mgr Marcin Romanowicz

(nr albumu: 213 876)

Katedra Filozofii Prawa i Nauki o Państwie

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytet Warszawski

KOGNITYWNA TEORIA WYKŁADNI PRAWA

Autoreferat rozprawy doktorskiej przygotowanej

pod kierunkiem Prof. UW. dr. hab. Tomasza Staweckiego

Wydział Prawa i Administracji

Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa, 2015

2

I. Wprowadzenie: przedmiot rozprawy doktorskiej

Wykładnia prawa jest jednym z centralnych zagadnień prawoznawstwa

i podstawowym problemem praktycznego dyskursu prawnego. W polskiej teorii prawa można

współcześnie zidentyfikować aż jedenaście propozycji teoretycznoprawanych,

konceptualizujących to zagadnienie, począwszy od przedwojennych koncepcji Eugeniusza

Waśkowskiego i Sawy Frydmana (Czesława Nowińskiego), poprzez dominujące koncepcje

Jerzego Wróblewskiego (koncepcja semantyczna intensjonalna - klaryfikacyjna) i Macieja

Zielińskiego (koncepcja derywacyjna), po współcześnie rozwijaną koncepcję pragmatyczną

Marcina Matczaka.

W powyższej mozaice koncepcji wykładni prawa można dostrzec wyraźny deficyt

propozycji teoretycznych zorientowanych w aspekcie metodologicznym naturalistycznie.

Dotychczas nie opracowano realistycznej koncepcji wykładni prawa, która zawierałaby

ustalony empirycznie komponent deskryptywny oraz – ewentualnie - komponent

normatywny, uwzględniający naturę realnych procesów zachodzących w procesie poznawania

prawa. Powyższe koncepcje zostały opracowane w ramach podejścia analitycznego

i zasadniczo nie zawierają elementu badań empirycznych (wyjątek stanowią koncepcja

klaryfikacyjna J. Wróblewskiego i koncepcja pragmatyczna M. Matczaka). Związki

zachodzące pomiędzy rozróżnionymi przez Aleksandra Peczenika kierunkami badania

wykładni prawa, tj. analitycznym i empiryczno-konstrukcyjnym uzasadnia włączenie badań

empirycznych nad procesami zachodzącymi w czasie interpretacji tekstów prawnych do

obszaru teorii wykładni prawa.

Kognitywna teoria wykładni prawa (dalej także jako: KTWP) jest

interdyscyplinarną próbą analitycznego i empirycznego uchwycenia fenomenu wykładni

prawa, uwzględniającą rzeczywiste procesy kognitywne zachodzące w umyśle interpretatora

w czasie poznawania tekstu prawa. Jest to projekt empirycznej epistemologii prawa,

wpisujący się w program integracji zewnętrznej prawoznawstwa. Teoria składa się z dwóch

części, tj.: opisowej i normatywnej. Część deskryptywna zawiera model empiryczny procesu

interpretacji tekstu prawa w czasie czytania, czyli model i n t e r p r e t ac j i p r i ma f a c i e

t eks t u p r awn ego (dalej także w skrócie: MIPF). Model został skonstruowany w oparciu o

b ad an ie o ku lo gr a f i cz ne , które pozwoliło na uchwycenie zautomatyzowanych

i nieświadomych procesów interpretacyjnych. Cześć normatywna zawiera postulaty

(dyrektywy) co do sposobu świadomego poszukiwania przesłanek interpretacyjnych przez

podmiot poznający prawo. Postulaty uwzględniają charakterystykę kognitywną umysłu

interpretatora opisaną w MIPF.

3

II. Struktura rozważań (rozprawy doktorskiej)

Przedstawienie kognitywnej teorii wykładni prawa zostało poprzedzone rozważeniem

w ramach obszernego Prologu zasadniczej kwestii metodologicznej, tj. możliwości włączenia

teorii kogitywistycznych i empirycznych metod badania procesów poznawczych do obszaru

konceptualizacji problemu wykładni prawa. Można zadać pytanie, czy Prolog ten musi być

„obszerny”? Jeżeli zaprezentowanie kognitywnej teorii wykładni prawa ma być poprzedzone

naszkicowaniem horyzontu myślowego, w który wpisuje się proponowana teoria, a nawet

więcej – horyzontu, w którym jest ona umocowana jako przedsięwzięcie racjonalne, to

odpowiedź musi być twierdząca. Tłem dla kognitywnej teorii wykładni prawa, która do

problemu teoretycznoprawnego stosuje teorie i metody psychologii kognitywnej, jest

nieuchronnie zagadnienie i n t eg r ac j i z ewn ę t r zn e j p raw ozn aws tw a . Z tego powodu,

w pierwszej kolejności należało odpowiedzieć na pytanie: czym jest kognitywistyka?

W pytaniu tym ukryte jest roszczenie o wykazanie zasadności podejmowania wysiłków

integracyjnych ukierunkowanych na domenę nauk kognitywnych.

W rozdziale 1 Prologu przedstawiono kognitywistykę jako autonomiczny program

badawczy. Jego swoistość polega na tym, że „twardy rdzeń” posiada dynamiczną naturę,

konstytuowaną przez dialektyczne napięcie pomiędzy centralnymi twierdzeniami. Całość

programu jest trwała dzięki obecności ‘twardego superrdzenia’, który należy uwzględnić przy

ocenie potencjału integracyjnego nauk kognitywnych z prawoznawstwem. Według

metodologii kognitywistycznego programu badawczego (jego „heurystyki negatywnej” w

znaczeniu Imre Lakatosa) problem umysłu, poznania i procesów poznawczych należy

teoretyzować w oparciu o dane empiryczne. Skoro w programie kognitywistycznym

wewnętrzna dialektyka obejmuje takie elementy „twardego rdzenia” jak modelowanie

procesów poznawczych (komputacjonizm vs. holizm vs. koneksjonizm), czy status

przetwarzanej informacji jako elementu symbolicznego lub subsymbolicznego

(komputacjonizm i holizm vs. koneksjonizm), to należy wskazać jeszcze węższy zakres

twierdzeń, będących wspólnym punktem wyjścia dla konkurencyjnych interpretacji

problemów fundamentalnych dla całego programu badawczego. Doniosłość zarysowanych

sporów wewnątrz obszaru kognitywistyki nie pozwala na zaklasyfikowanie ich jako sporów o

hipotezy poboczne („pomocnicze” w ujęciu I. Lakatosa), dotyczą one bowiem pomysłów na

konceptualizację podstawowych kwestii takich jak budowa i funkcjonowanie umysłu.

Pozostaje zatem wyróżnienie ‘twardego superrdzenia’, który w przypadku

kognitywistycznego programu badawczego zawiera tezy dotyczące przedmiotu badania oraz

metody. Przedmiotem badań kognitywistycznych jest umysł i realizowane w nim procesy

4

poznawcze na reprezentacjach umysłowych, a metodą empiryczne środki falsyfikacji resp.

weryfikacji hipotez badawczych. Tak pojęta kognitywistyka, przy całej swojej wewnętrznej

dialektyce i labilności warunków brzegowych, stanowi na tyle stabilny metodologicznie

program badawczy, że może on stanowić komponent zewnętrznej integracji prawoznawstwa.

Po rozważaniu możliwości skierowania projektu integracji zewnętrznej

prawoznawstwa w stronę kognitywistycznego programu badawczego, w rozdziale 2 Prologu

w drodze analizy genealogicznej zbadano potencjał integracyjny samego prawoznawstwa.

Zrekonstruowano w tym celu najważniejsze momenty debaty metodologicznej, która

zdominowała XX-wieczną teorię prawa. Powracające pytanie o naukowość prawoznawstwa,

jego metodę i paradygmat, konstytuujący jego odrębność i ‘tożsamość’, musiało wybrzmieć

raz jeszcze. Było to konieczne dla ustalenia, czy postulat integracji zewnętrznej

prawoznawstwa jest tylko kokieteryjnym hasłem, nieprzemyślanym postulatem pewnej mody,

czy też nierealną utopią lub niepotrzebnym nadwyrężaniem granic dyscyplinarnych

prawoznawstwa. Jeżeli postulat integracji jest immanentną częścią tożsamości

prawoznawstwa, to wysiłki integracyjne są nie tylko metodologicznie możliwe i pożyteczne

dla kumulowania wiedzy o prawie, ale wręcz konieczne dla podtrzymania prawoznawstwa

jako nauki, a nie tylko rzemiosła. Odsłaniając wyłaniającą się z genealogii idei odpowiedź na

powyższe pytania, w rozdziale 3 Prologu szczegółowo przeanalizowano możliwość integracji

koncepcyjnej i metodologicznej teorii wykładni prawa z psychologią kognitywną.

Po przeprowadzeniu analizy potencjałów integracyjnych nauk kognitywistycznych i

prawoznawstwa w Części I rozważań przedstawiono deskryptywny model interpretacji prima

facie tekstu prawnego. Rozdział 1 Części I prezentuje poczynione ustalenia terminologiczne,

niezbędne do skonstruowania kognitywnej teorii wykładni prawa, a rozdział 2 podłoże

teoretyczne z zakresu psycholingwistyki i okulografii przeprowadzonego badania. Samo

badanie i jego wyniki zostaną zaprezentowane w rozdziale 3 Części I, a całościowa

interpretacja wyników w rozdziale 4. Część I zamyka rozdział 5 zawierający wnioski

z przeprowadzonego badania empirycznego, pozwalające skonstruować model interpretacji

prima facie tekstu (prawnego).

