kolonizatör türk dervişleri

8/8/2019 Kolonizatr Trk Dervileri

1/21

OSMANLIMPARATORLUU'NDAKOLONZATR TRK DERVLER

PROF. DR. MER LTF BARKAN*

eluk-Bizans hudut la rnda yaayan b ir ubeyliinin, dier emsalinin mazhar olmad birtalihle, pek ksa bir zaman iinde tarihin seyriniasrlarca deitirecek kuvvetli bir mparatorluk

haline girivermesi hadisesi, son zamanlara kadar birokmalumlar noksan bir muadele ekl inde vazedildiiveyahut Trk rknn tarihi varl hakknda mevcut vean'ane halinde messes dar ve ksr noktai nazarlaraesir kalnd iin, iinden klmaz bir mesele tekiletmekde idi.

Fi lhakika, koskoca bir imparatorluun kuruluunev'inde muazzam bir hadise, bizde uzun zaman, sadecepadiah la rn d irayet ve ecaa ti veya Allah 'n busaltanatn kurucularna kar gsterdii ltuf ve inayetile izah edilmek istenilmitir. lk Osmanl menbalarndakaydedilmi grlen Sultan Osman'n ryas, mucizenevinden vukua gelen bu hadisenin izahn ancak ilahitakdi r i le yapmak mmkn o lduuna inann b irifadesidir.

Bu iin izah edilmesi matlup bir mesele tekilettiinin farkna varan daha yeni ve ecnebi tarihiler ise;

Trkler hakknda tetkik edilmeden kabul edilmi batlitikatlar kafalarna koymu olmalarndan ve meseleyimuhtelif cephelerden ve daha geni kadrolar iindemtalaa e tmee haz r lklar ve e ll er inde mevcutm al ze me k af i g el me di i nd en , i i nd en k l ma zfaraziyeler le tarihi hakikat i tahrif e tmee mecburkalmlardr. Mesel, henz son zamanlarda bu meseleyitetkik etmi bulunan Gibbons gibi melli f lere gre:O sm an l la rl a A sy a i ns an k ay na kl ar a ra s nd ak imuvasalann rakip civar beylikler tarafndan kesilmiolmas lazm geldiinden, bu devletin kurulmas iinlzumlu unsurlar ancak yerli Rumlar arasndan tedarikedilebilirdi. Bu gr tarzna nazaran ye ni slm olmu

Trklerle s lmlaan Rumlardan has l olan. Osmanlmilleti faraziyesi, btn mklleri hal ile lazm gelenizahn anahtarn vermi oluyordu. Bu suretle Trkler,ancak bu sayede yeni ve byk bir devleti kurmak iinlazm gelen idarecileri, mparatorluk harblerinde kandkecek askeri bulmu ve Osmanl m-paratorluu'nunOsmanllam Rumlar ve Bizans'ta grdkleri tekilat ilekurmu oluyorlard.'

Aikardr ki, ilmi olmak ve izah etmek iddiasndabulunmalarna ramen, esasl tetkiklere istinat ettiril-meyerek ortaya at lan bu nevi faraziyetler, sadece

gebe olduu zannedilen Anadolu Trklerinin yalnzbana bir imparatorluk kurmadklarna vekuramayacaklarna ait ola batl, fakat dne kadar umumi

bir i t ikada ist inat etmekte ve herhangi bir tenkidedayanamayacak kadar esassz bulunmaktadrlar.

Osmanl mparatorluunun mene 'ler i ve kuruluumeselesine dair yaplan tetkikler in imdiye kadarsap lanp kald bu dar ve an'anev i t elakki le rin

manaszln son zamanlarda nerettii ettlerinde-Prof. Fuad Kprl, ilim lemine gstermitir. stadnOrtak Zaman Trk Tarihinin bu ok mhim olduu kadarok daval da olan meselesini bsbtn yeni bir ekildevazetmi olmak itibaryla, ilme ve ihtisasa feyizli almayollan aan ett ler inin baz ana f ikir ler ini buradahatrlatma mnasip grmekdeyiz. nk ancak busayededir k i, makalemezin mevzuunu teki l edenmeseleyi ne mnasebetle ve hangi gr tarznn tesirialtnda tetkik etmi olduumuzu daha iyianlatabileceimizi zannediyoruz. Filhakika, etdmzne sasl ar nda b ir o kl ar , P ro f. Fuad K p r l'n nkitablarnda daha evvel vaz ve iaret et tii mhimmeselelerden birkann daha muayyen ve mahdut

kadrolar iinde ve elde mevcut ariv malzemesiyleilenmesi suretiyle bir kymet ve manakazanabilmilerdir.

u halde Prof. Fuad Kprl'nn kurulu meselesinivazedi ekli nedir ve ne iin birok hadsatn anlalmasve izah edilmesi iin kendimizi vazetmemezi zaruri olannoktai nazar temsil etmektedir?

Her eyden evvel, mellifin ortal mevcut hazrfikirlerden temizlemek iin kullanld sk ilmi tenkitusuln tebarz ettirmek mnasip olur. Byle bir tenkidkarsnda ilk Osmanl menbalarnn izah tarz kadar,dne kadar yabanc limlerin saplanp kaldklar noktainazar la r da k ymetini t amamen kaybe tmekte vezamanmzn ilmi tarih usullerine gre geri ve kr krnean'aneci gzkmektedirler. yle ki:

lk Osmanl menbalarnn, Osmanl mparatorlu-u'nun kuruluunu izah ederken Osmanl padiahlarnnmensup olduu soyun nereden ve ne zaman geldiine,dinine, u beyliklerinde bulunduklar zamanki sosyalhacimlerine, gebe, kyl veya ehir li olular na,H ris tiy an lar v e die r T r k b ey lik le ri il e ola nmnasebetlerine ait verdii malumat eksiktir ve batanaa yen iden tetkike muhtat r. Bundan baka ,meselenin anlalmas iin bilinmesi art olduu halde,Osmanl mparatorlu-u'nun teekkl edecei sralardaAnadolu'nun iinde bulunduu siyasi ve sosyal vaziyetde, imdiye kadar, ilmi bir ekilde tetkik edilmi deildir.Bu sebeble, Osmanl menbalarnda olduu kadar, Garplt ar ihi le rin ese rler inde de Osmanl t ar ih i b ir ghikayesiyle balar: Drt yz adr halkndan "cihangiranebir devlet" kuran kadar airetin Bizans hudutlarndayerletii yer, bahri muhit ortasnda yalnz bana birada gibi, Trk ve slm dnyasndan uzaktr. Bu itibarla,srlerine otlak aramak zere buralara gelmi olan bugebelerin bir mddet sonra muntazam bir ordu tekilettikleri, bir imparatorluk kuracak kadar oaldklargrlnce heyet drmektedir. Halbuki, Prof. FuadKprl'nn yapmak istedii, ekilde, hadisata birazdaha geriden ve ilmi bir gzle bakmak sayesinde bu nevihayre tlere mahal bulunmad ve her ey in izahmmkn bir ekilde cereyan ettii anlamaktadr:

Osmanl t ar ih i, btn d ier t ar ih le r g ib i, b irhanedann des tann yapmak i st iyen tar ihi le rinkaydett ikleri eki lde mnferi t ve mstaki l bir seri

TRKLER OSMANLI

Byle ilmi ve derin sebepler ile Anadolu tarihi tetkikedilecek olursa, Osmanl tarihi XIII. asrda Anadolu'dacereyan eden sosyal ve siyasi byk tahavvllerin bir

temadisi gibi gzkecek ve bu sayede bir ok mese-Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara


2/21

vakaydan ibaret deildir. Her hadise kendisni hazrlayanbir sr sosyal, ekonomik ve dini artlara ilenmi veharici tesirlerle dnya yznn deimesi nev'inden birolula yava yava tabi i olarak hazrlanmt r. Bubakmdan siyasi ahsiyetler ve vakay arkasnda onlarhazrlyan itimai sebepleri aramak lzmdr.leler i anla lmaa daha yakn bir eki lde vazetmekimkan bulunacaktr. Esasen, her eyden evvel hatrdatutmak lazm gelir ki, daha Seluklular zamanndakiAnadolu ftuhat da, garbe doru devam eden byk

T r k m uh ac er et i i i n, s is te ma ti k b ir i sk an v ekolonizasyon ii olmutu.

Nitekim Prof Fuad Kprl tarihi vesikalarda, XII. ve XIII.asrlara doru yaplan byk apta iskan ilerlerine aitmevcut kayt lar te tkik ve toponymie tetkikaty-latamamlamak suretiyle, Selukilerin iskan siyasetlerininbaz esaslar n t espi t e tmek imkan bulunduunukaydetmektedir. Anadolu'da muhtelif tarihlerde vukuageldii muhakkak olan mhim hacmlardaki nfushareket le rinden baka , vakaym i lmi b ir ek ilde

anla lmas i in ayn suret te ehemmiyet li o lan,A na do lu 'd ak i n f us un g eb e, k y l v e eh ir lin ispe tler iy le ; Orta Asya, Ms r, Sur iye ve Rusyaarasndaki byk muharecet ve ticaret yollar zerindekurulmu olan Seluk Devleti'nin ekonomik ve kltrelterakkileri gibi mhim meseleleri de gzden geirilmeklzumuna kani olan Profesr, ayrca Mool istilasylaAnadolu'da hadis olan yeni vaziyet zerinde bilhassadurmak la-zmgeldiini tebarz ettirmitir. 3

Filhakika, Osmanl mpa-ratorluu'nun kuruluumeselesinde bu mtekaddim hadiselerin byk rolold uun da ki mse nin t er edd d ne me yd anvermeyecek kadar bu hususlar aikar gzkyor:

Trk orta zamannn edebi,sosyal ve bilhassa dini tarihi zerinde uzun senelerdenberi giritii ok verimli ve orijinal mesainin verdii birsalahiyetle Prof Fuad Kprl'nn kitabnda bu asrlardaAnadolu'da husule gelen dini cereyanlarn ve Mslmanmistik tarikatlerinin teekklnde Orta Asya'dan gelenaknlar n ve Trk Mool amanizmi'nin tesir ler ininoynad rol hatrlatmas, kayda ayan olduu gibi;Moollarn ncs olarak gelen gebe TrkmenlerleA na dol u n fu sunu n ibaa ge ldi i bir sr ada ,mparatorluun sosyal ve hukuki kadrolar iinde skanbu gebe unsur la rn ne byk b ir kuvve t t eki lettiklerini ve ne geni bir tekilat iinde birbirine balbulunduklarn Baba syan'nda Seluk devletini pek

fena bir halde sarsm olmalaryla gstermi olduklartespit etmesi, de bizim bu makaleyi yazarken daima gznnde bulundurduumuz f ikirlerden bir ini tekiletmektedir.'

Filhakika, 1242'de Erzurum'u alan Moollar, Sivas veKayseri'yi yama ettikten sonra ekildilerse de, SelukDevleti onlarn tabiiyetine girdi ve bu istiladan sonra,Mool mparatorluu'nun dier aksamyla teess edenmnasebet dolaysyla, yeni birtakm glere yol ald.Bu suretle Anadolu muhtelif devirlerde kadnlar ,ocuklar ve davarlar ile beraber gelen Mool igal vececlip ordular, Mool valilerin maiyet askerleriyle doldu.Bu vaziyet karsnda Garba doru akn o kadar tabii vezaruri bir hadise haline gelmi bulunuyordu ki, Profesregre, eer Anadolu'da hasl olan bu kesafet, ftuhatsayesinde Garba doru boaltlmam olsayd, itimai

vcutte derin huzursuzluk dourarak dahili karklklarave mevcut sosyal nizamn tahrip edilmesine sebepolabilirdi.

Dier taraf tan, Prof . Fuad Kprl 'ye gre, Gib-bons'un iddiasnn tamamen aksine olarak bu asrdaAnadolu ve Osmanllarn yaadklar beylikleri iledier Trk ve Mslman dnyas s k bir mnasebethalinde bulunmakta idi. Bu devirde putperest Mogollarakar slmlamakta devam eden Anadolu'da tarikattabulunan Altnordu Devleti ile, Suriye ve Msr Memluk-leri, velhasl slm ve Trk leminin her taraf Anadoluile sk bir mnasebet halinde bulunmakda idi. Hudutlarny al n z g eb e d e il , T r k- s l m d n ya s n n h ertarafndan gelmi ehirli unsurlar ve o meyanda ulame,eyh ve zanaat sahibi her trl muhacir kafilerinin cez-betmi olmas, bu noktai nazar teyit etmekte idi.

Demek oluyor ki , Osmanl mparatorluu teesssetme- balad zaman, bu kadar ^eni hudutlar iindekaynamakta olan bir lemin drt bucanda tekevvn

eden dini ve sosyal cereyanlar, bilgi ve tecrbeye sahipinsanlar ve manevi kuvvetleri kendi arkasnda buldu.

te mevzuubahs cereyann bulmak ve i banda gs-rmek teebbs, Prof. Fuat .'-prl'nn, Osmanl

mparatorhu'nun sr'atle kuruluu mucizesini izahetmek iin, ortaya att fikirlerin ve yapt ilmi

yardmlar en mhimelerinden birin tekil etmektedir.Zira, ancak bu sayededir ki; Osmanl-latrlm

Bizansllar, devirmeler, slmiyeti kabul etmi esirlerfaraziyesine mracaat etmee lzum kalmadan, Osmanlmparatorhu'nun kurulmas iin lazm Melen kan ve kol

kuvvetinin, akl ve siyaset adamn Osmanllarn, bilhassailk zamanlarda, nereden bulmu oluklarn anlamak

mmkn gzkmektedir.

