0

İ.M.ABBASOV

M.M.RƏSULOV

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN

MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU

STANDARTLARININ TƏDRİSİNƏ DAİR

METODİK VƏSAİT

Bakı – 2012

1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN MİLLİ

MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARININ

TƏDRİSİNƏ DAİR

METODİK VƏSAİT

(Vəsait “Mühasibat uçotu və audit” ixtisası üzrə

bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün

nəzərdə tutulmuşdur)

Bakı – 2012

2

Tədris – metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin

20 illik yubileyinə bir töhfədir.

Tədris-metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin profes-

soru i.e.d. İ.M.Abbasov və i.e.n. dosent M.M.Rəsulov tərəfin-

dən hazırlanmışdır.

Rəyçilər: i.e.d., professor S.Y.Müslümov

professor İ.A.Məmmədov

Metodik vəsait Bakı Biznes Universitetinin Elmi-metodik

Şurasının 30 iyun 2011-ci il tarixli qərarı ilə (protokol №10)

təsdiq olunmuş və nəşrə tövsiyə edilmişdir.

3

G İ R İ Ş

Respublikamızda bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin for-

malaşdığı dövrdə əsas məsələlərdən biri də inkişaf etmiş xarici

ölkələrlə iqtisadi əlaqələri genişləndirmək və iqtisadi inteqra-

siyasını təmin etmək məqsədilə vahid standarta uyğun uçot-

hesabat sənədlərinin hazırlanmasıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, dünya ölkələri arasında sahib-

karlıq fəaliyyətinin beynəlmiləlləşdirilməsi prosesi ilə əlaqədar

olaraq mühasibat uçotunun öyrəndiyi obyektlər və eləcə də tə-

sərrüfat əməliyyatları elmi və təcrübi baxımdan beynəlxalq xa-

rakter almaqdadır. Ölkələr arasında olan müxtəlif inkişaf pro-

sesləri, milli-mədəni fərqlər beynəlxalq uçotun tətbiq olunması

qarşısında bir sıra yeni məsələlər qoyur. Bu və ya digər məsələ-

lərin həlli üçün Respublikamızda uçot və hesabat işlərinin

təkmilləşdirilməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması

üçün zəruri olan işlərə hələ 2003-cü ildə başlanılmışdır. Artıq

29 iyun 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

fərmanı ilə “Mühasibat Uçotu haqqında” Qanun qüvvəyə min-

mişdir. Həmin qanun əsasında Azərbaycan Respublikasının

Nazirlər Kabineti 2005-2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu

Standartlarının tətbiqi üzrə yeniləşdirilmiş ikinci proqram təs-

diq etmişdir. Proqramın icrası ilə əlaqədar Respublika Maliyyə

Nazirliyinin təşkilati və metodiki rəhbərliyi altında Kommer-

siya təşkilatları üçün 37, Büdcə təşkilatları üçün 24 və qeyri-

hökumət təşkilatları üçün 1 Milli Mühasibat Uçotu Standartları

hazırlanmışdır. Bu normativ sənədlərin hazırlanmasını ölkədə

mühasibat uçotunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində atılmış

mühüm addım hesab etmək olar. Standartlardakı başlıca müd-

dəalar, bir çox ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da mühasibat

uçotunun və hesabatın milli sistemlərinin əsasını formalaşdırır.

Mühasibat uçotu sistemində islahat aparılmasında qarşıya

qoyulan əsas məqsəd milli mühasibat uçotu sistemini bazar

4

iqtisadiyyatının mühasibatlığının və maliyyə hesabatının bey-

nəlxalq standartların tələblərinə uyğun qurmaqla aşağıda qeyd

olunan vəzifələrin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur:

- informasiya istifadəçilərini, ilk növbədə investorları tə-

min edən uçot və hesabat standartları sistemini formalaşdır-

maq;

- mühasibat uçotu üzrə Azərbaycanda aparılan islahatın

standartların beynəlxalq səviyyədə hormonizasiya edilmiş əsas

meylləri ilə əlaqələndirilməsini təmin etmək;

- mühasibat uçotu modelinin qurulmasına dair islahatın

başa düşülməsi və tətbiq edilməsində təşkilatlara metodiki

köməklik göstərmək.

Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının inkişafı, beynəlxalq və

maliyyə əlaqələrinin daha möhkəm qurulması, Respublikada

mühasibat uçotunun təkmilləşdirilməsi və onun maliyyə hesa-

batının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını daha da

aktuallaşdırır. “Maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartları”

(MHBS) anlayışı özündə aşağıdakı sənədlər toplusunu - MHBS-

nın əsaslarına giriş, maliyyə hesabatlarının hazırlanması və

təqdimatı prinsipləri, standartlar və onların şərhini birləşdirir.

Qeyd etdiyimiz sənədlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla

vahid sistem yaradır və ayrılıqda tətbiq oluna bilməz. Bununla

yanaşı, hər bir sənəd ümumi uçot sisteminin elementi olmaqla

özünün xüsusi təyinatı vardır.

Yekun olaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Mühasibat

uçotu sahəsində aparılan islahatlar “Mühasibat uçotu və audit”

ixtisası üzrə tədris planlarında müvafiq dəyişikliklərin edil-

məsini və tədris proqramlarında təkmilləşdirmələrin aparılma-

sını zəruriləşdirir.

Bu baxımdan oxucuların diqqətinə təqdim etdiyimiz me-

todik vəsait milli mühasibat uçotu standartlarının həm tətbiqin-

də, həm də tədrisində əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

5

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN MİLLİ

MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARININ

KONSEPTUAL ƏSASLARI VƏ ONUN ƏSAS

İSTİQAMƏTLƏRİ

Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu

Standartlarının məzmunu, mahiyyəti Azərbaycan Respub-

likası Maliyyə Nazirliyinin 23.07.2007-ci il tarixində 1-73/1

nömrəli əmrlə təsdiq etdiyi konsepsiyada öz əksini tapmış-

dır ki, bunlar da əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:

Ümumi müddəalar

Konseptual Əsasların təyinatı 1. Konseptual Əsaslar Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq

Standartları Şurasının hazırladığı və nəşr etdiyi Maliyyə Hesa-batlarının Hazırlanması və Təqdimatı üzrə Çərçivə Sənədinə əsaslanır.