Część II rozważań zawiera model normatywny czynności wykładniczych. W rozdziale

1 tej części przedstawiono rekonstrukcję normatywnej instytucji uzasadnienia decyzji

stosowania prawa (decyzji sądowej), która pozwoliła na sformułowanie kryterium koherencji

zewnętrznej takiego uzasadnienia (rozdział 2 Części II). Ustalenie obecności w kulturze

prawnej dyrektywy nakazującej maksymalizowanie tego rodzaju koherencji przez

decydentów prawnych (rozdział 3 Części II) pozwoliło z kolei na zidentyfikowanie

5

normatywnych podstaw modelu optymalizacji czynności wykładniczych (rozdział 4 Części

II). W konsekwencji umożliwiło to skonstruowanie samego normatywnego modelu wykładni

prawa (rozdział 5 Części II). W zamykającym rozprawę Epilogu rozważono kognitywną

teorię wykładni prawa pod kątem szerszych problemów związanych z korozją

pozytywistycznego modelu stosowania (wykładni) prawa. W ostatniej części rozprawy

nakreślono dalszy kierunek badań filozoficznoprawnych, do których stymulują ustalenia

kognitywnej teorii wykładni prawa.

III. Podstawowe pojęcia kognitywnej teorii wykładni prawa

W kognitywnej teorii wykładni prawa przyjmuje się niesynonimiczność pojęć

„wykładnia prawa” i „interpretacja prawa”. Pierwsze pojęcie jest kluczowe dla części

normatywnej KTWP, podczas gdy drugie denotuje zjawisko psychiczne, tzn. wiązkę

procesów kognitywnych, będących przedmiotem badania w części deskryptywnej.

Kognitywna teoria wykładni prawa opiera się na następującej siatce podstawowych pojęć:

(1) Interpretacja prawa – może być rozumiana dwojako:

a. W sensie pragmatycznym jest to całokształt procesów kognitywnych

zachodzących w czasie czytania przepisów prawnych, którego rezultatem jest

powstanie w umyśle podmiotu poznającego reprezentacji poznawczych tych

przepisów prawnych. Procesy kognitywne składające się na interpretację w

znaczeniu pragmatycznym są co do zasady zautomatyzowane - są więc to

procesy nieświadome dla podmiotu poznającego, awoluntarystyczne i

niepodlegające kontroli.

b. W sensie apragmantycznym jest to rezultat powyższego całokształtu procesów

kognitywnych, czyli reprezentacja umysłowa percypowanego przepisu

prawnego.

(2) Wykładnia prawa – podobnie jak interpretacja prawa może być rozumiana

dwojako:

a. w sensie pragmatycznym jest to ogół świadomie podejmowanych przez podmiot

poznający czynności poznawczych, a więc czynności kontrolowanych,

zmierzających do uzyskania zrozumiałej tzn. względnie jednoznacznej, normy

prawnej,

b. w sensie apragmantycznym jest to rezultat powyższego całokształtu

świadomych czynności poznawczych, czyli zrozumiała (względne

jednoznaczna) norma prawna.

6

(3) Przepis prawny - jest to wypowiedź pisemna, będąca elementem składowym tekstu

prawnego, zdaniokształtna, której granice wyznaczają znaki graficzne w postaci

kropek. Przepis prawny zawiera w sobie elementy niezbędne do percypowania

i poznawczego skonstruowania normy prawnej.

(4) Norma prawna – jest to reprezentacja umysłowa przepisu prawnego lub przepisów

prawnych, będąca zupełnym wzorem powinnego zachowania się. Wzór ten zawiera

następujące elementy treściowe: (a) wskazanie adresata („kto?”), (b) wskazanie

okoliczności („kiedy?”/„gdzie?”), (c) rdzeń normatywny, tj. nakaz („musi”), zakaz

(„nie może”) lub uprawnienie („może”), (d) opis zachowania, objętego rdzeniem

normatywnym. Norma prawna to reprezentacja umysłowa pozwalająca stwierdzić

kto i w jakich okolicznościach jest obowiązany lub uprawniony do jakiego

zachowania. Jeżeli dany przepis prawny zawiera wszystkie powyższe elementy, to

reprezentacja umysłowa takiego przepisu prawnego jest normą prawną. W

przypadku rozczłonkowania syntaktycznego wzorca powinnego zachowania się

reprezentacja umysłowa, będąca normą prawną, stanowi kompilację reprezentacji

umysłowych więcej niż jednego przepisu prawnego (przepisu zrębowego i przepisów

uzupełniających). Norma prawna nie musi być pełna treściowo (w rozumieniu teorii

derywacyjnej), tzn. nie musi uwzględniać przepisu centralnego i wszystkich

przepisów modyfikujących jego treść - w rozumieniu prezentowanej teorii

reprezentacje umysłowe przepisów modyfikujących treść przepisu centralnego są

odrębnymi normami prawnymi, o ile zawierają powyższe elementy składowe.

(5) Reprezentacja umysłowa – jest to umysłowy odpowiednik obiektu (realnie

istniejącego, fikcyjnego lub hipotetycznego), który powstaje w wyniki percepcji i

interpretacji danych sensorycznych. Tenże odpowiednik obiektu zastępuje go w

procesach przetwarzania informacji, tj. operacjach myślowych. Obiektem

(przedmiotem poznania) może być rzecz, osoba, kategoria lub relacja. Reprezentacja

polega natomiast na oznaczaniu czegoś, zajmowaniu jego miejsca, symbolizowaniu

lub przedstawianiu czegoś. Zgodnie z podejściem integracyjnym w psychologii

poznawczej, reprezentacja umysłowa może przybrać formę:

a. niewerbalną, tj. imagenu, czyli być analogonem modalnym przedmiotu poznania

– taka reprezentacja umysłowa zachowuje pewne właściwości fizyczne obiektu (np.

relacje przestrzenne pomiędzy elementami obiektu);

b. werbalną, tj. logogenu, czyli być wiązką informacji zakodowaną w symbolach

językowych – taka reprezentacja umysłowa nie zachowuje właściwości fizycznych

7

obiektu (tylko w pewnym stopniu właściwości dźwiękowe obiektu są zachowane

w przypadku symboli onomatopeicznych);

c. propozycjonalną, tj. sądu - jeżeli dana werbalna reprezentacja umysłowa

odzwierciedla jakąś relację, to wyrażona jest w kodzie twierdzeniowym

(propozycjonalnym), czyli amodalnym i abstrakcyjnym tworzywie twierdzeń

opisowych;

d. mieszaną, tj. modelu mentalnego (umysłowego), będącego złożeniem obrazowo-

słownym wyabstrahowanych analogonów pojęć i obiektów – taka reprezentacja

umysłowa odzwierciedla relacje czasowe i przestrzenne realnych obiektów (chociaż

może być przywoływana w wyobraźni rotacyjnie, tj. pod dowolnym kątem), ale nie

zachowuje cech dystynktywnych konkretnych egzemplarzy.

(6) Rozumienie - podmiot poznający P1 rozumie wyrażenie W1 wtedy i tylko wtedy, gdy

w umyśle P1 w drodze interpretacji powstanie reprezentacja umysłowa wyrażenia

W1, tzn. R(W1), powiązana związkami asocjacyjnymi z innymi reprezentacjami

umysłowymi, zgromadzonymi w pamięci długotrwałej P1. Jeżeli z jakichś powodów

egzogennych lub endogennych umysł podmiotu P1 nie jest w stanie wytworzyć

reprezentacji umysłowej W1, a poprzestaje jedynie na percypowaniu danych

sensorycznych związanych z W1 i ewentualnie na jego analizie fonologiczno-

gramatycznej, to można powiedzieć, że P1 nie zrozumiał wyrażenia W1.

(7) Tekst prawny - jest to usystematyzowany agregat wszystkich wypowiedzi

pisemnych danego aktu uznanego za akt normatywny (akt prawa pozytywnego) w

danym porządku prawnym. Tekst prawny jest zjawiskiem językowym, zbudowanym

z przepisów prawnych, który stanowi pewną całość komunikacyjną, wpisującą się w

pewien dyskurs interpersonalny (społeczny).

(8) Akt normatywny – jest to dokument władzy publicznej, wyrażający wzorce

powinnego zachowania się w danej sferze stosunków międzyludzkich (społecznych),

wytworzony w przewidzianej prawem procedurze przez kompetentny podmiot

i zgodnie z wymogami prawa opublikowany.

IV. Model interpretacji prima facie tekstu (prawnego)

Część deskryptywna kognitywnej teorii wykładni prawa, zawierająca MIPF, została

skonstruowana w oparciu o przeprowadzone badanie empiryczne, w którym sięgnięto po

(1) teorie psycholingwistyczne, opisujące procesy kognitywne prowadzące do zrozumienia

czytanego tekstu, (2) paradygmat badań okulograficznych (eye-tracking).

8

IV.1. Modele procesów poznania czytanego tekstu: sekwencyjność vs. interakcyjność

W dotychczasowej historii psycholingwistyki opracowano kilka modeli przetwarzania

informacji językowych w przebiegu czynności czytania tekstu. Modele te można pogrupować

w dwa zbiory w oparciu o rozróżnienie sekwencyjności (seryjności) i interakcyjności

mechanizmu kognitywnego działającego w czasie czytania. Modele sekwencyjne –

chronologicznie opracowane jako pierwsze – akcentują liniowe, stopniowe przetwarzanie

przez umysł podmiotu poznającego informacji językowych, które najpierw są percypowane,

następnie integrowane, a na końcu interpretowane. W przeciwieństwie do tego seryjnego

obrazu, modele interakcyjne akcentują wpływ na proces percypowania i przetwarzania

informacji nastawień i oczekiwań podmiotu poznającego, schematów interpretacyjnych, które

są obecne w jego umyśle (pamięci długotrwałej). Aktywność poznawcza umysłu, prowadząca

do wytworzenia reprezentacji umysłowej czytanego tekstu, jest ujmowana jako złożenie

więcej niż jednego procesu, które zachodzą w tym samym czasie, a więc paralelnie.