Filhakika, Osmanl tarihinde bilhassa stanbul'un fethinek ad ar, k t le le r h al in de sl m la m a v e d ev le ti nkozmopolitlemesi mevzuubahs deildir. Bilakis, Osmanlidare teki lat Seluki ve lhaniler in devlet ve idareananelerine gre tesis edi lmi ve devlet iler indebidayette daha fazla Seluk idari tekilatna mensupyksek Trk aristokrasisi ve memurlar kullanlmtr. Bui rk idare adamlar devirme unsurlar lehine ancak XV.crdan sonra azalmaa balamtr. Esasen Fuad Kpr-i'ye gre, muhtelif unsurlardan teekkl eden her bymparatorluk iin sarayn bir mddet sonra atszlar veTrkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankarasoysuzlardanmrekkep bir Kapu Kulu yaratmas ve kozmopilitlemesi

mukadder bir hadisedir. Abbasiler ve Bizansllar iin tabiiaddedilen bu hal, Osmanl mpara-torluu'nda neye

Trklerin kabiliyetsizliine .veriliyor? Bizansta birokimparatorlarn yabanc unsurlarn yetimi olmas, BizansRumlarnn idare kabiliyetini haiz ol-madn m ispateder.-'.'

* # * _ Trklerin, Osmanl mparatorluu'nun kurmak iin

kendilerine lazm gelen kuvvetleri nereden bulduklarngstermek itibaryla, Fuad Kprlnn o asrlarda TrkAnadolu'daki dini ve sosyal hareketlere ait verdii malu-mat'ta, yukarda sylediimiz gibi, ok kymetlidir ve buhusustaki esas fikir u ekilde hulasa edilebilir.

Osmanl mparatorluu'nun kurulmakta olduu zamandaAnadolu'daki u beylikleri, medeni bir hayatn kayna

TRKLER OSMANLI


3/21

olan Trk ve slm dnyasnn her tarafndan gelmi hersnftan ve meslekten adamlarla doludur. ran, Msr ve

Krm medreselerinden kan hocalar, orta ve arkiAnadolu'dan gelmi Seluki ve lhani brokrasisine

mensup ahsiyetler, muhtelif tarikatlerin mmessillerislm valye ve misyonlerleri diyebileceimiz

derviler. Bunlar arasnda bilhassa, Ak Paazade

tarihinde Gaziyant Rum dier tarihlerde A lpler(kahraman, muharip manasna) veya Alp Erenler nam

altnda zikredilen ve daha sl-miyetten evvel btn Trk dnyasnda mevcut olan eski ve geni bir tekilata

mensup Trk valyeleri mevcuttu. Filhakika; OsmanGazi'nn arkadalarndan bir ocuun unvan olan bu Alp

tabiri dikkate ayandr. Bunlardan ehirlerde yerlemive slm dnyasna mensup baz dini tarikatlerin tesiri

akda kalm olanlarn ise unvan bilhare "Gazi" yetebdil edilmi gzkmektedir. Yine ayn kitapta ismi

geen Ahyan Rum yani "abdal" ve "baba" isimimtayan ve bilhassa Trkmen kabileleri arasnda

telkinatta bulunan ve umumiyetle Osmanl Padiahla-ryla btn harplere itirak etmi bulunan delimen

tabiatl ve garip etvarl'' derviler bulunmakta idi.Ak Paazade tarihini Bacyan Rum yani Anadolu

k ad n la r d ed i i v e h ak la r nd a t af si la ta m al ikolmadmz teki lat veya tar ikat ten sarf nazarla ,dierlerini ele alacak olursak, bunlarn her birnin Trkve slm dnyasnn her tartnda ubeleri olan ve bugnk Komnist yahut farmasyon tekilatna benziyentekilat bulunan tarikatler oldunu grrz. Kkleri busuretle geni Trk ve slm dnyasna yaylm olan bugibi teki lat vas tasyla her tarafla temas hal indebulunan Osmanl lar n ise , Osmanl lam Rumlarnyardmna muhta olmadan daha evvelki emsali Trkimparatorluklar gibi byk bir imparatorluk kurmak

teebbsnde bu kuvve tlerden i st ifade e tmi vekendilerine lazm gelen her trl unsurlar bulmuolduklarna phe yoktur.

Burada, yalnz baz byk ehirlerde ve burjuvalarmuhitinde deil, u beyliklerindeki kylerde de bilhassaubeleri olan Ahi tekilatnn Anadolu'daki faaliyetleriniOsmanl mparatorluu'nun kurulmasnda byk roloynam olduunu kaydetmek icap eder. 7 Prof. FuadKprl'ye gre; "Gazi" Osman'n kayn pederi eyhEdebali i le s ilah arkadalar ndan birounun hattaOrhan 'n kardei Alaeddin' in bu tar ikata mensupbulunuu, ilk piyade askeri niformasnn Ahi niformasoluu ve Yenieriler iin ahi balnn kabul edilmiolmas, bu bakmdan sn derecede manidadr. 8

Bu mistik tarikat ve tekiltn ne byk bir kuvvettemsil ettiini, aralarna ald halk ktlesini muayyens os ya l n iz am la r i i n n as l h ar ek et e g et ir er ekzamanlarnn vakay"nda byk roller oynam olduklarntarih esasen kaydetmektedir: Seluk Devleti 'nin enkuvvetli bir zamannda Babailerin Anadolu'daki btn

Trkmen airetlerini birden hareket getirmek suretiylebu devleti fena halde sarsm olduklar malum birhakikattir. Ftuhat baarmak iin Osmanl ordularnayalnz teki lat l ve imanl muharip temin etmeklekalmayp, bu misyoner dervilerin dini ve sosyal fikirlerpropagandasyla da, halk ktleleri arasnda ok faal birmaya gibi faal iyete geerek, o memleketler i sosyal

bnyesinde ve s iyasi kuruluunda byk yenil ikleryapmak iin msait kaynamay yaratmakta, temsil veftuhat ilerini kolaylat rmakta amil olduklar da

muhakkaktr. Rum ilinin slmlamasnda bu misyonerdervi gruplarnn oynad rol her hakle byktr.' '

Hatta daha ileri giderek baz delillere gre diyebilirizki, Orta Zaman Hristiyan hukukyatn kar yeni birsosyal nizam ve adalet telakkisi tayan ve esrarengiz birel in propagandas ekl ine brnen misyoner Trkdevri ler in i t elkina t o rdular la b ir likte ve hat taordulardan evvel ftuhata km ve kar tarah dahaevvel manen fethetmi bulunmaktadr. Demek oluyor ki,Osmanl mparatorluu'nun kuruluu iinde alankuvvetler byle tevettr yksek derin ve uzak menba-lardan gelmekte ve Hristiyan ve slm dnyalar gibi ikiayr lemin maddi ve manevi btn kuvve tler iy lekarlamas eklinde tarihi ilemektedir.

Prof. Fuad Kpr l 'nn , t etkikimizin muhte li f fasllarnda mevzuubahs toprak meselelerimnasebetile'" ve baz yeni vesikalarn yardmile ilemekf r sa tn bulduumuz ve e tdmzn manas n nanlalmas iin zaruri bir methal telakki ettiimiz bazesas f ikirleri aa yukar bunlardr. Bu f ikir lerden

hareket le , b iz Osmanl t ar ih inde mparator luunteekklyle beraber, itimai bnyesinin kendisinemahsus hususi eklini almas iin yuurulmas hususundai banda alan demografik ve dini amil ler i aynfikirlerin kuvvetle ortaya koyduu gibi, Trk tarihini birmuharebeler ve muahedeler tarihi, bir hanedan destanolmaktan kurtar larak hakiki bir izahn yapmak veanlalmasn temin etmek iin bu meseleleri vaz' ilehemen ie balamak lazm gelmektedir. Bu sebeble,Osmanl mparatorluunun kurulu meselesinin daha iyiizah edebilmemize yarayacak olan byle bir faraziyeyitakviye edecek mahiyette grdmz baz vesikalar,ok husus i b ir nok ta i nazardan yapma t ec rbeettiimiz ksa izahlarla birlikte, okuyucularmza arz

edeceiz.KOLONZATR TRK DERVLER

Osmanl mparator luu 'nu kuruluu had ises in i,Anadolu'dan gelen bir muhacereti akvam; daha dorusuAnadolu'da istikrarn bulamayan bir muhaceret aknn vet op ra a y er le m ek ze re o la n b ir n ev i m uh ac irgebelerin temsil ettii kudretin kendisine yer bulmakiin nne geen siyasi hudutlar ykp takatinin yettiibir yere, Tuna boylarna ve Arabistan llerinin ilerineka-_dar yaylmas hadisesi gibi tetkik ve mtalaa etmekla-zmgeleceini yukarda sylemitik. mparatorluunteekklnden evvel Anadolu 'da byk bir izdihamhalinde tekasf eden Orta Asya glerinin teden beri bu

istikametlerde yaylmaa namzet bir kudret temsilettiklerini ve lk Osmanl padiahlarn imparatorluunkurulmas iin lazmgelen askeri ve bu imparatorlua bir

Trk devleti damgasn vuran her nevi kuvveti bu bykinsan hazineleri iinde bulmu olduklarn da gryoruz.

Byle bir imparatorluun kurulmas hadisesininbyk mikyasta nfus k it le le rini yer de i ti rmes in ev 'i nd en d em og ra fi k y ah ut , " me ta na st as iq ue s"hadiseler le ayn zamanda vukua gelmi olduunugstermek iin; istilalarla birlikte gebe unsurlarn buh ar ek at t em in e de ce k b ir ek il de k ol ay l kl a v emuvaffakiyetle i ler i srlm olmalarn , muhtelif mn tka la rn imar ve i skan i in kul lan lan srgnusullerini ve topraklandrma ve topraa yerletirmesiyasetinin bu hususta oynam olduu rol ele baka biryerde izah edeceiz 11 . Biz imdil ik burada bu nfuz

TRKLER OSMANLI


4/21

hareketlerini ve byk apta kolonizasyon iinin ayandikkat tezahrlerinden birini gzden geirelim:

Mevzubahs etmek istediimiz mesele; hali ve tenhayer le rde, bo topraklar zerinde bu Orta Asyal muhacirler tarafndan kurulan bir nevi Trk manastrlar,(c ou ve nt e rmita ge) 'i ola n z av iy el erl e, y eni birmemlekete gelip yerleen kolonizatr Trk dervileridir.Dervilerle tekkelerin son zamanlardaki soysuzlam

ekillerine ait tadmz kanaatleri sarsacak mahiyetteve iddial olduu kadar garip de gzkecek olan bufikrimizi hakl gsterecek baz vesikalar bu tetkikimizdezikredebilecek vaziyet te olduumuzu zannediyoruz.Meselenin bu suretle izah edilmesi matlup bir takmvakalar eklinde

TRKLER OSMANLI


5/21

hazrlanp bahse mevzu edilmesi ise, bizim tetkikimizinyeniliklerinden bir olacaktr.

Filhakika, Prof . Fuacl Kprl 'nn telkinlerineistinaden 12 Mslman mistik tartkatlerinin teekkllnde

Trk Mool amanizmin tesirleri olduunu ve binneti-ceOrta Asya'dan gelen aknlarla birlikte Anadoluy'a yenib ir t ak m d in i cereyan la rn sokulmu o lduununkaydedebiliriz. te bizim burada mevzuubahs etmekiste di imi z de rvi ler , k endile riy le ber abermemleketlerinin rf ve adetlerini, dini adab ve erkannda beraber getiren insanlardr ki bunlarn iinde Trkslm memleketlerinden Anadolu'ya doru mevcudiyetinikayt ve iaret ettiimiz muhaceret aknn sevk ve idareetmi mteebbis kafile reisleri, bu istilann ncsolmu kolonlar, gelip yerletikleri yerlerde hanedantesis etmi soy ve mevki sahibi mhim ahsiyet lervardr. Bu dervilerin nazar dikkati celp eden din vecihan telakkileri, daha eski Trk memleketlerinden gelenmuhacir kitlelerin getirdii din ve cihan telakkilerininayn olduu gibi, m-ridleri de ekseriya kendi aile vesoylar azasdr. Bu sebebledir ki bu unsurlar sayesindeAnadolu ayr bir teki lat ve an 'anelere sahib insanynlanyla beraber, onlarn get irdii dini ve mist ikcereyanlarn da kaynamasna bir sahne tekil etmektei di . B u s r al ar da k ar m za k an ay an d ik ka t ah si ye tl er in h ak la r nd a b il ah ar e u yd ur ul mu menakbecle umumiyetle kabul edi ldii gibi dervi,tarikat messisi ve keramet sahibi insanlar gibi tasviredilmi olmalarna ramen; maeri psikolojinin malumkanunla r na uyarak kendi le rini iha ta eden bu d in ihalenin hakiki manasn kefetmek g' deildir.

Onlar yeni bir dnyaya, yani dier bir Amerika'ya gelipyerleen halk ynlar iin, itimai ve siyasi byk birrol oynam byk kahramanlar, bu hengameli devirdehalkn iinden yetimi mmessil ahsiyetlerdir ve bui tibarla onlar son zamann d ilenci dervi ler indendikkatle ayrmak lazm gelir. 11 bit tabi biz burada neAnadolu din tarihinden ne de muhtel if tarikat ler inb irbi rine benzeyen ve benzemeyen taraf la rndanbahsetmek niyetinde deiliz. Dervilerle ve zaviyelerlealakamz, onlarn Osmanl mparatorluu'nun kuruluumeselesinin anlalmas iin zerinde srarladurduumuz bu garbe doru akn i inde b ize b irermmessil ve nc gibi gzkmelerinden ilerigelmektedir. Birok kylere ismini veren, elinin emeive alnnn teriyle da balarnda yer ap yerleen, bave bahe yetitiren derviler ve daima garbe doru Trk

akn ile beraber ilerleyen benzerlerini douran zaviyelerve bu zav iyeler in harbe g iden , s iyasi nfuz la rnpad iah la rn h izmetinde kul lanan, zav iyeler indepadiahlar kabul eden ve onlara nasihat veren eyhler,b iz im a la ka m z c el p e tm ek i i n b ir ok v as f la rhaizdirler. Hele onlarn daha. fazla var gebe Trk-Turkler,. C.9, Yeni Trkiye Yayrttar, Ankara snda

teiKinatta Bulunuu, kylerde yaay,

toprak ileriyle megul gzkmesi ve benimsemek iind a da n v e b ay r da n t op ra k a m as b u a la ka yiddetlendirmektedir. Filhakika, bilahare tanyacamzdervilerin ehirlerdeki tekkelerde ayin ve ibadetlemegul olan ve sadaka i le geinen mmesil ler ininaksine olarak mtemadiyen kr lara, bo topraklarzerine yerleen ve henz bir devlet memur ve aylksekline girmemi olan bu dervilerin hayat ve onlaroralara iten kuvvetlerin manas anlalmaa layktr.

