinde gereklemi ve kapitalist ilikilerin

spora nfus etmesi sporun rgtlenmesini, biimini ve toplumsal ilikilerini radikal olarak dntrmtr. Olduka popler bir alan olmasndan spor, popler kltrn birok biiminde olduu gibi kapitalist deer ve pratiklerle yakn ve ykc temastan bamsz deildir. irketleen spor kulpleri ve dernekleri, profesyonel sporcular, spor malzemesi reticileri, spor medyas, reklamclar, sponsorlar ve hkmetler sporun maddi anlamda smrlmesine derinden bulamlardr. Sporun zelde ise futbolun tketim kltrne had safhada eklemlendii aktr. Bylelikle, zel yaam tarzlarnn ortaya kmasnda tketicinin gelitirilmesinde, tketimin maksimize edilmesinde ticarileen sporun yeri ve nemi olaanst artmtr. Sadece kresel futbol endstrisinin cirosunun 200 milyar dolar oluu sektrn hangi boyutlarda olduu hakknda ipucu verebilir.

Yakn zamanlara kadar bir futbol kulb kazancn ncelikli olarak bilet gelirlerinden, sponsorlardan ve televizyon yayn haklarndan elde ederken gnmzde, mali (ve speklatif) deerli ktlara dnen futbol kulplerinin ayrca reklam gelirleri temel kaynaklar arasna girmitir. Yan sra kulp ve forma amblemini tayan bilumum yan rnlerin satndan da milyonlarca dolarlk kazan elde edilmektedir (Gkalp, 2005: 125). Bu anlamda Serdar Turgutun futbolun iktisadi yapsna ilikin verdii u bilgiler dikkate deer:

Futbol ylda 250 milyon dolarlk gelir ak yaratan bir endstri artk. 1974 ylnda Dnya Kupasna sadece 16 takm katlyordu. O kupann sponsorluunu stlenen tek bir irket bile yoktu. Yani ok deil, bundan ksa bir sre nce Dnya Kupas fakirdi. Havalange bunu deitirmek iin seildii ilk yl kollarn svad. lk admn Adidas ve Coca Cola ile sponsorluk anlamas imzalayarak att. Bundan sonra her yl 800er saatlik uular yaparak dnyay dolat. Bu yllarca sren urann sonularn Fransada balayan 1998 Dnya Kupasnda aka grebiliriz.32 takmn katld bu kupaya 45 sponsor para dkt. Bu irketlerin her birinden 20 milyon dolara varan paralar alnd. Sadece oyunlarn yayn hakk satndan 122 milyon dolar gelir elde edildi. Bugn 200 milyon kii futbol oynuyor. 198 adet FFA yesi milli federasyon var ve bunlar birbiriyle byk bir rekabet iindedir (Hrriyet, 10 Haziran 1998: 4).

Dzenlenen Dnya Kupas karlamalarnn yaklat tarihlerde, yaamlarn bu trene endeksleyen kresel futbol mptelalar

Sosyoloji Notlar20

lgn bir tketim srecine dhil olurlar. Bu vakitlerde rakip takmlarn amblemlerini tayan her trden rn satlarnda, cips satlarnda, bira, hatta byk ekran televizyon satlarnda sra d bir art gzlenir. Sonuta aidiyetlik ve taraf (-szlatrlm) olma duygusuyla, galibiyet hrsyla kitleler rahatlamaya alrken bu pazar oluturan bir avu zmre ekonomik iktidarlarn daha da pekitirir. rnein, 16 Avrupa lkesi ve UEFA oluturulan 3.3 milyar dolarlk Sper Lig pastas iin paylam savana girmitir. Medya patronu Murdoch, Milan Bakan Berlusconinin sahibi olduu Medya Partners ve dnyann en byk bankalarndan GP Morgenn destekledii buSper Lig Projesi iin yle bir tablo izilmitir:

Kulp / lke / En Dk / En YksekJUVENTUS TA 25.63 58.33MILAN TA 25.63 58.33 R.MADRID SP 25.63 58.33BARCELONA SP 25.63 58.33M.UNTED NG 25.63 58.33B. MNIH ALM 25.63 58.33ARSENAL NG 21.20 53.90B. DORTM. ALM 21.20 53.90AJAX HOL 21.20 53.90INTER TA 21.20 53.90PARIS S. G. FRA 21.20 53.90LIVERPOOL NG 21.20 53.90O. MARSILYA FRA 16.77 49.47BENFICA POR 16.77 49.47PANAT YUN 12.35 45.05G.SARAY TR 12.35 45.05LG AMP. TR 9.69 42.39

Bireyciliin yceltildii futbolun, kapitalist tekellerin sponsorluklarla da payelendii bir endstriye dnt aktr. Bunun somut gstergelerinden biri de, dnyann en ok kazanan10 futbolcusunun szlemelerden ve zellikle reklam gelirlerinden, 1998 yl itibari ile elde ettikleri miktar ifade eden listedir:

Ronaldo: 1 trilyon lira. (nterden ald szleme miktar: 975 milyar; Nike: 375 milyar; Pirelli: 225 milyar; Parmalat Brazile: 225 milyar; Brahma: 225 milyar; Brezilya Federasyonu: 75 milyar.)

Shearer: 1.365 trilyon lira. (Newcastleden ald szleme miktar: 750 milyar; Umbro: 300 milyar; McDonalds: 120 milyar; Lucozade: 120 milyar; Philips: 75 milyar.)

Tablodaki veriler 1998 ylnda elde edilmitir (Demirer, 1998, s.187).

Batistuta: 1.055 trilyon lira. (Fierontinadan ald szleme miktar: 500 milyar; Reebok: 150 milyar; Brahma: 150 milyar; Parmalat Argentine: 150 milyar; Arjantin Havayollar: 75 milyar; Parque de la Costa: 30 milyar.) Denilson: 960 milyar lira. (Betis Sevigliadan ald szleme miktar: 750 milyar; Nike: 150 milyar; Pepsi Cola: 60 milyar.)Bierhorff: 900 milyar lira. (Milandan ald szleme miktar: 420 milyar; Nike: 150 milyar; Loreal: 135 milyar; Danone: 75 milyar; Tely D Telefonlar: 45 milyar; Kataloglar: 45 milyar; Lignano Turizm irketi: 30 milyar.)Del Pierro: 840 milyar lira. (Juventusden ald szleme miktar: 375 milyar; Adidas: 225 milyar; Luxottica: 75 milyar; Pepsi Cola: 60 milyar; Walt Disney: 45 milyar.)Roberto Baggio: 825 milyar lira. (nterden ald szleme miktar: 525 milyar; Diadora: 150 milyar; Granarolo: 150 milyar.)Zidane: 750 milyar lira. (Juventusden ald szleme miktar: 300 milyar; Adidas: 225 milyar; Ferrera: 225 milyar; Fransz Federasyonu: 150 milyar.)Raul: 735 milyar lira (Real Madridden ald szleme miktar: 520 milyar; Reebok: 105 milyar; Spot-man Kolonyalar: 65 milyar; Madrid Caixa Bankas: 45 milyar.)Nakayama: 705 milyar lira. (Jubilodan ald szleme miktar: 300 milyar; Puma: 120 milyar; Yamaha: 105 milyar; Valver Sular: 105 milyar; Ddi Telefonlar: 75 milyar.) (Demirer, 1998, s. 183). Dier taraftan dnya zerinde smrye en acmasz ekilde maruz kalanlar gneydekiler (geri braklanlar) olur. Bu durumla ilgili Mehmet Y. Ylmazn u arpc ifadelerine yer verebiliriz:

Pakistan-Hindistan snrndaki Sialkol kentinin ocuklar ile dnyann en ok para kazanan futbolcusu Ronaldo arasnda garip bir ba var. Bu gece Ronaldo kendisi iin zel olarak tasarlanm 240 gramlk ayakkablar ve 25 milyon dolarlk bacaklaryla, Pakistann Sialkol kentinde gnl 30 sente (yaklak 90 bin lira) altrlan ocuklara diktirilen bir topu tekmeleyecek. Futbol dnyasnn grnen yzndeki prlts bir sredir grnmeyen yzndeki sefaleti ve smry gizlemeye yetmiyor. Final mann ardndan statlar aydnlatan pilonlar sndnde geride bo sahalarda yanklanan zafer lklar ve Pakistanda kuru ekmek paras iin vahice altrlan ocuklarn inlemeleri kalacak. Blgede yaklak 7 bin kadar ocuk