2. Bu Konseptual Əsaslar mühasibat uçotunun xüsusi tə-ləblərini və ya maliyyə hesabatlarının hazırlanması qaydalarını nəzərdə tutmur. Həmin tələb və qaydalar Kommersiya Təşki-latları üçün müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında qeyd edilir. Lakin, Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Müha-sibat Uçotu Standartları Konseptual əsaslarda öz əksini tapmış prinsiplərə və müddəalara əsasən hazırlanmışdır.

3. Konseptual Əsasların təyinatı Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının hazırlanma-sında tətbiq ediləcək mühasibat uçotunun fundamental prinsip-lərinin müəyyənləşdirilməsi və aşağıdakı hallar üçün təlimat rolunu oynayan bu prinsiplərin məntiqi əsasının təmin edilmə-sidir:

(a) Milli Mühasibat Uçotu Standartlarını işləyib hazırla-yanlar üçün bu standartların hazırlanması və onlara dəyişiklik-lərin edilməsi;

6

(b) Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar üçün bu hesabat-ların Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq tərtib edilməsi;

(c) Maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri üçün Milli Müha-sibat Uçotu Standartlarına uyğun tərtib edilmiş hesabatların təhlili zamanı.

Konseptual Əsasların məqsədi 4. Konseptual Əsasların əsas məqsədi maliyyə hesabatla-

rının tərtibində şəffaflığın və cavabdehliyin təmin edilməsindən ibarətdir.

5. Şəffaflıq məfhumu, müəssisənin cari vəziyyəti, qərar-ları və fəaliyyəti haqqında informasiyanın maliyyə hesabatları istifadəçiləri üçün düzgün çatdırılmasını və anlaşıqlı olmasını nəzərdə tutur.

6. Cavabdehlik məfhumu maliyyə hesabatlarını hazırla-yanlara həvalə edilmiş resursların idarə edilməsi və onların qəbul etdikləri qərarlar üzrə məsuliyyət daşımaları zərurətini nəzərdə tutur.

Konseptual Əsasların tətbiq sahəsi 7. Konseptual Əsasların tətbiq sahəsi Mühasibat balansı-

nın, Mənfəət və zərər haqqında hesabatın, Pul vəsaitlərinin hə-rəkəti haqqında hesabatın və Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatın, həmçinin onlara aid olan qeydlərin, şərhlərin və di-gər hesabatların hazırlanması və istifadə olunması zamanı tət-biq edilən əsas prinsipləri əhatə edir.

8. Konseptual Əsaslar ilə Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tələbləri arasında uy-ğunsuzluq olarsa, Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Müha-sibat Uçotu Standartları əsas götürülür.

Maliyyə hesabatlarının məqsədi 9. Maliyyə hesabatlarının məqsədi onun istifadəçiləri tə-

rəfindən optimal qərarların qəbul edilməsi üçün mühasibat uço-tu subyektinin maliyyə vəziyyəti, fəaliyyətinin nəticələri və maliyyə vəziyyətindəki dəyişikliklər haqqında əhəmiyyətli he-sab olunan informasiyanın təmin edilməsidir.

7

Maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri

10. Maliyyə hesabatlarının istifadəçiləri müəssisənin rəh-

bərliyindən, sərmayədarlardan, borcverən və kreditorlardan,

muzdlu işçilərdən, analitiklər və məsləhətçilərdən, hökumət və

cəmiyyətdən, habelə işgüzar təmas qruplarından ibarətdir. Bu

qruplar və onların müvafiq informasiya ehtiyacları aşağıdakı

kimi təsvir edilə bilər:

(a) Səhmdarlar qrupu. Bu qrupa mövcud və potensial

mülkiyyətçilər, konvertasiya olunan qiymətli kağızlar və səhm-

lər üzrə opsion müqavilələrinin sahibləri daxildir. Bu qrupun

üzvləri sərmayələrin alınması, satılması və ya saxlanılması üzrə

düzgün qərarların qəbul edilməsi üçün zəruri olan informasiya

ilə təmin olunmalıdır.

(b) Borcverənlər qrupu. Bu qrupa veksel və istiqrazların

mövcud və potensial sahibləri, təminatlı və təminatsız qısa-

müddətli borc verən subyektlər daxildir. Borcverənlər borcların

və müvafiq faizlərin vaxtlı-vaxtında ödənilib-ödənilməyəcəyi

barədə informasiya ilə təmin olunmalıdır.

(c) Muzdlu işçilər qrupu. Bu qrupa müəssisədə keçmişdə

və hazırda çalışan, habelə gələcəkdə fəaliyyət göstərə biləcək

əməkdaşlar daxildir. Bu qrupun üzvləri müəssisənin sabitliyi-

nin, onun öz işçilərinə əmək haqlarının və işdən çıxdıqdan son-

ra pensiyaların ödənilməsinin və işçilərinin məşğulluğunun tə-

min edilməsi imkanları haqqında zəruri məlumatların alınma-

sında maraqlıdırlar.

(c) Analitiklər və məsləhətçilər qrupu. Bu qrupa maliyyə

ekspertləri və tətqiqatçılar daxildir. Onlar müəssisənin gələcək-

də mənfəət və pul vəsaitlərini əldə etmək imkanlarını qiymət-

ləndirmək üçün zəruri informasiya ilə təmin olunmalıdırlar.

(d) İşgüzar təmas qrupu. Bu qrupa tədarükçülər,

istehlakçılar və digər oxşar məqsədli tərəflər daxildir.

(e) Hökumət. Bu qrupa təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət

8

edən bütün müvafiq dövlət və yerli hakimiyyət orqanları daxil-

dir. Bu qrupun üzvləri müəssisənin fəaliyyətini tənzimləmək

üçün tələb olunan müvafiq informasiya ilə təmin olunmalıdır.

(ə) Cəmiyyət. Bu, müəssisənin fəaliyyəti ilə təmasda olan

və ya maraqlanan geniş ictimai qrupları təmsil edən qurum-

lardır. Maliyyə hesabatları ictimaiyyəti müəssisənin müxtəlif

sahələrinin fəaliyyətində mövcud olan meylləri və baş vermiş

dəyişikliklər haqqında informasiya ilə təmin etməklə, ictimaiy-

yətə yardımçı ola bilər.

Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat uçotu

Standartlarının əsaslandığı ehtimallar

Hesablama metodu

11. Gəlirlər və xərclər təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsi ilə bağlı pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentləri-

nin daxil olması və ya xaric olması zamanı deyil, bu əməliyyat-

ların baş verdiyi anda tanınmalıdır.

Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi

12. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi konsepsiyası

müəssisənin fəaliyyətinin davam edəcəyini və onun fəaliyyə-

tinin dayandırılması və ya fəaliyyətinin həcminin əhəmiyyətli

dərəcədə ixtisara salınması zərurətinin və ya niyyətinin olmadı-

ğını nəzərdə tutur.

13. Adətən, maliyyə hesabatlarının hazırlanması zamanı

aktivlərin və öhdəliklərin ilkin dəyəri onların qiymətləndirmə

əsası kimi istifadə edilir. Müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi

barədə ehtimal aktivlərin və öhdəliklərin ilkin dəyəri ilə qiy-

mətləndirilməsinin tətbiq edilməsinə zəmin yaradır.

14. Əgər müəssisənin ləğv olunacağı ehtimal olunarsa,

aktivlərin qiymətləndirilmə əsası kimi bu aktivlərin alınması

üçün çəkilmiş məsrəflər deyil, onların ehtimal olunan satış də-

yərindən (yəni, satış üzrə xərclər çıxılmaqla, satış qiyməti) isti-

fadəsi daha məqsədə uyğundur. Başqa sözlə, əgər müəssisənin

9

yaxın gələcəkdə ləğv olunacağı gözlənilərsə, aktivlərin ehtimal

olunan satış dəyəri müəssisə tərəfindən onun öhdəliklərinin

ödənilməsi üçün tələb olunan pul vəsaitlərinin gözlənilən mə-

daxili barədə daha etibarlı məlumatı təmin edəcəkdir.

15. Müəssisənin uzunmüddətli aktivlərinin amortizasiyası

yalnız onun fəaliyyətində müəyyən sabitlik ehtimal olunduqda,

məntiqli və məqsədəmüvafiq hesab oluna bilər. Əgər müəssisə-

nin ləğv olunması labüddürsə, aktivlərin qısamüddətli (dövriy-

yə) və uzunmüddətli (dövriyyədənkənar) kimi təsnifləşdirilmə-

si məqsədəuyğun deyildir. Belə ki, bu zaman, bütün aktivlər

ləğv olunması gözlənilən qısamüddətli aktivlər hesab olunur.

16. Öhdəliklərə gəldikdə isə, maliyyə hesabatlarının isti-

fadəçiləri üçün bu öhdəliklərin kreditorlara ödənişlər prioritet-

ləri əsasında təsnifatı onların ənənəvi olaraq, qısamüddətli və

uzunmüddətli öhdəliklər kimi təsnifatından daha əhəmiyyətli

hesab oluna bilər.

Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri

17. Keyfiyyət xüsusiyyətləri maliyyə hesabatlarında

təqdim olunan informasiyanı istifadəçilər üçün daha yararlı

edən aşağıdakı əsas amillərdən ibarətdir.

Münasiblik

Keçmiş, indiki və gələcək hadisələri qiymətləndirməklə

istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmələrinə müsbət təsir

edən informasiyalar münasib hesab olunur.

İnformasiyanın münasiblik dərəcəsi onun mahiyyəti və

əhəmiyyətliliyindən asılıdır. Bəzi hallarda informasiyanın ma-

hiyyəti onun münasib olması üçün kifayətdir. Digər hallarda

isə informasiyanın mahiyyəti və əhəmiyyətliliyi birgə nəzərə

alınmalıdır.

Əhəmiyyətlilik

Əhəmiyyətlilik konkret şəraitlərdə maliyyə hesabatlarında

diqqətsizlikdən göstərilməmiş məlumatın və ya yol verilmiş

10

səhvin həcminin dəyərindən asılıdır. Belə ki, əhəmiyyətlilik in-

formasiyanın keyfiyyət xüsusiyyətləri ilə deyil, bu informa-

siyanın münasibliyini müəyyən edən kəmiyyətlər ilə olçülür.

Etibarlılıq

Tərkibində əhəmiyyətli səhvlər və qabaqcadan əmələ gəl-

miş yanlış (qərəzli) fikirlər mövcud olmayan informasiya eti-

barlı hesab olunur. İstifadəçilər bu informasiyanın etibarlı oldu-

ğuna inandıqda, ona arxalana bilərlər. Etibarlı informasiya ney-

trallıq, ehtiyatlılıq, düzgün təqdimat və tamlıq kimi keyfiy-

yətlərə malik olmalıdır.

Düzgün təqdimat

Müəssisənin maliyyə hesabatlarında informasiyanın düz-

gün təqdimatı onun maliyyə vəziyyətini və fəaliyyətinin maliy-

yə nəticələrini qərəzsiz, təhrifsiz və ya əhəmiyyətli faktları giz-

lətmədən, mahiyyətin formadan üstünlüyü konsepsiyası əsasın-

da, mümkün qədər obyektiv əks etdirməsini nəzərdə tutur. Bu o

deməkdir ki, Konseptual Əsasların və ya müvafiq Milli Mü-

hasibat Uçotu Standartının tanınma meyarlarına uyğun gələn

və hesabat tarixinə və ya hesabat dövründə mövcud olan aktiv-

lərə, öhdəliklərə, kapitala, gəlirlərə və xərclərə təsir göstərmiş

bütün təsərrüfat əməliyyatları və digər hadisələr maliyyə hesa-

batlarında düzgün əks etdirilməlidir.

Mahiyyətin formadan üstünlüyü

Maliyyə hesabatlarında əks etdirilən əməliyyatların və di-

gər hadisələrin düzgün olması üçün həmin əməliyyatların və

hadisələrin iqtisadi mahiyyətinin hüquqi formasından üstünlü-

yü prinsipi əsasında təqdim olunmalıdır.

Neytrallıq

Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın eti-

barlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni, qərəzsiz olmalıdır.

Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan

informasiya, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin əldə

11

edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, maliyyə he-

sabatları neytral hesab oluna bilməz.