BAZ TARH S MALARBu suret le , muhte li f memleke tlerden gelmi

muhtelif insanlarn ve onlarn temsil ettikleri telakkilerinkaynat Osmanl mparatorluu; o zamanki Trk slmlemi iinde yeni bir dnya, bir baka Amerika tekilett ikten sonra, her tr l yenil iklere sahne yeni birh ay at n h az r la d y en i b ir le m h al in e g ir mi

bulunuyordu.D n ya n n h er t ar af n da n g el -5 m i i ns an v e

malzeme kuvveti 1 onun zamann cihanmul bir Trk veslm dnyas imparatorluu olarak kurulmasna hizmetediyordu, imparatorluun kuvvetini ald menbalarnokluu ve bu nevi kozmopolitlii, kurulu devirlerindeb u d ev le ti n k ur uc ul ar y an n da t op la nm o la nahsiyetlerin muhtelit cereyanlarnmmessili olan muhtelit meneli kimselerden teekkletmesiyle sabittir. Bu suretle bu ahsiyetlerin kimlerolduunu tespite almak bu adamlarn ahsiyetindeimparatorluun kurulmas iin i banda olan kuvvetlerialrken grmek demek oluyor, bu bakmdan isimleri

bir tesadf gibi tarihlere gemi olan baz ahsiyetler veonlar hesabna imal edilmi olan pek saf ve pek basitgzken menalap, bize tetkikatmzn istikbali iin geniufuklar aan kymetli grler ilham edecek vaziyettebulunmaktadrlar.

F ilhakika , Osman Gaz i'nin s il ah a rkada la rkimlerdir, kimlerle konumu ve kimlerin yardmn vehayrduasn istemitir. Bu hususta elimizde mevcutkay t la r, umumiye tle zannedi ld i inden ok dahamanidardr. Bu kayclara dair f ikir vermek iin baztar ihi ler in Osman Gaziye dierlerinin ise babasErtorula grdkleri mehur "rya" hikayesini elealalm; 1 '

I. "Ertorol hal-i hayatdayken bir gice d grd, biraceb vaka grb ol vak 'adan uyanb bu di f ikriderek, Allah' zikr iderek durdu, sabah namazn kld,suret deidirb doru Konya'ya vard, anda bir muab-bir kii vard adna Abdlaziz clirlerdi.. . amma bazlardidiler kim bu d tabir iden bir aziki eyh idi..." (Gi-ese'nn nerectii Tarihi Al-i Osman Sf. 11).

Babinger'in nerettii Uruc Bey tarihinde ise, Er-torul'un grd ryay tabir eden eyh, Konya'da otu

TRKLER--VM> OSMANL


6/21

ran ve sultan Alacldin'in dahi itikat ettii mehur ve-zengin bir ahsiyetti. Yukardaki kaytta ismi geen Ab-dlaziz'i ise, sultan Aladdin'in veziridir. Sultan OsmanKonya sultannn askerleriyle birlikte stanbul tekfurunakar yapt bir mcadeleyi mteakip, ganaimdenrn karub konyasultanna gndermesi zerine,sultan tarafndan kendisine gnderilen sancak ve saireile birlikte eyh Edebali 'nin kzn da getiren ite buvizir-dir. Aaya dercettiimiz kayttan anlalacavehile, Osman Gazi'ye bu kz ne iin almas lazmgeldiini izah ederken, babas Ertorul'un grdryadan u ekilde bahsetmektedir:

II. "Ey oul atan Ertorul grd d buydkim,eyh Edebali ol di tabir etmiti...

Atna s var olup doru Konya'ya vard . MeerKonya'da bir mu'abbir mu'teber kii vard, eyh Edebalidir-lerdi. Sahib-i kemal idi. lm-i ryay hub bilrdi.Keramet i zah ir o lmu k i id i, dnyas od . Olvilayet'de mehurd, sultan Aladdin dahi ana itikat

etmiti...eyh aytd, ya yiit dinin tabiri budur kim bir

olun ola, ad Osman ola ve benim dahi bir kzm olaRabia (dier tarihler de Balahun Malhum) adlu, benimkzm senin olun Osman'a vireler..." (Sf. 8).

lk Osmanl padiahnn bu surette akrabal kmnasebetler i tesis ett iini grdmz bu eyhEdebali kimdir ve byle nfuzlu bir adamla bir nevisiyasi anlamay tahakkuk ettiren bu izdiva ne gibiartlar altnda yaplm ve neticesi ne olmutur? Diertarihler de, ryay gren ahsn Ertorul deil OsmanGazi olduunu ve eyh Edebali'nin davar, nimeti ok,misafirhanesi daima dolup boalan zengin ve halkzerinde nfuzlu bir eyh olduunu ve Osman Gazi'ninbu eyhe sk sk misafir olduunu kaydetmektedirler.Ryada bu eyhin kuandan kan bir ay Osman'nkoynuna girmekte ve oradan glgesi btn lemi tutanbir aa halinde ykselmekte olduuna gre ryaygren ahsn bu eyh i le tank olmas ve glgesilemi tutan bir aa hayaline sahip olacak kadar siyasiemeller besleyecek vaziyette bulunmas; ryay tabireden eyhin de hi olmazsa, byle bir ryann ifadeettii fikrin tahakkukunu mmkn telakki edecek kadarhadisran bu hususta hazrlamakta olduuna dair birsezi ve tecrbeye sahib olunuu hakikaten manaldr.Bu nevi ryalarn Osmanllardan evvel dier hanedanmess is le rine de grdr lm o lmas , bu nev i

hikyelerin alelade bir masal ve fantazi olduunu kabule tt ir se b il e, b u r y a h ik y es i m n as eb et iy leOsmanoullarnn byle bir eyhle sk mnasebetlerinirenmekte ve eyhin kzi le mev-zuubahs olan buevlenme hikyesini hakikaten manidar bulmaktayz. uhalde yalnz bu bakmdan, yani tarihi

folklor da malum bir mevzuu islemek iin o cemiyettenTrkJer. C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankaraitler dolaysyla, nadsenn naftRattte neeTat-

de cereyan etmi olduunu bize tasavvur etmek iinla-zmgelen malzemeyi temin edecek olan hikyeyimuhtelif menbalarclan takip edelim:

III. "Meer Osman'n halk arasnda bir aziz eyhvard. Adna Edebali clirlerdi ve dnyas bi nihaye idi.amma dervisiyretin dutard. Hatta dervi diy lakapiderlerdi . Bir zaviye yapup ayende ve revendeyehidmet idercli. Kh kh Osman onun zaviyesine misafiro lurd . " (Ner i Tar ih i, Yp. 24, Vel iyddin EfendiKtphanesindeki nsha).

IV. ".. .kendlerin arasnda birazz eyh vard,hayli kerameti zahir olmutu ve cemi halkn mutemediidi. ve illa dervilik batnnda idi, dnyas nimeti ved av ar ok tu v e s ah ib -i er a v e le md i, d ai mmisafirhanesi hali olmazd ve Osman Gazi kim budervie konuk olurdu..." (k Paazade Tarihi, stanbulbasm Sf. 6.).

Grlyor ki bu eyh "dnyas" ve davar ok olanbir adamd, btn zevahir onun mali kudretinin ve

siy asi n fuz un un by k old uun u gste rir .Misafirhanesi hi bir zaman bo kalmamaktadr.Bununla beraber. Ak Paazadeye gre, btn bualemetlerle beraber, bu mehur adam bir derviti de.

Bu nfuzlu eyh ile Osman Gazi'ninmnasebetleri meselesi, Osman Gazi'ye verilen bumjde ve mevzuubahs mnasebetlerin temin ettiiy ar d m m uk ab il in de , k en di si P ad i ah o ld u utakdirde gerek bu eyhe ve gerekse mritlerine yanibtn zmreye ve teki lata bir ey vadetmesimevzuubahs edil ince, hakik ve s iyasi anlamaek lini a lmaktad r. F ilhakika , Nerinin eyhEdebali'nin olu Mehmet Paadan nakletiklerinegre, bu eyh ve mritlerinin Osmanlmemleketlerinde igal ettikleri mevkie baklrsa, busk mnasebet ve kz alma hikyesinin hakikattemtekabil bir anlamadan ibaret olduu meydanakmaktadr:

V. "nki eyh, Osmann dn byle tabir etdi,dervi Durgud adl eyhin bir mridi vard , andahazrd, aytd: Ya Osman! Sana Padiahlk virildi, bizekrane ne virirsin, didi. Os-man'aytd, sana bir ehirvireyin, dervi aytd, ol kyceize dahi razym, eledive bana mektb vir, didi.

Osman aytd, ben yaz yazmak bilmezin, ite birmaraba ve bir k l cm var sana vireyin, ta ki sananian olub anlar evladm grdkde ibka edeler. Ol

maraba ve ol kl anlarda nian kald. Ve imdi dahipadiah olanlar an grb ziyaret idb ol derviinevladna in'amlar ve ihsanlar ideler. Ve bu Edebali dedidiimiz eyh yz yirmi yanda vefat itdi. mrnde,hemen iki hatun ald, birin cvanlkda ve birin pirlide.Evvelki hatunun kzn Osman Gazi'ye virdi, sonrakihatun Taceddin kr t k z idi . Hayreddin Paa i lebacanaklar idi ve bu mnasebet ve bu menakb Edebaliolu Mehmed Paadan naklolundu." (Neri Tarihi. Yp.24).

TRKLER-44^ OSMANL


7/21

Ayn mesele hakknda taf si la t k Paazade Tarihinde (stanbul tab') 60. sayfasndada mevcuttur.Fakat mevzuubahs tarihe gre, eyh Edebali'nin mridiolan ve Osman'a "bize bir kt vr imdi" diyen veatasndan kalm bir klc nian olarak al koyan eyhDurgud ad-lu dervi deil, Kumral Dededir' 1 ve bu defakendisine bir ehir vadedilmi gzkmektedir. BuradaErtorul Beye ait olarak gsterilen kl, derviin elindenkynn gelecek padiahlar tarafndan geri alnmamas

iin verilmitir. Her ne kadar bu iki tarihte grlen isimfarklar , ayn vak 'ann iki anlat t arzna a it g ib igrnyorsa da, Osman'n bu tarikattan birok dervieyardm mukabilinde sadece bir ky deil belki birok kyve kasabalar vadetmi o lmas n da hat r la tabi li r.Osman'n mezkur birok dervilere yazl nian yerinekl verii ise zikri geen tarihilerin izah etmek istediigibi, Osman' n yaz bilmemesine deil, belki henzresmen nian vermek salahiyetine sahip olmay veyaskk vaziyet te bu tarikat n derviler ine yaz l birkttan ok daha kymetli ve kendisinden sonra gelecekevlt lar zerinde de messir olacak bir ata k lcvermee mecbur edilmesiyle, yahut da kendisinin hert r l p he yi i za le e de ce k b ir g ar an ti v er me k

istemesiyle izah edilmelidir. Yoksa Osman Ga-zi'ninmuhitinde herhangi bir senedi veya nian hazrlyacakkimselerin mevcut bulunub bulunmadndan bheetmek caiz deildir. Ehemmiyetine binaen k Paazade

Tarihinin verdii malumat da aaya derceclelim:VI. "eyh Edebali kim Osman Ga-

zi'nin dini tabir eyledi ve padiahlkendye ve neseb ve nesline mutulad.

Yannda eyhin bir mridi vard "Kum-ral Dede" dirlerdi, ol dervi aydr: Ey Osman, sana Pa-diahlk virikli, bize daha krane, elidi, Osman Gaziaydr: Her ne vakit kim Padiah olam, sana bir ehir vi-reyin, diclid. Dervi ider, bize bir kt vir imdi, dir. Os-man Gazi aytd ben kd yazmak bilir miyim ki ben-den kd istersin, didi. Amma atamdan bir kl kal-mdr sende dursun, nian. Beni Allah Teala Padiah-la irgrrse benim neslim ol klc greler, kynnalnrayalar, dey virdi. imdi dahi ol kl Kumral dedeneslindedir. Al-i Osman'dan her kim ki Padiah olsa olklc ziyaret iderler." (Sf. 6).

Aaya dercettiimiz kayttan da eyh Edebali'ninnfuzlu bir Ahi efi bulunduu, kardeinin de bir Ahiolduu anlalmaktadr. Filhakika Bursa fethinde Orhan'ay ol da l k e de n a hi H s ey in , m ev zu ub ah s ey hEdebali'nin kardei Ahi emseddin olu idi:

VII. "Orhan Bursa fethine giderken babasnn nn-de "yer pp itaat gsterdi. Ve yine Kse Mihal ve tor-gut Alp Orhan Gazi'ye yolda kodu. Ve anda bir azizvard ana eyh Mahmud dirler idi. Anunla Edebali di-dikleri azinin Tr ke?,r c9,'lY^Kt Trkiye YayiTrt^f^ OSMANLI


8/21

Han Gazi ehre girdi, zerine akeler ni-sar ittiler, kullar ol akeyi yama irdi-ler." (Neri Tarihi, Yp. 55).

Ahilikte Babaliin ve burada muhtelitmmessi ll er in in i simler i z ik re tt i imiz muhte li ttarikatlarn yekdierleriyle olan mnasebetini tayinedememekle beraber, bu tar ikatlar mmessi l ler inin

Trkmen kabileleri zerinde tel-kinatta bulunduu, Trkmenlerle birlikte onlar temsil eden bu dervilerin vet ar ik at la r n d a O rt a A sy a' da n g el mi o ld u un usyleyebiliriz. Dier tarikatlar gibi Ahiliin de yalnzehirlerdeki Burjuva snflarna has bir tekilat, meslekizmre le re a it t eekkller o lmad ve b irok Ahiresasnn kylerde yerlemi olduu da nazar dikkaticelp etmektedir. Ve biz burada henz laykyla tenviredilmemi olan bu meselelerin zerinden atlayarak,gerek Ahi le ri gerek d ier t ar ikat mess ir le rininkylerdeki faal iyetler iyle , bilhassa kylerde tesisettikleri zaviyeler ile, memleketin imar ve iskan ile dinipropaganda ilerini yaptklar yardm bakmndan vetamamen husus i b ir zav iyeden tetkik edeceiz.Anadolu 'da dinler in tarihi, ehirlerin ve ehre ait

teekkllerin tarihi bizim mevzuumuzdan haritir.1M

Bununla beraber, bu hususta daha fazla malumata sahipolmak bizim iimizi de ok kolaylatrabilirdi.