Oba typy modelów wyszły częściowo zwycięsko z prób weryfikacyjno-

falsyfikacyjnych, co otworzyło pole do poszukiwań modelu integracyjnego. Pierwszym takim

modelem był tzw. Czytelnik (the Reader model) Marcela Adama Justa i Patrycji A. Carpenter.

Pioniersko stosując okulografię do zbadania procesów kognitywnych zachodzących w czasie

czytania, ustalili, że całokształt tych procesów jest częściowo sekwencyjny - w zakresie

sensorycznego odbierania bodźców wzrokowych i różnicowania ich cech fizycznych jako

cech liter. Z drugiej strony model jest interakcyjny, bowiem rozpoznanie wyrażeń (złożenie

liter w całość, identyfikacja składni i znaczenia), a następnie ich połączenie w spójną całość z

resztą tekstu, wymaga zaangażowania pamięci operacyjnej, która korzysta z zasobów pamięci

długotrwałej podmiotu poznającego. W tym magazynie poznawczym zawarta jest wiedza o

ortografii, fonologii, składni, semantyce, pragmatyce, dyskursie, dziedzinie życia, której

dotyczy tekst, a także wiedza epizodyczna (indywidualna) podmiotu poznającego. Pracując

nad tym modelem jego autorzy wyartykułowali dwa założenia fundamentalne dla

zastosowania paradygmatu ruchu gałek ocznych, tj. paradygmatu okulograficznego, w

psycholingwistyce:

(1) Założenie o bezpośredniości (the immiediacy assumption), zgodnie z którym

umysł poznającego (czytelnika) dąży do pełnego poznawczego przetworzenia

pojedynczego wyrazu w jak najkrótszym czasie. Innymi słowy: percepcja

pojedynczego wyrazu następuje bardzo szybko (ok. 250 ms - średnio tyle czasu

trwa zatrzymanie oczu na słowie, czyli tzw. fiksacja) i obejmuje jego

9

natychmiastową interpretację w oparciu o wiedzę zgromadzoną w magazynie

pamięci długotrwałej.

(2) Założenie „oko-umysł” (the eye-mind assumption), zgodnie z którym oko

pozostaje w bezruchu, skupione na danym wyrazie, czyli fiksuje na nim, tak długo

jak długo trwa jego poznawcze przetwarzanie. Innymi słowy: czas fiksacji na

danym wyrazie jest precyzyjnym wskaźnikiem czasu niezbędnego do

poznawczego przetworzenia tego wyrazu w reprezentację umysłową.

Badania zapoczątkowane przez M.A. Justa i P.A. Carpenter stanowiły inspiracje do

opracowania, w drodze ustaleń empirycznych, bardziej szczegółowych modeli procesów oko-

motorycznych i kognitywnych, zachodzących w czasie czytania tekstu, takich jak: E-Z

Czytelnik, EMMA, Glenmore i SWIFT. Na gruncie polskiej psychologii poznawczej

pionierskie badania nad procesami kognitywnymi zachodzącymi w czasie czytania tekstu

zostały podjęte pod koniec lat 80-tych XX w. przez Idę Kurcz i Annę Polkowską.

Przeprowadziły one empiryczną weryfikację modelu Czytelnik, stosując paradygmat głośnego

czytania, opracowany przez Josepha H. Danka. Paradygmat ten uwzględnia tzw. metodę

jednoczesną (on-line), polegającą na analizie czynności czytania tekstu na głos (czasu

czytania pojedynczych wyrazów krytycznych, odpowiednio zniekształconych na potrzeby

badana, liczby popełnionych błędów przy czytaniu wyrazów krytycznych). Ponadto, tzw.

metodę odstępstwa czasowego (off-line), polegającą na przeprowadzeniu testu zrozumienia

i zapamiętania tekstu przez osoby badane, który przeprowadzono po odczytaniu tekstu na

głos. Uzyskane wyniki pozwoliły I. Kurcz i A. Polkowskiej na zweryfikowanie hipotezy

dotyczącej seryjności i paralelności przetwarzania informacji poznawczych w czasie czytania.

Całokształt procesów, składających się na kognitywny mechanizm prowadzący do rozumienia

czytanego tekstu, okazał się być mieszany, tzn. interakcyjno-seryjny. Początkowo - po

zarejestrowaniu cech fizycznych bodźców wzrokowych - następują interakcyjne procesy

kognitywne w tzw. module językowym. Składnik percepcyjny integruje odebrane bodźce

wzrokowe w wyrazy, paralelnie składnik dostępu leksykalnego przypisuje im z leksykonu

(słownika mentalnego) partykularne znaczenie, po czym składnik integracji zdaniowej

„składa” poszczególne wyrazy w całe zdanie o określonym znaczeniu (sensie). W przypadku

wystąpienia niejasności (nieostrości, wieloznaczności) któregokolwiek z wyrazów następuje

dookreślenie, służące uzyskaniu zdania wewnętrznie spójnego i będącego sensowną całością

informacyjną. Procesy realizowane przez skład percepcji, składnik dostępu leksykalnego i

składnik integracji zdaniowej, choć przedstawione powyższej w pewnej sekwencji, zachodzą

10

interakcyjnie i do ich przeprowadzenia umysł poznającego wykorzystuje tzw. „wiedzę o

języku”.

Sekwencja kognitywna pojawia się dopiero na dalszym etapie przetwarzania

informacji poznawczych, gdy tzw. składnik rozumienia dyskursu uzgadnia znaczenie zdania

‘wypracowanego’ przez moduł językowy z całością dotychczas przetworzonego tekstu oraz z

tzw. „wiedzą o świecie” podmiotu poznającego. Obejmuje ona m.in. wiedzę z dziedziny,

której dotyczy tekst, wiedzę epizodyczną, autobiograficzną. W przypadku niezgodności

znaczeniowej zdania z „wiedzą o świecie” lub jego niejednoznaczności na poziomie pracy

modułu językowego składnik rozumienia dyskursu może zmodyfikować elementy zdania, tak

aby ostatecznie uzyskać zdanie sensowne. Takie zdanie jest koherentne z „wiedzą o świecie”

podmiotu poznającego. Efektem całego procesu jest umysłowa reprezentacja tekstu, która w

psychologii poznawczej jest definiowana jako stan poznania (zrozumieniu) czytanego

materiału lingwistycznego. Ustalenia poczynione przez I. Kurcz i A. Polkowską stanowiły

podstawę teoretyczną przeprowadzonego badania okulograficznego.

IV.2. Metoda i aparatura badawcza

Człowiek wykonuje średnio około trzech ruchów gałek ocznych w ciągu sekundy, co

czyni ten typ ruchu najczęstszym potencjalnie intencjonalnym ludzkim zachowaniem. System

uwagi poddaje nieustannej analizie całe pole widzenia i średnio trzykrotnie w ciągu sekundy

decyduje o wyborze obiektu, skierowaniu na niego wzroku, koordynuje czasowo i określa

parametry przestrzenne ruchu. Zbiór niepatologicznych ruchów oka oraz wartości opisujących

ich parametrów (czas trwania, prędkość kątowa i szerokość kątowa) przedstawia tabela 1.

Typ ruchu Czas trwania Szerokość kątowa Prędkość kątowa

Sakkada 30-80 ms 4-20° 30-500 °/s

Mikrosakkada 10-30 ms 10-40´ 15-50 °/s

Ruch wodzący - - 10-30 °/s

Tremor - < 1´ 20 ´/s

Dryft 20-1000 ms 1-60´ 6-25 ´/s

Fiksacja 200-300 ms fiksacja jest uznawana za brak ruchu oka, tj. stan skupienia

wzroku na danym elemencie, ale de facto w jej czasie zachodzą

ruchy wewnątrzfiksacyjne (tremor, mikrosakkady i dryft)

Tabela 1. Wartości parametrów typowych ruchów gałek ocznych.

11

Narzędziem pozwalającym na rejestrację i analizę ruchów gałek ocznych jest

okolugraf (eye-tracker). Metoda okulograficzna jest to paradygmat badań empirycznych

polegający na: (1) testowaniu hipotez badawczych sformułowanych w oparciu o wybrane

teorie, (2) poprzez rejestrowanie wskaźników behawioralnych w postaci ruchu gałek ocznych,

(3) za pomocą okulografu, (4) które to wskaźniki behawioralne są poddawane analizie

jakościowej i ilościowej (statystycznej), a następnie (5) interpretowane w sposób pozwalający

na stwierdzenie, czy testowane hipotezy zostały obalone, czy też pozostają w mocy.

W przeprowadzonym badaniu wykorzystano narzędzie oparte na technologii kamer

rejestrujących w widmie światła podczerwonego, tzn. okulograf SensoMotoric Instruments

(SMI) iViewX (wersja 2.5). RED250 zamontowany w podstawie 22-calowego monitora Dell

E2210 o wymiarach 47.5 x 30 cm. Pomiaru ruchu gałek ocznych dokonano z częstotliwością

120 Hz z wykorzystaniem programu iViewX 2.0. Analizę jakościową uzyskanych wyników

przeprowadzono w programie BeGaze, a analizę statystyczną w programie StatSoft Statistica

10.