Ehtiyatlılıq

Ehtiyatlılıq – qeyri-müəyyən şəraitdə qiymətləndirmə za-

manı aktiv və ya gəlirlərin artırılmamasının, öhdəlik və xərc-

lərin azaldılmamasının təmin olunması məqsədilə diqqətli ya-

naşmanın tətbiqidir. Əksər hallarda bu o deməkdir ki, qeyri-

müəyyən şəraitdə aktiv və gəlirin mümkün dəyərlərindən ən aşa-

ğı, öhdəlik və xərcin isə ən yüksək qiyməti istifadə edilməlidir.

Tamlıq

Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın eti-

barlı olması üçün bu informasiya, onun əhəmiyyətliliyi və ona

çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır.

Müqayisəlilik

İstifadəçilər üçün maliyyə hesabatları arasında müvafiq-

liyi və fərqliliyi müəyyən etmək və qiymətləndirmək imkanını

yaradan informasiya müqayisəli hesab olunur. İstifadəçilər tə-

rəfindən müəssisənin müxtəlif dövrlərə aid olan maliyyə hesa-

batlarının və ayrı-ayrı müəssisələrin maliyyə hesabatlarının

müqayisə edilə bilməsi onlar üçün müəssisələrin maliyyə və-

ziyyətindəki və fəaliyyətlərinin maliyyə nəticələrindəki meyl-

ləri müəyyən etmək imkanı yaradır.

Ardıcıllıq

Müqayisə olunan informasiyanın ən mühüm xüsusiyyət-

lərindən biri ardıcıllıqdır. Müqayisəlilik prinsipi maliyyə hesa-

batlarında əks olunan informasiyanın dövrdən dövrə ardıcıl

olaraq tanınmasını, qiymətləndirilməsini və təqdim edilməsini

tələb edir. İnformasiyanın ardıcıllığı müəssisə tərəfindən bütün

dövrlər ərzində oxşar hadisələr üçün eyni uçot metodunun tət-

biq edildiyini bildirir. Lakin, ardıcıllıq prinsipinin tətbiq edil-

məsi maliyyə hesabatlarının etibarlılığını, münasibliyini və an-

laşılmasını təkmilləşdirmək üçün uçot siyasətində dəyişikliklə-

12

rin edilməsinə maneə yaratmamalıdır. İnformasiyanın müqayi-

səliliyi və ardıcıllığı maliyyə hesabatlarının hazırlanması zama-

nı istifadə olunmuş uçot siyasəti haqqında istifadəçilərin məlu-

matlandırılmasını təmin etməlidir. Tətbiq olunan uçot siyasə-

tində hər hansı dəyişikliklər edildikdə, bu dəyişikliklər onların

nəticələri ilə birlikdə aydın şəkildə açıqlanmalıdır.

Anlaşıqlılıq

Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın

mahiyyəti istifadəçilər tərəfindən anlaşılmalıdır. Eyni zamanda,

istifadəçilər kommersiya fəaliyyəti və mühasibat uçotu haqqın-

da zəruri biliklərə malik olmalı və informasiyanı kifayət qədər

dərindən öyrənməyə hazır olmalıdırlar. Münasib informasiya,

onun mürəkkəbliyinə görə istifadəçilər tərəfindən anlaşılma-

ması səbəbindən maliyyə hesabatlarından çıxarılmamalıdır.

MÜNASİB VƏ ETİBARLI İNFORMASİYANIN

MƏHDUDLUĞU

Vaxtında təqdimat ilə etibarlılıq arasında tarazlıq

18. İnformasiyanın münasib sayılması üçün onun vaxtın-

da təqdim edilməsi vacibdir. Təqdim olunması zamanı səbəbsiz

ləngitmələrə yol verilən informasiya öz münasibliyini itirə bi-

lər. Lakin, əksər hallarda, informasiyanın vaxtında təqdim

olunması məqsədilə əməliyyatların və digər hadisələrin bütün

aspektlərinin (cəhətlərinin) tam müəyyənləşməsinə qədər hesa-

bat vermək tələbi ortaya çıxır. Bu da maliyyə hesabatlarında

təqdim edilən informasiyanın etibarlılıq səviyyəsinin aşağı düş-

məsinə səbəb ola bilər. Əksinə, hesabatın təqdim edilməsi bü-

tün cəhətlər müəyyən olunanadək gecikdirildikdə, informasiya

yüksək dərəcədə etibarlı, lakin bundan əvvəl qərar qəbul etməli

olan istifadəçilər üçün az faydalı ola bilər. Müəssisə rəhbərliyi

maliyyə hesabatlarının vaxtında təqdim edilməsindən və etibar-

13

lılığından əldə olunacaq nisbi səmərəliliyin tarazlığını təmin

etməlidir. Əksər hallarda tarazlığın təmin edilməsi maliyyə he-

sabatlarının standartlarda təyin olunmuş müddətdə təqdim

olunması deməkdir.

Səmərə ilə məsrəflər arasında tarazlıq

19. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiya-

dan əldə olunan səmərə bu informasiyanın hazırlanması ilə

bağlı məsrəflərdən artıq olmalıdır. Buna görə də, maliyyə he-

sabatlarında əhəmiyyətsiz informasiyanın gostərilməsinə ehti-

yac yoxdur.

Keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlıq

20. Təcrübədə keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlığın

əldə edilməsi zəruri hesab edilir. Maliyyə hesabatlarının vəzifə-

lərinin yerinə yetirilməsi üçün keyfiyyət xüsusiyyətləri arasın-

da müvafiq tarazlığa nail olmaq məqsədəuyğundur. Müxtəlif

hallarda, xüsusiyyətlərin nisbi mühümlüyü peşəkar mülahizələ-

rin predmetidir.

Maliyyə hesabatlarının elementləri

Balans hesabatının elementləri

21. Aktiv - keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi müəssisə tə-

rəfindən idarə olunan və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərə

gətirə biləcəyi gözlənilən ehtiyatdır (resursdur).

22. Öhdəlik – müəssisənin keçmiş hadisələrdən yaranmış

və iqtisadi səmərəni əmələ gətirən ehtiyatlarının (resurslarının)

müəssisədən kənara ахını ilə nəticələnən mövcud borcudur.