Buraya kadar Osmanoullarnn bir devlet kurmak

teebbslerind ^rkj^r gC^:! YerffVurkfye Yyftiafp,' fika'fa''':en

baz ahsiyetlerin ve onlar vastasyla birtakm dini ve

s iyas i t eekkller in yardmndan i st ifade e tmi

olduklarn ve bu yardmlar daima kendilerine birtakm

arazinin mlkiyet haklarnn veya sadece topran temin

e tt i i menaf iin t erki ek linde mkafat land r lm

olduklarn grmee altk. Bundan sonra, bu hususu

daha fazla derinlet irerek, ayn meselenin tenvir

edilmesine yardm etmee alalm. Bu hususta Osman

Gazi'nin kayn atas eyh Edebali ve mritlerine Osman

Gazi'nin daha pa-diah olmadan vadettii kyler ve

e ller ine ver il en n ian la rdan sonra ; ayn ek ilde

Anadolu'da son zamanlarn siyasi vekayiinde byk bir

rolleri olan tarikatlar mmessillerinden birine, Bursa'da

tr be si ol an G ey ik li Baba 'y a v er ile n ar azi den

bahsedelim:

Yukarda mevzuubahs ettiimiz gibi, Osmanoulla-r ileberaber, b ir ok eyhler gel ip Anadolu 'nun garptaraflar nda yerlemilerdi . Bu yeni gelen dervimuhacir ler in bir ksm gazi ler le bir l ikte, memleketamak ve ftuhat yapmakla megul bulunduklar gibi;

bir km da o civarda kylere veya tamamen bo vetenha yerlere yerlemiler ve oralarda mri tlerdeberaber ziraat la ve hayvan yetit i rmekle, megulolmulard. Filhakika, o zamanlar bu ayan dikkat dinicemaatlere hemen her tarafta tesadf edilmete idi.Onlarn, tercihan bo topraklar zerinde kurduklarzav iyeler i, bu suret le byk kl t r, imar ve d inmerkezleri haline giriyordu. Bu zaviyelerin ordulardandaha evvel hudut boylarnda gelip yerlemi olmas,onlarn harekatn kolaylat ran sebeblerclen bir ioluyordu. Aadaki kayt bu noktay gstermektedir:

XI. Gynk ve Tarak lu , haz r lanan b ir aknda"Osman Gazi Kse Mihal'n bu vech tedbirini savab bilbguzat cemidb gelb Be ta (Beikta) zaviyesine ko-

nub eyhine Sakari suyunun geidin sordular, eyhayrd..." (Neri, 26) (k Paazade, 12).

Bursa 'n n fethini mteakib, Evl iya eleb in inkaydettii gibi, 19 Belh, Buhara ve Horasan taraflarndannice erenlerin gelip tavattun etmesi ele manidard. Veesasen, Bursa'da trbesi olanlardan eyh Abdal Murad" Ho ra san er enle rinde n olub Bu rsa f et hind ebulunmudur". eyh Abdal Musa Yesevi fukarasndandr.Ve Hac Bek- ta i le Rum'a gelmit ir. Emir sul tanHseyini nesebdir. Buharada domu bymtr." eyhGeyik li Baba Sul tan da fukaray Yesev iyedendi r.Konya 'da, baz ai re tl er a rasnda "Geyikl Babadervileri"nin bulunduuna nazaran, bu taraflardan

gelmi bir Trkmen kabilesine mensup olmas lazmgelen Geyikli Baba'nn Bursa'nn fethini mteakip OrhanGazi i le mnasebet le rine a it a adaki f k ra e la ,naklettii menakb ileyen motifler bakmndan, dikkateayandr. Bu kayttan anladmza gre, bu sralardanegl civarnda ve Kei Da yannda gelip yerleenderviler "bir nice"dir ve bu derviler

TRKLER i-;2> OSMANLI


9/21

tercihan krlara ve kyler civarna yerlemilerdir.Bunlar, Baba lyas mridlerinden ve Seyyid Ebu elvantari-katindendirler. Az ok kendi lemlerinde kendikuvvetlerinden emin, ekingen bir halde yaamakta vez am an n P ad i ah n n h ar ek at n u za kt an t ak ipetmektedirler. Aadaki kaytta grld zere GeyikliBaba'nn kendisiyle o kadar grmek isteyen SultanOrhan 'a kar i st inas , gnn b ir inde Bursa 'yakageldii zaman hediye olarak bir aa getirip dikmeside manidardr. Kendisini mekannda ziyaret edenPadiahn verdii kymetli eyay red ile derviin "olkruda duran te-pecikden beri yerceiz dervilerinavlusu olsun" eklinde arazi temlik edilmesini teklif e tmesi ve padiahn gerek kendi nefsine ve gereknesline bu dervilerin makbul dualarnn temin etmiolmak hususunda gsterdii alaka da ayrca kaydadeer:

XII. "Hikyet-i Geyikli Baba Hazretleri : Rivayetolunur ki , nki sultan Orhan Gazi Bursa'ya geldi ,Bursada bir imaret yabdrb dervileri tefti itmeebalad. negl yresinde Kei Da yannda bir nicedervi ler gelb karar i tmilerdi . Amma iler inde birdervi vard, dada geyik-cikler ile bile yrrd. TurgutA lp a na g ay et m uh ab be t i tm i di , d ay im a n nl amusahabet i lerdi . Turgut Alp o l vak it gayet p irolmudu. Sultan Orhan Gazinin dervileri tefti ittniidb adem gnderb aytd: Benim kylerim clayi-resinde bir nice derviler gelb tavattun itmilerdir,ilerinde bir dervi vardr, geyikcikler ile musahabetider, hibir hayvan ondan kamaz, hayli kimesneclir.Dey haber gnderdi. Sultan Orhan Gazi iiclb kimnmridlerindendir sorun diyb yine kendden istifsaritdiler. Andan dervi ayrd: Baba lyas mridlerindendirsorun cliyb yine kendden istifsar itdiler. Andan derviaytd: Baba lyas mridlerindendir ve Seyyid Ebu Elvantarikatindeyin. Dedi. Gelb Sultan Orhan Gazi'ye didiler,adem gnderb varn ol dervii bunda getrn didi.Varub dervii da'vet itdiler. Gelmedi, aytd: ZinharOrhan dahi bunda gelb beni gnaha koymasn. Buhaberi Sultan Orhan Gazi'ye didiler. Yine adem gnderbay td b iz im hazre timiz i le d idar grmek gayetmuradmzdr, nin gelmezsiz veya nin bizi andavarmaa komazsz didi . Dervi yine cevab virdi kiderviler gzc olur dua iclerz, deyb bunun zerinibirka gn geceli. Bir gn ol dervi bir Kavak aacnomuzuna koyub getrb Bursa hisarnda Bey sarayhavlusun kapusnn i yannda bu kava dikmeebalad. Tiz Sultan Orhan Gazi 'ye haber verdi ler oldervi bir kavak aac getrm dikeyordu. SultanOrhan Gazi dahi sormadan dervi haber virdi kim bizimte-berrkm olduka budur. Amma dervilerin d uassana ve senn nesline makbuldr, deyb hemandem

dua idb ve durmayub y ine dnb g it ti . Ol kavakaacnnimdi eseri vardr, saray kapusunun i yanndadr, gayet

Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara'youn ve byk aa olmudr, padiahmz ol aacat imar idb daima kurucasn giderir ler. Sonra SultanOrhan Gazi dahi ol derviin mekanna varub bir vafreya virmek muradidb dervi aytd.

Ey Han bu mlk ve mali hudayi mtte'al ehline vi-rir

biz bunlarn ehli deiliz, yine mal sizlere layktr, didi.Sultan Orhan Gazi ibram idb aytd: Dervi elbetde szkabul eyle, didi. Dervi aytd, padiahm senin sznsnmasun ol karuda duran depecikden beri yerceizdervilerin avlusu olsun, didi. Sultan Orhan Gazi kabulidb derviin yine hayr duasn alub gi tdi . Sonra oldervi vefat edicek Sultan Orhan Gazi zerine trbe ya-pub yanna bir tekye ve bir cami dahi yapd. imdikihalde anda be vakitde dua olunub ihya olunmudur.Geyikli Baba zaviyesi dir ler." (Neri , Yp. 50) (kPaazadeye de bak, Sf. 46).Askeri istilalarla birlikte, ilerde tetkik edeceimiz birekilde, birok airetlerin veya kyl ve asker halknkendiliinden gelb yerlemesi ile veyahut mecburiiskan ve srgnlerle birlikte gelen ve ayn cereyann birbaka ekildeki ifadesi olarak dervi sfatl insanlarn azok b ir t eki la tn t ab i aknlar , bo yer le re gel ipyer lemeler i ve o rada b ir nev i Trk uzletgah vemanastr lar (couvent ermitage) tesis ett ikleri veoralar n yava yava bir ky, bir kltr ve tarikatmerkezi halinde teki-latlandrldklar grlmektedir.Bidayette Trk nfusunun mtemadiyen garbe dorut a ma s n n o k ad ar t ab ii b ir t ez ah r o la n b uteekkller, Anadolu iinde bu tab yaylmann btnmerhalelerini tespit etmee hizmet edecek vaziyetteadm adm ilerlemilerdir. O kadar ki bu kolonizastr

Trk dervilerine ve onlar kylerde tesis et tikler izaviyelere, Trk istilas ile birlikte ilerleyen bir ekilde,btn Anadolu'da tesadf edilmektedir. Ayn muhacirakn garbe doru tat ka bu aknn ncleri olanderviler ve onlarn kurduklar ma'mureler (zaviyeler)garbe doru ilerlemi ve oalmtr. Bu yayl hakkndaolduka tam bir fikir vermee yardm edecek birokk ay tlar ih ti va'e tmes i, tet ki ki miz i in iddi aedebi leceimiz k ymetl i nok ta la rdan b ir in i t emine tm ek te di r. T r k t ar ih i i i n b u k ad ar b y k v eehemmiyetl i bir meselenin hal l i iin bundan bylegiriilecek mesainin kymetli yardmclarndan biri gibitelakki edebileceimiz bu kaytlar ne ekilde anlamaklazm geleceine ait burada verdiimiz izahat ise, ancakbir "deneme" mahiyetindedir. 20

TRKLER-'J OSMANL

Bu kaytlara gre, bidayette ve asliyet halinde buekilde kendiliinden bir kolonizasyon hareketin temsileden bu zaviyelerin messislii ve eyhlii vazifesi,yava yava devlet teekkl ettike, bir me'muriyetekline girmi ve nihayet bu devlet messeseleri ele


10/21

bir nevi tufeylilie (parasitisme) mncer olmulardr. Okadar ki, son devirlerin dilenci dervileri ve tenbelhanehaline inklab etmi tekke ve trbelerile mevzuubahset tiimiz messeseler arasnda hibir mnasebetkalmamtr.

Bittabi Osmanl mparatorluu teekkl edeceidev ir le rde Anadolu 'ya doru yap lm o lduunugrdmz bu dervi akn ve bu dervilerin kylerde

yerleerek toprak ileri ve din propagandas ile megulo lmalar hareket i ve zamann bey le rini bu g ib ikolonizatr dervilere birtakm muafiyetler, haklar vet opr ak la r ba he tme k sur eti le o nla r n ken dimemleketlerine yerlemelerine temine almalar,Anadolu istila ve iskanlar kadar eskidir ve bu istilalarnidditiyle mtenasib bir ekilde kuvvet ve ehemmiyetkazanmakta bulunmutur. Bu itibarla, Osmanoullarbeyliinin kuvveri gn get ike ar tmakta olduusralarda bu tekilatn Anadolu'da ancak teden berimevcut cereyanlar temadi ettirdiini ve belki ancakson siyasi hareketler dolaysyla daha fazla bir hareketve faaliyete meydan vermi olduunu kaydedebiliriz.Nitekim; tetkikimizin kaytlar ksmnda grebileceimiz,

24, 25, 26, 28, 29 ve 217 numaral kaytlara greAnadolu 'da t esadf edi len zav iyeler in oununO sm an l la rd an e vv el ki b ey li kl er in h im ay e v enianlaryla kurulmu Ahi zaviyeleri olmas lazmgelir.Bu ahiler ve eyhler, biraz son- ^ ra Osmanoullarzamannda olduu gibi, bu devirlerde mevcut hak veimtiyazlarnn "ayende ve revendeye" hizmet etmekmukabil inde almlardr (216, 73, 77, 78).- ' Hattabaz lar "bu yerlerin kafir in kovub gelb" oralardayerlemilerdir (82, 91). Ayn eki lde, mesela; AhiMahmud Aydn taraflarnda sa Bey nianile birtakmaraziye mlkiyet zere tasarruf etmekte idi. (96). Bugibi eski mak zere Sambanda Ahi Aslan, Ahi Farktn,Ahi aban, Ahi arpk, Ahi Yahi ve oullar na Ahi

Yunus, Kandrm eyh, Adil eyh, Durc Baba, Nusrateyh, Saru sa , Saru eyh,Kutlu Bey, Kzl Emelizaviyeleri ile Mente-e'de Ahi

Yusuf, Ahi Feke, Ahi Debba, Ahi mmet, Ahi smailzaviyelerinin mevcut bulunmas da bu hususu teyiteder. Amasya'da ve Tokat'da da ayn eki lde eskidevirlerde tesis edilmi olmas muhtemel bulunan pekok ahi zaviyesi mevcuttur (198, 199). Nitekim mehurseyyah bn-i Batuta da ahileri "Bilad-i Rum'da sakin

Trkmen akvamnn her vilayet ve belde ve karyesindemevcut" olarak tasvir etmitir."

lk Osmanl padiahlar da, ayn ananeyi idame

ettirerek mevcut zaviye eyhlerini muhafaza ettiklerigibi; biroklarnn yeniden yerleip zaviye amasna elayardm etmilerdir. Osman Bey'in ve Orhan Gazi'nineyhler le o lan mnasebet le rine dai r baz t ar ih ikaynaklardagrdmz kaytlar vukarda zikretmitik. Burada,

Tfkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlan, Ankaraarazi tahriri defterlerinden kardmz dier bazkaytlara istinaden; bu hanedann eyh, ahi vesaire gibib ire r di ni te kila ta me rbut k imse ler le o lanmnasebetler ini takib edeceiz: Mesela kaytlarksmnda birok numunelerini kardmz vehile, 544numaral Bolu evkaf defteri ilk Osmanl Padiahlarn ves ilah a rkada la rnn vak f ve mlkler in i iht ivaetmektedir. Bunlar arasnda pek ok eyh, fakih ve ahimevcuttur. Bundan baka (22, 225) numaral kaytlar

da gerek Osman ve gerek Orhan Gazi 'nin bu gibiahsiyetlere verdii mlklerden bahsetmektedir.

