kolera salgınında Üsküdar

1893–94 ‹s tan bul Ko le ra Sal g› n›n da Üs kü dar

D R . M E S U T A Y A R‹s tan bul Ça pa Ana do lu Ö¤ ret men Li se si

Ko le ra, akut bafl lan g›ç l› bu lan t› s›z kus ma, ka r›n a¤ r› s›z flid det li is hal, k› sa za -man da su ve elekt ro lit kay b› na ba¤ l› ola rak ge li flen ve k› sa he men gi ri flim de bu -lu nul maz sa ol duk ça öl dü rü cü olan bir en fek si yon has ta l› ¤› d›r. Has ta l› ¤›n et ke -ni olan ve 1883’te Koch ta ra f›n dan bu lu nan Vib rio cho le ra’n›n kir li iç me su la r›ve yi ye cek ler le a¤›z yo luy la al› m›n dan iki üç gün son ra be lir ti ler bafl lar. Has ta -l›k, mik ro bun mi de den ge çe rek ba ¤›r sak la ra yer le flip ço ¤al ma s›n dan mey da nage lir1. Ko le ra için epi de mi yo lo jik2 aç› dan önem li iki nok ta, k› ta la ra ra s› sal g›n la ra yolaça bil me si ve et ki le di ¤i ül ke ler de en de mik/ye rel se yir gös ter me si dir. Epi de -mi/sal g›n la r›n gö rül dü ¤ü va kit ler ge nel lik le s› cak ay lar d›r. Kir li su kay nak la r›ko le ra n›n bu lafl ma s›n da en önem li ro lü oy nar ve bu ne den le ko le ra epi de mi le -ri nin ge lifl me sin de önem li olan bir nok ta da alt ya p› n›n iyi ol ma ma s› d›r. Özel -lik le yo ¤un ve iz di ham l› yer ler de, ör ne ¤in k›fl la, okul, ha pis ha ne ve hat ta has ta -ne gi bi me kân lar da, has ta l› ¤›n sal g› na dö nüfl me ris ki da ha kuv vet li dir. Ko le ra n›n kay na ¤›, Hin dis tan’da Ben gal del ta s› üze rin de bu lu nan Ganj ve Brah -ma put ra ne hir le ri ara s›n da ki böl ge, ya ni bu gün kü Bang la defl’tir. Bu böl ge de has -ta l›k lo kal hal de her va kit mev cut tur3. Sos yo-eko no mik dü ze yi dü flük ve pek dete miz bir top lum ol ma d› ¤› bi li nen Hint li le rin di ni al›fl kan l›k la r›, ko le ra n›n Hin -dis tan’›n di ¤er böl ge le ri ne ve za man la tüm Gü ney do ¤u As ya’ya da si ra yet le, bu -ra la r›n da da imi su ret te ko le ra n›n hü küm sür dü ¤ü bi rer has ta l›k kay nak la r› du -ru mu na gel me sin de ki et ken ler den bi ri ol mufl tur. Hin dis tan’›n do ¤al or ta m› herne ka dar has ta l› ¤›n or ta ya ç› k› fl› na yar d›m c› ol duy sa da bu mik ro bun Hint ya r› -ma da s› n›n di ¤er böl ge le ri ne ve de özel lik le dün ya ya ya y›l ma s›n da bafl et ken ‹n -gi liz ler dir. ‹n gil te re’nin Hin dis tan’da ki sa vafl la r›y la ye rin den edi len nü fus, hem

158

‹n gi liz as ker le ri has ta l› ¤a ma ruz b› rak t›4 ve hem de pek çok Hint li has ta y› has -ta l›k la r›y la bir lik te yurt la r› n›n d› fl› na sür dü. Bu nun ya n›n da, bu dö nem de ula -fl›m ve ta fl› ma da ki h›z l› ge lifl me ler, ge mi le rin sal g›n ön le me ça l›fl ma la r› ol mak -s› z›n bir li man dan öte ki ne mik ro bu ta fl› ma la r› na se bep ol du5. Ko le ra Hin dis tan s› n›r la r› n› afla rak al t› de fa k› ta lar ara s› sal g›n (pan de mi) ha li nial d›. Bu bü yük sal g›n lar hak k›n da çe flit li pers pek tif ler den ha re ket le fark l› ya zar -lar, muh te lif ta rih ler ver mek te dir. Ger çek ten de bu bü yük sal g›n dö nem le ri nike sin ola rak sap ta mak ol duk ça zor dur; an cak, pan de mi le rin bafl la ma ta rih le riola rak 1817, 1829, 1852, 1863, 1881, 18996 ka bul edi le bi lir.Top rak la r› ge nifl bir ala n› kap la yan Os man l› Dev le ti’nin ko le ra sal g›n la r›n danko run ma s› güç tü. Ha la kul la n›l mak ta olan es ki ti ca ret yol la r› n›n ke sifl ti ¤i Os -man l› top rak la r›n da, bu il let ilk kez 1822 y› l›n da gö rül dük ten son ra 19. yüz y›lbo yun ca ve 20. yüz y› l›n bafl la r› na ka dar de mog ra fik, si ya si, sos yal, psi ko lo jik veeko no mik alan lar da bü yük çap l› za rar la ra se bep ol du. Di ¤er ta raf tan ‹s tan bul’dailk ola rak 1831 y› l›n da gö rü len ko le ra, yi ne 20.yüz y› l›n bafl la r› na ka dar Os man -l› bafl ken ti ni de fa lar ca is ti la et ti. Bu ça l›fl ma n›n içer di ¤i dö ne mi de kap sa yan 1892-95 y›l la r› ara s›n da ‹s tan bul veAna do lu’nun he men tü mün de ko le ra et ki li ol du. Ana do lu 1893 y› l›n da ha fif su -ret te ve k›s men, 1894 y› l›n da da flid det li ce ve ne re dey se ta ma men ko le ray la sar -s›l d›. 1893 y› l›n da yi ne yaz ay la r›n dan bafl la ya rak ‹z mir, Trab zon, Amas ya, To -kat ve çev re siy le, Es ki fle hir ve Kü tah ya ha va li sin de ara l›k lar la ko le ra sal g›n la r›gö rül dü. 1894 y› l›n da Or ta Ana do lu’da ilk ola rak Si vas’ta pat la yan ko le ra, bun -dan son ra Ana do lu’nun tüm vi la yet le rin de ken di ni gös ter di. 1895 y› l› n›n bafl la -r›n da yal n›z ca An tal ya ve ‹s tan bul’da ko le ra var d›. Fa kat, ha va la r›n ›s›n ma s›y labir lik te, Ada na ve ha va li sin de or ta ya ç› kan il let za man la Kay se ri, Ma rafl, Ad› ya -man ve Ha lep do lay la r› na, ar d›n da da ev vel ki y›l ol du ¤u gi bi Si vas, Kon ya, An -ka ra ve Hü da ven di gar vi la yet le ri ne ka dar ula fla rak ken di ni tek rar gös ter di. Hi -caz, Bas ra, Ba¤ dat ve Ana do lu’da ki sal g›n lar bafl ta ol mak üze re, Os man l› Dev le -ti’nde bu dö nem de yak la fl›k 90-100 bin ki fli ko le ra ya ya ka la n›r ken, en az 50.000ci va r›n da ki fli -bu nun önem li k›s m› Hi caz böl ge sin de mey da na gel di- ya fla m› n›yi tir di7. Yu ka r› da bah se dil di ¤i üze re, XIX. yüz y›l bo yun ca bir çok kez ko le ra n›n tah ri ba -t›y la sar s› lan Os man l› Dev le ti’nin bafl ken ti, 24 A¤us tos 1893 (12 A¤us tos 1309)ta ri hin den iti ba ren yak la fl›k se kiz ay bo yun ca, 26 Ni san 1894 (14 Ni san 1310)’eka dar ko le ra is ti la s›y la mü ca de le et mifl tir. Sal g› n›n de vam et ti ¤i gün ler de al› n›puy gu la nan ön lem ler ne ti ce sin de, ko le ra n›n bi li nen özel lik le ri ne na za ran bu s› -k›n t› çok ha fif at la t›l m›fl; vu ku at ve ölüm sa y› la r› nis pe ten dü flük bir se vi ye dekal m›fl t›r.‹s tan bul ve çev re sin de ki ko le ra de vam eder ken dev let bir ta k›m ted bir ler al makzo run da kal m›fl; bu ted bir ler den bir ço ¤u alt ya p› ek sik lik le ri nin fark edi lip gi de -ril me sin de, do la y› s›y la fleh rin mo dern lefl me sin de önem li bir et ki yap m›fl t›r. Di -¤er ta raf tan, ko ru yu cu sa¤ l›k ön lem le ri ala n›n da kay de di len ge lifl me Os man l›

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

159

Dev le ti’nde ne re dey se ç› ¤›r aç› c› ni te lik te ol mufl tur. fie hir de ki ‹lk Ko le ra Va ka la r›: 1893 y› l›n da ‹s tan bul’da ko le ra ya da ir ilk va ka,Has köy’de 24 A¤us tos gü nü or ta ya ç›k t›. Bu nun er te si gü nü, Ku le li As ke ri ‹da -di si’nde ki ö¤ ren ci ler den bi ri kus ma ve is hal hal le riy le ra hat s›z la n›p 24 sa at zar -f›n da öl dü. Da ire-i As ke ri ye’den bir he yet va ka y› in ce le mek le gö rev len di ril di veya p› lan tah ki kat ne ti ce sin de ö¤ ren ci nin ko le ra dan öl me di ¤i fik ri ne va r› l›p, has -ta n›n bu lun du ¤u yer de ih ti ya ten olufl tu rul mufl olan kor don kal d› r›l d›8. Fa katben zer va ka la r›n ar d› ke sil me yip, Ga la ta’dan ve Üs kü dar Bi mar ha ne si’nden ay -n› tip vu ku at ha ber le ri gel me ye de vam et ti. Bi mar ha ne’de ya p› lan in ce le me de, il le tin ko le ra ol ma d› ¤› an cak dik kat çe ken birhas ta l›k ol du ¤u be lir til mifl ti. Yi ne ih ti ya ten kor don olufl tu rul ma s› na ka rar ve ri -lir ken, bir kaç gün için de Bi mar ha ne’de 5 has ta n›n da ha or ta ya ç›k ma s› ve bun -la r›n da üçü nün öl me siy le has ta l› ¤›n ko le ra ol du ¤u na da ir güç lü bir ka mu oyube lir me ye bafl la d›. Ar d›n dan 3 Ey lül gü nü Ga la ta’da ön ce ki has ta la r›n or ta yaç›k t› ¤› yer de bir ka d›n ve bu nun er te si gü nü de Fran s›z Has ta ne si ne kal d› r› lanbir ge mi kap ta n› has ta la na rak öl dü9. Ay n› gün Ha pis ha ne-i Umu mi’de mu ha f›zola rak gö rev ya pan as ker ler ara s›n da flüp he li va ka lar gö rü lün ce ve üs te lik bun -lar dan bi ri son ra ve fat edin ce, he men ha pis ha ne de kor don al t› na al›n d›10. Bu ilk va ka lar dan son ra, 7 Ey lül’e ka dar Os man l› bafl ken ti ve çev re sin de Bi mar -ha ne ve Umu mi Ha pis ha ne d› fl›n da flüp he li has ta l› ¤a rast lan maz ken, o gün Bi -mar ha ne’nin ya n›n da ki ima ret te gö rev li bi ri nin ön ce ki le re ben zer fle kil de has ta -lan d› ¤› gö rül dü. Ya p› lan in ce le me de has ta n›n ko le ra ya ya ka lan d› ¤› an la fl›l d› ¤›gi bi, has ta da iki gün son ra ya fla m› n› yi tir di. Sal g›n bun dan son ra bü yük ola s› -l›k la bu ka nal la, ön ce Üs kü dar’›n Sul tan te pe si ile Bi mar ha ne Cad de sin de ki Ta -but çu lar, K›z la ra ¤a s› ve Hay ret tin Ça vufl Ma hal le le ri ne si ra yet ede rek11 et ki si nige nifl let me ye bafl la d›. 12 Ey lül’e ka dar has ta l›k fleh rin sur içi mev ki ine bu lafl ma -d›. Fa kat Üs kü dar’a mi sa fir li ¤e gi den bir ka d›n Fa tih’te ki evi ne dö ner ken ko le ra -y› da bu ra ya ta fl› d›12 ve böy le ce ta ri hi ya r› ma da da ki ilk va ka bu fle kil de mey da -na gel di. Ko le ra ‹s tan bul’a Ne re den Ta fl›n d›? ‹s tan bul ko le ra s› n›n ne re den bu fleh re ta fl›n -d› ¤› so ru nu uzun bir sü re tar t› fl›l m›fl ve bu ko nu da de ¤i flik gö rüfl ler or ta ya at›l -m›fl t›r. Has köy ve Ku le li’de mey da na ge len ilk iki va ka da, has ta la r›n mik ro bune re den kap t›k la r› na da ir o va kit ler ya p› lan in ce le me ler de ke sin lik le bir bil gi yeula fl› la ma m›fl t›. An cak ‹s tan bul’a ilk ko le ra mik ro bu nu bir ‹n gi liz ge mi si nin ge -tir di ¤i bi lin mek tey di. Ba tum’dan ha re ket ede rek 14 A¤us tos 1893 ta ri hin de, ya -ni Os man l› bafl ken tin de sal g› n›n bafl la ma s›n dan 10 gün ön ce, ‹s tan bul Li ma n› -na ge len Ge or ge Fis her ad l› bu ge mi nin has ta la nan bir tay fa s›, ka ra ya ç› ka r› la -rak ‹n gi liz Has ta ne si ne ya t› r›l m›fl ve bu ra da ha ya t› n› kay bet mifl ti. Ay n› ge mi da -ha son ra ‹s tan bul’dan ay r› l›p Mal ta’ya gi der ken yol da iki tay fa s› da ha has ta la na -rak öl müfl ve ge mi Mal ta’da ka ran ti na ya al›n m›fl t›13. Ya ni Ge or ge Fis her’de ko le -ra ol du ¤u ger çe ¤i sa bit ti. Bu se bep le mik ro bun ‹s tan bul’a bu ge mi ta ra f›n dan ge -ti ril di ¤i an la fl›l m›fl t›14. An cak onun ge tir di ¤i mik rop la r›n kim le ri ya ka la d› ¤› hiç -bir za man tam ola rak bi li ne me di.