IV.3. Materiał bodźcowy i procedura badawcza

W badaniu proszono osoby badane o przeczytanie dwóch tekstów stanowiących

fragmenty artykułu prasowego, czyli teksty nieprawne, sformułowane w powszechnie

używanym języku polski, oraz trzy teksty prawne, stanowiące kolejno fragmenty ustawy z

dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16 poz. 93 ze zm.; dalej w skrócie: K.c.),

ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.; dalej: K.k.),

ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi

(Dz. U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.; dalej w skrócie: P.p.s.a.). Jeden tekst nieprawniczy oraz

dwa teksty prawne poddano przekształceniom, będącymi zmiennymi badania, dla których

inspiracją było nieokulograficzne badanie I. Kurcz i A. Polkowskiej. Manipulacje badawcze,

‘uszkadzające’ zaprezentowany osobom badanym materiał lingwistyczny, polegały na

zmianie:

1. fizycznej – zniekształceniu litery składowej wyrazu użytego w tekście;

2. ortograficznej – wprowadzeniu błędu ortograficznego w pojedynczym wyrazie;

3. leksykalnej (semantycznej w obrębie jednego wyrazu) – zastąpieniu wyrazu użytego

w tekście innym wyrazem skonstruowanym zgodnie z gramatyką języka polskiego, ale

nie posiadającym żadnego znaczenia (wyrazem bezsensownym);

4. wewnątrzsyntaktycznej – modyfikacji końcówki fleksyjnej wybranego wyrazu (np.

zmiana przypadku, tak aby był on niezgodny z kontekstem zdania);

12

5. zewnątrzsyntaktycznej – modyfikacji wybranego wyrazu, tak aby nastąpiła zmiana części

mowy (np. zastąpienie imiesłowu bezokolicznikiem);

6. semantycznej w obrębie zdania – zastąpienie wybranego wyrazu innym, istniejącym

w słowniku języka polskiego (mającym znaczenie – wyrazem sensownym), ale

niepasującym do kontekstu zdania;

7. tekstualnej – wprowadzeniu niespójności informacyjnej pomiędzy albo dwoma kolejnymi

zdaniami lub częściami zdania złożonego albo pomiędzy czytanym tekstem a wiedzą

potoczną dotyczącą danego zagadnienia; zmiana polegała na modyfikacji pojedynczego

wyrazu w wybranym zdaniu.

Badanie zostało podzielone na dwie części: w pierwszej osoby badane czytały teksty

zwykle (nieprawnicze), natomiast w drugiej teksty prawnicze. Procedura badawcza wyglądało

następująco:

(1) po usadowieniu osoby badanej przed okulografem odczytywano instrukcję ogólną

i instrukcję pierwszej części badania;

(2) przeprowadzono pierwszą kalibrację, czyli sprawdzenie, czy wartości mierzonych

wskaźników dla konkretnej osoby badanej odpowiadają minimalnym wymogom

precyzji pomiaru;

(3) prezentowano na ekranie czarny okrąg w górnym lewym rogu, który skupiał wzrok

osoby badanej, tak aby po wyświetleniu tekstu każdy badany zaczynał czytanie

mniej więcej od tego samego punktu (obszaru), ten bodziec wzrokowy pojawiał się

przed każdym prezentowanym tekstem;

(4) prezentowano tekst zwykły niezmanipulowany (TZbM),

(5) przeprowadzono test zrozumienia przeczytanego tekstu, tzn. wyświetlono siedem

kolejnych pytań otwartych, na które osoba badana odpowiadała używając

klawiatury komputerowej,

(6) prezentowano tekst zwykły zmanipulowany (TZM),

(7) przeprowadzono test zrozumienia przeczytanego tekstu, tzn. wyświetlono siedem

kolejnych pytań otwartych, skorelowanych z miejscami krytycznymi w TZM,

(8) odczytywano instrukcję do drugiej części badania, która wprowadzała osobę

badaną w wyimaginowaną sytuację praktycznego kazusu prawnego;

(9) przeprowadzono ponowną kalibrację;

(10) prezentowano tekst prawny nr 1 zmanipulowany – fragment K.c. (TP1M),

(11) przeprowadzono test zrozumienia przeczytanego tekstu, tzn. wyświetlono siedem

kolejnych pytań otwartych, skorelowanych z miejscami krytycznymi w TP1M,

13

(12) prezentowano tekst prawny nr 2 zmanipulowany – fragment K.k. (TP2M),

(13) przeprowadzono test zrozumienia przeczytanego tekstu, tzn. wyświetlono siedem

kolejnych pytań otwartych, skorelowanych z miejscami krytycznymi w TP3M,

(14) prezentowano tekst prawny nr 3 niezmanipulowany – fragment P.p.s.a. (TP3bM),

(15) przeprowadzono test zrozumienia przeczytanego tekstu, tzn. wyświetlono siedem

kolejnych pytań otwartych dotyczących TP3bM.

Osoby badane mogły tylko raz przeczytać dany tekst, tzn. nie mogły do niego

powrócić na kolejnych etapach badania. Jednocześnie osoby badane zostały poinstruowane,

że zadanie należy wykonać jak najszybciej, bowiem odmierzany jest czas. Poproszono

badanych, aby po jak najszybszym przeczytaniu każdego tekstu przeszły do związanych z nim

pytań.

IV.4. Hipotezy badawcze i ich operacjonalizacja

W badaniu testowano następujące hipotezy badawcze:

Hipoteza I: całokształt procesów kognitywnych prowadzących do zrozumienia tekstu

prawnego nie różni się od całokształtu procesów kognitywnych prowadzących

do zrozumienia teksty zwykłego (nieprawniczego). Ani właściwości językowe

tekstów prawnych, ani oddziaływania tzw. „sztucznego rozumu prawniczego”

(artificial reason and jugment of the law), który miałby być rezultatem

kształcenia prawniczego, nie wytwarzają procesów kognitywnych swoistych

dla poznawania tekstów prawnych w czasie interpretacji prima facie.

Hipoteza II: całokształt procesów kognitywnych prowadzących do powstania reprezentacji

umysłowej czytanego tekstu ma charakter sekwencyjny (seryjny). Po

rozpoznaniu bodźców wzrokowych przez składnik percepcyjny, dochodzi do

aktywowania składnika dostępu leksykalnego, który następnie przekazuje

informacje do składnika integracji zdaniowej, który z kolei przekazuje

informacje do składnika rozumienia dyskursu, wytwarzającego reprezentację

umysłową czytanych fragmentów tekstu, a ostatecznie całego tekstu.

Hipoteza III: istnieje dwukierunkowa dostępność pomiędzy informacjami zawartymi w

module językowym („wiedza o języku”) i składnikiem rozumienia dyskursu

(„wiedza o świecie”). W czasie czytania tekstu zachodzi przepływ informacji

„z dołu do góry” i „z góry do dołu”, ale przepływ ten jest seryjny a nie

paralelny, tzn. dopiero po otrzymaniu sekwencyjnie przekazywanych przez

wcześniejsze składniki modelu informacji dany składnik może ingerować

14

i przekazać „z góry do dołu” swoiste dla siebie zasoby wiedzy do składnika

ulokowanego wcześniej w sekwencji. Przykładowo, w przypadku zaburzenia

identyfikacji leksykalnej składnika rozumienia dyskursu, posiłkując się

„wiedzą o świecie” podmiotu czytającego, może skierować informację - „z

góry do dołu” – do składnika dostępu leksykalnego, który w efekcie

otrzymanej informacji zrealizuje pozytywnie zadanie przypisania do danego

wyrazu (struktury fonologicznej) pojęcia o określonym znaczeniu.

Powyższe hipotezy badawcze zostały poddane weryfikacji resp. falsyfikacji

w przeprowadzonym badaniu okulograficznym, co wymagało uprzedniego ich

zoperacjonalizowania (powiązania logicznego ze wskaźnikami mierzalnymi za pomocą

dobranej do badania aparatury). Zależności logiczne, oparte na wnioskowaniu dedukcyjnym,

zostały określone w następujący sposób:

Ad. hipoteza I: jeżeli procesy zachodzące w czasie czytania tekstu zwykłego bez

manipulacji (TZbM) i tekstu prawnego bez manipulacji (TP3bM) oraz

zmanipulowanego tekstu zwykłego (TZM) i zmanipulowanych tekstów

prawnych (TP1M i TP2M) są analogiczne, to:

(a) średnie czasy czytania tekstów nie będą się od siebie różniły, bowiem gdyby w

przypadku tekstów prawnych zachodziły dodatkowe procesu kognitywne

powinny one wpłynąć na wydłużenie średniego czasu czytania tych tekstów;

(b) sposób wzrokowego percypowania poszczególnych tekstów będzie analogiczny,

co będzie możliwe do stwierdzenia w drodze analizy jakościowej tzw. ścieżki

skanowania wzrokowego – ang. scan path (miejsc fiksacji wzroku, wystąpienia

związku miejsc fiksacji z poszczególnymi miejscami krytycznymi, kierunku i

częstotliwości sakkad) oraz ilościowej, uwzględniającej takie wskaźniki jak:

średnia liczba fiksacji, średnia liczba sakkad, średni czas fiksacji i średnia

długość sakkad;

(c) wprowadzone do tekstu zwykłego i dwóch tekstów prawnych manipulacje

powinny bez różnicy utrudniać zrozumienie każdego ze zmodyfikowanych

tekstów i powinny wymagać analogicznego stopnia elastyczności poznawczej,

zatem wyniki w testach zrozumienia zmanipulowanych tekstów powinny być na

zbliżonych poziomach.