Nitekim (46) numaral kayt da, Ezine kasabasnSleyman Paann Ahi Yunus'a vakf ve kendisini hertrl tekaliften muaf klm olduunu; ehrin sahibininise artk kendisine ait olan bu ehrin varidatn gelenegeene hizmet edilmek zere zaviyesine vakfetmibulunduunu gstermektedir. Ayn Sleyman Paa

zamannda Gelibolu'da Hac zzeddin isminde bir zat"Hudavendi-garn ba sadakas" olarak "mid Viran'nve Ka-vak'daki ba yannda iftlii ile" Kavak Ahisine,Emir lyas iftliini ise shak Fakihe vakfetmitir (192).Bu kaytlarda mevzuubahs olan kavak ahisi, Kavakkasabasndaki ahi manas alnacak olursa, her ky vekasabada bir ahi reisi mevcut bulunduuanlalmaktadr. Kayda gre Kavak Ahisi vefat edincebu yerler dier bir ahiye verilmitir.

Bu suretle, Osmanl Padiahlarn Rumelidekiftuhat lar ve icraatlar esnasnda da bir takmahiler. eyhler ve mnasebette gryoruz. Ayntekilat, ayn akn Rumeli'ne de gemi ve kendisinemahsus usu ller le o ra la r da Trkle ti rmee, sl m la t r ma a v e i ma r e tm e e al ma akoyulmutur:

Mesela 0 95/4) numaral kaytlarda mevzuubahs Ahi Musa ailesine Geliboludabahedilen imtiyazlar ve arazi bu hususta tetkikaayandr. Ellerinde bulunan ve 767 tarihinde tanzimedilmi olan vakfname mucibince; bu ailenin mlkevlatlk vakf olarak Ahi Musa'nn evladna ve evladi nk r az b ul du kt an s on ra a kr ab al ar n da n v ey akyllerinden her kim Ahilik icazeti verilmise ona;art konulmutur.

Bu art, Ahilii tevik ve himaye eylemek zerekonulmu olduu gibi Ahilik tekilatnn ehemmiyetini

de gstermektedir. Bundan baka istilay mtakibbirok derviler ve ahi unvann haiz kimselerle birlikteRumeli 'ne geen bu eyhin, ilk Osmanl Padiahlarnezclinde-ki itibarl mevkii bu ailenin ele geirdiidier mlklerle de gze arpmaktadr. Filhakika aynAhinin ift likler inden baka, Malkara ehrinde birbahane i le dkkan ve deirmelenlerinin mevcutbulunmas bu keyfiyeti ispat eder. Nitekim ahi Musaevladndan ve hatta azadl kullarndan dier bazlarda, bu civarda evlat lk vakf olarak baz ift likleresahip olmulardr. Ayn ekildeGelibolu taraflarnda bir kara Ahi ky, dier bir ahiZule (?) zaviyesi de mevcuttur.

Murad Hdavendigar' n Rumel i'nde i lk i galmntkalar zerinde bulunan Malkara kylerinde,

Yegan Reise bir ky balad ve bu kye orayayerleen Yegan Reis evlatlar namna izafeten YeganReis ky denildii gibi Yegan Reisin bu kyde bulunanz av iye si v akf ol u ahi sa ve ev la d el ind ebulunmakdadr (195/1). Ayn mntkada yine Murad I.zamanndan beri Aydn eyhe vakfedilmi bir yerbulunmaktadr (168). Ayn ekilde Yldrm Beyazid'inde Dimetokada dier bir Ahiye bir zaviye yapdrp,ayrca ehir iinde bina ettirdii bir bahanenin gelirinibu zaviyeye vakfetmi olduu grlmektedir (169).

Yenice Zara'da Kl Baba zaviyesi (204), irmen'deMusa Baba zaviyesi (197) hep bu devir lerde tesis

edilmi zaviyelerdir. Ve yalnz Paa livasnda ekserisibu suretle ilk zamanlarda tesis edilmi bulunan 67zaviye mevcuttur.

devirlerden mclevver ol-


11/21

Dier taraftan, Rumeli'ne ilk Osmanl Padiahlarilebirlikte geen ve ftuhat beraber yapan bu dervileredair hakikaten ayan dikkat baz malumat ihtiva edenkaytlar da mevcuttur.Bu hususta bir fikir edinmek iin (172-173) numaralkaytlar gzden geirmek kafidir: Dimetoka kazasndamedfun eyseyyid Ali nam dier Kzl Sultan (kzl Del)"di-yar-i Rumeli eret-i Islmla merref oldukta bilegeb" zikrolan kylere 804 tarihli bir mlkname ilemutasarr f bulunmaktadr. Ve o tar ihten beri Kz lDeloullarnn tasarruflarnda olan Tatar Viran ve

Tatarlk gibi mezralar zaviyelerine inen yolcularahizmet etmek mukabili evlatlk vakf olarak kaytldr.Ve ayan dikkattir ki, vaktile, Tatarlar tarafndan iskanedilmi olan bu viraneler bir der-bencl kydr. Vebabalar h is sesine mutasar r f o lan ahi ren veBahayi, vakfn messisi ve atalar adna izafeten"Kzl Del derbendi" ismi verilen bu derbendi kendle-rile birlikte olan dervilerde beraber hfzetmektedirlerve bu derbend onlar sayesinde 58 Mslman ve 23kafir haneli bir ky haline gelmitir. Demek oluyor ki,Allah'n danda byle asayiin ve yolculuun teminiiin enlendirilmesi lazmgelen bir derbent! yerindezaviyeyi tesis ve ky vcude getirmi olan bu Bektaieyhler i ayn zamanda h izmetler i t akdi r edi len

jandarmalar, da balarnda emniyeti temine kadirtabiatte insanlardr. Ve, ilk zamanlarda ancak bu gibihizmetleri mukabilinde rfi tekaliften muaf tutulmularve kendi le rine da ba nda ancak b ir haraben inmlkiyeti bahedilmitir. Filhakika, bu devirlerde henzy z le rce k y ler den h ar a top lay an Bek taidergahlarndan eser yoktur. Da balar n , hali veorak topraklar i l emek iin yer leen, evlat la roalnca kyler tesis eden ve yerletikleri topraklaryava yava bir kltr ve iktisat merkezi bir ma'urehaline sokan Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankarabir takm muhac ir le r mevcuttur. Da ba la rndayerleen bu muhacirlerin orada tutunup oalmalar daonlarn kuvvetini gstermektedir. Bunlar gz pek veazimkar Trk kolonlar, bu memlekete yalnz bir fatihve igal ordusu olarak gelmiyen Trklerin memleket vetoprak alar dr lar (Not . 11). Yeni fethedilen birHr is tiyan memleke tinde, bu ek ilde gel ip dabalarnda yerleecek, oralarn imar ve emniyeti ilemegul olacak ve tesis ettikleri merkezlerle Trk dil vedinini yaymaa balayacak misyonerlere ve gnllmuhacrlara malik olmak ise; yeni kurulmakta olan Trk

devletinin en byk kuvvetini temsil etmekte olduumeydandadr. mparator luu kuran kuvve t i tekendisinden bu kadar emin, kendiliinden taan veatlgan bir istila kuvveti idi.Bu dervilerin geldikleri yerlerde fevkalade imtiyazlarlakarlatn da zannetmek doru deildir. Bir askergibi harp edebildii halde yine bir kyl gibi alan budervilerin ou bu devirde henz rden bile muaf deillerdi. Mesela, 182 numaral kaytta grleceizere, Anadolu 'dan gelip umn'ya tabi bir kydeyerleen Hseyin Dede ve yerine geen be olu, okyde bina edilmi olan zaviyede gelene geenehizmet mukabilinde cemi rsumdan muaf olmaklaberaber, rlerini ky sipahisine vermekte devametmektedirler.

Filhakika, bu devirlerde grdmz derviler,henz bizzat ziraat- le megul olan ve ba baheyetitirmekle zaviye ve deirmen ina etmekte mahirolan igzar insanlardr. Vakitlerini ayin ve ibadetlegeirdiklerine, bakalar srtndan yaadklarna dairortada henz hibir delil mevcut deildir (Not: 1 I).Nitekim, bilahare bir ok vakflara sahip byk bir

dergah halini alacak olan, Varnaya tabi Kaligra kalesiiinde bulunan San Saltk Baba trbesi ervileri deh en z b ir s r al ar da i l ed ik le ri b a , b ah a i le ,ellerindeki sazlk, ayr ve iftliklerinin mahsulndenbir ksmn sipahiye ve padiaha verdikten sonra geriyekalan zaviyede gelene ve geene yedirmektedirler. Busuretle bu mezar da henz byk ve zengin bir tekkehalinde deildir (208/1).

Mevzuubahs Sar Salta ait bildiklerimizi birazhatrlamak, bu dervilerin Rumeli'nin igalinde oynamolduklar mhim rol hakknda bize bir fikir vermee dehizmet edecektir. Filhakika; gerek Evliya elebide -' vegerek dier salt knameler -" ' de veri lmi malumat

efsanevi hikye ve menakp mahiyetinde"' olmalaberaber, ok manidardrlar. Bilhassa, derviin eski bir T r k v at an o la n D ob ru ca i le d i er H r is ti ya nmemleketlerindeki faaliyeti, Osmanl istilas ile birliktev e o nd an e vv el B al ka nl ar i l ey en d in v e f ik irpropagandasnn ve bu propagandann faal ajanlaro lan dervi ler in rol hakknda b iz i dnmeesevkedecek mahiyette grlmektedir.


12/21

K YLERDE ZAVYELER NASL K URULURUmumiyetle bizim ehirlerde grdmz trbe ve

mezarlar, sahiplerini lmden sonraki hayatlarnntemini iin, birtakm hayr ileri ve umumi hizmetleretahsis edilen gelirlerle vakflandtrlmlardr. Bu suretle"ayen-de ve revendenin" yan i gelen in geen inemesinden su iip hayr sahibi iin dua ettii trbeler

olduu gibi, vakit vakit fukaraya yiyecek ve giyecekdatmak, yolcu ve misafirlere yiyecek ve yatacak yertemin etmek iin vakflar olan trbeler de varr (2,135). Bu hususta en m-teammin olan usullerden biriside, braklan vakf para ile trbeyi bekleyen kimselerinlnn istirahat-i ruhi iin gece gndz ibadete yahutKur'an okumaa memur edilmeleridir. Ayn ekildemetammin olan dier bir usul de, zamann zengin venfuzlu ahsiyetlerinin yine kendi ruhlarnn selametihesablariyle, baz evliyalarn veyahut eshabtan bazkimselerin mezarlar n tamir ve ihya i le bu bykllerin yardmn kendi zerine ekmek istemeleridir.Bu gibi mezarlar ziyarete gelenlerin getirecei adaklarve sadakalarla zengin olma veya kolayca yaamadnerek b ir evl iya mezar ihdas ve ihya idbkendisini trbedar tayin ettirmek isteyen insanlar dabittabi mebzulen mevcut bulunmutur.-'' '

Fakat bizim burada tetkik edeceimiz trbeler vebazen o trbelerin etrafnda teekkl eden zaviyeler,dal baka mahiyette ve daha manal messeselerdir veok clafa zaviyede yatan ller o zaviyenin tesisindebir gaye deil ancak bir vesi le ve t imsal hizmetinig r me kt ed ir le r. F il ha ki ka , b iz im t et ki k e tm eki st ed i im iz z av iy el er, i t im ai v e d in i m h imcereyanlarn dourduu mhim propaganda ve kltrmesseseleri, yeni alan memleketlerde yerleen Trkmuhacir lerinin yerleme ve tekilatlanmamerkezidir ler. Mevzubahs zaviyeler in messisler iveyahut namna kurduklar eyhler ve derviler eleu mu mi ye tl e o k y le rd e y er le e n m uh ac r la r omn tkada ncler i ve kaf il e ef le ri veya bykbabalardrlar.

B u h us us ta d ah a a k b ir f ik ir v er me k i i ntetkikimizin Defteri Hakani kaytlar ksmnda bulunanbaz zaviye tarihilerini gzen geirelim:

Mesela, (142) numaral kayda nazaran ; a 'ncemaatin dervilerde diyar-i Horasan'dan gelmi olaneyh Hac smail, Larende kazasnda kendi isminiverdii bir ky kurmutur ve bu suretle eyhin evladve akrabalaryle teekkl eden bu ky halk, YavuzSul tan Sel im zamannda yaz lan b ir def te rde 95

yetikin erkei ihtiva etmektedir. Bu kyde oturaneyh Hac smailoullann yaylak vemera Trkreri


13/21

iftlik haline sokuyor ve bu suretle mlk haline girenbu topra zaviyeye vakfediyor.

Bu ve buna benzer kaytlar, birok zaviyelerin naslt es is -di lmi o ldukla rn aka gs te rmektedi r.Filhakika, bu derviler buralara akvam ve akrabalar ilegelib yerlemi olan muhacirlerdir ve byle hali bir

yerde bir zaviye bina etmek ii , oralar n imar veasayiinin temini iin olduu kadar, ailenin imtiyazlmevkiinin muhafazas -in de tesisi lzumlu umumi birhizmet messesi kur-nak demek oluyor ve imar veiskan taahhdn ila edilmi olmasnn fiili bir alemetisaylyor 141 numaral kaytta da, Aka Kurum demeklemaruf bir zemin zerinde bir takm muafiyetlerletopra ileyen saclat grlmektedir. Dier bir ky deyine enlendirmek art ile dervilerin elindedir (202).