1 8 9 3 - 9 4 ‹ S T A N B U L K O L E R A S A L G I N I N D A Ü S K Ü D A R

160

Os man l› ma kam la r› Bi mar ha ne’de ki sal g› n›n ne re den ge len mik rop la has ta ne yebu lafl t› ¤› n› tes pit et mifl ler di15. Bu na gö re, Ro man ya’n›n ba z› ma hal le rin de birmüd det ten be ri et ki li olan ko le ra, Tol c›’ya ne re den gel di ¤i bel li ol ma yan, fa katbu ra dan Kös ten ce’ye ve ora dan da va kit kay bet mek si zin ‹s tan bul’a ge ti ri len Na -z›m ad l› bir ak›l has ta s› va s› ta s›y la Bi mar ha ne’ye si ra yet et mifl ti. Na z›m ‹s tan -bul’a gel dik ten son ra bir kaç gün ha pis ha ne de gö ze tim al t›n da tu tul mufl, son raBi mar ha ne’ye nak le dil mifl ti. Bi mar ha ne’de kar fl› l›k l› yat t› ¤› La la Fer hat’›n ko le -ra ya ya ka lan ma s› ve ha pis ha ne de de ko le ra sal g› n› n›n bafl la ma s›y la ko le ra n›nne re den gel di ¤i böy le lik le an la fl›l m›fl ol du16. Bu na kar fl›n, Os man l› Dev le ti’ninKös ten ce fieh ben der li ¤in den bu ko nu da is te nen ve ce va ben gön de ri len iza ha tagö re; Meh met Na z›m ad l› bi ri Kös ten ce’den ‹s tan bul’a hiç gel me mifl ti. Ay n› ce -vap ta, bu ta rih ler de Ro man ya’n›n hiç bir ye rin de ko le ra ol ma d› ¤› da be lir ti li yor -du17. fieh ben de rin ya z› s› na ra¤ men, ger çek ten de 1893 A¤us to su, Ro man ya’n›nbir çok fleh rin de ko le ra n›n en flid det li ol du ¤u dö nem di18 ve bu se bep le has ta l› ¤›nBi mar ha ne’ye bu ül ke den gel mifl ol du ¤u ka bul edil di. fiu ra s› bir ger çek ki H›f -z›s s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu’nun on ca arafl t›r ma la r› na ra¤ men, yu ka r› da ya z› -lan lar dan da an la fl› la ca ¤› üze re, ko le ra n›n ‹s tan bul’a ne re den ve ya ne re ler den si -ra yet et ti ¤i net bir fle kil de or ta ya ko na ma m›fl, bah si ge çen kur gu lar ola s› l›k tanöte ye ge çe me mifl tir.

Üs kü dar ve Çev re sin de Ya fla yan Aha li Ara s›n da ki Ko le raSal g› n›

Sal g› n›n ilk gün le rin den iti ba ren Üs kü dar ve çev re sin de ki va ka la r›n sa y› s›, bu -ra n›n ‹s tan bul sal g› n›n da ilk ko le ra oda ¤› ha li ni al d› ¤› n› gös ter mek te dir. ‹s tan -bul’da ki has ta l› ¤›n ge nifl bir ala na ya y›l ma s› hak k›n da Dr. Chan te mes se19 18Ekim ta rih li ra po run da, özel lik le Üs kü dar’da ko le ra ocak la r› olufl tu ¤u na ifla retede rek, fleh rin di ¤er yer le ri ne ko le ra n›n si ra yet et me si ne Üs kü dar’a gi dip ge len -le rin se bep ol du ¤u nu be lirt mifl tir20. fieh rin bu ya ka s›n da ilk ola rak Bi mar ha ne’de gö rü len ko le ra, son ra la r› bu ra danÜs kü dar’›n di ¤er semt le ri ne s›ç ra d›. Hay dar pa fla Has ta ne si ve Se li mi ye K›fl la s›gi bi yi ne bu ha va li de bu lu nan ka la ba l›k mev cut lu yer le re de bu la flan il let, as ker -ler ara s›n dan da yüz ler ce si nin ya fla m› n› yi tir me si ne yol aç t›. Bi mar ha ne’de kisal g›n d› fl›n da bu ha va li de ki ilk ko le ra va ka s›, 7 Ey lül 1893’te, bu has ta ne nin bi -ti fli ¤in de ki ima ret ha ne de or ta ya ç›k t›. Has ta l›k da ha son ra Üs kü dar’›n he menher ye ri ne ya y› l›p, 1893 y› l› n›n son gün le ri ne ka dar var l› ¤› n› de vam et tir di. Fa -kat Bi mar ha ne ve Se li mi ye K›fl la s›n da ki va ka lar ay r› tu tu lur sa ko le ra, fleh rinkar fl› ta ra f›n da yap t› ¤› flid det li y› k› m› bu ra da ger çek lefl ti re me di. Üs kü dar ci he tin de 1893 Ey lü lün de bafl la yan ko le ra sal g› n›n da, ilk bir haf ta için -de, (7-13 Ey lül 1893) yal n›z ca 9 va ka or ta ya ç›k t›. Bu va ka lar Üs kü dar’›n Sul tan -te pe, Ta but çu la ri çi, K›z la ra ¤a s›21, Se li mi ye, Hay ret tin Ça vufl gi bi semt ve ma hal -le rin de gö rül dü. 14 Ey lül’den iti ba ren ko le ra n›n bu böl ge de ki et ki ala n› ani den


161

ge nifl le di. Fa kat her han gi bir yer de ki va ka sa y› s› n›n anor mal de re ce de art t› ¤› gö -rül me di. An cak, Üs kü dar’›n üst ta raf la r› bafl ta ol mak üze re, ku zey-gü ney do¤ rul -tu sun da ki sa hil fle ri din de de ye ni ko le ra l› has ta lar or ta ya ç›k t›. Bu ta rih ten ayso nu na ka dar en çok ko le ra l›, 8 va ka ile K›z la ra ¤a s›-Ta but çu la ri çi’nde gö rül dü.Bu nu Ha rem’de ki 4 va ka iz le di. Ay r› ca Üs kü dar mer ke zi, Mu rat Re is Ma hal le si,Al tu ni za de, Do ¤an c› lar, Ev li ya Ho ca Ma hal le si, ‹ca di ye, Ah me di ye, Nuh ku yu su,Ka vak ‹s ke le si ve Kuz gun cuk’ta22 en az bir ko le ra l› has ta or ta ya ç›k t›. Böy le ceyak la fl›k üç haf ta l›k va ka la r›n top la m›, sal g› n›n ha fif geç ti ¤i ni gös te rir bir ma hi -yet te, an cak 35’e ulafl t›23. Ko le ra mik ro bu bu ha va li de, Ekim 1893’te ön ce ki ay ki sey rin den fark l› ol ma ya -rak, yi ne mü te fer rik va ka lar mey da na gel me si ne yol aç t›. 4–5 va ka gö rül dü ¤ün -den Ka vak ‹s ke le si, Kuz gun cuk ve Üs kü dar mer ke zi bafl ta ol mak üze re, Sa la cak,Ço lak Si nan Ma hal le si, Bül bül de re, Sü ley ma na ¤a Ma hal le si, Toy gar te pe, Ka ra -ca ah met, Se la mi Ali Efen di Ma hal le si, ‹h sa ni ye, Toy gar Ham za Ma hal le si veGül fem Ka d›n Ma hal le si’nde bu ay için de top lam 30 ko le ra l› has ta or ta ya ç›k t›24. 28 Ekim’den 6 Ka s›m’a ka dar ge çen 10 gün zar f›n da, Üs kü dar ve ha va li sin de yal -n›z ca iki va ka ol ma s›, has ta l› ¤›n bu ra lar dan si li ni yor ol du ¤u ka n› s› n› uyan d›r -d›y sa da ay n› ta rih ten iti ba ren, özel lik le Se li mi ye’de bu lu nan Ka vak ‹s ke le si’ndeor ta ya ç› kan va ka lar bu dü flün ce nin yan l›fl l› ¤› n› ser gi le di. Ka s›m ay› so nu na ka -dar yal n›z ca bu semt te 13 va ka gö rül dü. Bu nun d› fl›n da Üs kü dar mer kez de 10,Kuz gun cuk’ta 6, Ayaz ma, Tu nus ba ¤›, Ye ni ma hal le, Mu rat Re is Ma hal le si, Sü -ley ma na ¤a Ma hal le si, Hay ret tin Ça vufl Ma hal le si, Ye ni çefl me, Top ha ne li o¤ lu,Bat pa za r› ve Nuh ku yu su’nda da en az bi rer va ka gö rül dü. Böy le ce Ka s›m ay›için de 41 ko le ra l› zu hur et mifl ol du25 ki bu ara l›k, sal g› n›n Üs kü dar ve çev re sin -de ki en flid det li hü küm sür dü ¤ü gün le ri tefl kil et ti. Ara l›k 1893’te, he men hep siön ce ki va ka la r›n or ta ya ç›k t› ¤› semt ler de ol mak üze re 27 va ka da ha gö rül dü. Buay›n son la r› na do¤ ru sal g›n bu ra lar da ta ma men sön dü rü lür ken, Üs kü dar’da sonko le ra l› has ta 1 Ocak 1894 ta ri hin de tes pit edil di26. fieh rin Ana do lu ya ka s›n da Üs kü dar’dan bafl ka yer ler de de ko le ra va ka la r› gö rül -dü; an cak, bun lar ne re dey se yok de re ce sin de kal d›. Üs kü dar’dan si ra yet et ti ¤idü flü nü len mik rop la bu ya ka da ki tüm sal g›n bo yun ca (7 Ey lül 1893–7 Ocak1894) Hay dar pa fla, Ka d› köy, Bey ler be yi, Çen gel köy, Kan l› ca, Pa fla bah çe, Bey koz,Gök su Ben di, Ana do lu fe ne ri, Çam l› ca ve Kü çük bak kal köy’de top lam 42 va kazu hur et ti27. Bun lar dan çok bü yük bir k›s m› Ka d› köy, Hay dar pa fla ve Bey koz’damey da na gel di. 24 Mart 1894 ta ri hin de Üs kü dar-Ye ni ma hal le’de, 26 Mart’ta Ka -d› köy’de, 3 Ni san’da Üs kü dar-Se lam s›z’da, 4 Ni san’da Kuz gun cuk ve Ana do lu -hi sa r›’nda top lam 5 ko le ra va ka s› da ha gö rül dü28. Ge nel ola rak ‹s tan bul sal g› n› -n› kap sa yan za man için de mey da na gel mifl ol ma la r› na ra¤ men, bu son va ka larfleh rin Ana do lu ya ka s›n da ki sal g› n›n de vam et ti ¤i ni gös ter mez. O s› ra lar da Ga -la ta ta ra f›n da bi raz flid det le nen ko le ra n›n, o ta ra fa gi dip ge len ler le ‹s tan bul’unAna do lu ya ka s› na ta fl›n m›fl ol ma s› ak la da ha yat k›n d›r. Çün kü bah se di len bu 5has ta dan bafl ka, Üs kü dar ve ha va li sin de ye ni ko le ra l› gö rül me di ve bun lar mü -te fer rik va ka lar ola rak kal d›.