Ad. hipoteza II: jeżeli procesy kognitywne prowadzące do zrozumienia czytanego tekstu

realizowane są sekwencyjnie, to średni czas fiksacji na danym miejscu

krytycznym powinien wydłużyć się odwrotnie proporcjonalnie do

15

głębokości zastosowanej manipulacji (zamiana fizyczna → zmiana

tekstualna), bowiem wysiłek poznawczy związany z próbą przezwyciężenia

wprowadzonej manipulacji, czyniącej z tekstu niespójny lub nonsensowny

komunikat pisemny, jest związany z aktywnością na głębszym poziomie

przetwarzania kognitywnego, do którego dostęp jest możliwy jedynie w

drodze przejścia przez kolejne procesy w sekwencji, czyli kolejne składniki

modelu.

Ponieważ w doborze wskaźnika adekwatnie opisującego czas przetwarzania

poznawczego danego miejsca krytycznego, tj. zmodyfikowanego wyrazu, należy uwzględnić

efekt okołocentralnego poprzedzenia (the parafoveal preview effect), to do analizy wybrano

nie czas fiksacji na danym wyrazie, ale tzw. czas spoglądania (ang. glance duration). Miara

ta obejmuje: (a) czas sakkady przenoszącej wzrok na dane miejsce krytyczne, (b) sumę

długości wszystkich fiksacji danej osoby badanej na miejscu krytycznym i (c) sumę czasów

wszystkich sakkad zachodzących w obrębie miejsca krytycznego, z wyjątkiem sakkady

wyprowadzającej wzrok z miejsca krytycznego.

Ad. hipoteza III: w przypadku stopniowalnych manipulacji na materiale tekstowym

(zamiana fizyczna → zmiana tekstualna) mentalna autokorekta tekstu,

umożliwiająca jego percepcję jako spójnej i sensowej całości, będzie

wymagała przepływu informacji z „góry do dołu”, tzn. konieczne będzie

zastosowanie „wiedzy o języku” i/lub „wiedzy o świecie” podmiotu

czytającego, którymi zarządzają kolejne składniki modelu; zatem:

(a) jeżeli przepływ informacji „z góry do doły” jest w ogóle możliwy, to w teście

zrozumienia tekstów prawnych przez prawników, dysponujących nabytą

w czasie edukacji prawniczą wiedzą kontekstową dla każdego z prezentowanych

w badaniu tekstów prawnych, stopień zrozumienia nie będzie mniejszy, a nawet

powinien być wyższy niż w przypadku tekstów zwykłych;

(b) stopień zrozumienia zmanipulowanych tekstów prawnych nie będzie mniejszy,

a nawet powinien być wyższy niż stopień zrozumienia zmanipulowanego tekstu

zwykłego, bowiem wiedza prawnicza – dostępna w czasie czytania w ramach

przepływu informacji „z góry do dołu” – pozwoli na automatyczne

skorygowanie wprowadzonych manipulacji i prawidłowe odczytanie miejsc

krytycznych;

(c) jeżeli przepływ informacji „z góry do dołu” jest możliwy i przebiega w czasie

zachodzenia kolejnych procesów prowadzących do zrozumienia tekstu, czyli nie

16

jest tak, że dopiero składnik rozumienia dyskursu na bazie „wiedzy o świecie”

koryguje wcześniej biernie przetworzone poznawczo manipulacje, to zasadniczo

czas spoglądania na miejsca krytyczne w tekstach prawnych będzie krótszy niż

w tekście zwykłym, bowiem zasób poznawczy w postaci wiedzy prawniczej

(wchodzącej w zbiór „wiedzy o świecie”) ułatwi niwelowanie kolejnych

manipulacji w tekstach prawnych już na etapie ich pierwotnego przetwarzania.

W innym przypadku krótszy czasu spoglądania będzie charakteryzował tylko

zmiany tekstualne, bowiem składnik rozumienia dyskursu będzie miał ułatwione

zadanie (dodatkowy zasób poznawczy) przy dokonywaniu jedynej i finalnej

autokorekty tylko w przypadku poznawania tekstów prawnych;

(d) jeżeli przepływ informacji „z góry do dołu” jest możliwy i przebiega seryjnie,

tzn. po zakończeniu sekwencyjnie realizowanych procesów w składniku

percepcji, składniku dostępu leksykalnego i składniku integracji zdaniowej, to

‘konwalidacja’ bardziej podstawowych manipulacji znacznie wydłuży czas

fiksacji, a więc w konsekwencji czas spoglądania na wcześniejsze miejsca

krytyczne.

IV.5. Osoby badane

Testując powyższe hipotezy badawcze przebadano 32 prawników, z czego wyniki

dwóch osób wyłączona z analizy ze względu na niewystarczającą kalibrację, a wyniki jednej

osoby wyłączono z względu na nieukończenie wszystkich zadań badania. W konsekwencji

uzyskano wyniki 29 prawników, które przeanalizowano, w celu sfalsyfikowania resp.

zweryfikowania sformułowanych hipotez badawczych. W badaniu uczestniczyło 13 kobiet

i 16 mężczyzn w wieku od 25 do 54. Średnia wieku wyniosła 29 lat. Wszyscy badani

ukończyli studia prawnicze. Ogółem osoby, które uzyskały prawo wykonywania zawodu

prawniczego lub odbywały aplikację stanowiły ponad 60% grupy badanej (18 osób).

Doświadczenie zawodowe osób badanych, mierzone w latach praktyki zawodowej, wahało

się od braku takowego (0) do 22 lata i wyniosło średnio 4 lata i 4 miesiące.

IV.6. Wyniki badania okulograficznego a status hipotez badawczych

Uzyskane wyniki - (a) czasu czytania tekstów, (b) stopnia ich zrozumienia i

zapamiętania, (c) średniej długości fiksacji w danym tekście, (d) średniej liczby fiksacji,

(e) średniej długości sakkad, (f) średniej liczby sakkad oraz (g) czasu spoglądania na miejsca

krytyczne (zmanipulowane fragmenty tekstów) - poddano analizie statystycznej (ilościowej)

17

tj. analizie wariancji (ANOVA) w schemacie wewnątrzgrupowym. Ponieważ w przypadku

wskaźnika długości spoglądania na miejsca krytyczne uzyskane wyniki istotnie różniły się,

przeprowadzono dodatkowo test post hoc efektów prostych dla interakcji, tj. test

Bonferoniego. Przeprowadzoną analizę jakościową skanowania wzrokowego tekstów

prezentowanych w badaniu zobrazowano przy pomocy tzw. map cieplnych (heat maps),

której przykład zawiera rys. 1.

W świetle uzyskanych wyników empirycznych i ich statystycznej (ilościowej) oraz

jakościowej analizy, możliwe było ustalenie statusu poszczególnych hipotez badawczych:

Hipoteza I - należy ją podtrzymać, bowiem oparła się próbie falsyfikacji. W świetle

uzyskanych wyników należy przyjąć, że całokształt procesów

kognitywnych prowadzących do zrozumienia tekstu prawnego nie różni

się od całokształtu procesów kognitywnych prowadzących do

zrozumienia tekstu zwykłego.

Hipoteza II - należy ją odrzucić, bowiem została sfalsyfikowana. W świetle uzyskanych

wyników należy przyjąć, że całokształt procesów kognitywnych

prowadzących do powstania reprezentacji umysłowej czytanego tekstu

ma charakter sekwencyjno-interakcyjny. Równolegle do rozpoznania

bodźców wzrokowych przez składnik percepcyjny, zachodzi proces ich

identyfikacji znaczeniowej, przeprowadzony przez składnik dostępu

leksykalnego, który następnie przekazuje informacje do pracujących

paralelnie składników integracji zdaniowej i rozumienia dyskursu.

Hipoteza III - należy ją zmodyfikować, ponieważ została częściowo sfalsyfikowana.

W świetle uzyskanych wyników należy przyjąć, że istnieje dwukierunkowa

dostępność pomiędzy informacjami zawartymi w module językowym

(„wiedza o języku”) i składnikiem rozumienia dyskursu („wiedza o

świecie”). W czasie czytania zachodzi przepływ informacji „z dołu do góry”

i „z góry do dołu”, przy czym owe przepływy są:

(1) paralelne w obrębie modułu językowego, tworzonego przez

składnik percepcyjny i składnik dostępu leksykalnego,

(2) paralelne w obrębie modułu sensu, tworzonego przez składnik

integracji zdaniowej i składnik rozumienia dyskursu,

(3) sekwencyjne pomiędzy wyżej wskazanymi modułami.

18

Rys. 1. Tzw. „mapa cieplna” TP1M (skala obrazuje średnią długość fiksacji)

Reasumując, poznanie tekstu, tzn. wytworzenie przez umysł podmiotu poznającego

jego reprezentacji umysłowej, angażuje dwa typy wiedzy (w znacznej części proceduralnej,

a więc konstytuującej pewne umiejętności), tj.: (1) „wiedzę o języku” i (2) „wiedzę

o świecie”. Oba wyróżnione typy wiedzy są zaangażowane w procesy poznania tekstu w toku

czynności czytania w ten sposób, że stanowią zasoby w oparciu, o które działają poszczególne

składniki, czyli koncepcyjne elementy rekonstruowanego modelu. Uniwersalny model

interpretacji prima facie czytanego tekstu składa się z dwóch modułów:

(1) Moduł językowy stanowi interakcyjne połączenie składnika percepcyjnego i składnika

dostępu leksykalnego. Pierwszy składnik operuje „wiedzą o języku” dotyczącą aspektu

fonologicznego percypowanych znaków. Składnik percepcyjny identyfikuje poprzez

wyodrębnienie cech graficznych liter (kształt) ich zintegrowaną całość, tj. wyraz, pod

kątem jego struktury fonologicznej. Natomiast składnik dostępu leksykalnego

identyfikuje wyraz poprzez pogłębienie analizy fonologicznej i połączenie jej z analizą

ortograficzną. Ten sam składnik przeszukuje leksykon w celu przyporządkowania

przetwarzanemu wyrazowi – który ujmowany jest jako zidentyfikowana struktura

fonologiczna – pewną wiązkę znaczenia, stanowiącą treść pewnego pojęcia opisującego

świat.