Nitekim Yataan Abdal zaviyesinin Bozda da KarlOluk deresi ve Kaba Koz denmekle mehur yerleri bueyhe verilmi yurtluk yerlerdir (198). Ayn ekildear-;


14/21

Bu dervilerin yalnz "mevat"clan, "kafiri kf'dentoprak aub tan budadn arclub ba ve baeyeti ti rmekle kalmayub; gayit iyi cinsletde meyveaalarn, limon, portakal ve gl baeleri yetitirenmahir bac-vanlar, deirmen ar ve binas ina eden,kuyu kazub su karan ve araziyi sulamasn bilenmuktedir mhendisler olduu da anlalmaktadr.Z am an n t ek ni k v az iy et i d n l ec ek o lu rs a,

mnasebetli bir yerde bir deirmen bina etmek ve onuiletmek gibi iler, byk bir meha-rete ve tecrbeyemtevakf addedilebilir. (100, 101,102, i) numara Trk n C9d Yer kTrkcyeYaym lafa Ankaradeg l v e l im on b ah e si , a rm ut lu k, z ey t nl ik v ekestanelikler ve dier meyve aalar zirkredilmektedir(214) numaral kay t ta da Del Baba seccadesizerinde oturan Hac baba, zaviyesine iki deirmen ilemlk zeytn ba-esi ve armutluk vakfedilmitir veeyhin oullar ziraat-le megul olmaktadrlar.

(215) numaral kaytta ise; Tufan Deck nmile mehureyhin kendi bina ettii zaviyesinde gelene geene sarf edilmek zere vakfettii mlkler arasnda, deirmen,

haralu bae ve saire yannda, mehur bir cins armutyeti ti ren "Koz deresindeki Abas armutluu" dabulunmaktadr. Hele deirmen yapub vakfetmek hemenhemen umumi bir usul saylabilir: Varna'da Akyazlbaba zav iyes in in dervi ler i b irok de irmenleryapmlar ve deirmenlerin etrafnda ba ve baeyeti ti rerek zaviyeler ini vakfetmek iin msaadealmlardr. Fakat vaktile aldklar bu msaadelersayesinde resimden affedi len deirmenlerle ral nmayan ba ve baheleri zamanla ok bymolacak k i, muahhar b ir fermanla " faka t sai r de-irmenlern resmin ve Batava nehrinin ve Varnaetraf nda olan balarnn ve baeleri-nin rnvermemek caiz deildir" denilmektedir. Filhakika, buzaviyede, zamanla dervilerin says muhtelif tarihlerde5, 10, 19 olarak artt gibi, iki gz deirmen de 4, 6deirmen olmutur (208).

Ayn ekilde, Nigebolu'ya tabi derviler ky de uekilde teekkl etmitir: Koyun Baba dervilerindenAli Kocu nam derviin zaviyesinin vaktile hibir evkafve varidat yokmu. Bu zat ldkten sona ahbaplart opla np " ken di y et i tir dik ler i" bal ar dan v ebahelerden hasl eylediklerini zaviyede gelene geenesarfetmee balamlar. Bu mntkada bo ve defterdenhari bir mezreay tapulayub, bedel-i r senede 200ake vermek zere, Padiahtan hkm almlar.

Ondan sonra, bu mezrea iindeki iki deirmen binaetmiler ve bu suretle zaviyenin vakf olan mezreayava yava bymee balam, hariden kimseninyazls olmayan kafirlerden de 14 nefer kadar kafirtoplanarak mezrea 45 hanelik bir ky haline gelmi vezamann Padiah da bu ky btn hukuku ve rsumuile, nfuz ve kudret ini bu suret le gstermi olanzaviyeye vakfec-mi (S).

irmen nahiyesinde Timur Ta Bey Oulu HzrBaba'ya ver il en ve kendisi t araf ndan zav iyeyevakfedilen yerler zerinde de az zamanda 22 hanedervi toplanmtr.

Bu derviler bizzat 35 mudluk tohum ekilen birtopra ilemektedir ler ve 300 kadar armut aacyetitirmilerdir (193).

Grlyor ki, mevzuubahs ettiimiz derviler, zahitve tufeyli bit zmre tekil etmekden ziyade; almakvetopra amak muhabbetile mteharrik bir snf kolon,k r la ra doru tamakta ve yay lmakta o lan b ircemiyetin dourduu canl ve mteebbis bir tip yeniinsand r. Ve esesan, i st ifade e tmekte o ldukla rehemmiyetsiz baz muafiyetler, bilhassa bidayette

tadklarn grdmz byk hizmet ve fedakarlkduygula rna kar hak ikaten yer inde ve adi l b irmkafat tekil edecek ekilde verilmi bulunmaktadr.Bylece bo ve tenha yerler i ihya etmi gzkendervilerin bile, birok vergilerden muaf tutulmad,r verdikleri ve rfirsum iin de miriye maktu birey dedikleri grlmektedir. Sk bir devlet kontrolde bu dervi isimli iftilerin bilahare yaptklar gibimhim bir ksm devlet gelirini ellerine geiren birmtegallibe ve istismarc snf haline gelmesine maniolmaa almaktadr. u halde bu derviler terkikett iimiz devirlerde, cemiyet iinde duyulan birihtiyacn ifadesi olmann verdii bir hayatiyetle canlkalarak b inbi r mkla ta ramen kendi le rindenyerletikleri yerlede topraa yapup tutunmakta veoralarda muvaffakiyetle remektedirler.

Esasen bu gibi zaviyelere daha ziyade "mevat"danalm veya hali ve harabeden satun alnm olan vebu itibarla hukukan kendilerini ileyecek olanlarnmlk olabilir bir vaziyette bulunan topraklarvakfedilebilmektedir. 29

Bazan r veren b ir mlk 4.toprak, zaviye vakf olduktan K. sonrada r vermekte devam ettii gibi;v ak tile sahib in in s ef er e e me kmecburiyetiyle elde ettii bir yurtluktoprak da; zav iye vakf o lduktansonra da yine setere ekncigndermek mecburiyetindebulunmaktadr.

Mesela, (67, 71) numaral kaytlardaki zaviye vakftopraklar, r ve hara vermekte devam etmektedir.(S, 9. 10, 71 ve 73) numaral kaytlarda grdmzvehile, harbe giden veya yerlerine adam gnderenzaviye eyhlerinin bulunmas , daha evvel OsmanGazinin ve Orah'nn birok silah arkadalarnn Ahi vedervi unvan tayan muharib derviler olduunuyukarda grdmz iin, bizi hayretedrmemelidir.

Nitekim; ahilerden bahseden bni Batuta da onlarnAnadolu 'da Trkmen akvam arasnda her ky vekasabada mevcut olub ekyay tenkil iin byk birkudret temsil ettiklerini sylemektedir.

phe yok ki, bugnk baz Faist rejimlerdekif rka mil isleri gibi, Ahiler in emri alt ndaki genliktekilat da, silah kullanmasn renmi oluyor veicabnda Ankara ahilerinin yaptklar gibi, idari biristiklale kadar varan salam bir tekilat kabiliyetinigs te rebi liyor- la rd . Bundan sonra grece imizvehile; tenha ve ssz yerlerde adeta bir emniyetkarakolu ve beki vazifelerini gren zaviye eyhlerininbu hususi zaviyeleri de ancak kendiler inin temsilettikleri bu harb ve tenkil kuvvetli ile izah ecTrfel^r,C.9,

Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara


15/21

DERBEND BEKLEYEN DERVLER VE ZAVYELERN EMNYET VE MENZL VAZFELER

Zaviyeler in b ir k smnn tes is ve muhafazas n nsebebini, bo toprak bulup yerlemek ihtiyacnda olanmuhacir ler in nfuzlu mmessil ler i taraf ndan yeniatklar topraklarn geliri mukabili olarak, devlete aitumumi hizmetlerden bir ksmn kendi zerlerine alaraky olcu la ra v e nak liy ata y ard m etm ek sur et ilemuafiyetlerini idame ettirmek teebbs gibi telakkiedebi li ri z. F ilhak ika, unu tmamak laz mgeli r k i,hkmetin zaviye sa-hibler i gibi i kolonizasyonilerinin faal ajanlar vaziyetinde olan dervilere karuzun zaman birtakm imtiyazl vaziyetler tanmas iin,onlarn tesis ettikleri zaviyelerin hakikaten mahallindea lm o lmas ve mess ir b ir ek ilde yolcu la ramuavenette bulunabilmesile kaimdir. Aksi takdirde ya15 numaral kaytta grlecei zere, yol zerinde vakiolmad iin zaviye olmaa salahiyetiolamayacandan bahsedilerek; veyahut 12, 13, 14numaral kaytlarda olduu gibi, eyhlerinin "ayende vere-vendeye hizmette kusuru" veya "bel'iyat" zahirolduundan bu zaviyeler i lga ve yahut sahiplerinielinden al-nub bakalarna verilmektedir.Dier taraftan devlet iin malum birok zaviyelik yerlerbo ve harap olduu zaman, oralarn tekrarenletmee ve zaviyeyi iletmee iltizam edenleretekrar verilmektedir. Nitekim, Ktahya ela eyh Saltkzaviyesinin vaktile timara verildii iin harab olmubulunduunu gren bir vilayet muharriri, onu merkeze"tamir ider kimesne bulunur" diye bildiriyor. Bu suretlebu zaviye eyhlii talibi uhdesine havale edilmekzere, adeta askdadr (15). Bu ekilde mnhal olandier bir zaviye eyhlii iin ise; Ktahya kads Ahi

Hzr'n mnasib olduunu bildirmektedir (16). Aynekilde Ktahya'da harab bir halde braklm olan eyhBahayi zaviyesinin "imaretine" sa Fakih "iltizamgsterd ecilden" kendisine sadaka olunmutur (18).Ayn suretle Karaman'da ykl Viran denilen mezreaydervi Bahayi "tamir ve ayende ve revendeye hizmeteylemee iltizam gsterdii sebebden" Cem Sultaniaretile mezkur dervie kaydolunmutur.

Daha sonraki bir tarihte de ayn zaviye "gayretmahal linde b ir zav iye o lduu eci lden" kaydyla"mukarrer klnmtr" ve bu eyhin evlad bu zaviyecivarnda "kendi ifti ler iyle" ziraat idb ayendeverevendeye hizmet ettikleri mukabilinde rsum veavarz v irmezler imi" (36). Kad o lanlar n k ime

dilerlerse verdikleri dier bir zaviye hakknda da; "HacHzr, tamirine iltizam itmekle" eline berat verilmi o dazaviyeyi, yeniden ina ile gelene ve geene hizmetetmee balam olduu kaydn grmekteyiz (37).B ur sa 'd a b ir ka d ef a y an d kt an s on ra y en is iyaptrlamayan bir zaviyenin; "yol zerinde ve ayendeverevende yata olduu" ileri srlerek bu defa aslvak f ky iinde kurulduunu gryoruz . S ivastaraflar nda yol zerinde "memerrinasta" "mahall ihatar" birtakm viraneleri "enledb ve zaviye bnyadidb ayende ve reven-deye hizmet itmee" birtakmderviler "iltizam" etmilerdir (152). orumlu livasnda;"haricez defter", "mahuf ve tahaffuzu vacib" bir yerdeMezid Fakih bir mescit ve bir karbansaray bina idbenletmek iin gelecek halka birtakm muafiyetler

bahedilmesinini temin etmi bulunduundan; buekilde "kona muhafaza iin ist ima-let" i le cemolanlarla tekil edi len bu kyn malikane hissesi"zaviye" ye ait bulunmaktadr. Bu kayda nazaran;"zaviye" kelimesi gayet umumi bir mana ifade etmekteve bazan bir tekke, bir konak yeri veyahut buradaolduu gibi, bir karbansaraya bile zaviyeaddedilmektedir. Filhakika, 219 numaral kayttan da

anlalaca vehile; zaviye, yolcularn emniyetle inbistirahat edebilecekleri, hatta yiyecek bulabileceklerib ir yerdi r ve zav iyen in b iraz by b ir imare taddedilebilir. Bu kaytda vilayet mu-hariri, Silifkenin,Kbrs fetholunaldan beri gayetle geit yeri olduusebebden, zaviye deil hatta imarette klli ihtiyacvarken zaviye vaknn medreseye veri lmesini okmanasz bulunyor ve gelb gidenlerin yatacak yerhususunda mzayaka ekmelerini mnasib grmeyerek"ber karar-i sabk taam kmak zere" zaviyelik zeretasarrufunu deftere geiriyor. Nitekim Bursa civarndada Samt Dede isminde bir dervi Bursa i le neglarasnda Aksu kenarnda byle karbansarayl birmerkezi idare etmektedir. Bu yeri kendisinden evveliek Dede enletmit ir (88-65). Bu kayt lar bizegstermektedir ki, mevzuubahs ettiimiz dedeler veeyhler yalnz ufak zaviyelerin deil, bu zaviyelerindaha bym eki lleriden baka bir ey olmayantekkelerin karbansarayl konak yerlerinin de bandabulunmaktadrlar.

Tekkeler ile konak yeri ve zaviye arasndaki burvazife birliini aadaki kaytlarda da grmekteyiz.Nigebolu'da Hezar Grad civarnda Bal Bey Olu YahyaBeyin tekkesi Tutrakan gibi Rumeli 'nde ekavet yeriolarak tanlan ve halk aznda, son zamanlara kadar."Tutrakandan gelmiyorum" yani, o kadar kaba deilim,eklinde dolaan bir szn yaamasna sebep olan bir

yerde, kurmutur: "Zikrolan mahal, ifratla mahuf veharami yata olman ol yerde mezkur tekkeyi binaeyleyb ve Haymana'dan ayende ve reven-deninatlarna ot bib odun getrmek iin mezkur kafirleri,cem eyleyb teskin e td irmi. Ol vak itden berzikrolunan mahal, mezkur bey sebebiyle memmenolub Mslmanlar bila havf gelb gider olmular..." Busuret le meydana gelen 162 hanel i ky kaydnnkulland tabir i le , Padiah tarafndan "Bali beyzav iyes ine" vakfedi l-mit ir (183) . Ayn ek ilde ,Bozok'da, yalnz yol zeri ol-de, gelb gidenlerin inmesine ve hizmet grmesinemahsus olarak yaplan bina, "tekke misali bir ev"olarak tavsif edilmekedir.