162

175 ade di ilk dört ay l›k sü re zar f›n da ol mak üze re, ‹s tan bul’un Ana do lu ya ka -s›n da ki aha li ara s›n dan 180 ki fli nin ko le ra ya ya ka lan ma s›, has ta l› ¤›n bu ha va li -de ki, özel lik le Üs kü dar d› fl›n da ki yer ler de ki tah ri ba t› n›n yük sek ol ma d› ¤› n› gös -ter mek te dir. Ana do lu ya ka s› n›n, fleh rin Su ri çi ve Ga la ta k› s›m la r› na gö re ge niflve bofl alan la r› n›n faz la l› ¤› se be biy le, da ha sey rek bir yer lefl me ye sah ne ola rak,yi ne di ¤er iki si ne gö re çok da ha az bir nü fu sa sa hip ol ma s›, bu nun bafl l› ca ne -de ni dir. Fa kat yu ka r› da da be lir til di ¤i gi bi Bi mar ha ne’de ki ve Se li mi ye K›fl la s›n -da ki va ka lar bu de ¤er len dir me nin d› fl›n da d›r.

Üs kü dar Top ta fl› Bi mar ha ne si’nde ki Ko le ra Sal g› n›

Da ha ön ce de de ¤i nil di ¤i üze re, Has köy’de ki va ka dan bir kaç gün son ra, 29 A¤us -tos 1893 ve onu iz le yen gün ler de, Top ta fl› Bi mar ha ne si’nde29 bu lu nan has ta la -r›n ben zer fli kâ yet ler le has ta lan d›k la r› gö rül müfl tü. ‹lk ola rak, bir kaç ay dan be ribu has ta ne de te da vi gö ren La la Fer hat A¤a ad›n da ki bir ak›l has ta s›n da mü fla he -de edi len ko le ra ala met le ri, ar d›n dan h›z la di ¤er has ta lar ara s›n da gö rül me yebafl la d›. Bi mar ha ne bafl ta bi bi Kast ro’nun tüm gay ret le ri ne ra¤ men has ta l› ¤›n na -s›l olup da Bi mar ha ne’ye gir di ¤i tes pit edi le me yin ce30, çok da ha son ra la r›, bu ra -da ki sal g› n›n sön me ye yüz tut tu ¤u gün ler de, özel bir ko mis yon ku ru la rak iflinas l› arafl t› r› l›p or ta ya ç› ka r›l ma ya ça l› fl›l d›. Ne ti ce de, ko le ra n›n Bi mar ha ne’ye,


Selimiye K›fllas›

163

Ro man ya’n›n Kös ten ce fleh rin den ge len bir ak›l has ta s›n dan bu lafl t› ¤› ka bul edil -di31. 31 A¤us tos 1893 ta ri hin de mey da na ge len ani iki ölüm den he men son ra, mik -ro bi yo lo ji ko nu sun da uz man ka bul edi len Bin ba fl› Ham di Bey, Bi mar ha ne’yegön de ril di. Ham di Bey, ora da ilk ölen ki fli olan La la Fer hat’›n d›fl k› s›n dan nu -mu ne ler al d›k tan son ra, bu nu mu ne ler üze rin de mik ros kop la yap t› ¤› in ce le me -ler de, ko le ra mik ro bu na rast la ya ma d› ¤› n› bil dir me si üze ri ne, il gi li ma kam lar dabir an l›k ra hat la ma ya flan d›. Fa kat mü te akip gün ler de hem has ta ve hem de ölüsa y› la r› ar t›n ca, S›h hi ye Mec li si mü fet ti fli Vi ta lis Efen di’yi Bi mar ha ne’ye gön -der di32. O da has ta ne nin bafl ta bi bi Kast ro ile gö rü flüp, ge rek li in ce le me le ri niyap t›k tan son ra, mec li si ne sun mak üze re bir ra por ha z›r la d›. Ham di Bey’in ak -si ne Vi ta lis Efen di ra po run da, bil has sa sü rek li ar tan va ka sa y› la r› na na za ran,has ta l› ¤›n ko le ra ya çok ben ze di ¤i ni be lirt ti33. Bi raz son ra, bir ta k›m ön lem le riiçe ren ve Vi ta lis’in gö rüfl le ri ne da ya na rak ka bul edi len S›h hi ye Mec li si ka ra r›,bu ra por üze ri ne al›n d›. S›h hi ye Mec li si’nde ki 3 Ey lül 1893 ta rih li top lan t› da, Bi mar ha ne’nin der hal kor -don al t› na al›n ma s› na da ir ka rar al›n d›k tan bafl ka, mü fet ti flin ra po run dan yo laç› k› la rak, has ta ne nin Yas s› ada’ya ta fl›n ma s› uy gun gö rül dü. Bu na ge rek çe ola rakise, Bi mar ha ne’nin o den li ak›l has ta s› n› ala cak bir bi na ol ma d› ¤› ve do la y› s›y -la, ko ¤ufl lar dan bi ri ne bu la flan mik ro bun ora da ki bü tün has ta la r› ko lay ca ya ka -la d› ¤›n dan, bu ra s› n›n bir has ta l›k mem ba› ha li ni al d› ¤› gös te ril di34. Mec li sin ka -ra r›n da tah li ye ifli nin na s›l ola ca ¤› n›n da iza h› na gi ri flil di. Bu na gö re, Bi mar ha -ne’de ki dok tor, me mur, has ta ba k› c› ve has ta lar zap ti ye le rin ko ru ma s› al t›n da,çev re de ki aha li nin uyu ma s›n dan son ra, ge ce geç va kit ler de k›r yo luy la Ha remci va r›n da ki Ka vak ‹s ke le si ne in di ri le rek, bir ve ya bir kaç va pu ra bin di ri le cek ves›h hi ye gar di yan la r› n›n re fa ka tin de Mar ma ra De ni zi’nde, he men he men bofl birva zi yet te bu lu nan Yas s› ada’ya ta fl› na cak lar d›. Ar d›n dan ada ya gön de ri le cek ça -d›r, er zak, ilaç ve ge rek li di ¤er mal ze me ler le bu ra da ge çi ci bir has ta ne ku ru la -cak t›. Sev k› yat tan son ra ada da kal ma s› ge re ken ler d› fl›n da, bu ifl için gö rev ya -pan her kes, Ka vak Ta haf fuz ha ne si’ne gön de ri le rek tat hir ve teb hir (te miz le yiptüt sü le me, etüv den ge çir me) ifl lem le ri ne ta bi tu tul duk tan son ra, 15’er gün ka -ran ti na ya ko nu la cak lar d›. Ay r› ca, Bi mar ha ne bi na s› ile sev k› yat s› ra s›n da ge çi -len yol lar ve kul la n› lan va pur lar, kim ye vi mad de ler le de zen fek te edi le cek ti35.On ca has ta n›n, üs te lik ko le ra l› ak›l has ta la r› n›n Üs kü dar so kak la r›n dan ge çi ri -le rek, hiç de uy gun ol ma yan bofl bir ada ya ta fl› na cak ol ma s›, ak›l al maz bir gi ri -flim ola cak t›. Ney se ki iflin me flak ka ti ve iyi bir pla na muh taç olu flu se be biy leS›h hi ye Na z› r› ve S›h hi ye Mec li si üye le ri nin de ka t› l› m›y la fieh re ma ne ti Da ire -si’nde 4 Ey lül gü nü top la nan Fev ka la de Ko mis yon da, ko le ra ya kar fl› al› na cakted bir ler hak k›n da ma lu mat sa hi bi ol ma s› ne de niy le, pa di fla h›n em riy le bu top -lan t› ya ka t› lan Dr. Muh tar Ce la let tin Efen di sa ye sin de bü yük bir ha ta n›n efli ¤in -den dö nül dü. Muh tar Ce la let tin’in geç ka t› la bil di ¤i top lan t› n›n ka ra r› n›n çok tanal›n m›fl ol ma s› na ra¤ men, söz ala rak dü flün ce le ri ni di le ge tir me si, bafl ta Üs kü -dar ya ka s› ol mak üze re ‹s tan bul’un flan s›y d›. Ger çek ten de Bi mar ha ne’de bu lu -