23. Каpital – bütün öhdəliklər çıxıldıqdan sonra, müəssi-

sənin xalis aktivlərinin dəyəridir.

24. Aktivdə təcəssüm olunmuş gələcək iqtisadi səmərə -

aktivdən istifadə olunması və ya onun xaric olması nəticəsində

aşağıda göstərilən formalarda yaranır:

(a) müəssisəyə daxil olması gözlənilən pul vəsaitlərinin

və ya onların ekvivalentlərinin potensial artımı;

14

(b) müəssisədən xaric olması gözlənilən pul vəsaitlərinin

və ya onların ekvivalentlərinin potensial azalması.

25. Aktivdə təcəssüm olunmuş gələcək iqtisadi səmərə bu

aktivin satışı, pul vəsaitlərinə və ya onların ekvivalentlərinə

çevrilməsi (məsələn, qazanılmış faizlər üzrə debitor borclarının

ödənilməsi) və ya ondan istifadə edilməklə istehsal olunmuş

məhsulun satışı nəticəsində müəssisəyə daxil ola bilər. Aktivin

istifadəsi nəticəsində gələcək iqtisadi səmərənin əldə olunması

pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin xaric olmasının

azaldılması ilə ifadə oluna bilər. Məsələn, müəssisə tərəfindən

təmizləyici qurğunun əldə edilməsi nəticəsində ətraf mühitin

çirkləndirilməsi üzrə cərimə ödənişlərinin azalması şəklində

yaranan qənaətin əldə olunması .

Mənfəət və zərər haqqında hesabatın elementləri

26. Gəlir – mülkiyyətçilərin kapital qoyuluşu ilə əlaqəli

olmayan, lakin kapitalda artım ilə nəticələnən və hesabat dövrü

ərzində aktivlərin artması, daxil olması və ya öhdəliklərin azal-

ması şəklində iqtisadi səmərənin artımıdır.

27. Xərc – mülkiyyətçilər аrаsında kapitalın bölüşdürül-

məsi ilə əlaqəli оlmаyаn, lakin kapitalın аzаlmаsı ilə nəticələ-

nən, hesabat dövrü ərzində aktivlərin kənara ахını və yа аzаl-

mаsı və öhdəliklərin artması hesabına baş verən iqtisadi səmə-

rənin аzаlmаsıdır.

Kapitalın saxlanılmasını təmin edən düzəlişlər

28. Müəssisənin aktivlərinin və öhdəliklərinin dəyərinin

yenidən qiymətləndirilməsi və ya yenidən müəyyənləşdirilməsi

kapitalda artımı və ya azalmanı yaradır. Bu artımın və ya azal-

manın gəlir və xərc anlayışlarına uyğun gəlməsinə baxmayaraq

kapitalın saxlanılmasının müəyyən konsepsiyalarına müvafiq

olaraq onlar Mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edil-

mir. Bu artım və ya azalma kapitalın saxlanılmasına düzəlişlər

və ya yenidən qiymətləndirmə üzrə ehtiyat adı altında müvafiq

15

olaraq Mühasibat balansında və Kapitalda dəyişikliklər haq-

qında hesabatda əks olunur. (Bax: Kapitalın Saxlanılması üzrə

konsepsiyaların açıqlanması bu konseptual əsasların 46-52-ci

maddələrində öz əksini tapmışdır)

Maliyyə hesabatlarının elementlərinin tanınması

29. Obyektin maliyyə hesabatlarında tanınması – tanın-

ma meyarlarına cavab verən obyektin Mühasibat balansına və

ya Mənfəət və zərər haqqında hesabata daxil edilməsidir.

30. Mühasibat balansı və ya Mənfəət və zərər haqqında

hesabatda tanınan obyektlər aşağıdakı tanınma meyarlarına ca-

vab verməlidir:

(a) maliyyə hesabatlarının elementlərinin birinin anlayışı-

na uyğun gəlməsi;

(b) bu obyekt ilə əlaqədar gələcək iqtisadi səmərənin

artımı və ya azalması ehtimalının olması;

(c) obyektin dəyərinin və ya qiymətinin etibarlı səviyyədə

müəyyən oluna, qiymətləndirilə və ya hesablana bilməsi.

31. Mühasibat balansında və ya Mənfəət və zərər haqqın-

da hesabatda tanınmalı olan obyektlərin tanınmaması istifadə

olunan uçot siyasətinin açıqlanması, habelə qeydlər və ya

izahat materialları vasitəsilə əvəz edilə bilməz.

32. Obyektin dəyəri və ya qiyməti etibarlı əsasla qiymət-

ləndirilə bilmədikdə, bu obyekt Mühasibat balansında və Mən-

fəət və zərər haqqında hesabatda tanınmamalıdır. Lakin, müəs-

sisənin maliyyə vəziyyətinin və ya maliyyə nəticələrinin qiy-

mətləndirilməsi üçün obyekt haqqında informasiya münasib

sayıldıqda, maliyyə hesabatlarının qeydlərində bu obyekt ilə

bağlı təfərrüatların açıqlanması zərurəti yarana bilər.

Aktivin tanınması

33. Aktiv yalnız müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin

axını ehtimal olunduğu və onun dəyərinin və ya qiymətinin eti-

barlı səviyyədə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu

hallarda mühasibat balansında tanınır.

16

Öhdəliyin tanınması

34. Öhdəlik yalnız keçmiş hadisələrə görə yaranmış cari

borcun ödənilməsi nəticəsində müəssisədən gələcək iqtisadi sə-

mərənin kənara axını ehtimal olunduğu və bu borcun dəyərinin

və ya qiymətinin etibarlı səviyyədə qiymətləndirilməsi imka-

nının mövcud olduğu hallarda mühasibat balansında tanınır.

35. Keçmiş hadisələrin mövcud olmadığı səbəbdən gələ-

cəkdə yarana bilən borclar öhdəlik kimi tanınmır. Məsələn,

adətən müəssisə tərəfindən gələcəkdə aktivin əldə ediləcəyi

haqda razılıq hesabat dövrünün öhdəliyi kimi tanınmır.

Gəlirin tanınması

36. Gəlir aktivlərin artması və öhdəliklərin azalması ilə

bağlı iqtisadi səmərənin artımının baş verdiyi və bu artımın

etibarlı səviyyədə qiymətləndirilməsinə imkanın mövcud oldu-

ğu hallarda tanınır.