Bu suretle kendiliinden bir iskan ve kolonizasyonekli olmaktan karak hkmetin mtemadi kontrolalt nda alan bir umumi bir hizmet messesesieklini aldklarn ve zaviye eyhliklerinin resmi birmemuriyet haline girdiini ve bu suretle memleketinnakl ve mbadele i ler inin muntazam ilemesineyardm e tmek sayes inde , refah n ve zenginl i inartmas iin ne kadar byk bir mevkii olduunu bykidare memurlarnn ok iyi takdir etmi olduklarnad i er b ir m is al d e E rz in ca n e vk af k an un un dabulunmaktadr. Bu kanunun muhtelelif maddelerindeuzun sren harbler net ices inde harab o lan b irmemleketi enlendirmek, asayi ve emniyetini temin

ederek halk celb edebilmek iin dnlen tedbirlera rasnda; (madde, 3 ) esk i zav iyeler in ihdas vemnasib mahallelerde yenilerini ihdas hususu, vilayet


16/21

muharrine devlet merkezi tarafndan sarih bir talimateklinde tafsilat iyle emredilmi bulunmaktadr.^ 0

Bundan baka, zaviyelerin oynad rol hakknda birfikir edinmek iin Sultan Sleyman tahrirlerine gre; busralarda Anadolu vilayetinde, (623), Karamanda (272),Rum vilayetinde (205), Diyarbakr 'da (57), Zlkadiri-yeide (14), Paa livasnda (67), Silistire livasnda (20),irmen l ivasnda (4) zaviye mevcut bulunduunu

hatrlatmak da lazmdr.'1

Bu zav iyeler in her b ir in in lzumlu ve tenhayerlerde mamur bir konak yeri hizmetini grdn,derece derece muhtelif byklkte olanlarnn, imaretlive karbansarayl ekillerinin mevcut bulunduunu dabiliyoruz. Zaviye eyhlerinin ayn zamanda gerekzaviyenin ve gerek civarn emniyetinden de mes'ulbulunduunu hatrlayalm. Filhakika; Osmanl mpara-torluu'ncla aylkla akser ve memur kullanacak kadarpara ekonomisi mnkef bir halde bulunmadndan,her vazife ve memuriyet toprak gelirinden bir ksmnnhasr ve tahsisi veya sadece baz vergilerden muafiyetmukabili olarak ifa edilmektedir.

Bu vaziyette yollarn ve memleketin emniyeti ilealakadar olan devlet; ok defa bu emniyetin teminedecek vaziyette olan kimselere, harb adamlarna veyacemaat reislerine bir kyn timarn veya bir derbendyerinin bac resmini vermektedir; veyahut o hizmetmukabilinde cemaati ile beraber o civarda yaayp hertr l vergi vermekten a ffed ilmi o lmas n kabule tme ktedi r. F ak at bu k abil k im sele r, b u gibimuafiye tler mukabil inde , o yer in emniyet indenmesuldr. O civarda bir hrszlk veya katil vakas vukubulursa onlar tazmin etmekle mkellet-dirler. Suret-iumumiyede derbencl tekilatna has olan bu nizamlatzaviyelerin bir ounda caridir. (156, 155, 156, 210).Da balarnda (83, 65) ve isimlerinin ifade edeceivehile mesela, Yalnz Kuyu demekle maruf viranelerde(136) , Ahi ukurunda (119) "be-gayet gerek i ri "yerlerde tesis edi len zaviyelerin, yukardan berigsterdiimiz vehile krlarda emniyet ve konakhizmetleri olduu gibi; 3 numaral kaytta grleceizere , aka " s suz ve korku luk" yer le ri grpgzetmek in bir tekke kurub oralara yerleen vesefer o lduu zaman asker gnderen yer le r g ib izaviyeler de pek oktur. Filhakika, o zamann mnakaletekniinin ok ger i vaz iyet ine ramen ancak busayededir ki ticaret ve ziyaret maksatlary-la seyahatbyk mikyasta kolaylam, teminat altna alnmbulunmaktadr. nk, yol boylan ve menziller hesablt

b ir ek ilde yer let ir il en kyle r zav iyeler ve kar-bansaraylar tarafndan itina ile muhafaza edilmektedir.Ve ayan dikkattir ki, bugn ancak devletin salahiyet-dar daireler inin bir plan dahil inde tasavvur idbmeydana getirecei bu neviden etrafl dnlm veilerisi grlerek tahakkuk ettirilmi eserler, o zamanlardaha ziyade hususi teebbslerle ve pek ok defakendi liinden meydana gelmekte bulunmutur.Devletin bu hususta takib ettii hatt hareket ise, bugibi teebbslerin tevik edilmi olmas iin zaruri olanm s aa de le ri , m ua fi ye tl er i v e h at ta i da ri m al imuhtariyet ler i bahetmekten ekinmeyerek, hermahallin ihtiyalarn o mahalde bulunub hissedenlerinrey ve teebbsler il e becereb ilmesi i in adamimerkeziyeti ve mmkn olduu kadar her resis kendimahiyetine uygun bir ekilde inkiaf edebilmesi iin

mdahalelerini az hissettirir bir tavr ihtayar etmio lm as d r. t e t et ki k e tt i im iz z av iy el er d e,umumiyetle vakf messeselerine bahedilmi olan buidari mali muhtariyet ten is ti fade etmekte-ir ler vezamanna gre yol la rn . mniye tini en kolay, enmessir ve en ucuz bir ekilde temini iin bulunmu eniyi areyi temsil etmektedirler.

ZAVYELERN DARES VE LEY TARZI

Bu zav iye eyhl ik le rinin ekser is i, vak tiyle o. viyeler i tesis etmi olanlarn evlat lar e l inde veevlatlk vakf'- 1 olarak bulunmakla bera.er; zamanlaevlat mnkariz olunca veya eyhlerin baz yolsuzluklargrlnce, yerine devlet tarafndan bakalarnn tayinedildii (17, 29, 34). Ve bu suretle vakfn evlatlk vakf h al in de k ar ak b ir a mm e v ak f h al in e g ir di igrlmektedir (22). Dier taraftan bu zaviyelerden birksmnn dorudan doruya devlet tarafndan almolmas da mmkn ol duu gibi, baz vakflar artolarak "hakim-l-vakt, her K i m bu makamn hizmetinee lh ak i se a n ey h n as b i de r" k ay d n k oy mu bulunmaktadrlar (215). Filhakika, dier vakflar gibi,zaviyeler ele vakflarn tayin edecei artlar dahilindeidTO^k^d,lC k ^hirtrkyeY9ril^rpa AfftaJtevellileri ve nazrlar vardr (65, 83). Fakat topraklar, dahaziyade, vaktile yurt luk olarak viri lmi olub ai leninmterek mal vaziyetindedir.

Bu vaziyette, bittabi bazen art-i vakf iyice tastihedilmedii iin, evlat lk vakf hal inde idare edilenzaviyelerde meihat "bervech-i it irak" tasarruf edi lmektedir (217). Fakat ok defa, bir zaviyeninidaresine seksen kii karmasn diye, "itirak merfuolman" ibaresiyle berat hak sahihlerinden yalnz

birine verilmektedir (38). Filhakika, yukarda pek okmisa ller in i g rdm z v e hi le , bu z av iy emessislerinin evlat ve akrabalar pek kalabalktr.Nitekim, herkesin hissesine sahib olmak istemesizerine byk ihtilaflar km olan, Kengrda KozluDede boynundaki, iki zaviyenin sahihleri (eyh amievlad) 50 kii idi. Bu sebeble hkmet, hisse usulnntamamen kaldrp bu zaviyelere "tarikatleri zere kimeyh ve seccade niin olur ise" yalnz onlarn nazrolmasn emretmitir (145). Bu zaviyeler bazan ayn ta-rikate mensub dier daha eski zaviyeleirn bir ubesimahiyetinde bulunduundan, yeni zaviyenin eyhleriana zaviyedeki dervilerin aslah olarak seilmektedir(167).

Baz zaviye messislerinin (63, 74, 32, 81) numaralkaytlarda grdmz Kz Bac , Ahi Ana, SakariH at un , H ac F at ma z av iy el er i g ib i b az z av iy eeyhlerini de ayn suretle kadnlar olmas nazardikkati celp etmektedir. Bu hususta bir misal olarak(43 mkerrer) numaral kayd zikretmek isteriz: yleki, Ktahya evkaf iinde Od Yakan Baba namndakiderviin bir kyde bina ettii tekke, civardan gelenadaklar ve kurbanlarla az zamanda inkiaf bulup dinimhim bir merkez haline girmitir ve bu inkiafta buzaviyeyi idare etmi olan "Hac bac nam saliha vemtedeyyine ehl-i velayet hatun'un ve kendisindensonra yerine geen Hundi Hac nam hatunun ve ondan

sonra zikrolan oca ihya etmi olan "Sume Bac nambir aziz ve saliha ve bakire hatun "un byk hizmetleriolmutur. Ve hatta bu sonuncu Bac, kendi zamannda


17/21

tekkeye malettii iftliklerle, ba, bahe, deirmen vesai renin, kendi lmnden sonra akrabas ndankimsenin mdahale etmemesi iin, kendi parasile teminedilmeyip hayrat-i msliminden toplanan para ile satnal nm olduunu herkesin nnde ikrar ve zabtageirmitir.

Filhakika, bu asr larda Anadolu 'da kadn tekkeeyhleri grmek bizi hayrete drmemelidir. Yukarda

zikrettiimiz gibi, Ak Paazade bu kadn dervilerden"badyan Rum" nam altnda bahsetmektedir ve HacBekta'n Rum ahileri, Rum Abdallar ve Rum Gazilerig ib i g rublar i inde Bac iyan-i Rumi iht iyar edip,kad nck ana (Fa tma) i sminde b ir kad na, btnkerametini gstermesi ve takirat ona smarlamas bubakmdan manidardr:


18/21

XIV. "Ve hem bu Rum'da drt ta ife vardr kimmisafir ler i inde anl r. Biri "Gaziyan-i Rum" biri"Ahiyan- i Rum" ve b ir i "Abdalan- i Rum" ve b ir i"Baciyan-i rum".

mdi Hac Bekta Sultan bunlarn iinden Baciyan-iRumi ihtiyar itti kim o "Hatun Ana" dr, an kz idindi,kef ve kerametini ana gsterdi, teslim itdi, kendi Allahrahmetine vard.

Sual: Bu Hac Bekta Hazretlerinin bunca mridi vemuhibbi vardr, bunlarn biatleri ve silsileleri neredeolur?

Cevap: Hac Bekta, Hatun Anaya smarlad, nesivarsa, Kendi bir meczub budala azizdi, eyhlikden vemridlikten fari idi. Abdal Musa dirlerdi bir dervivard. Hatun Ana'nn muhibbi idi ol zamanda eyhlik vemridlik iken zahir deildi, silsileden daha farilerdi.Hatun Ana ol azizin zerine mezar itdi. Geldi bu AbdalMusa bunun zerine de bir nice gn sakin oldu." (AkPaazade Tarihi Sfi 205).

Birou ayn zamanda tekke misillu, mterek bir

ayin ve ibadret yeri de olan zaviyelerin, gerek mutadolan vakitlerde yolculara temin et tikler i yatak vey iy ec ek v e g er ek se m te re k b y k m er as imgnlerinde hazrladklar yiyecek hakknda bir fikiredinmek iin onlardan baz lar nn sahib olduklareyan n gzden ge ir ilmesinin fayda l o lacanzannediyoruz. ayan memnuniyettir ki, tetkik ettiimizc le fter le rdek i zav iye kay t la r ok defa bu g ib imalumat da ihtiva etmektedir. Fakat, bu hususta budefterlerde ne buldu isek alm olmakla beraber birzaviyenin i hayatn ve dini vazifelerini tetkik iinbaka menbalardan ayrca istifade etmee de lzumvardr. Bu hususlar ayrca yaplacak ilerdir. Biz burada

yalnz u kadar n hat r la tmakla ikt ifa ede lim:Umumiyetle , byk bir ift l ik , bir zirai merkez vemalikhane manzarasn arz eden zaviyelerde her trlz ir ai i l er, b ah va nl k , m ey va c l k, f r n c l k,de irmenc il ik yap lmaktad r ve b ilhassa hayvanyetitirilmektedir. Bu hususta bir misal vermek iinAydn taraf lar nda Umur Paa trbesi evkafnn buekilde byk bir zirai iletme halinde bulunduunuhatrlatalm (105). Filhakika bu vakf iftlikte 32 ba susr, 70 ba kara sr mevcut olduu gibi; vakfndier bir iftliinde de 73 kara sr mevcuttur. Bundanbaka, bu iftliklerin ayrca, yoncalklar, korular,yaylak ve klaklar , or tak lar ve ihtimal "ortakkullar" mevcuttur. 1 ' Fakat, byle byk bir i letmemahiyetinde olan bir vakfn zamanla maruz kalacabuhranlar ve ziyalar da bu kaytlarda grlmektedir.nk, birok vakflarda vaktiyle kaydedilmi bulunan,samal ineklerle dier ift hayvanlar ve kullar, byle

uzun zaman idare edilmemektedir. Kullar zamanlahrler arasnda kar yor, zaviyede nfuz ve mevkikazanyor; hatta bir ksm dervi ve eyh oluyorlar.H ay vanla r bak m sz lk y z n de n l yo r v ekayboluyorlar, idaresizlik ve su-i istimal de kendisinihissettiriyor.

Bu itibarla, en salam ve devaml zaviyeler, dierlerikadar zengin olmamakla beraber, bizzat sahihler i

tarafndan ilenen ve aile vakf olarak verilmi olanzaviyelerdir. Kullarn altrld bir iftlik eklindeidare edilen bir zaviye misalini Bursa livasnda Kard a n da ey h A kb y n t es is e tt i i z av iy ed egrmekteyiz (220). Bununla beraber-ekseri zaviyelerin,ift hayvanlar, kovan, inek ve saire ile birlikte birkab ey az v ey a A ra b k ul a s ah ib o ld uk la r n d a b uzaviyelerin eya listelerinden anlamaktayz (76, 190).Messir bir din propagandas merkezleri olan bir okzaviyelerin bilhassa Rumeli 'nde baz mridlerini deMslman olmu kullar ve Hristiyan reaya arasndantemin etmi olduklar nazar dikkati celb etmektedir.