164

nan o ka dar has ta ya da bu la fl›k ol ma ih ti ma li bu lu nan in sa n›n so kak lar dan ge -çi ri le rek, bafl ka bir ye re nak li ha lin de has ta l› ¤›n ya y›l ma s› n›n önü ne ge çi le me -ye bi lir di. Hal bu ki, has ta ne nin nak li ne hiç ge rek ol ma dan da so run hal le di le bi -lir di. An cak has ta l› ¤›n or ta ya ç› k› fl›n dan be ri Bi mar ha ne’de al› nan ted bir le rinye ter siz kal ma s› ve ba z› yan l›fl uy gu la ma lar, has ta l› ¤›n önü nün al› na ma ma s› nayol aç m›fl ola bi lir di36. Bu nun gi de ril me sin den son ra Av ru pa’da da ör nek le ri gö -rül dü ¤ü üze re, has ta l› ¤›n or ta ya ç›k t› ¤› yer de yok edil me si, çok da ha teh li ke sizve do¤ ru bir yol ola cak t›. An cak yu ka r› da da be lir til di ¤i gi bi, Muh tar Efen di top -lan t› ya ka t›l d› ¤›n da, tah li ye ye da ir mü za ke re ler ya p›l m›fl ve ka rar maz ba ta s› naya z›l m›fl t›. Bu se bep le onun fi kir le ri, ora da ken di si ne hak ve ren le rin de ol ma s› -na ra¤ men iti bar gör me di. Fa kat, II. Ab dül ha mid ti tiz bir tu tum ser gi le ye rek, Dr. Muh tar Ce la let tin’in söz -le rin de ki do¤ ru luk pa y› n› tak dir et ti. Bu nun d› fl›n da, ta fl› ma ifl le mi nin de tay la r›ve Yas s› ada’n›n bu ifle ger çek ten uy gun olup ol ma d› ¤› pa di fla h›n ak l› na ta k› landi ¤er hu sus lar d›. Tat min ol ma yan Os man l› sul ta n›, ay n› ko mis yo nun Dr. Muh -tar Ce la let tin Bey’in ka t› l› m›y la, 5 Ey lül’de tek rar top lan ma s› n› is te di37. Bir gün ön ce ki top lan t› da ki ka rar la r› alan lar bir an da uya n› ver di ve ta ri hi ha ta -dan dö nül müfl ol du. Ko mis yon, na kil ifl le min den vaz ge çer ken iki ge rek çe yi önesür dü. Bun lar dan il ki, Muh tar Efen di’nin be lirt ti ¤i gi bi, ko le ra n›n or ta ya ç›k t› ¤›ma hal de sön dü rül me si nin ge lifl mifl dev let ler ta ra f›n dan da uy gu la nan en gü ven -li yol olu fluy du. Öy le ki bu ha re ket, bun dan son ra ki za man lar da okul, k›fl la veben ze ri top lu ya fla n› lan yer ler de has ta l›k or ta ya ç›k t› ¤›n da, yi ne tah li ye yo lu nungün de me gel me si ne yol açan bir ör nek tefl kil ede cek ti. ‹kin ci ge rek çe ola rak ise,has ta la r›n nak li nin hal k›n en di fle, kor ku ve yö ne tim aley hi ne de di ko du yap ma -s› na se bep ola cak ol ma s›38 gös te ril di. Böy le ce Bi mar ha ne’de hiz met ve ren ler lebir lik te 600 ki fli ye ya k›n nü fu sun ye rin de b› ra k› l›p, al› na cak ted bir ler le ko le ra -n›n bu lun du ¤u ma hal de sön dü rül me sin de ka rar k› l›n d›. Ay n› top lan t› da ay r› ca,Bi mar ha ne’de al› na cak ön lem ler le ya p› la cak ifl lem le re da ir bir ta li mat na me ha -z›r lan d›39.Top ta fl› Bi mar ha ne si ile il gi li al› nan ka rar ve ha z›r la nan ta li mat na me nin üze rin -den çok geç me mifl ti ki 13 Ey lül’e ka dar Üs kü dar ya ka s›n da ki befl has ta dan üçü -nün, Bi mar ha ne la ¤› m› n›n geç ti ¤i cad de üze rin de ki ev, han ve dük kân lar da or -ta ya ç›k ma s›40, bu ra s› n›n ko le ra n›n ya y›l ma s›n da bir odak ha li ne gel di ¤i ni gös -ter di. Bu du ru mun far k› na va r›l ma s›n dan son ra, S›h hi ye Mec li si’nin tav si ye ni -te li ¤in de ki gö rü flü ne gö re; has ta ne nin kor don al t›n da tu tul ma s›n dan sa has ta lar -dan ta fl› na bi len le rin bafl ka yer ler de ku ru la cak ba ra ka la ra nak li ge rek mek tey di41.Bu uya r› ya ra¤ men her han gi bir gi ri flim de bu lu nul ma ma s› n›n se be bi; ya Pa -ris’ten Pas tör’ün gön dert ti ¤i ta li mat uya r›n ca has ta la r›n ke sin lik le bu ra dan ç› ka -r›l ma ma s› yö nün de ki ikaz42 ya da Bi mar ha ne’de ki sal g› n›n ya vafl ya vafl kont rolal t› na al› n› yor ol ma s›y d›. 2 Ekim’den iti ba ren, sal g› n›n ta ma men sön dü rül me si nin üze rin den on gün geç -tik ten son ra, il gi li ni zam na me le re gö re kor do nun kal d› r›l ma s› ge re ki yor du. H›f -z› s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu’nda, bu se bep le bir maz ba ta ha z›r la na rak pa di fla -


165

ha su nul du. An cak, Sul tan Ab dül ha mid’in o s› ra lar bu na izin ver me ye ni ye tiyok tu. 21 Ekim’de bu ar zu tek rar edil diy se de kor do nun kal d› r›l ma s› için bir kaçhaf ta da ha bek len di43. Ni ha yet 8 Ka s›m 1893’te Bi mar ha ne’de ki kor don kal d› r› -la rak, dok tor ve me mur la r›n gi rifl ç› k›fl la r› ser best ha le ge ti ril di44. Ko le ra, Bi mar ha ne’de 17 Ey lül’e ka dar ge çen 20 gün için de 112 ki fli yi ya ka la ya -rak, bun lar dan 78’inin ha ya t› n›n son bul ma s› na yol aç t›45. Bun dan son ra, yak la -fl›k 20 gün da ha ha fif su ret te de vam eden sal g›n da, 2 Ekim’de son ve fat ola y› ger -çek lefl ti. Bu ana ka dar ge çen sü re de top lam 117 ki fli ko le ra ya ya ka lan d› ve bun -lar dan 86’s› has ta l› ¤a ye ni lir ken, 31 ta ne si de fli fa bul du46. Has ta lar dan bafl ka,di ¤er gö rev li ler le bir lik te, yak la fl›k 600 ki fli nin bu lun du ¤u böy le ka la ba l›k ve s› -k› fl›k bir bi na da va ka ve ölüm sa y› s› n›n çok da ha a¤›r ol ma s› ifl ten bi le de ¤il ken,Te da bir-i S›h hi ye Ko mis yo nu’nun al d› ¤› ön lem ler, bu nun önü ne ge çil me sin deet ki li ol du. Yi ne bu ne ti ce nin al›n ma s› yo lun da ki gay ret ler, son ra ki gün ler demey da na ge len Hay dar pa fla Has ta ne si ve ya Se li mi ye K›fl la s› sal g›n la r› gi bi ben -zer du rum lar da ya p› la cak la ra, iyi bir tec rü be tefl kil et ti.Sal g› n›n s› k›n t› s› n› en çok çe ken ler hiç flüp he siz Bi mar ha ne’de ki dok tor, me murve ha de me ler di. Sal g› n›n ilk gün le rin de ko le ra, do ¤al ola rak en çok Bi mar ha -ne’de gö rev ya pan bu in san la r› te lafl lan d›r m›fl t›. Üs te lik bun lar, ar t›k her za man -kin den da ha çok ve kor don al t›n da ola rak ça l›fl ma ya mec bur du lar. ‹fl te böy le biror tam da, gö rev li le rin va zi fe le rin den ay r› la cak la r›n dan çe ki nil di ¤in den, bir ayamah sus ol mak üze re ma afl la r› na bi rer mis li zam ya p›l d›47 ve bu teh li ke de ber -ta raf edil mifl ol du. Da ha son ra ki as ke ri dok tor ta yin le riy le bir lik te bu ra da gö revya pan he yet, Ka s›m ay› bafl la r› na ka dar yak la fl›k 70 gün kor don al t› na kal d›. Kor -do nun kal d› r›l ma s› na ya k›n bu ra da ki dok tor la ra bi rer rüt be ter fi ve ba z› la r› na dani flan lar ve ril di48.

‹s tan bul’da Va zi fe Ya pan As ker ler Ara s›n da ki Ko le ra Sal g› n›

1893–94 ‹s tan bul sal g› n› s› ra s›n da ko le ra, fle hir de bir bi rin den fark l› mev ki ler debu lu nan as ker ler den 563’ünü ya ka la m›fl ve bun lar dan 255’inin ha ya t› n› kay bet -me si ne ne den ol mufl tur49. Ölüm ora n› n›n % 45’e te ka bül et ti ¤i bu ra kam, ko le rasal g›n la r› için çok fe na bir ne ti ce de ¤il dir. Sal g› n›n bafl la r›n dan iti ba ren, Se li mi -ye K›fl la s›n da çok sa y› da ko le ra l› as ker gö rül müfl; il let, en çok bu ra da ki ef rat ara -s›n da et ki li ol mufl tur. Sal g›n da bafl ken tin Üs kü dar ya ka s›n da, Se li mi ye K›fl la s›n -dan bafl ka önem li bir ko le ra oca ¤› or ta ya ç›k ma m›fl; yal n›z ca Nuh ku yu su, Üs kü -dar Bü yük de re, Ka vak, Ça y›r, Ka d› köy gi bi ka ra kol ha ne ler de gö rev ya pan as ker -ler ara s›n da bir kaç vu ku at zu hur et mifl tir50. K›fl la da or ta ya ç› kan ko le ra l› la r›nbü yük k›s m›, Hay dar pa fla Has ta ne si ne sevk edi le rek te da vi edil me ye ça l› fl›l m›fl;bun lar dâ hil ol mak üze re, sal g›n s› ra s›n da Hay dar pa fla Has ta ne si ne 169 ko le ra -l› as ker nak le dil mifl tir. Ay r› ca, Se li mi ye K›fl la s›n da olufl tu ru lan sa¤ l›k bi ri min -de, Li man-› Ke bir (Ru me li fe ne ri) ve Bey ler be yi Has ta ne le rin de de ko le ra l› ef ra -d›n iyi lefl ti ril me si için ça ba har can m›fl t›r.


166

1893–94 ‹s tan bul Sal g› n› n›n Ge nel De ¤er len dir me si

Sal g› n›n bafl la d› ¤› 1309 A¤us to sun da (13 A¤us tos–12 Ey lül 1893) ‹s tan bul’da141 ki fli ko le ra ya ya ka lan d› ve bun lar dan 87’si ya fla m› n› yi tir di. Ey lül 1309 (13Ey lül–12 Ekim 1893)’da bu sa y› lar bi raz da ha ar ta rak, 181 va ka ve 94 ve fa taulafl t›51. Tefl rin-i Ev vel 1309 (13 Ekim–12 Ka s›m 1893)’da ko le ra vu ku at ve ölümsa y› la r› mis lin ce ar ta rak, 330 ye ni va ka ve 194 ve fat ger çek lefl ti. ‹s tan bul’da sal -g›n bo yun ca ko le ra va ka ve ölüm le ri nin en çok gö rül dü ¤ü dö nem, 1320 vu ku atve 727 ölüm ile 1309 Tefl rin-i Sâ ni (13 Ka s›m–12 Ara l›k 1893) ay› ol du. Has ta l› -¤a ya ka la nan lar dan 1090’› si vil, 230’u da as ker di. Di ¤er yan dan, bu dö nem de ko -le ra dan ölen le rin 625’i si vil, 102’si de as ker di. 1893 Ara l›k or ta la r›n da, so ¤uk -lar ne de niy le mik ro bun k› r› la ca ¤› dü flü nül mek tey di. An cak bu ay için de zu hureden vu ku at sa y› s›, Ka s›m ay› na gö re çok azal m›fl ol mak la bir lik te, yi ne de bek -le ne nin üze rin de ol du. H›f z›s s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu ta ra f›n dan bu nun se -be bi ola rak, hal k›n yi ye cek ve içe cek le ri ne dik kat et me me si ile or ta ya ç› kan mi -de ve ba ¤›r sak bo zuk luk la r› na kar fl› ye ter li has sa si ye tin gös te ril me me si ol du ¤uifla ret edi li yor du.52 Ger çek ten de k›fl mev si mi nin tam or ta s› na va r›l ma s› na ve ha -va la r›n iyi ce so ¤u ma s› na kar fl›n, sal g› n›n ha la hük mü nü ic ra et me si dik kat çe ki -ciy di. Ni te kim ön ce ki ay›n son la r›n da en flid det li ha li ne ka vu flan sal g›n da, 1309Ka nun-› Ev vel ay›n da (13 Ara l›k 1893–12 Ocak 1894) da 381 ye ni va ka ve 227ko le ra ölü mü mey da na gel di.