Xərcin tanınması

37. Xərc aktivlərin azalması və öhdəliklərin artması ilə

bağlı iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalma-

nın etibarlı səviyyədə qiymətləndirilməsinə imkanın mövcud

olduğu hallarda tanınır.

38. Əksər hallarda, xərclərin və gəlirlərin ayrı-ayrı mad-

dələri birbaşa əlaqəli olur. Buna görə də, müvafiqlik (əlaqələn-

dirmə) konsepsiyasına əsaslanaraq xərclər və gəlirlər eyni vaxt-

da tanınmalıdırlar.

39. Xərclərin gəlirlər ilə birbaşa əlaqələndirilməsi müm-

kün olmadığı hallarda, onlar müvafiq hesabat dövrləri arasında

sistematik və ardıcıl olaraq bölüşdürülür. Bölüşdürülmə üsulu

gələcək iqtisadi səmərənin baş verməsi gozlənilən dovrlər uzrə

xərclərin tanınmasını təmin etməlidir.

40. Məsrəflər gələcək iqtisadi səmərənin əmələ gəlməsinə

səbəb olmadıqda, habelə onlara aid edilən gələcək iqtisadi sə-

mərələr Mühasibat balansında aktivin tanınma meyarlarına

17

uyğun gəlmədikdə və ya bu meyarlara artıq cavab vermədikdə,

bu məsrəflər Mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc kimi

dərhal tanınır.

41. Həmçinin, öhdəlik müvafiq aktiv tanınmadan yaran-

dıqda, xərc Mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır.

Maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirilməsi

42. Qiymətləndirmə - Mühasibat balansında və ya Mən-

fəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilən obyektin pul

ifadəsinin müəyyənləşdirilməsidir.

43. Qiymətləndirmə üçün aşağıdakı qiymətləndirmə əsas-

ları istifadə oluna bilər:

(a) İlkin dəyər

− Aktivin ilkin dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onun

əldə edilməsi zamanı pul vəsaitlərinin və ya pul vəsaitlərinin

ekvivalentlərinin ödənilmiş məbləği və ya verilmiş əvəzləşdir-

mənin (mübadiləyə verilmiş qeyri-monetar aktivlərin, qəbul

edilmiş öhdəliklərin, buraxılmış kapital alətlərinin) ədalətli də-

yəri ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;

− Öhdəliyin ilkin dəyər əsasında qiymətləndirilməsi

müəssisənin adi iş şəraitində bu öhdəliyin yerinə yetirilməsi

məqsədilə ödənilməsi gözlənilən pul vəsaitlərinin və ya onların

ekvivalentlərinin məbləği, yaxud borc öhdəliyi əvəzinə alınmış

pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləği, yaxud

alınmış digər vəsaitlərin ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilməsini

nəzərdə tutur.

(b) Cari dəyər

− Aktivin cari dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi hal-ha-

zırda analoji aktivlərin əldə edilməsi üçün ödənilməli olan pul

vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin məbləği ilə qiy-

mətləndirilməsini nəzərdə tutur;

− Öhdəliyin cari dəyəri əsasında qiymətləndirilməsi onla-

rın hal-hazırda yerinə yetirilməsi məqsədilə ödənilməli olan pul

18

vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin nominal diskont-

laşdırılmamış) məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur .

(c) Mümkün satış dəyəri

− Aktivin mümkün satış dəyəri əsasında qiymətləndiril-

məsi müəssisənin adi iş şəraitində bu aktivin satılması nəticə-

sində əldə edilə biləcək pul vəsaitlərinin və ya onların ekviva-

lentlərinin məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərə tutur;

− Öhdəliyin mümkün ödəniş dəyəri əsasında qiymətləndi-

rilməsi müəssisənin adi iş şəraitində bu öhdəliyin yerinə yetiril-

məsi məqsədilə pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin

ödənilməli olan nominal (diskontlaşdırılmamış) məbləği ilə

qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.

(c) Diskontlaşdırılmış dəyər

− Aktivin diskontlaşdırılmış dəyər əsasında qiymətləndi-

rilməsi müəssisənin adi iş şəraitində bu aktivin istifadəsindən

gözlənilən gələcək xalis pul vəsaiti daxilolmalarının hal-hazırkı

məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;

− Öhdəliyin diskontlaşdırılmış dəyər əsasında qiymətlən-

dirilməsi müəssisənin adi iş şəraitində bu öhdəliyin yerinə yeti-

rilməsindən gözlənilən gələcək xalis pul vəsaiti xaricolmaları-

nın hal-hazırkı məbləği ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.

(d) Ədalətli dəyər

− Aktivin ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilməsi onun

müstəqil, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cur əməliyyatı həyata

keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında mübadilə nəticəsində

əldə edilə biləcək məbləğlə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur;

− Öhdəliyin ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilməsi

müstəqil, yaxşı məlumatlandırılmış və bu cür əməliyyatı həyata

keçirməkdə maraqlı olan tərəflər arasında əməliyyatın icrası za-

manı bu öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan məbləğ-

lə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.

19

44. Müvafiq Milli Mühasibat Uçotu Standartları maliyyə

hesabatlarının ayrı-ayrı elementləri üzrə istifadə oluna biləcək

müxtəlif qiymətləndirmə əsaslarını müəyyən edir.

45. Milli Mühasibat Uçotu Standartları Qarışıq qiymət-

ləndirmə əsasının (Modifikasiya edilmiş ilkin dəyərinin)

istifadə edilməsinə maneə yaratmır. Bu halda, müvafiq dövrün

maliyyə hesabatlarında təqdim olunmuş ayrı-ayrı obyektlərə

müxtəlif qiymətləndirmə əsaslarının tətbiq edilməsi nəzərdə

tutulur.

Kapitalin saxlanılması üzrə konsepsiyalar

46. Müəssisənin kapitalı aşağıdakı kimi nəzərə alına bilər:

(a) müəssisənin maliyyə kapitalı, yəni müəssisəyə qoyul-

muş onun xalis aktivlərinin dəyərinə (müəssisənin öz kapi-

talına) bərabər olan investisiyanın nominal dəyəri və ya sabit

alıcılıq qabiliyyəti əsasında qiymətləndirilmiş pul vəsaitlərinin

məbləği;

(b) müəssisənin fiziki istehsalat məhsuldarlığı və ya bu

məhsuldarlığın təmin edilməsinə tələb olunan resurslar.