Sosyoloji Notlar21

ii var. Hibiri eitim grmemi. Anneleriyle birlikte (nedense babalar yine ortada yoklar) gnde kazanacaklar 1.5 dolar (400 bin lira) iin sabah gn doumundan akam gn batmna kadar alyorlar. Diktikleri bir top u anda Avrupada ki dkknlarda yaklak 90 dolara satlyor. ocuklara kalan ise bir dilim ekmein yan sra kesilen parmaklar, iki bklm almann neden olduu omurga ve giderek grme yeteneini kaybeden gzler (Radikal, 12 Temmuz 1998: 24).

Gelinen noktada futbol, kapitalizmin

popler kltr rnlerinin yapsna ve ilevine ynelik mdahalesinden payn almtr. Yani kapitalizm, futbolun o kolektif-insani zelliklerinden kopmasna, yldzlarn, idollerin yaratld bir gsteri ve tketim ayinine dnmesine neden olmutur. Gemiteki anlam ve ilevinden koparlarak yozlatrlan futbol, iddetin yceltildii, kitlelerin lgnca tketime sevk edildii, siyasi iktidarlarn meruiyet kazand, milliyetiliin krklendii, smrnn yaygnlat, genlerin depolitizasyona uratld bir alandr. u anki gidiatta futbol bu fonksiyonlarn daha da younlatrmaktadr. yle ki toplum olarak tapndmz o mein top oyununa, oyuncusu ve seyircisi ile adeta savaa gidecekmi gibi bir takm hazrlklardan geerek katlmaktayz. Ve bu durum medya tarafndan bir gsteri havasnda sunulurken, iddetin bu yaynlarla beslendii, sradanlat gerei ile yzlemekteyiz. Gnlk haber programlarnda gn olmuyor ki, futbol karlamalar srasnda veya sonrasnda kan kavga ve yaralanma, hatta lm haberleri verilmesin. KaynakaDEMRER, T. (1998). Postmodern Mdahale ve Bakaldr mkn -Brecht Bitti Futbol Verelim.- teki Yaynevi, stanbul.ERDOAN, . (1999). Popler kltr: Kltrel Alanda Egemenlik ve Mcadele. Popler Kltr ve ktidar, Derleyen: Gngr N., Vadi Yaynlar, Ankara, 18-52.GKALP, E. (2005). Medya ve spor ya da spor\futbol medyas, Toplum ve Bilim, 103, 121137.KIVAN mit (Mart1994). Tedirgin Misafir ve Vazifeli Personel, BRKM, Say 59, stanbul, 3848.MUTLU, E. (2001). Popler Kltr Eletirmek, Dou-Bat, Say 15, Ankara, 9-39.ZDEMR, . (1998). Ahmet Oktayn Popler Kltr zerine Dnceleri. Her Ynyle Ahmet Oktay, Editr: Durak M. Bursa, 151165.NGEL, H. B. (2001). Trk Kltr Tarihinde Spor, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara.TALMCLER, A. (2005). Bir merulatrma arac olarak futbolun Trkiyede son yirmi be yl Toplum ve Bilim,103, stanbul, 147162.

YURDESN, D. (2005). Futbol, Kamusal Alan ve Demokrasi, Toplum ve Bilim, Say 103, 107121.