Toptafl› Bimarhanesi Avlusu Sultan II. Abdülhamid

167

Ka nun-› Sâ ni 1309 (13 Ocak–12 fiu bat 1894)’da, ev vel ki ay bafl la yan dü flüfl da hada h›z la na rak, 102 ye ni vu ku at ve 70 ve fat rad de le ri ne ge ri le di. 1309 fiu ba t›n da(13 fiu bat–12 Mart 1894) bir mik tar da ha aza lan vu ku at sa y› s› 89, ve fat sa y› s› da53 ol du. 1310 Mar t›n da (13 Mart–12 Ni san 1894) özel lik le Rum va tan dafl lar ara -s›n da can la nan sal g› n›n flid de ti ar ta rak, 134 ye ni va ka ve 81 ölü me yol aç t›. Ko -le ra n›n ‹s tan bul’da ki son kur ba n› n›n öl dü ¤ü 14‘üne ka dar Ni san 1310 (13 – 26Ni san 1893)’da, yal n›z ca 5 vu ku at ve 4 ve fat mey da na gel di53. 24 A¤us tos 1893 (12 A¤us tos 1309) gü nü bafl la yan 1893–94 ‹s tan bul ko le ra sal -g› n›, 26 Ni san 1894 (14 Ni san 1310) ta ri hin de so na er di. Bu sü re zar f›n da 2683ki fli ko le ra ya ya ka la n›r ken, bu nun 1537’si ha ya t› n› kay bet ti. Has ta l› ¤› ye nen le -rin sa y› s› ise 1146 ol du. Bu ne ti ce ile has ta l› ¤a ya ka la nan la r›n % 57,2’si ya fla m› -n› yi ti rir ken, % 42,8’i iyi lefl mifl ol du. Sal g› n›n de vam et ti ¤i 246 gü nün or ta la mavu ku at sa y› s› yak la fl›k 11 ki fli olur ken, gün lük or ta la ma ölüm ise 6’n›n bi raz üze -rin de mey da na gel di54.

Sal g›n Es na s›n da Al› nan Ted bir ve Uy gu la ma lar la Bun la r›n Üs kü dar’a Yan s› yan K› s›m la r›

Ko le ra n›n ‹s tan bul’a yak lafl t› ¤› gün ler de, has ta l› ¤›n Der sa adet’e bu lafl ma s› ih ti -ma li ne kar fl›, ge rek has ta l› ¤›n si ra ye ti ni en gel le mek ve ge rek se mik rop ‹s tan bul’abu lafl t› ¤›n da, mü za ke re ler ya pa rak ge re ken s›h hi ted bir le ri sü rat le al›p uy gu la -mak la yü küm lü özel bir ko mis yo nun var l› ¤› na ih ti yaç du yu lun ca, 24 A¤us tos1893 ta ri hin de, fieh re mi ni nin bafl kan l› ¤›n da H›f z›s s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu(Te da bir-i S›h hi ye Ko mis yo nu ya da Te da bir- S›h hi ye-i Fev ka la de Ko mis yo -nu)’nun ku rul ma s› na ka rar ve ril di55. Ko mis yo nun bafl l› ca ic ra at la r›, s›h hi te miz -lik, kor don usu lü nün tat bi ki, ba z› g› da lar hak k›n da ki k› s›t la ma lar, sos yo-eko no -mik du ru mu bo zuk aha li ye ev tah si si ile bun la r›n ba z› la r› n›n fle hir den gön de ril -me si, alt ya p› ça l›fl ma la r›, as ke ri alan lar da ve okul lar da ki s›h hi du ru mun iyi lefl -ti ril me si ça l›fl ma la r› ol mufl tur. 1893-94 Sal g› n› s› ra s›n da ve son ra s›n da H›f z›s -


Günümüzde Marmara Üniversitesi’ne ait olan T›bbiye-i fiahane Binas›

168

s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu’nun gay ret li ça l›fl ma la r›, ‹s tan bul’da ko le ra n›n ha fifsu ret te at la t›l ma s› n›n en bafl ta ge len et ke ni ol mufl tur. Zi ra, bu sü re zar f›n da ko -le ra ya da ir ted bir ve ka rar la r› al›p uy gu la yan, bu ku rum ol mufl tur56.

S›h hi ye He yet le ri ile Ko le ra Has ta ne le ri nin Ku rul ma s›‹s tan bul’da bafl gös te ren has ta l› ¤a kar fl› ilk ola rak 25 A¤us tos 1893 ta ri hin de,fleh rin dört böl ge ye ay r› l›p bun la r›n her bi ri için bi rer s›h hi ye he ye ti olufl tu rul -ma s› na ka rar ve ril di. Bu nun il ham kay na ¤›, özel lik le Fran sa’da ki ben zer uy gu -la ma lar ol mufl tu. Ora da ol du ¤u gi bi, flüp he çe ken bir has ta l›k or ta ya ç›k t› ¤›n da,dok tor lar der hal has ta n›n bu lun du ¤u ma hal le gi de rek ilk te da vi yi yap t›k tan son -ra, et ra f›n an ti sep tik mad de ler le te miz len me si ni sa¤ la ya cak lar d›. Bu amaç la, he -yet ler de dör der dok tor ile bi rer de ec za c› gö rev ya pa cak t›. ‹s tan bul ve Üs kü dariçin bi rer, Be yo¤ lu ve Has köy için bir, Be flik tafl ve Bo ¤a zi çi’nde de bir ol maküze re, ay r› ay r› gö rev ya pa cak bu he yet le re ata na cak dok tor lar dan bi rer ade diS›h hi ye Mec li si57 üye le rin den ve ka lan la r› da as ke ri dok tor lar ara s›n dan se çi le -cek ti. Öte yan dan ec za c› la r›n iki si si vil, iki si de as ke ri ec za c› lar ara s›n dan ta yinedi le cek ti58. He yet ler, flüp he li has ta l›k or ta ya ç›k t› ¤› du rum lar da, kor don olufl tu -rul ma s› ve ben ze ri ted bir ve uy gu la ma la ra da ir ha z›r la d›k la r› ra por la r› do¤ ru -dan, ma hi ye tin de ça l› fla cak la r›, H›f z›s s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu’na su na cak lar -d›59. Ko le ra has ta ne le ri hiz met ver me ye bafl la ma dan ev vel flüp he li has ta la r›n,sal g› n›n ya y› l›p bü yü me si aç› s›n dan çok teh li ke li bir fle kil de, ba z› si vil ve as ke -ri has ta ne ler de te da vi le ri ne kal k› fl›l m›fl t›. Bu ko nu da ki yan l›fl l›k fark edi le rek,s›h hi ye he yet le ri nin flüp he li gör dük le ri has ta la r› te da vi ede cek le ri, di ¤er has ta -ne ler den ay r› ola rak yal n›z ca ko le ra has ta la r› na has, 4 adet has ta ne nin ku rul ma -s› na ka rar ve ril di. Bu se bep le olufl tu ru lan 4 he yet için 4 ay r› ev ki ra la na rak do -na n›m la r› n›n ya p›l ma s› na ve bun la r›n ko le ra has ta ne le ri ola rak hiz met ver me -le ri ne bafl la n› yor ken60, 4 Ey lül’de S›h hi ye Na z› r› ve S›h hi ye Mec li si üye le rin denba z› la r›y la fleh re mi ni ve H›f z› s›h ha-i Umu mi ye Ko mis yo nu üye le ri nin ka t› l› -m›y la ger çek le flen fev ka la de top lan t› da, ‹s tan bul için 4 he ye tin ye ter siz ka la ca -¤› fik ri be nim sen di. Bu yüz den her be le di ye da ire sin de bir s›h hi ye he ye ti olufl -tu rul ma s› na ve 10 be le di ye da ire si nin her bi rin de bi rer has ta ne te sis edil me si neka rar ve ril di61. Ay r› ca ön ce ki dört he ye te ta yin edi len top lam 16 dok to ra as ke rive mül ki ye ni 28 dok tor da ha ek le ne cek ti62. Da ha son ra la r› bu ra da ki has ta l› ¤›nmik ta r›n da ki yo ¤un luk üze ri ne, bir he yet ve has ta ne de Has köy için olufl tu rul -du63. Bun lar dan Do ku zun cu Da ire nin Üs kü dar Top ha ne li o¤ lu’nda bu lu nan hu -su si has ta ne si ne, ilk has ta 13 Ey lül 1893 (1 Ey lül 1309) ta ri hin de ol mak üze re,sal g›n sü re sin ce top lam 77 ki fli ya t› r›l m›fl t›r. Bun lar dan 9’u flüp he li ola rak ge ti -ri lip ko le ra ya ya ka lan ma d› ¤› an la fl› l›p fli fa bul mufl, 5’i za ten öl müfl ola rak ge ti -ril mifl, 38’i has ta ne de öl müfl ve 25’i de iyi lefl mifl tir. Bey koz’da olufl tu ru lan Se ki -zin ci Be le di ye Da ire si nin özel ko le ra has ta ne si ne ilk has ta 11 Ey lül 1893 (30A¤us tos 1309)’de ka bul edil mifl ve sal g›n müd de tin ce 13 has ta te da vi edil me yeça l› fl›l m›fl t›r. Has ta lar dan bi ri nin ko le ra l› ol ma d› ¤› son ra dan an la fl›l m›fl; fa kat,ko le ra flüp he siy le has ta ne ye ya t› r› l›p, da ha son ra ta bur cu edil mifl tir. Di ¤er 12 ki -


169

fli den 7’si ha ya t› n› kay be der ken, 5’i de sa¤ l› ¤› na ka vufl mufl tur. Onun cu Da ire ninHay dar pa fla’da ki ‹b ra hi ma ¤a Ça y› r›n da bu lu nan hu su si has ta ne si ne, 20 ve 23Ka s›m ve 3 Ara l›k 1893’te ol mak üze re, yal n›z ca 3 ki fli ya t› r› la rak 1’i kur ta r›l m›flve di ¤er 2’si ve fat et mifl tir64.

Kor don Usu lü nün Uy gu lan ma s›Bu uy gu la ma da as›l olan, has ta l› ¤›n or ta ya ç›k t› ¤› yer den d› fla r› ya y›l ma s› n› en -gel le mek ve ay n› yer de im ha edil me si ni sa¤ la mak t›. Ya ni bu, ka ran ti na usu lü -nün dar kap sam l› bafl ka bir ver si yo nuy du. Da ha sal g›n bafl la ma dan ön ce, e¤erbir yer de ko le ra gö rü lür se, be le di ye ve za b› ta ida re le ri ta ra f›n dan ora s› n›n ab lu -ka al t› na al› na rak, aci len Sa da ret’e ve S›h hi ye Ne za re ti’ne ha ber ve ril me si hu su -sun da da yet ki li ler uya r›l m›fl t›65. Bu, kor don usu lü nün iler le yen gün ler de uy gu -la na ca ¤› na da ir, bu gün ler de gö rü len ilk ifla ret ol du. 1893’ün Ey lül ay› son la r›n -da, fle hir de ar tan va ka la r›n mik ta r›y la oran t› l› ola rak, kor don al t› na al› nan yer -le rin sa y› s› da art mak tay d›. Bu bafl ka bir s› k›n t› y› gün de me ge tir di. O s› ra da 10gün olan kor don müd de ti bo yun ca, bun la r›n gü ven li ¤i ni sa¤ la yan po lis ve jan -dar ma la r›n mik ta r› ar t›k ye ter siz kal mak tay d›. Özel lik le Üs kü dar ya ka s›n da çoksa y› da ye ni gö rev li ye ih ti yaç du yul mak tay d›. Bu ne den le o ana ka dar ye ni birmas raf ka p› s› aça cak ol ma s› ne de niy le ka ç› n› lan ge çi ci gü ven lik gö rev li si al› -m›n dan bafl ka ça re kal ma d›. Ni ha yet 26 Ey lül 1893 ta ri hin de, bafl lan g›ç ta iki ay -l›k ta sar la n›r ken, da ha son ra gö rev sü re le ri sal g›n dan çok son ra la ra ka dar uza t› -lan 100 ne fer jan dar ma is tih da m› na da ir ira de ç›k t›66. Kor don lar fleh rin di ¤er k› s›m la r›n da ol du ¤u gi bi Üs kü dar sa kin le ri ne de bü yüks› k›n t› ya flat m›fl t›r. Kor don la r›n sü re si, sal g›n bo yun ca de ¤i flik lik ler gös ter mek lebe ra ber, bafl lan g›ç ta 10 gün dü. Has ta l› ¤›n ya y›l ma s› n› ön le me si yö nüy le mu hak -kak olan fay da s› ya n›n da, mad di ma ne vi za rar la r› da an la fl› la bi len kor don usu -lü ne hal k›n pek de sem pa ti si yok tu. Sü rek li de vam eden fli ka yet le rin ya n›n da,sal g› n›n bü yü me sin den son ra çok sa y› da kor do nun tefl ki li için el de ki im kan la -r›n ye ter siz kal ma s›, za man za man bu usu lün terk edil me si ni ve hiç uy gu lan ma -ma s› n› sa vu nan la r› or ta ya ç› kar d›. fiu ra s› da be lir til me li dir ki kor do nun tat bi -kiy le be ra ber, kor don için de ka la cak la r›n yi ye cek içe cek ve di ¤er ge rek si nim le -ri için s› k›n t› çek me le ri ne mü sa ade edil me den ve bu in san la ra iyi dav ra n› la rakih ti yaç la r› kar fl› lan mak tay d›. Kor don olufl tu rul duk tan he men son ra, il le te ya ka -la nan la r›n ev le ri, ba zen de ifl yer le ri, has ta n›n kul lan d› ¤› efl ya ve el bi se le ri de -zen fek te edil mek tey di67.