47. Yuxarıda göstərilən kapitalın konseptual anlayışlarını

nəzərə alaraq, kapitalın saxlanılmasına dair iki əsas konsepsi-

yanı qeyd etmək olar:

(a) 46-cı maddənin (a) bəndinə əsasən Maliyyə kapitalı-

nın (və ya müəssisəyə qoyulmuş investisiyaların dəyərinin)

saxlanılması konsepsiyası;

(b) 46-cı maddənin (b) bəndinə əsasən Fiziki kapitalın (və ya

müəssisənin əməliyyat potensialının) saxlanılması konsepsiyası.

48. Maliyyə kapitalının saxlanılması konsepsiyasına uy-

ğun olaraq, kapital pul vəsaitlərinin nominal vahidlərlə müəy-

yənləşdirilərsə, nominal vahidlərlə qiymətləndirilmiş pul və-

saitlərinin hesabat dövrü ərzində artması mənfəət kimi tanınır.

Beləliklə, hesabat dövrü ərzində müəssisə tərəfindən saxlanılan

aktivlərin qiymətlərinin artması konseptual baxımdan mənfəət

20

hesab olunur. Lakin, təcrübədə, bu mənfəət aktivlərin xaric ol-

masına və ya istifadə olunmasına qədər tanınmamalıdır.

49. Maliyyə kapitalının saxlanılması konsepsiyasına

uyğun olaraq, kapital pul vəsaitlərinin sabit alıcılıq qabiliyyəti

vahidlərilə müəyyənləşdirilərsə, sabit alıcılıq qabiliyyəti vahid-

lərilə qiymətləndirilmiş pul vəsaitlərinin hesabat dövrü ərzində

artımı mənfəət hesab olunur. Beləliklə, müəssisə tərəfindən

saxlanılan aktivlərin qiymətlərinin artmasının yalnız inflya-

siyanın ümumi səviyyəsindən artıq olan hissəsi mənfəət hesab

olunur. Artımın yerdə qalan hissəsi kapitalın saxlanılmasına

düzəliş və kapitalın bir hissəsi hesab olunur.

50. Fiziki kapitalın saxlanılması konsepsiyasına uyğun

olaraq, kapital müəssisənin fiziki məhsuldarlıq potensialı ilə

müəyyənləşdirilir və bu potensialın dövr ərzində artımı mən-

fəət hesab olunur. Əks halda, yalnız müəssisənin aktivlərinə və

öhdəliklərinə təsir edən bütün qiymət dəyişikliklərinin nəticə-

sində müəssisə tərəfindən saxlanılan aktivlərin dəyərinin art-

ması kapitalın saxlanılmasına düzəliş və kapitalın bir hissəsi

hesab olunur.

51. Qiymətləndirmə əsaslarının və kapitalın saxlanılması

konsepsiyasının seçilməsi maliyyə hesabatlarının hazırlanma-

sında istifadə olunan uçot modelini müəyyənləşdirməklə, bu

hesabatların münasiblik və etibarlılıq səviyyələrini təmin edir.

Müəssisənin rəhbərliyi münasibliklə etibarlılıq arasında səmə-

rəli tarazlığa nail olmalıdır.

52. Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən tətbiq

edilməli olan uçot modeli müvafiq Milli Mühasibat Uçotu

Standartları ilə müəyyənləşdirilir.

21

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KOMMERSİYA

TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU

STANDARTLARININ MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən iş-

lənib hazırlanmış və Nazirliyin müxtəlif tarixli əmrləri ilə təs-

diq edilmiş Milli Mühasibat Uçotu standartları aşağıdakılardır:

1. Kommersiya təşkilatları üçün “Maliyyə hesabatla-

rının təqdimatı üzrə” 1 №li Milli Mühasibat Uçotu Stan-

dartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazir-

liyinin 18 aprel 2006-cı il tarixli, İ-38 nömrəli əmri ilə təsdiq

edilmişdir. Standart 14 bölmədən, 90 maddədən ibarətdir. Stan-

dart “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1№li Mühasibat

Uçotunun Beynəlxalq Standartlarına əsaslanaraq “Mühasibat

uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunun tələblə-

rinə uyğun olaraq hazırlanmışdır. Standartda onun məqsədi,

tətbiqi sahəsi, əsas anlayışlar, maliyyə hesabatlarının təyinatı,

əsas ehtimallar və mülahizələr, Maliyyə hesabatlarının tərkibi

yəni Mühasibat balansı; Mənfəət və zərər haqqında hesa-

bat; Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat; Pul vəsaiti

haqqında hesabat; Uçot siyasəti və izahlı qeydlər; - öz əksi-

ni tapmaqla yanaşı, standartların ilk dəfə tətbiq edilməsi, keçid

dövrünün şərtləri də qeyd edilmişdir.

2. Kommersiya təşkilatları üçün “Kapitalda dəyişik-

liklər haqqında hesabat üzrə” 2 №li Milli Mühasibat Uçotu

Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Na-

zirliyinin 18 aprel 2006-cı il tarixli, İ-38 nömrəli əmri ilə təsdiq

edilmişdir. Standart 10 bölmədən, 48 maddədən ibarətdir. Stan-

dartda ümumi müddəalar, əsas anlayışlar, kapitalın komponent-

ləri, kapitalın tanınması və qiymətləndirilməsi, geri alınmış ka-

pital (səhmlər), kapitalın saxlanması üzrə düzəlişlər, təqdim

edilmə və açıqlamalar, standartın ilk dəfə təqdim edilməsi və

keçid dövrün şərtləri kimi məsələlər əks etdirilmişdir.

22

3. Kommersiya təşkilatları üçün “Cari mənfəət vergisi

üzrə” 3№li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 29 dekabr

2007-ci il tarixli İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart

9 bölmədən, 26 maddədən ibarətdir. Standartda ümumi müd-

dəalar, onun təyinatı, məqsədi və tətbiqi sahəsi, əsas anlayışlar,

cari vergi öhdəliklərinin və cari vergi aktivlərinin tanınması,

qiymətləndirmə, vergi aktivləri və vergi öhdəlikləri, qarşılıqlı əvəz-

ləşdirmə, vergi xərcləri və məlumatın açıqlanması öz əksini

tapmışdır.