(2) Moduł sensu stanowi interakcyjne połączenie składnika integracji zdaniowej

i składnika rozumienia dyskursu. Pierwszy składnik analizuje strukturę syntaktyczną

poszczególnych wyrazów powiązanych już z wiązkami znaczeń resp. pojęciami,

następnie integruje je we frazę zdaniową jednocześnie dookreślając identyfikację

semantyczną poszczególnych wyrazów. Tym samym znosi alternatywność

zidentyfikowaną przez składnik dostępu leksykalnego, uwzględniając modyfikację

znaczenia wymuszoną przez rozpoznane struktury syntaktyczne, modyfikując znaczenie

danego wyrazu w oparciu o kontekst całego zdania. Końcowo syntetyzuje znaczenie

całego zdania. Zasadniczo składnik integracji zdaniowej operuje „wiedzą o języku”, ale

będąc częścią interakcyjnego modułu sensu, dysponuje także „wiedzą o świecie”, która

jest istotnym zasobem w przypadku realizowania funkcji identyfikacji i integracji

właściwości semantycznych. Posiłkując się wiedzą o faktycznych związkach

występujących w świecie składnik integracji zdaniowej może harmonizować z sobą zbiór

pojęć, do których odsyłają struktury fonologiczne wyrazów budujących dane zdanie, a

które zidentyfikował składnik dostępu leksykalnego.

Składnik rozumienia dyskursu, operując „wiedzą o świecie”, paralelnie do pracy

składnika integracji zdaniowej, analizuje przetworzone już w wysokim stopniu przez

20

moduł językowy informacje pod kątem zidentyfikowanych związków wewnętrznych

tekstu, tzn. integruje kolejne zdania w spójną całość, oraz związków zewnętrznych, tzn.

treściowych relacji zachodzących pomiędzy tekstem a jego kontekstem dyskursywnym.

Kluczowym ustaleniem przeprowadzonego badania okulograficznego jest

zidentyfikowanie momentu sekwencyjnego w modelu interpretacji prima facie czytanego

tekstu. Jest nim przejście od modułu językowego do modułu sensu. Ten ostatni zawiera w

sobie składnik integracji zdaniowej, który łączy w sobie funkcje analizy informacji

formalnojęzykowych (składni) i treściowych (semantyka), a także składnik rozumienia

dyskursu, który odpowiada za spójność wewnętrzną (intratekstualną) i zewnętrzną

(intertekstualną, w relacji „tekst – obraz świat”) treści czytanego tekstu. „Wiedza

językowa” dotycząca syntaksy i semantyki na poziomie międzywyrazowym oraz „wiedza

o świcie” stanowią hybrydowy zasób poznawczy analizowanego składnika, a więc

rekonstruowany model nie jest wewnętrznie ukształtowany przez zasadę rozdziału

informacji formalno-językowych i informacji treściowych, jak wywodziły Ida Kurcz i

Anna Polkowska. Przeprowadzone badanie okulograficzne pozwala na skonstruowanie

modelu interpretacji prima facie, który przedstawia rys. 2.

Składnik

rozumienia

dyskursu

Umysłowa

reprezentacja

tekstu

= rozumienie

Rejestracja cech

fizycznych liter

(wejście

sensoryczne)

Składnik

percepcyjny

Składnik

dostępu

leksykalnego

Składnik

integracji

zdaniowej

Moduł językowy

Rys. 2. Empirycznie sprawdzony model interpretacji prima facie czytanego tekstu

Legenda:

strzałki zielone – interakcyjny przepływ informacji w obrębie modułu językowego i modułu sensu

strzałka czerwona – sekwencyjny przepływ informacji z moduły językowego do modułu sensu

strzałka czerwona przerywana – potencjalny przepływ informacji „z góry do dołu” pomiędzy modułami

w przypadku wystąpienia problemu z identyfikacją leksykalną wyrazu

Moduł sensu

21

V. Przejście od modelu deskryptywnego interpretacji do modelu normatywnego

wykładni

Pierwsza część kognitywnej teorii wykładni prawa zawiera model deskryptywny

interpretacji prima facie, podczas gdy część druga przedstawia model normatywny

wykładni prawa, tj. zbiór dyrektyw, które wyznaczają czynności wykładnicze (świadome,

intencjonalne działania) interpretatora prawa. Model interpretacji prawa prima facie,

skonstruowany w oparciu o przeprowadzone badanie okulograficzne, a więc przy pomocy

metod empirycznej i statystycznej, konkretyzuje idealistyczne teorie psycholingwistyczne,

tzn. teorie oparte na założeniach idealistycznych, eliminujących pewne czynniki jako

uboczne. Konkretyzacja polega w tym przypadku na określeniu relacji zachodzących

pomiędzy składnikami aparatu poznawczego człowieka – tj. umysłu – które operują

analitycznie zidentyfikowanymi typami wiedzy (1) „o języku” i (2) „o świecie”.

Deskryptywny komponent kognitywnej teorii wykładni prawa jest więc m o d e lem

r ek on s t ru k cyj n ym , tzn. stanowi układ twierdzeń idealizacyjnych wyjaśniających poprzez

empiryczną i statystyczną konkretyzację rzeczywiste funkcjonowanie ludzkiego umysły

w czasie operacji poznawania czytanego tekstu (prawnego).

Komponent normatywny, którego przedmiotem jest wykładnia prawa, stanowi

natomiast mo d e l o p t ym a l i zac yj n y , tzn. układ twierdzeń idealizacyjnych

przedstawiających, w jaki sposób powinna być przeprowadzona wykładnia prawa w sensie

pragmatycznym, aby osiągnięty została określony cel aksjologiczno-normatywny. Model

interpretacji prawa prima facie skonstruowany został w perspektywie deskryptywnej, przy

czym zgodnie z przyjętą metodologią falsyfikacjonistyczną punktem wyjścia była (a) analiza

zagadnienia procesów kognitywnych zachodzących w czasie czytania, która obejmowała

dotychczas wypracowane koncepcje psycholingwistyczne z zakresu psychologii kognitywnej,

a krokiem kolejnym było (b) badanie empiryczne, prowadzące do ukształtowania modelu

deskryptywnego. Model wykładni prawa (czynności wykładniczych) ma charakter

normatywny, zatem finalnie kognitywna teoria wykładni prawa ma charakter mieszany, acz

rozłączny. Jest to teoria deskryptywno-normatywna - opisowa w przedmiocie interpretacji

prawa i normatywna w przedmiocie wykładni prawa. Reasumując, w ramach kognitywnej

teorii wykładni prawa dochodzi do dwóch przejść: (1) operacyjnego - od modelowania

rekonstrukcyjnego (analityczno-empirycznego) do modelowania optymalizacyjnego,

(2) przedmiotowego - od interpretacji prawa do jego wykładni.

Powyższe momenty przejścia rodzą pytanie o spójność konstruowanej teorii. Model

optymalizacyjny wykładni prawa wskazuje dyrektywy wykładnicze, które prowadzą do

22

realizacji celu aksjologiczno-normatywnego ugruntowanego w kulturze prawnej, a

związanego z podejmowaniem decyzji stosowania prawa. Celem tym jest urzeczywistnienie

funkcji normatywnej instytucji uzasadnienia decyzji stosowania prawa, które konstytuowane

są przez dwie wartości: racjonalizacyjną i prakseologiczną. Podstawową dyrektywą, na której

opiera się model normatywny wykładni prawa, jest nakaz maksymalizacji tych wartości

(funkcji) instytucji uzasadnienia decyzji stosowania prawa. Stanowi ona jednocześnie źródło

normatywności skonstruowanego modelu czynności wykładniczych oraz rację (ratio) dla

doboru takich a nie innych dyrektyw wykładni zagregowanych w tenże model

optymalizacyjny. Jednocześnie nakaz maksymalizacji, czyli możliwe największego

urzeczywistniania, normatywnych funkcji instytucji uzasadnienia decyzji sądowej, czyni

koniecznym uwzględnienie modelu opisowego interpretacji prima facie przy formułowaniu

dyrektyw wykładni prawa stanowiących środki do realizacji tego nakazu. Instytucja

uzasadnienia decyzji sądowej, obejmująca wartość racjonalności i prakseologicznej

efektywności wykładni prawa w sensie apragmatycznym, stanowi zwornik obu modelów, a

tym samym czynnik integrujący obie części kognitywnej teorii wykładni prawa.

VI. Dyrektywa koherencji zewnętrznej uzasadnienia decyzji stosowania prawa

Uzasadnienie instytucjonalne decyzji stosowania prawa, które odsłania „kontekst

odkrycia” owej decyzji, pozwala na jej pogłębioną kontrolę, tym samym przyczynia się do

urzeczywistnienia w większym stopniu wartości racjonalności i wartości prakseologicznej.