Ko le ra l› la ra ‹laç Te mi ni ‹çin Nö bet Ec za ne le ri nin Te si siGe rek ko le ra ve ge rek di ¤er has ta l›k la ra ya ka la n›p te da vi için mad di im kâ n› ol -ma yan fa kir aha li için, be le di ye da ire le ri bün ye sin de olufl tu ru lan mer kez ler venö bet ec za ne si de nen yer ler, bu in san la ra la z›m olan ilaç la r›n ha z›r la n›p be da vaola rak ve ril di ¤i me kân lar d›. Bu yer ler den aha li nin ya rar la na bil me si için, ga ze teilan la r›y la halk bi linç len di ril me ye ça l› fl› la rak, ‹s tan bul’da ki s›h hi ye he yet le ri


170

mer kez le riy le nö bet ec za ne si ola rak dü zen le nen yer ler, yi ne bu ilan lar yo luy lahal ka du yu rul du. Bun lar dan 9. Be le di ye Da ire sin de bu lu nan lar, “Üs kü dar Do -¤an c› lar’da ki s›h hi ye he ye ti mer ke zi nö bet ec za ne si” ile “Ah me di ye Mey da -n›’nda ki ‹s tav ra ki’nin ec za ne si”; 8. Da ire nin ki, Kan l› ca’da ki “s›h hi ye he ye ti mer -ke zi nö bet ec za ne si” ile “Bey koz’da Ni ko la’n›n ec za ne si”; 10. Da ire nin ki ise “Ka -d› köy’de ki s›h hi ye he ye ti mer ke zi nö bet ec za ne si” ile “Be le di ye da ire si ya n›n da -ki ec za ne” ola rak tes pit edil mifl tir68.

‹ç me Su la r› Hak k›n da ki Ça l›fl ma lar. Ko le ra mik ro bu nun ya y›l ma s›n da ki enönem li et ken le rin ba fl›n da kir li su kay nak la r› ge lir ken, ko le ra epi de mi le ri nin ge -lifl me sin de önem li olan bir nok ta da yer le flim bi rim le rin de ki alt ya p› n›n iyi ol -ma ma s› d›r. Bu ger çe ¤in far k›n da olan Os man l› Hü kü me ti, bafl ken tin iç me su yukay nak la r› n›n kont rol ve ›s la h› ile il gi li, sal g› n›n bafl la r›n dan iti ba ren bir uya -n›k l›k ha li ser gi le mifl tir. An cak be lir til me li dir ki bu hu sus ta ki ça l›fl ma lar, ko le -ra n›n flid de tin den do la y› fleh rin Ga la ta ve Su ri çi k› s›m la r›n da a¤›r l›k l› ol mufl tur.Ay n› ko nu da Üs kü dar ya ka s›n da ki ça l›fl ma la ra da ir an cak bir kaç ör nek de bu -lun mak ta d›r. Bi mar ha ne’de ki sal g›n sü rer ken, bu ra da kul la n› lan su yun sa¤ l› ¤auy gun olup ol ma d› ¤› n›n tes pi ti için 9 Ey lül 1893 ta rih li bir ira de ç›k t›69 Bun danson ra, su yun kay na ¤›, gü zer gâ h› ve bu gü zer gâh üze rin de pis la ¤›m ve de re le reka r›fl ma m›fl ol du ¤u, ya ni iç me ye ve kul la n› ma uy gun bir su ol du ¤u, fieh re ma ne -


Üsküdar Tebhirhane Binas›

171

ti’nin gö rev li le ri ta ra f›n dan or ta ya kon du70. O va kit ler Üs kü dar ve Ka d› köy ta raf la r› n›n iç me su yu bir çok kü çük ha cim li fle -be ke den kar fl› lan mak tay d›. Bu nun d› fl›n da, bir kaç mem ba su yuy la ku yu su la r›da kul la n›l mak tay d›. Ekim 1893’ün ilk gün le rin den iti ba ren Üs kü dar-Ka d› köySu fiir ke ti ta ra f›n dan Gök su ben din den sa¤ la nan su, ad› ge çen ma hal le re ve ril -me ye bafl lan m›fl t›71. Di ¤er ta raf tan, fleh rin Ana do lu ya ka s›n da ki as ker ler ara s›n -da, sal g› n›n ba fl›n dan be ri önem li mik tar da vu ku at ve can kay b› ya flan m›fl t›. Ko -le ra n›n bu ha va li de bil has sa Se li mi ye K›fl la s›n da et ki li ol ma s› üze ri ne, k›fl la da -ki iç me su la r›n dan flüp he le nil di. ‹n ce le me ler so nu cun da, k›fl la da ki su yun sa¤ -l›k s›z l› ¤› na ka na at ge ti ril di ¤in den kul la n›l ma s› ya sak lan d›. Bu ra da ki sal g›n bi te -ne ka dar, as ker ler için pek ye ter li ol ma ma s› na ve k›fl la ya ta fl›n ma s› da müfl kü la -ta se bep ol ma s› na ra¤ men, Ka y›fl da ¤›’ndan sa¤ la nan mem ba su yu kul la n›l d›. Se -li mi ye K›fl la s›n da sal g›n ta ma men sön dük ten son ra ki gün ler de ise flir ke tin Gök -su’dan ge tir di ¤i su kul la n›l ma ya bafl lan d›72.

fieh rin Te miz li ¤i ‹le ‹l gi li Ça l›fl ma larBu dö nem de sal g›n dan ön ce ki uy gu la ma la r›n de va m› ola rak, bafl ta de re ya tak la -r›y la la ¤›m lar; bun lar dan bafl ka, fle hir de sa¤ l›k s›z ko flul lar içe ren ma hal ler le, ko -le ra gö rü len yer le rin de zen fek si yo nu ya p›l d›. Bu fle kil de, has ta l› ¤›n ha yat bul -ma s› na yar d›m c› et ken le rin gi de ril me si ne ça l› fl›l d›. fieh rin ger çek ma na da te -miz le ne bil me si ve ko le ra ya ya tak l›k ede bi le cek bir ya p› dan kur tul ma s› için ge -re ken s›h hi mü hen dis lik ça l›fl ma la r›, Os man l› Dev le ti’nin son dö nem le rin deiçin de bu lun du ¤u borç ba ta ¤› ve ma li mü za ya ka göz önü ne al›n d› ¤›n da, çok pa -ha l›y d›. Üs te lik bu ça l›fl ma lar uzun sü re li plan la ma ve cid di fi nans ge rek ti renpro je le re muh taç t›. Za man la pis lik bi rik me si so nu cu ba tak l›k ha li ni alan ve buhal le riy le çev re le ri için cid di teh li ke ler olufl tu ran de re le rin te miz len me si içinu¤ ra fl› la rak, ko le ra mik ro bu nun ya fla y›p ço ¤a la bi le ce ¤i bu yer ler or ta dan kal d› -r›l ma ya ça l› fl›l d›73.Bu gün ler de ma hal le ler den top la n› lan çöp ler, ‹s tan bul, Ka d› köy, Üs kü dar ve

Be flik tafl ta raf la r›n da, tan zi fat is ke le si ola rak kul la n› lan yer ler den mav na lar laK›z ku le si ve ya Ah›r ka p› aç›k la r›n da ak›n t› ya b› ra k›l mak tay d›. An cak çöp le rinmav na lar dan de niz de ye te rin ce aç›k la ra b› ra k›l ma ma s› ne de niy le tek rar sa hi ledön dü ¤ü fark edi lin ce, çöp mav na la r› n› çek me ye ya ra yan rö mor kör le rin kul la -n›l ma s› na bafl lan d›74. fie hir de ki de zen fek si yon ifl le ri nin ba fl›n da bu lu nan H›f z›s s›h ha Bafl mü fet ti fliBon kows ki Pa fla, Fran sa’dan ge tir ti len de zen fek tör Mond ra gon ile 1. ve 2. F›r ka -lar da ki it fa iye alay la r›n dan se çi len su bay ve as ker ler le bu ifli yü rüt mek tey di75.Olufl tu ru lan iki de zen fek te eki bin den bi ri ‹s tan bul ta ra f›n da, di ¤e ri de Üs kü darta ra f›n da ol mak üze re, be le di ye ler ce ken di le ri ne tah sis edi len ma hal le ri üs edi -ne rek, sal g›n bo yun ca ve son ra s›n da gö rev yap t› lar76. Teb hir ha ne le rin Aç›l ma s›Ko ru yu cu sa¤ l›k hiz met le ri nin en te sir li yön tem le rin den olan de zen fek si yon


172

usu lü nün Os man l› Dev le ti’nde tam ola rak uy gu lan ma ya bafl la ma s› teb hir ha ne -ler le ol mufl tur. Bu la fl› c› has ta l›k lar dan bi ri si ne ya ka la nan ki fli le rin efl ya ve giy -si le ri nin ba s›nç l› su bu ha r› ile, yi ne bu has ta l›k la r›n gö rül dü ¤ü ev, ifl ye ri ve bu -nun gi bi me kan la r› kim ya sal mad de ler le, te miz le mek le gö rev li ku rum la ra teb -hir ha ne de nir. ‹s tan bul sal g› n› ön ce sin de fieh re ma ne ti ile S›h hi ye Ne za re ti bün -ye sin de fa ali yet gös te ren ta haf fuz ha ne le rin77 ba z› la r›n da etüv (teb hir-bu har)ma ki ne le ri ve pül ve ri za tör ler (kü çük boy etüv) kul la n›l mak tay d›78. Öte yan dan,ko le ra n›n Os man l› bafl ken ti ne iyi ce yak lafl t› ¤› 1893 ya z›n da, ‹s tan bul’da kul la -n›l mak üze re üç etüv ma ki ne siy le dört pül ve ri za tör Av ru pa’dan sa t›n al›n d›79.Bu s› ra da teb hir ha ne ta bi ri hiç kul la n›l ma mak tay d›; an cak, etüv le rin sa bit olan -la r›y la ya p› la cak ifl lem teb hir ha ne ler de ya p› lan lar dan çok fark l› de ¤il di. Bu nunya n›n da, teb hir ha ne le rin çok da ha gü ven li ve s› k› ça l›fl m›fl ol du ¤u söy le ne bi lir. ‹s tan bul’da teb hir ha ne ler ya p›l ma s› hak k›n da ilk dü flün ce nin Fran s›z Chan te -mes se’e ait ol du ¤u bi li nir. Fran s›z dok tor 6 Ekim 1893 ta rih li ra po run da Be yo¤ -lu, Üs kü dar ve ‹s tan bul ta raf la r› için üç ay r› bü yük flu be nin ih da s› n› ge rek li gös -ter mifl tir80. Bu nun üze ri ne Üs kü dar Aç›k tür be’de, Ge dik pa fla’da ve Top ha ne Pa -zar ka p› s›’nda ya p› m› na bafl la n› lan te sis ler den, ön ce Ge dik pa fla’da ki 17 Ara l›k1893’ten iti ba ren hiz me te gir mifl81; 9 Ma y›s 1894’te Üs kü dar’da ki82 ve k› sa birsü re son ra da Top ha ne’de ki teb hir ha ne nin in fla at› bi ti ri le rek fa ali ye te ge çi ril -


Üsküdar Tebhirhanesi’nde kullan›lan etüv makinalar›ndan biri

173

mifl tir83. Ko le ra ‹s tan bul’da 1893–94 sal g› n›n da, dün ya n›n her ye rin de ki gi bi, yo -¤un ola rak alt s› n›f tan kur ban lar seç ti ¤in de, Os man l› oto ri te le ri has ta l› ¤›n ge tir -di ¤i y› k› m› ha fif let mek ama c›y la, bir ta k›m sos yal po li ti ka lar iz le di. “Dev let ko -le ra ya kar fl› güç lü, pa di flah hal k› n›n hep ya n›n day d›”. Os man l› aha li si nin bun -dan bafl ka bir dü flün ce ye sap ma s› na as la mü sa ade edil me di. Di ¤er ta raf tan II.Ab dül ha mid, dok tor la r›n te da vi yön tem le riy le il gi li bir s› ra d› fl› l›k fark et ti ¤in -de bi le der hal iflin as l› n›n arafl t› r›l ma s› n›, yan l›fl du ru mun dü zel til me si ni is te ye -cek ka dar sal g›n la il gi liy di. Ne ti ce de 1893–94 sal g› n›, ko le ra n›n bi li nen y› k›m la -r› na nis pe ten, al› nan s› k› ön lem ler so nu cun da, ‹s tan bul’un ge ne lin de ol du ¤u gi -bi Üs kü dar’da da bü yük ka y›p lar ve ril me den at la t›l d›. Bu nun ya n›n da, has ta l›k -la mü ca de le edi lir ken Os man l› ida re si nin da ya nak l› l› ¤› ve ye ter li li ¤i de ka n›t -lan m›fl ol du.