Sosyoloji Notlar22

HUIZINGA VE OYUN KAVRAMICem K. Olgun*

GiriOyun kavram zerine dnldnde, ilk olarak aklmza ya halk dilinde ocuklarn yapt eylemler ya da kullanm alan olarak sahne sanatlarndaki, tiyatrodaki anlam gelir. Fakat burada gz ard edilen oyunun dorudan kltrle ilgili olan bir kavram olmasdr. Evet, oyun insanolunun sonradan rettii bir ey deildir. Yani belirli evrimler sonucu oyun ortaya kmamtr. Oyun insanolunun en temel eylemlerinden biridir. Dahas oyunu insanlardan nce hayvanlarn eylemlerinde de grebileceimiz iin Huizingann da dedii gibi insanolunun oyuna temel bir ey katmad da ortadadr. Her hangi bir kiiye ya da gruba herhangi bir nesne verdiinizde hibir ey sylemeseniz bile bir sre sonra onunla bir oyun oynadn grebilirsiniz. Hibir ynergeye ihtiya duymadan kii kendi oyununu yaratmtr. stelik oyun oynamak ile ilgili nceden bir bilgisi de yoktur. Henz bir kltrden de sz edemeyeceimize gre-ilk insan gz nne alrsak- Bu adan baktmzda oyun kltrden de eski olduunu syleyebiliriz. Oyun kltrden deil kltr oyundan olumutur.

*

Hacettepe niversitesi Sosyoloji Blm Yksek Lisans rencisi

Dolaysyla kltr ierisinde oyunsal zellikler barndrr. Bu grler temelini Hollandal tarihi Johan Huizingann Homo Ludens adl eserindeki fikirlerinden alr. Huizingann nemi yukarda da bahsettiimiz biimde oyun-kltr ilikisini ele almasndan kltrn oluumunda oyunun katksn vurgulamasndan kaynaklanmaktadr. Bu yaz da temel olarak Huizingann Oyun kavramn nasl ele aldn ve oyunun kltrle olan ilikisini tartmay amalamaktadr.

Homo Ludens: Oyun Oynayan nsannsan trn tanmlamak iin yaygn olarak kullanlan Homo sapiens kavram insann akln kullanma zelliine gnderme yapar. Dnen ve akln kullanabilen bir varlk olan insann retebileceini ya da imalat yapabilecei dnlnce bu kavrama bir de Homo faber eklendi. Bylelikle insan akln kullanarak dnen ve bunun sonucunda imalat yapabilen bir tr olarak tanmland. Huizinga (2006: 13) bu ikinci terimin bize uygun olmadn dnr ve yle der: oysa bu ikinci terim bizi tanmlamaya o kadarda uygun deildi, nk faber birok hayvan niteleyebilir. Ve imal etme konusunda

Sosyoloji Notlar23

doru olan, oyun oynama konusunda da dorudur: birok hayvan oyun oynar. Buna karlk Homo ludens, yani oyun oynayan insan terimi bana imal etmek kadar esasl bir ilevi ifade ediyormu ve buna bal olarak da Homo faber teriminin yannda yer almay hak ediyormu gibi gelmektedir

Btn eylemlerimizin yalnzca oyundan kaynaklandn sylemek Huizingaya gre tabi ki yanltr. Huizingann amac (2006: 14) oyunun dier kltrel olgular arasndaki yerini incelemek deil, kltrn hangi llerde oyunsal bir karakter gsterdiini aratrmaktr. Huizinga oyunun kltrden daha eski olduunu syler. Hatta yle der: nsan uygarl genel oyun kavramna hibir temel zellik katmamtr (Huizinga, 2006: 16). nk insanlardan nce hayvanlarn kendi aralarnda oyun oynadklarn gz nne alrsak, onlarn oyun oynamay retmesi iin insanlarn varolmasn beklemediklerini grrz. Bu balamda oyunun akla dayal bir eylem olduunu sylemekte anlaml deildir. Eer byle dnecek olursak oyunun sadece insanlara ait olduunu sylemi oluruz. Yine de Huizingaya gre u noktay gzden karmamalyz: Oyun en basit biimlerinde bile ve hayvan hayatnn iinde, tamamen fizyolojik bir olgudan veya fizyolojik olarak belirlenen psiik bir tepkiden daha fazla bir eydir. Bizatihi oyun olarak, tamamen biyolojik veya en azndan tamamen fiziksel bir faaliyetin snrlarn amaktadr. Oyun anlam bakmndan zengin bir ilevdir. Oyunda, yaamn dorudan gereksinimlerini aan ve eyleme anlam katan bamsz bir unsur oynamaktadr. Her oyun bir anlam tar. Eer, oyuna bir z ykleyen bu faal ilkeye zihin dersek arya kam oluruz; eer ona igd dersek hibir ey sylememi oluruz. Hangi adan ele alnrsa alnsn, oyunun bu kastl karak