Nie ogranicza się ona do oceny, czy dana decyzji sądowa jest przekonywująca przez pryzmat

swojego uzasadnienia, ale obejmuje także pytanie, czy sposób rozumowania

przeprowadzonego przez decydenta odpowiada w zo r co m ku l tu r y p r aw n e j (takim jak:

ugruntowane dyrektywy wykładni prawa, wartości prawne, wymogi procedury, standardy

słuszności). Kultura prawna stanowi wspólnotowo generowaną i reprodukowaną wiedzę na

temat obowiązujących norm prawnych tworzących system prawa, rozpoznawane sposoby

rozumowań prawniczych, wykładni prawa i jego stosowania, postaw wobec prawa i oceny

systemu prawa, a także sposoby rozumienia wartości odnoszonych do prawa lub w jego

normach odnajdywanych (T. Stawecki). Analiza norm prawnych, regulujących obowiązek

uzasadnienia decyzji stosowania prawa i odpowiadające mu „prawo do uzasadnienia”, a także

dogmatycznych i teoretycznoprawnych konceptualizacji normatywnej instytucji uzasadnienia,

pozwoliła na zidentyfikowanie dyrektywy nakazującej tak formułować uzasadnienie decyzji

stosowania prawa, aby maksymalizowało ono jego koherencję zewnętrzną. W myśl formuły

koherencji zewnętrznej uzasadnienie instytucjonalne U decyzji sądowej D jest spójne

23

zewnętrznie wtedy i tylko wtedy, gdy podane w nim argumenty maksymalizują relacje

spójności zachodzące pomiędzy argumentami, o których wiadomo, że przynależą do

„kontekstu uzasadnienia” decyzji sądowej D i racjami, które zaistniały w „kontekście

odkrycia” decyzji sądowej D.

Na pytanie, czy uzasadnienie instytucjonalne decyzji sądowej cechujące się zarówno

koherencją wewnętrzną jak i zewnętrzną należy cenić bardziej niż uzasadnienie spójne

wyłącznie wewnętrznie, wydaje się odpowiadać ugruntowana w kulturze prawnej

normatywna instytucja uzasadnienia decyzji sądowej. Obejmuje ona nie tylko obowiązek

decydenta (sędziego) uzasadnienia swojej decyzji, nałożony przez normy prawa pozytywnego

(komplementarnie połączony z prawem strony do uzasadnienia), ale przede wszystkim

obowiązek uzasadnienia decyzji w pewien konwencjonalnie przyjęty sposób. Uzasadnienie

instytucjonalne powinno być skonstruowane strukturalnie i treściowo w taki sposób, aby

realizować funkcje powiązane z normatywnymi celami, którym służy analizowana instytucja

praxis prawniczej. O ile przypisanie uzasadnieniu instytucjonalnemu wyłącznie funkcji

racjonalizacyjnej dopuszczałoby praktykę przedstawiania w nim jedynie argumentów

wybranych post factum i okrycie „zasłoną milczenia” rzeczywistych motywów

rozstrzygnięcia, to połączenie funkcji racjonalizacyjnej z funkcją opisową, wymaga od

decydenta szczerości i transparentności co do racji, którymi się kierował dochodząc do

takiego a nie innego rozstrzygnięcia. Spełnianie wymogów koherencji zewnętrznej nie

powinno prowadzić w zakresie formy do przekształcenia uzasadnienia instytucjonalnego

decyzji sądowej w rodzaj ‘sprawozdania’ z wewnętrznych rozważań sędziego (jego stanów

mentalnych) lub ‘protokołu’ z narady sędziowskiej. Jednakże postulat maksymalnej integracji

„kontekstu odkrycia” i „kontekstu uzasadnienia” decyzji sądowej, którego wskaźnikiem

realizacji jest koherencja zewnętrzna, może w większym stopniu zabezpieczyć w pierwszej

kolejności wartość prakseologiczną instytucji uzasadnienia, a pośrednio wartość

racjonalności.

W wysokim stopniu jednolicie odczytywana w prawniczych dyskursach teoretycznym

i praktycznym normatywna instytucja uzasadnienia decyzji sądowej wydaje się być

ugruntowana w swojej treści w kulturze prawnej. Uzasadnienie decyzji stosowania prawa

powinno być uzasadnieniem heurystycznym, czyli ujawniającym w formie argumentów

prawniczych rzeczywiste racje, którymi kierował się decydent. Pomimo możliwości

konstruowania uzasadnienia argumentacyjnego następczego, które odrywa „kontekst

odkrycia” decyzji sądowej (wykładniczej) od uzasadnienia instytucjonalnego i dopuszcza

poszukiwanie argumentów wspierających decyzję finalną jedynie post factum, ugruntowanym

24

wzorcem normatywnym we współczesnej kulturze prawnej wydaje się być właśnie

uzasadnienie heurystyczne. Łączy ono w sobie argumentacyjne formy aktów komunikacji

prawniczej (dyskursywną translację racji na argumenty prawnicze) oraz wyeksplikowanie

przeprowadzonych czynności poznawczych.

VII. Model normatywny wykładni prawa: dyrektywy pierwszego i drugiego stopnia

Normatywny model wykładni prawa powinien uwzględniać dyrektywę koherencji

zewnętrznej uzasadnienia instytucjonalnego decyzji sądowej oraz funkcję racjonalizacyjną tej

instytucji w taki sposób, aby katalizować refleksyjność decydenta. Polega ona na możności

krytycznej oceny racji i hipotez interpretacyjnych, które wyłaniają się w przestrzeni mentalnej

jako rezultaty procesów zautomatyzowanych i jawią się podmiotowi jako pewne „intuicje”

lub „oczywistości”. Dyrektywy wykładni prawa powinny tak kształtować czynności

wykładnicze, aby możliwe i bardziej prawdopodobne było przeprowadzenie przez

interpretatora autoweryfikacji. Wzorce wykładni prawa powinny stymulować

przeprowadzanie przez interpretatora t e s tów ad ekw at n oś c i danej w przestrzeni

mentalnej racji lub hipotezy interpretacyjnej do wymogów kultury prawnej (dyskursu

prawniczego). Tego typu „test sprawdzający” jest momentem, w którym zazębiają się

faktycznie „kontekst uzasadnienia” i „kontekst odkrycia” w tym sensie, że wymogi

racjonalność kształtujące poprawność czynności uzasadnienia mogą służyć ex ante jako

kryteria selekcji racji (motywacji). Interpretator może wybrać tylko taką hipotezę

interpretacyjną i przekształcić ją w decyzję wykładniczą, którą wspierają racje racjonalne

(zobiektywizowane), tzn. takie, które odpowiadają wzorcom kultury prawnej.

W kognitywnej teorii wykładni prawa proponowany jest model normatywny

czynności wykładniczych, który uwzględnia normatywną instytucję uzasadnienia decyzji

sądowej (wykładniczej) poprzez zintegrowanie postulatu koherencji zewnętrznej uzasadnienia

instytucjonalnego z wiedzą empiryczną zawartą w modelu interpretacji prima facie. Ustalona

w drodze badania okulograficznego charakterystyka procesów kognitywnych zachodzących

w czasie czytania tekstu prawnego ujawnia szeroką aktywność poznawczą umysłu

interpretatora, który już na poziomie czytania tekstu angażuje obok wiedzy językową rozległe

i zróżnicowane zasoby „wiedzy o świecie”, którą operuje moduł sensu. Czynność czytania

tekstu prawnego złożona jest z licznych procesów zautomatyzowanych, w których poza

zakresem refleksyjności podmiotu poznającego ważone są przeróżne racje konstytuujące

rozumienie (interpretację prima facie) tekstu prawnego. Wyłaniające się z tego konglomeratu

procesów nieświadomych (lub nie w pełni świadomych) reprezentacje umysłowe, tj. normy

25

prawne, powinny zostać poddane testom adekwatności. Stąd model normatywny wykładni

prawa powinien służyć maksymalizacji aktów autoweryfikacji interpretatora.

Zaprezentowane w skonstruowanym modelu normatywnym dyrektywy wykładni

prawa pełnią przede wszystkim f u n k c j ę h eu r ys t ycz n ą (wtórnie mogą pełnić także

funkcję argumentacyjną, na co zwrócił już uwagę J. Wróblewski). Służą do świadomej

i kontrolowanej identyfikacji oraz selekcji racji interpretacyjnych. Z jednej strony pozwalają

poddać autoweryfikacji (testowi adekwatności) hipotezy interpretacyjne, które jako intuicje

(„oczywistości”) wyłoniły się z przebiegu zautomatyzowanych procesów interpretacji prima

facie. Pozwala to na wyselekcjonowanie tych racji interpretacyjnych, które odpowiadają

wzorcom kultury prawnej. Z drugiej strony wskazują na przesłanki wykładnicze, które mogły

być pominięte w przebiegu procesów zautomatyzowanych, a które powinny być

uwzględnione ze względu na wzorce kultury prawnej.

VII.1. Dyrektywy pierwszego stopnia:

W ramach modelu normatywnego wykładni prawa czynności poznawcze, których

celem jest świadome zrozumienie treść normy prawnej - tj. ustalenie wyrażeń będących jej

składowymi i określenie ich znaczenia - są determinowane przez dyrektywy pierwszego

stopnia. Uwzględniając odcinki h o r yz o n tu i n t e r p r e t acyj n ego , do którego odwołują się

poszczególne dyrektywy pierwszego stopnia, możliwe było ich uporządkowanie w cztery

moduły: (1) językowy (7 dyrektyw), (2) tekstowy (6 dyrektyw), (3) systemowy

(7 dyrektyw), (4) funkcjonalno-aksjologiczny (8 dyrektyw).