D‹P NOT LAR

1 “Ko le ra”, Bü yük La ro us se, C. III, ‹s tan bul 1985, s. 13.2 Epi de mi yo lo ji, has ta l›k la r›n in san top lu luk la r›n da ki da ¤› l› m› ve bu da ¤› l› m› be lir le yen et ken le ri is ta tis tikyön tem le riy le in ce le yen t›p da l› d›r.3 Akil Muh tar - Be sim Ömer, Ko le ra Has ta l› ¤›n da ‹t ti ha z› La z›m Ge len Te da bir ve Et›b ba ya Reh ber, ‹s tan bul1327, s. 7.4 Has ta l› ¤›n ‹n gi liz as ker le ri üze rin de ki et ki si için bk. Ed ward Bal fo ur, The Lo ca li ti es in In dia, Exempt FromCho le ra, Mad ras 1856, s. 1-16.5 Gerry Ke arns, “Cho le ra”, A Dic ti onary of Ni ne te enth Cen tury His tory, Lon don 1994, s. 123.6 Gül den Sa r› y›l d›z, 1817, 1829, 1852, 1881 ve 1899 ta rih le ri ni, en iyi bi li nen pan de mi ler ola rak ni te len dir -mek te dir. bk. Sa r› y›l d›z, “XIX Yüz y›l da Os man l› ‹m pa ra tor lu ¤u’nda Ko le ra Sal g› n›”, Ta rih Bo yun ca Ana do -lu’da Do ¤al Afet ler ve Dep rem Se mi ne ri, ‹s tan bul 2002, s. 309. Bu nun d› fl›n da, Ric hard Evans ta ra f›n dan ve -ri len; 1830-32, 1847-49, 1853-54, 1865-66, 1873, 1884, 1892-93 ta rih le ri de Av ru pa l› mü el lif ler ta ra f›n danor tak ka bul gör mek te dir. Ay r› ca, Phlip pe Ha user’in Le Chol_ra en Eu ro pe, (Pa ris 1897) ad l› ese rin de ver di ¤i1830-37, 1847-56, 1865-73, 1884, 1892 ta rih le ri de ese rin ya z›l d› ¤› dö nem iti ba riy le önem ta fl›n mak ta d›r. bk.An ne Hardy, “Cho le ra, Qu aran ti ne and the Eng lish Pre ven ti ve System, 1850-1895”, Me di cal His tory Vol. 37(1993), s. 250 (dn.1). 1883 y› l›n da ya y›n la nan bir Os man l› ca eser de ise, 1830-1837, 1848-1851, 1852-1855,1865, 1875 ve 1883 y›l la r› ara s›n da al t› pan de mi ol du ¤u be lir til mifl tir. bk. El yas Ma tar, Ko le ra Ri sa le si, ‹s tan -bul 1300, s. 27. 7 Me sut Ayar, Os man l› Dev le ti’nde Ko le ra Sal g› n› - ‹s tan bul Ör ne ¤i (1892–1895), Mar ma ra Üni ver si te si Ba s›l -ma m›fl Dok to ra Te zi, ‹s tan bul 2005, s. VII.8 Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fli vi [BOA], ‹.HUS. S-1311/85; ‹s tan bul Üni ver si te si Ki tap l› ¤›, Türk çe Yaz ma lar[‹Ü.K. TY.] nr. 8987, vr. 43b.9 O va kit ler Fran s›z Has ta ne sin de gö rev ya pan ve sal g›n s› ra s›n da bü yük hiz met le ri gö rü len, ün lü dok torMa he, bu kap ta n›n çok güç lü bir ih ti mal le ko le ra dan öl dü ¤ü nü söy le mifl tir. bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 43b.10 BOA, Y.PRK.BfiK. 32/98; ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 43b.11 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 44a. 12 Ey lül 1893 ta ri hin de ki va ka la ra da ir bk. BOA, Y.PRK.BfiK. 33/3.12 BOA, Y.PRK.BfiK. 33/39, lef 23; ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 43b.13 Bu ko nuy la il gi li ay r›n t› l› bil gi için ay r› ca bk. 2 Ocak 1894 ta rih li Mec lis-i Umur-› S›h hi ye Maz ba ta la r›[MUSM].14 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 44a.

15 Bafl lan g›ç ta sal g› na, o s› ra lar Hi caz ve ‹z mir’de ko le ra bafl gös ter di ¤in den, bun lar dan bi rin den mik ro bun bu -lafl ma s› n›n se bep ol du ¤u dü flü nül dü. Fa kat ‹z mir ve ya Hi caz’dan o s› ra lar Bi mar ha ne’ye has ta gi ri fli ol ma ma -


174

s›, bu nu im kân s›z k› l› yor du.. An cak ba z› kay nak lar da ‹s tan bul’a ko le ra n›n Hi caz’dan ha c› lar va s› ta s›y la ta fl›n -d› ¤› söy len mek te dir. bk. “Cho le ra”, The Ency lo pe dia Bri tan ni ca, Lon don – New York 1926, s. 266; Ke vork Pa -muk ci yan, “1893 Ko le ra Sal g› n› ve 1894 Bü yük Dep re mi”, Ta rih ve Top lum, S. 132 (Ara l›k 1994), s. 15. 16 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 44a.17 BOA, Y.A-HUS. 281/63. 18 fieh ben der lik ten ge len ya z› da be lir ti le nin ak si ne, Ro man ya’n›n muh te lif yer le rin de, Tem muz son la r›n dabafl la d›k tan son ra, A¤us tos ve Ey lül ay la r›n da et ki li olan bir sal g›n ya flan d› ¤› bi lin mek te dir. bk. Sa bah, 1429– 1496 (25.M.1311/08.08.1893-4.R.1311/14.10.1893). 19 ‹s tan bul’da sal g›n bafl la d›k tan son ra, 26 Ey lül 1893’te Fran sa’da ki mefl hur Pas tör Ens ti tü sün den ge tir ti lenbi lim ada m›.20 BOA, Y.PRK.ASK. 95/29, lef 4.21 K›z la ra ¤a s›’nda ki va ka lar özel lik le han lar da ika met eden ler ara s›n da gö rül mek tey di. bk. BOA, BEO.NGG.,nr. 685, 136 (3 Ra 1311).22 Kuz gun cuk’ta ko le ra l› ol du ¤u tes pit edi len ki fli, Ka s›m pa fla’dan ora ya ye ni ge len bir bah ç› van ol du ¤un -dan, mik ro bun bu sem te Ka s›m pa fla’dan si ra yet et ti ¤i an la fl›l m›fl t›r. bk. BOA, BEO.NGG., nr. 689, 510 (20 Ra1311). 23 Ey lül ay›n da ki va ka lar hak k›n da bk. Sa bah, 1543 ve 1544 (21 ve 22 Ca.1311/30.11.1893 ve 01.12.1893)sa y› la r›n da ya y›n la nan vu ku at lis te le ri. Ay r› ca si vil ler ara s›n da ki va ka lar için bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 1b-2a.24 Sa bah, 1544-1546 (22.Ca.1311/01.12.1893-24.Ca.1311/03.12.1893) sa y› la r›n da ya y›n la nan vu ku at lis te le ri;‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 2a-3b.25 26 Ka s›m 1893 ta ri hi ne ka dar olan va ka lar için bk. Sa bah, 1546-1558 (24.Ca.1311/03.12.1893-6.C.1311/15.12.1893) sa y› la r› ara s›n da nefl re di len vu ku at lis te le ri. Ay n› ay›n ta ma m›n da gün lük ya y›n la nanvu ku at cet vel le ri için ise bk. Sa bah, 1516-1545 (24.R.1311/03.11.1893-23.Ca.1311/02.12.1893). Ay r› ca bk.‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 3b-15b.26 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 15b-26b. Ara l›k ay›n da mey da na ge len va ka lar için ay r› ca bk. Sa bah, 1546-1576(24.Ca.1311/03.12.1893-24.C.1311/02.01.1894) dö ne min de ya y›n la nan gün lük vu ku at cet vel le ri.27 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 1b-26b.28 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 29a-30b.29 Üs kü dar’da Val de-i Atik Ca mii ci va r›n da ki Bi mar ha ne, III. Mu rad’›n an ne si Nur ba nu Sul tan ta ra f›n dan,1583 y› l›n da yap t› r›l m›fl t›r. bk. Be di N. fieh su va ro¤ lu, ‹s tan bul’da 500 Y›l l›k Sa¤ l›k Ha ya t› m›z, ‹s tan bul 1953,s. 92. 30 BOA, Y.MTV. 83/72, lef 4 ve 6.31 BOA, ‹.HUS. S-1311/134; Y.MTV. 83/72, lef 2. 32 Bir de Bi mar ha ne’de ki sal g›n hak k›n da ken di le ri ne ye ter li ma lu mat ve ril me di ¤i ni dü flü nen mec lis üye le ri,bu ka ra r›n al›n ma s›n da et ki li ol mufl tur. bk. 2 Ey lül 1893 ta rih li MUSM.33 5 Ey lül 1893 ta rih li MUSM.34 BOA, Y.A-HUS. 279/150, lef 3.35 BOA, ‹.HUS. S-1311/139; Y.A-HUS. 279/150, lef 3.36 Ör ne ¤in, kay na t›l m›fl su la r›n ko le ra dan ko run mak üze re sa¤ l›k l› ki fli le re içi ril me si ge re ki yor ken, has ta l› ¤aya ka la nan la ra bu uy gu la ma tat bik edil mifl ti. Yi ne has ta la r›n kul lan d›k la r› efl ya lar ya k› l›p yok edil me ye rekora ya bu ra ya at›l m›fl bir va zi yet te bu lu nu yor du. bk. BOA, ‹.HUS. S-1311/140, lef 1. 37 BOA, ‹.HUS. S-1311/140, lef 1.38 BOA, ‹.HUS. S-1311/141.39 BOA, ‹.HUS. S-1311/189, lef 4 ve 5.40 BOA, BEO.NGG., nr. 573, 384 (4 Ra 1311); nr. 689, 375 (3 Ra 1311) 41 BOA, BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1686, s. 288, h. 1.42 BOA, ‹.HUS. S-1311/171, lef 2.