Birok dervilerin Abdullah Olu olarak kaytl bulunmalar baz mtevellilerin kul ve kul olu olmalarbu hususu iaret etmektedir. Eski Hristiyanlar-danyaplm dervileri daha mu-taassb ve hararetli bir dinpropagandas vastas olacaklar da aikar olduu gibi;u zu n s en el er, z av iy ed e o tu ra n H r is ti ya nhizmetkarlarn, cokun ve esrarl dini ayinlerin tesirialtnda Mslmanl kabul etmemelerinde de esasenimkan yoktur.' 4 Hristiyan memleketlerinde alan Trkmisyoner dervi ler in in bu nev iden faa liye tler i,Hristiyan iken sonradan Mslman olmu dervileribaz tarkatlerin ayin ve erkan zerinde yapacaklartesirler de ayrca tetkik edilecek mevzulardr.

Ayn ekilde, bu tarikatlerin itimai hayat ideallerive muhtelif itimai meseleleri telakki tarzlar ela ayrcatetkike deerse de, bu hususlar maalesef bizim iinmalum deildir. Yalnz, birok dervileri komnist birhayat yaamak iin bir araya toplandklar ve beraberal-b beraber yemenin ve byle mterek bir hayatsrmenin zevklerini tercih ettiklerini kabul edebiliriz.

Bundan baka, son zamanlarda Rumeli 'nde bazdervilerin beraber altb elde ettikleri mahsullerinii ki g z l a nb ar la r na t ak si m e de re k b ir g z nmuhtevasn kendilerine ve dier gzdeki mahsulleriniyolcularn fukaralarna tahsis etmek zere kullandklarnakledilmektedir. Bu hareket tarzlar, onlarn hayr vebeni nevine hizmet gayesine kendilerini hasretmiolduklarn istidlal ettirebilirler. Her halde muhakkakolan bir ey varsa, o da bir itimai yardm mesesesiolduu kadar, bu tekkelerin ayn zamanda bir imar veskan vastas bulunmas ve emniyet ve mnakalatntemini ve dini propaganda bakmndan birinci derecedeehemmiyetli tesislet olmasdr.' '

D P N O T L A R

1 Gibbons'un Trkeye Prof. Ragb Hulusi zde m tarafndan Osmanlmparatorluu'nun Kuruluu (Trkiyat Enstitis meriyatndan) namalcnda evrilmi olan kitabnn baz tallarnn ismini gzden geirmek buhususta kafi bir fikir verecek mahiyettedir. Birinci mebnas Osman tarihdeyeni bir rk zuhur ediyor (s. 1-38). ikinci mebhas Orhan ven bir milletteekkl ediyor ve garb alemiyle temesa geliyor (s. 39-91).

2 Les origines de Pempire Ottoman (Paris 935) namndaki eser, ProfesrnSorbon niversitesinde "Trk etdleri merkezi"nde verdii konferanslarn

bir araya getirilmesi suretile vcude gelmitir.Ayn mellifin 1933 senesi Varova'da toplanm olan beynelmilel tarihiilimler kongresinde yapt bir komnikasyonun mevzuunu tekil eden

"Bizans messeselerini Osmanl messelerine tesir hakknda bazmhazalar" ismindeki etd de Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas'nnbirinci cildinde neredilmi bulunmaktadr, (sf. 165313). Bu beseleye dair,yine ayn mellifin, Hayat Mecmuas (say 1 1 ve 12, 1924) nda kantenkidi makalelerine baknz.

3 Zikredilen eser, s. 38-41.4 zikredilen eser, s. 39, 58-59, 118, 12.

5smi geen eser. s. 17.

6 I 1 numaral nota baknz.


19/21

7 Bu hususta Giese'nn tercmesi Trkiyat Mecmuas'nn I. cicilinde (sf. 151-171) neredilen makalesi ile, bu makale hakknda Fuat Kprlnn HayatMecmuas'nda yazdklarna (say I 1 ve 12, 1922) baknz, F. V. Hasluck'unProf. Ratp Hulusi Tarafndan Bektailik tetkikleri nam altnda tercme edilen(1928) makalelerine de baknz ist". 83).

8 Zikredilen eser, s. 109-1 1 1.9 Prof. Fuat Kprl, Osmanl heyeti itinayesinin bnyesindeki h-

susiyeteleriyle o zamanlar mevcut sosyal fikir propagandalarnn naza r dikkati celbedecek mahiyette olduunu gstererek iin, Avrupa'da rnesansnnclerinden biri gibi telakki edilen takat hayatn! bir ks m n Trklerarasnda ve Osmal saraynda geirmi olan Pleton isminde bir zatnmemleketinde ortaya art sosyal reform fikirlerinin teekklnde slmaleminde o zamanlar mevcut dini ve sosyal cereyanlardan ve Trk cemiyetininsosyal bnyesini taklit arzusunda mlhem olub olmadnn tetkike deer birmevzu okluunu kaydediyor ( s . 1 1 2).

Tarihilerin daima kaydettii zere, Osmanl idarecisinin yabanclarcezbeden "adilane" hareketinin mcvcdivctinc de stnad ederek bu hknndoru olduunu kabul edebiliriz.

1 ( 1 Bu etdmz ve bunu t akip edecek olanlar, "Osmanl mparatorluunda,Kurulu Devrinin Toprak Meseleleri" i s m i n i tayacak olan eserimizinmedhali mahiyetindedir ve zavrycrlerc dervilerden sadece toprak meselelerinin u veya bu ekli almasnda mhim bir amil olmu olan biriskan ve kolonizasyon metodu mnasebetiyle bahsetmektedir.Okuycularmzdan makalemizi bu hususlar gz nnde bulundurarak mtalaa etmelerini bilhassa rica ederiz.

1 I Prof. Fuat Kprl, Influente du Chamansme Turco-Mongol sur les ordresmysttiques musulmans. Menoires de l'insttut de Turcooge de ['niversited'stanbul. 1929 1 2 ktisat Faklteleri Mecmuas'nn 111. cildinden balayarak "Osmanl mparatorku'nda, bir iskan ve kolonizasvon metodu olarak srgnler" bal altnda neredilecek olan yazlar.

1 3 Bizim burada redkik ettiimiz dervilerle XV. asr eski Osmanl.airlerinin tasvir ettii ekilde, plak gezen, esrar yiyen, kalarn, sa vesakallarn tra eden, vcudlernda yank yerleri ve dvme Zfikarresimleri ve ellerinde musiki aletlerde dolaan serseri derviler arasndabyk bir fark mevcud bulunmas lazmgelir. Prof. Fuad Kprl, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi'nde yazd abdal maddesinde; XVI. asrdanberi Trkiye'de yaayan abdal lakapl eyhler ile abdallar yahud klarismi verilen dervi zmreleri hakknda izahat verirken lonlar birtakmgezginci dervi zmreleri gibi tasvir etmitir. Bu izahata gre onlar ayinve erkan itibarile olduu gibi akideleri bakmndan da mfrit ii ve Aleviheteroclokse bir zmre idi (si . 36). Dier serseri dervi zmreleri gibievlenmeyerek bekar kalrlar ve ehir ve kasabalardan ziyade kylerdekendierine mahsusu zaviyelerde yaarlard. Bunlarn arasnda bilhassadaha fazla Kalenderye tarikatinden mteessir otanlarm Ttrkterl C9arYetah TwtyenYayk ilroa Ark&rai dnmemek, tecerrdid,fakr, dilenme ve melamet balca iarlardr. Bununla beraber, btn R u mabdallarnn her zaman ve her yerde dilencilerden, serseri ve ingene

dervilerden ibaret olduunu farzetmek doru deildir. Esasen, Prof. FuadKpl de, btn abdallarn ayni ekilde yaamadn ve baz abdalzmrelerinin, mcerret! kalmak prensibinden ayrlarak, sair Kzlbazmreleri kabilinden brsecte halinde Trkiye'nin muhtelif sahalarndakyler kurup yerlemi olmalar htimalini kaydediyor. Ayn suretleprofesr, Iran Trk airetleri ve Hazer tesindeki Trkmenler arasndaabdal adn tayan Trk oymaklarna tesadf edilmesini ve Eftalitlerindaha asrlarca evvel abdal adn tam olmalarn da cedkike ayangrerek hatrlatmtr. Bu vaziyette, "abdal" sznn bir tasavvuf stlaholmadan evvel bir airet veya zmre ismi halinde bulunun bulunmad vebu nam altndaki btn dervilerin bidayette Orta Asya'dan gelmi abdalairetlerini mmessili birer airet evliyas olup olmad meselesi tedkikemuhta gzkmektedir. Serseri dervi zmrelerinin dkntlerinintopraa yerleerek kyler vcude getirecek yerde, kyler vcudegetirecek ekilde topraa yerlemekte olan gebe airetlerini birtakmdervi zmreleri meydana getirmeleri daha fazla muhtemeldir. EsasenProf. Fuad Kprl de, bu abdallarn kendilerini Horasan'dan gelmigstermelerini, eski Ouz rivayetlerinin aralarnda hl yaamasn,bunlarn etnik mene'lerinin yani Trklklerinin tesbiti bakmndan ok mhim addetmekte sh. 39) ve abdallar Trklklerinden en ufak bir phebile c a i z olmayan ve eski Trk amanizm'nin izlerini hl saklayanAnadolu Alev trklerinden ayrmaya imkan grmemektedir. u halde,abdallarn dilencilerden ve ingenelerden ibaret olacana tpk bu AleviTrkler gibi, ksmen gebe olmakla beraber, k smen de eski zamanlardanberi topraa balanm ve ekincilik hayatna gemi Trk oymaklarndankm olmalar lazmgelmez mi? (26 numaral nota da baknz).

Bu nevi rya hikyelerini tarihi bir hakikat gibi telakki edilmeyeceini veProf. Fuad Kprl'nn tedkiklerinn gsterildi gibi gibi, onlarnReiclddin'in de ve Paris nshas bir A n o n i m Selukname'de daha evvelkaydedilmi bulunan Fski bir Ouz efsanesini yeniden canlandrm bireklinden baret olduu mahakkak ise de; biz yine, ilk Osmanlmenbalarnn buna ben/er hikayeler ile dervi menakbni sslemek iinkullanld motifleri hatrlatmann, hi olmazsa bu tarihilerimizinvazdkar zamanlarda, kurulu devrine ait kanaatlerin mahiyetim anlatmak bakmndan faydal olabileceine inanyoruz. Bu sc beble burada, bu nevidervi menkbin, bu menakbin teekkl e t - r zamann psikolojik halimv e onun arkasndan tarihi hakikatin kentlisini bulabilmek gayesilc tahlil

ediyor v e bu arada m e v /.uubahs hikyelerde umumiyetle dervilereatfedilen nuruz, okluk v e toprakla alakadarhk vasflarn hakikatin yaknbir ifadesi olarak ahvor v e o n lara u m u m i nfuz v e araz tahririmdefterlerindeki kaytlar vekder-lern tamamlar vazvette gryoruz.

.lvya menakbinn, birok dervileri zirautlc megul v e toprak ileriyleilgili gsterdii gibi, Osman Bey' de gece v e gndz ift srmeklemegul olarak tasvir etmesi manaldr. B u hususta stanbul ehri InklabMze v e Ktiphancsi'nde M. Cevdet yazmalar arasmda (ktk boy) 5numarada kaytl bulunan Velayetname- Hac bek ta -i Veli sf. 1 5~'yebaknz. Ayn suretle halk azndan dolaan ve bektai demsin/ elindeapa tasavvur eden u sz de manaldr: "Bekcainin apas, Mevlevminivisi".

15 Yukarda ismi geen Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi'ndeki KumralAbdal maddesine baknz (sf. 58).

16 Osmanl mparatorluu ' n u n kurulu devirlerinde dini tarikat ve tekilatnoynam olduu rollere mmasil tesirleri, son zamanlarn t a rihivak'alarnda da mahade etmek mmkndr. Hasluck, Trke-ye BayRagb Hususi tarafndan Bektailik tedkikleri nam altnda tercme edilen(1928) ettlerinde bu hususta dikkate ayan misaller vermektedir.

Yanyah Ali Paa (vefat 1822) nm Tisalya ve Arnavutluk'ta tesis ettiiBektai tekkeleri tamamen siyasi maksadlar iin kullanlmtr. Her bin enilek yollarla hakim sevklcey noktalarnda kain olan bu tekkeleretraflarndaki ahali iin siyasi itima merkezlerinde idi. Mesel,Tisalya'daTempe Boaz medhalindeki Hasan Baba Tekkesi o boazdangeen mhim br ticaret yolunun kontrol iin Ali Paa tarafndan tesis vehimaye edilen bir Bektai Tekkesi idi. Trhalada da bizzat Ali Paatarafndan ina edilen ve mhim bir geidi murakabe eden byk vem a m u r bir tekke mevcuddu (sf. 35). Ali Paa bu tekkelerin eyh vemrdlerini muntazam memurlar gibi kullanyordu.Tekkelerin halk zerindeki nfuzundan istifade etmek iin, bu sralardaRumeli ve Anadolu'da teekkl eden ayan ve mtegalIbe de tekke vetarikaclerle sk bir mnasebet halinde idiler (sf. 32). Hasluck'a gre, buyan mstakil derebeylerinin ahenk ve mesalemet iindeki idareleri veHristiyanlara kar muameleleri arkalarnda Mevlevilik ve Bektailik gibi

hr prensipli dinlere ait serbest tekilatn mevcud olduunu tarzettirir.Osmanl mparatorluunda son zamanlara kadar devam eden MevleviBektai nfuz mcadeleleri de herkesin malumudur. Yenieriler Bektailik tarafndan tutulmakta idi. Sultan Mahmud devri slahatnda yeniereliklebirlikte

kolonizatör türk dervişleri

Documents