Dyrektywy wykładni językowej determinują czynności poznawcze weryfikujące

i testujące rezultaty automatycznych procesów kognitywnych zachodzących w obrębie

składnika dostępu leksykalnego i składnika integracji zdaniowej. Pozwalają na

(auto)refleksyjną i krytyczną ocenę przypisania znaczeń do wyrażeń budujących danych

przepis prawny i złożenia owych znaczeń w znaczenie całościowe percypowanej jednostki

redakcyjnej, tj. przepisu prawnego. Dyrektywy wykładni tekstowej determinują czynności

poznawcze ukierunkowane na szerszy horyzont interpretacyjny danego wyrażenia prawnego

lub przepisu prawnego - kontekst konstytuowany przez całość komunikacyjną, do której

przynależy wykładany przepis prawny. Zidentyfikowane dyrektywy indukują czynności

poznawcze weryfikujące i testujące rezultaty automatycznych procesów kognitywnych

zachodzących w obrębie składnika rozumienia dyskursu w zakresie jego funkcji

wewnątrztekstowej, tzn. integrowania znaczeniowego zdań (przepisów prawnych) w większe

części, aż po cały tekst. Składnik rozumienia dyskursu operuje „wiedzą o świecie”, która w

zakresie kontekstu tekstowego wyrażenia prawnego (przepisu prawnego), obejmuje

26

reprezentacje umysłowe innych przepisów prawnych budujących dany tekst prawny (mogą to

być reprezentacje świeżo ukonstytuowane w drodze percepcji innych fragmentów

percypowanego i poznawanego tekstu lub zmagazynowane w pamięci długotrwałej jako

rezultaty oddalonej w czasie lektury).

Dyrektywy wykładni systemowej odnoszą się do kontekstu pozatekstowego danego

wyrażenia prawnego lub przepisu prawnego. Składnik rozumienia dyskursu operuje „wiedzą

o świecie” obejmującą także informacje tworzące kontekst zewnętrzny wobec czytanego

tekstu (prawnego). W przypadku interpretacji wyrażeń prawnych lub przepisów prawnych

kontekst ten obejmuje informacje o s ys t em ie p r aw n ym , do którego przynależą normy

prawne zakodowane w poznawanym tekście prawnym. Natomiast dyrektywy wykładni

funkcjonalno-aksjologicznej odnoszą się do peryferyjnych obszarów horyzontu

interpretacyjnego wyrażenia prawnego (przepisu prawnego), bowiem indukują czynności

poznawcze pokrywające się przedmiotowo z zakresem tych procesów kognitywnych

składnika rozumienia dyskursu, które operują „wiedzą o świecie” obejmującą ratio legis,

konsekwencje praktyczne przyjęcia takiego a nie innego rozumienia przepisu prawnego oraz

wartości prawne. Wykładnia funkcjonalno-aksjologiczna służy zweryfikowaniu rezultatów

interpretacji prima facie pod kątem wzorców normatywnych zidentyfikowanych

i ugruntowanych w danym p o rządk u p r aw n ym .

VII.2. Dyrektywy drugiego stopnia:

Zwieńczeniem modelu normatywnego kognitywnej teorii wykładni prawa są

metadyrektywy, odnoszące się do: (1) początku procesu wykładni i (2) możliwości

wystąpienia rozbieżnych wyników wykładniczych, powstałych w drodze wykonania

czynności poznawczych kształtowanych przez poszczególne dyrektywy pierwszego stopnia.

Problem inicjacji czynności wykładniczych rozstrzyga dyrektywa omnia sunt interpretanda

(KTWP odrzuca zasadniczo dyrektywę antyinicjującą clara non sunt interpretanda). Kwestię

harmonizacji sprzecznych rezultatów zastosowania dyrektyw pierwszego stopnia rozstrzygają

dyrektywy wykładni holistycznej (KTWP odrzuca dyrektywę antykontynuacyjną

interpretacio cessat in claris) oraz równoważności kontekstów interpretacyjnych (KTWP

odrzuca hierarchiczność kontekstów interpretacyjnych, a w szczególności preferencyjne

dyrektywy pierwszeństwa wykładni językowej oraz subsydiarności wykładni systemowej i

funkcjonalnej).

Wskazanie w modelu normatywnym powyższych dyrektyw drugiego stopnia, jako

instrumentów służących realizacji dyrektywy koherencji zewnętrznej, projektuje proces

wykładni prawa jako „dyskurs wirtualny”, w którym interpretator jest otwarty na prowadzenie

27

wewnętrznej deliberacji nad racjami interpretacyjnymi. Sama wewnętrzna deliberacja jest

indukowana przez dyrektywę omnia sunt interpretanda. Kognitywna teoria wykładni prawa

za sprawą metadyrektyw wykładni holistycznej i równoważności kontekstów wykładniczych

odrzuca sekwencjonizm, wyrażający zawsze pewną przyjętą hierarchię dyrektyw pierwszego

stopnia (zasadniczo prymat wykładni językowej), a tym samym konstruuje

koneksjonistyczny model czynności wykładniczych – por. rys. 3.

W powyższym modelu każda dyrektywa pierwszego stopnia jest równoważna

względem pozostałych, a dana hipoteza interpretacyjna może zostać zaaprobowana jako treść

decyzji wykładniczej za sprawą synergicznego aktywowania w sieci dyrektyw pierwszego

stopnia największej liczby elementów. Wszystkie moduły kontekstowe, a zatem wszystkie

dyrektywy pierwszego stopnia, konstytuują sieć, obrazującą ich pełny zbiór. Hipoteza

interpretacyjna H1 poddawana jest finalnej ocenie poprzez ustalenie, ile dyrektyw pierwszego

stopnia przemawia za jej zaaprobowaniem (sygnał wzmacniający +1), ile za jej odrzuceniem

(sygnał hamujący -1), a ile nie pozwala nic orzec o danej hipotezie (brak sygnału)

Hipoteza interpretacyjna H1

DT1

DF1

DT3

DJ1

DJ3

DS3

Rys. 3. Fragment sieci koneksjonistycznej dyrektyw wykładni

pierwszego stopnia - ukonstytuowanej przez metadyrektywy

wykładni holistycznej i równoważności kontekstów

wykładniczych - dla hipotezy interpretacyjnej H1

Legenda:

kolor czerwony – (+1) sygnał wzmacniający H1

kolor niebieski – (-1) sygnał osłabiający H1

28

Ponieważ dyrektywy wykładni prawa, determinując czynności wykładni, wskazują

pewne racje interpretacyjne (a pośrednio także argumenty wykładnicze), to służą do

odrzucania tych racji, które są nieakceptowalne ze względu na normatywne wzorce kultury

prawnej. Dyrektywy pozwalają świadomie posłużyć się racjami prawidłowymi, które mogą

być przełożone w „kontekście uzasadnienia” na argumenty prawne. W ten sposób „ważenie”

danej hipotezy interpretacyjnej jest jednocześnie jej testem argumentacyjnym.

Przeprowadzenie takiej operacji dla każdej hipotezy interpretacyjnej pozwala na ich

zestawienie i wskazanie tej, która jest możliwa do najlepszego uzasadnienia, a więc

w maksymalnym stopniu realizuje wymogi racjonalności. Taka hipoteza interpretacyjna,

dotycząca poszczególnych wyrażeń prawnych lub nawet całego przepisu prawnego, zasługuje

na przyjęcie w drodze podjęcia decyzji wykładniczej wyrażającej ją w swej treści.

Symboliczne wyrażenie kognitywnego modelu wykładni prawa przy pomocy sieci

koneksjonistycznej pokrywa się z naturą procesów kognitywnych zachodzących w czasie

interpretacji prima facie, a zatem akcentuje potrzebę refleksyjnego odtworzenia drogi, którą

nieświadomie i w sposób niekontrolowany interpretator przebył w czasie poznawania tekstu

prawnego. Taki model normatywny, ukształtowany przez metadyrektywę równoważności

kontekstów wykładniczych, jest daleki od an a rch izmu w yk ł ad n i czego , rozumianego

jako akceptowanie decyzji wykładniczej, mającej umocowanie w dowolnej dyrektywie

wykładni lub dowolnej ich konfiguracji. Wedle skonstruowanej teorii wykładni prawa na

aprobatę zasługuje jedynie decyzja wykładnicza, która jest najlepiej uzasadniona, a więc taka,

za którą przemawia jak najwięcej racji interpretacyjnych (argumentów wykładniczych) - czyli

taka, którą wspiera jak największa liczba dyrektyw pierwszego stopnia. Nie ma więc

przyzwolenia na wykładnicze „antything goes” i tolerowanie „anomii” w zakresie wykładni

prawa (jest to najczęstszy zarzut formułowany przez apologetów dyrektywy clara non sunt

interpretanda). Wręcz przeciwnie, w zakresie dyrektyw drugiego stopnia model kognitywny

minimalizuje dowolność i ‘ideologiczność’, z którymi nie radzą sobie klasyczne modele

wykładni, bowiem albo konstatują, że wybór metadyrektyw zależy od wyboru „ideologii

stosowania prawa” (model klaryfikacyjny) albo operują niespójnymi z innymi elementami

własnej teorii kryteriami „jednoznaczności językowej” (językowej claritas) lub „istotnymi

różnicami” (model derywacyjny). Metadyrektywa równoważności kontekstów wykładniczych

nie poszerza zakresu dyskrecjonalności wykładniczej decydenta prawnego, ale precyzyjnie

rzucając światło na całe spectrum czynników kognitywnych kształtujących rozumienie

wyrażeń prawnych, postuluje rzetelną ‘inwentaryzację’ i transparentność racji

interpretacyjnych w procesie wykładni prawa.