175

43 BOA, Y.A-HUS. 282/8; BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1686, s. 367. Bi mar ha ne’den ilk ç› kan ki fli, as ke ri dok tor -lar dan Ko la ¤a s› R› fat Efen di ol du. Gay ret ve be ce ri le ri fark edi len bu ta bip, 6 Ka s›m’da d› fla r› ya ç› ka r› l›r ken,o s› ra lar Se li mi ye K›fl la s›’nda de vam eden ko le ra sal g› n›n da va zi fe len di ril mifl ti. bk. BEO. Ay ni yât Def te ri, nr.1686, s. 380.44 Ha de me le re bu ser bes ti ye tin ta n›n ma s› için bir sü re da ha bek len di. bk. BOA, BEO.NGG., nr. 685, 400 (29R 1311).45 BOA, Y.MTV. 83/72, lef 2.46 Sa bah, 1500, s. 1 (8.R.1311/18.10.1893).47 BOA, Y.MTV. 82/40. 48 BOA, BEO.NGG., nr. 685, 47 (18 R 1311); nr. 689, 802 (29 R 1311); BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1686,

s. 383.49 Ni za mi ye ve ‹t fa iye Alay la r› na men sup as ker ler den ko le ra ya ya ka la nan lar için bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr.34a-38b; ko le ra ya ya ka la na rak Bah ri ye Has ta ne si ne gön de ri len ni za mi ye, it fa iye, top çu ve bah ri ye as ker le riiçin bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 39a-43a; Top ha ne’ye men sup as ker ler den mü te fer rik yer ler de bu lu nan lar danko le ra ya ya ka la nan lar için bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 43a; as ke ri okul ta le be le rin den ko le ra ya ya ka la nan lariçin ise bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 34a.50 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 34a-38b ve 43a. 51 Va ka la r›n ay la ra gö re de ¤er len di ril me si ‹Ü.K. TY. 8987 nu ma ra l› kay nak tan ya rar la n› la rak ha z›r lan m›fl t›r.Bu nun ya n›n da, Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fli vi’nden edin di ¤i miz sa y› s›z bel ge den de bu so nuç lar iz le ne bil -mek te dir. Fa kat, sal g›n müd de tin ce ha z›r la nan gün lük vu ku at cet vel le rin den ba z› gün le re ait olan la r› n›n bu -gün mev cut ol ma ma s›, yal n›z ca bun la r› kul la na rak do¤ ru bir de ¤er len dir me yap ma y› en gel le mek te dir. Bucet vel le re ör nek ola rak 3- 29 Ra 1311 (13 Ey lül-9 Ekim 1893) ara l› ¤›n da ki vu ku at la ra da ir ha z›r la nan la r› gös -te re bi li riz. bk. BOA, Y.PRK.BfiK. 33/39. Ay r› ca dö ne min ga ze te le rin den de va ka lar hak k›n da ek sik siz ol ma sada do yu ru cu bil gi al› na bi lir. Bi zim bu ça l›fl ma y› ha z›r lar ken s›k ça bafl vur du ¤u muz Sa bah ga ze te si nin il gi lidö nem de ki he men her sa y› s›n da, bu cet vel le re ör nek ler bu lun mak ta d›r. 52 BOA, ‹.fiE. C-1311/3.53 ‹Ü.K. TY. nr. 8987, vr. 43 a. 54 Yal n›z ca 17 Ekim 1893’e ka dar, ‹s tan bul ge ne lin de ko le ra ya ya ka la nan la r›n sa y› s› 349 ol mufl, bun lar dan208 ki fli de ve fat et mifl tir. Bu ra kam lar dan Bi mar ha ne’de ki 117 mu sab ve 86 ve fat ç› ka r›l d› ¤›n da, fleh rinmuh te lif yer le rin de sal g› n›n ha fif su ret te ce re yan et ti ¤i ni gös te rir bir bi çim de, vu ku at sa y› s› 231, ölü sa y› s›da 122 olur. Bu ra kam la ra gö re gün lük vu ku at yak la fl›k 6, gün lük ko le ra ölü mü de yak la fl›k 4 ola rak ger çek -lefl mifl tir. bk. Sa bah, 1500, s. 1 (8.R.1311/18.10.189355 BOA, Y.A-HUS. 279/82. Bu ko mis yon, da ha son ra la r› ku ru la cak olan be le di ye sa¤ l›k ifl le ri mü dür lü ¤ü nünte me li ni tefl kil et mifl tir.56 Me sut Ayar, a.g.e., s. 205.57 Os man l› top rak la r› n›n özel lik le ve ba dan ko run ma s› için al› na cak ted bir le ri ka rar lafl t› r›p, ge re ken ka ran ti -na ya da ir ka rar ve rip uy gu la mak üze re, 1840 y› l›n da ku ru lan Ka ran ti na Mec li si’nin, XIX. yüz y›l da ki bafl l› cau¤ ra fl›, ko le ra has ta l› ¤› ve bu na kar fl› al› na cak ta haf fuz ted bir le ri ol du. Ku rul duk tan son ra ki y›l lar da ulus larara s› bir hü vi yet alan bu mec lis, S›h hi ye Na z› r› n›n ri ya se tin de top la n›r d›.58 BOA, ‹.HUS. S-1311/85; BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1690, s.374; BEO.NGG., nr. 573, 19763 (14 S 1311). Da -ire-i As ke ri ye ta ra f›n dan 29.08.1893 ta ri hin de ge rek li ata ma lar ya p›l d›. bk. Y.A-HUS. 279/116.59 BOA, ‹.HUS. S-1311/91.60 BOA, Y.MTV. 81/192.61 BOA, ‹.HUS. S-1311/29, lef 5. He men o gün ler de, me se la 8. Da ire için, Bey koz’da Sa ib Bey’in köfl kü ki ra -la na rak has ta ne ha li ne ge ti ri lir ken; 5. Da ire için se, es ki M› s›r h› div le rin den ‹s ma il Pa fla ta ra f›n dan be le di ye -ye b› ra k› lan bi na n›n kul la n›l ma s› na bafl lan m›fl t›r. bk. BOA, Y.MTV. 82/113.62 BOA, ‹.HUS. S-1311/29, lef 5; BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1686, s. 279; BEO.NGG., nr. 689, 336 (Gur re-i Ra1311).63 BOA, MV. 77/77; Y.A-HUS. 285/73. An cak, sal g›n dan son ra H›f z›s s›h ha-i Umu mi Ko mis yo nu’nun ha z›r la -d› ¤› is ta tis ti ¤e in ce len di ¤in de (bk. ‹Ü.K. TY. nr. 8986.), bun la r›n sa y› s› n›n 11 ye ri ne 9 ol du ¤u gö rül mek te dir.


176

Sal g›n s› ra s›n da kul la n› lan bu me kân la ra da ir ay r›n t› l› bil gi ve ril di ¤i göz önü ne al›n d› ¤›n da, Has köy’de kiözel ko le ra has ta ne si nin hiç kul la n›l ma d› ¤› so nu cu ç›k mak ta d›r. Ay r› ca Bi rin ci ve ‹kin ci Be le di ye Da ire le rihas ta ne le ri nin de bir lefl ti ri le rek, sal g›n bo yun ca tek bir has ta ne ola rak hiz met ver di ¤i dü flü nü le bi lir. Fa katres mi ev rak ta, kü flad edil di ¤i (bk. 28 Ka s›m 1893–19 Ca 1311 ta ri hin de fieh re mi ni’nin pa di fla ha gön der di ¤ibir tez ki re de, bu 11 has ta ne nin de ha z›r hal de bu lun du ¤u, an cak o an hep sin de ko le ra l› has ta bu lun ma d› ¤›be lir til mek te dir. (bk. BOA, Y.MTV. 87/135). Yi ne BOA, ‹.fiE. Ca-1311/4 nu ma ra l› bel ge de de bu 11 has ta neiçin ya p› lan mas raf lar ay r›n t› s›y la be lir til mek te dir. Ne ti ce de, be lir ti len bu has ta ne ler den iki si ne, ha z›r ol du -¤u hal de has ta ka bul edil me mifl ol ma l› d›r.64 ‹Ü.K. TY. nr. 8986, vr. 21b-22a; 22b-25a ve 25b-26a.65 BOA, ‹.HUS. M-1311/97.66 BOA, ‹.HUS. Ra-1311/105; Y.MTV. 83/116.67 BOA, BEO.NGG., nr. 685, 38 (4 Ra 1311); ‹.HUS. Ra-1311/33. 68 Sa bah, 1493, s. 1 (1.R.1311/11.10.1893).69 BOA, Y.MTV. 82/112.70 BOA, Y.A-HUS. 280/29. 1893 Ekim ay› içe ri sin de bu kez Mek teb-i T›b bi ye-i fia ha ne ta ra f›n dan ay n› su larin ce len mifl tir. bk. BOA, BEO.NGG., nr. 689, 600 (6.R.1311).71 Sa bah, 1482, s. 1 (20.Ra.1311/30.09.1893).72 BOA, ‹.HUS. C-1311/12 ve C-1311/88; Y.A-HUS. 287/69.73 BOA, Y.MTV. 82/56.74 BOA, Y.PRK.fiH. 4/66, lef 1; lef 4. 75 BOA, BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1686, s. 362. 76 BOA, BEO.NGG., nr. 685, 597 (9 C 1311) ve 633 (24 C 1311). De zen fek tör ola rak ye tifl ti ri lip ‹s tan bul sal g› -n› s› ra s›n da bu gö rev le be le di ye da ire le rin de is tih dam edi len as ker ler den ba z› ça vufl ve on ba fl› lar, 1894 ya -z›n da bafl ta An ka ra Vi la ye ti ol mak üze re Ana do lu’nun bir çok ye rin de gö rü len ko le ra sal g›n la r›n da tat hi ratve tan zi fat-› fen ni ye mü fet ti fli na m›y la gö rev yap t› lar. Bu hu sus için bk. Sa bah, 1762, s. 1(3.M.1312/06.07.1894).77 Os man l› Türk çe siy le, ka ran ti na ya kar fl› l›k usul-› ta haf fuz, ka ran ti na ma hal le ri için se ka ran ti na ha ne ve yata haf fuz ha ne te ri mi kul la n›l m›fl t›r. Arap ça sa k›n mak, ko run mak an la m› na ge len ta haf fuz ke li me si ne da ya na -rak, bu la fl› c› has ta l›k la r›n or ta ya ç›k t› ¤› za man lar da, ka ran ti na da bu lun du ru la cak has ta la r›n mu ay yen müd -de ti ge çir mek için ika met le ri ne tah sis edi len yer le re ta haf fuz ha ne den mek tey di. (bk. Meh met Ze ki Pa ka l›n,Os man l› Ta rih De yim le ri ve Te rim le ri Söz lü ¤ü, ‹s tan bul 1993, C. III, s. 373.) Da ha ge nifl bir ifa dey le ta haf fuz -ha ne ler, bir fleh re sal g›n has ta l› ¤›n bu lafl ma s› n› ve ya bu ra dan bafl ka yer le re si ra ye ti ni en gel le mek üze re, fleh -re gi rifl ve ç› k›fl ya pa cak la r›n sa¤ l›k du rum la r› n›n be lir li bir sü re gö ze tim al t› na al›n d› ¤›; bu gö ze tim s› ra s›n -da ya p› lan mu aye ne ler le flüp he çe ki ci du ru mu sap ta nan la r›n sa¤ l›k l› lar dan ay r›l ma s› için al› ko nu lup, te da viedil me ye ça l› fl›l d› ¤› yer ler dir. 78 BOA, BEO.NGG., nr. 573, 18873 (24 M 1311); nr. 689, 19077 (29 M 1311). 79 BOA, BEO. Ay ni yât Def te ri, nr. 1686, s. 233, 235; BEO.NGG., nr. 689, 19096 (30 M 1311) ve 19249 (3 S1311).80 BOA, ‹.HUS. R-1311/10.81 BOA, Y.A-HUS. 286/70; MV. 77/111.82 BOA, Y.MTV. 95/46.83 Teb hir ha ne ler le il gi li ge nifl bil gi için bk. Os man Nu ri Er gin, Me cel le-i Umur-› Be le diy ye, C. VI, ‹s tan bul1995, s. 3219–3226.


kolera salgınında Üsküdar

Documents