4. “Təxirə salınmış mənfəət vergisi üzrə” Kommersiya təşkilatları üçün 4 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2007-ci il 29 dekabr tarixli İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 14 bölmədən, 40 maddədən ibarətdir. Standartda onun təyinatı, məqsədi və tətbiqi sahəsi, əsas anlayışlar, vergi xərc-ləri (vergi gəlirləri), vergi tutulan (çıxılan) müvəqqəti fərqlər, daimi fərqlər, istifadə olunmamış vergi zərərləri və istifadə olunmamış vergi kreditləri, törəmə müəssisələrə, filiallara və asılı müəssisələrə investisiyalar, habelə birgə fəaliyyətdə iştirak payı, müəssisələrin birləşməsi və qudvil, təxirə salınmış vergi gəlirlərinin və təxirə salınmış vergi xərclərinin tanınması, aktiv və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi, onun təqdimatı və məlu-matın açıqlanması əks etdirilmişdir.

5. Kommersiya təşkilatları üçün “Pul vəsaitlərinin

hərəkəti haqqında hesabatı üzrə” 5 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliy-yə Nazirliyinin 18 aprel 2006-cı il tarixli 38 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 15 bölmədən, 56 maddədən ibarətdir. Stan-dartın əsas təyinatı, maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi, standartın məqsədi və tətbiq sahəsi, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında anlayışlar, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesa-batın təqdim edilməsi və onun təqdim olunmasına aid tələblər. Xarici valyuta ilə ifadə olunan pul vəsaitlərinin hərəkəti, faiz-

23

lərlə dividentlər, mənfəət, əlavə dəyər vergisi və digər vergilər, törəmə, asılı və birgə müəssisəyə investisiyalar, törəmə müəssi-sələrin və təsərrüfat vahidlərinin əldə edilməsi və satılması, qeyri-pul əməliyyatlarının və pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinin komponentləri və digər açıqlamalar öz əksini tapmışdır.

6. Kommersiya təşkilatları üçün “Gəlirlər üzrə” 6 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-cı il tarixli İ-73/1 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 10 bölmədən, 51 maddədən ibarətdir. Standart “Mühasibat uçotu haqqında” qa-nununa uyğun olaraq hazırlanmış və “Gəlir” adlı 18 №li Müha-sibat uçotunun Beynəlxalq Standartına əsaslanmışdır. Standar-tın əsas məqsədi müəssisə tərəfindən gəlirin Mənfəət və zərər haqqında hesabatda ardıcıl, etibarlı və şəffaf formada tanın-masını, qiymətləndirilməsini və ardıcıllığının təmin etməkdən ibarətdir. Bununla yanaşı standartın tətbiqi sahəsi, əsas anlayış-lar, gəlirin qiymətləndirilməsi, xidmətlərin göstərilməsi və mal-ların satışı, faiz gəliri, royalti və dividentlər, sair gəlirlər, gəli-rin təqdim edilməsi və açıqlanması öz əksini tapmışdır.

7. Kommersiya təşkilatları üçün “Torpaq, tikili və

avadanlıqlar üzrə” 7 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı.

Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23

iyul 2007-cı il tarixli, İ-73/1 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Standart 8 bölmədən, 64 maddədən ibarətdir. Standartın təyi-

natı və məqsədi müəssisənin torpaq, tikili və avadanlıqlara

qoyduğu investisiyaları və həmin investisiyalarda baş verən də-

yişikliklər haqqında məlumatın maliyyə hesabatları istifadə-

çiləri tərəfindən anlaşılması üçün torpaq, tikili və avadanlıqlar

üzrə uçot qaydalarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Bu

qaydalar hazırkı standartda öz əksini tapmış, torpaq, tikili və

avadanlıqların alınması, onların balans dəyərinin və amortizasi-

ya ayırmalarının müəyyən edilməsi, habelə onlara aid qiymət-

dəndüşmə zərərlərinin tanınması kimi məsələləri əhatə edir.

Standartın tətbiqi sahəsi və anlayışlar, ümumi balans dəyəri, il-

24

kin dəyər, amortizasiya olunan dəyər, amortizasiya, müəssisəyə

xas olan dəyər, qiymətdəndüşmə dəyəri, bərpa edilə bilən məb-

ləğ, son qalıq (ləğv dəyəri), faydalı istismar dəyəri və s. digər

anlayışlar vermişdir. Bununla yanaşı torpaq, tikili və avadanlıq-

ların tanınması və onların ilkin qiymətləndirilməsi, amortizasiya

olunan dəyər və amortizasiya müddəti, amortizasiya metodu,

torpaq, tikili və avadanlıqlar obyektlərinin qiymətdən düşməsi,

onların tanınmasının dayandırılması və bu kimi məlumatların

açıqlanması öz əksini tapmışdır.

8. Kommersiya təşkilatları üçün “Ehtiyatlar üzrə” 8

№li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbay-

can Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-cı il tarixli

İ-73/1 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 7 bölmədən, 35

maddədən ibarətdir. Bu standartın təyinatı və məqsədi ehtiyat-

ların uçot qaydalarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Ehti-

yatların uçotunda əsas məsələ, onlara çəkilən məsrəflərin aktiv

kimi tanınmalı olan və gələcək dövrlərdə onların satışınadək

aktiv kimi saxlanılan dəyərinin müəyyən edilməsidir. Standart

ehtiyatlara çəkilən məsrəflərin mümkün xalis satış dəyərinə

qədər azaldılması hallarını müəyyənləşdirir. Hazırkı standartda

ehtiyatların ilkin dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə

edilən hesablama üsullarına dair göstəricilər təqdim olunur.

Standartın tətbiq sahəsi göstərilməklə əsas anlayışlarda ehtiyat-

lara hansı aktivlərin aid edilməsi, onların mümkün real satış də-

yəri, ədalətli dəyəri və marjinal dəyəri göstərilmişdir. Bununla

yanaşı ehtiyatların qiymətləndirilməsi, onların ilkin dəyəri,

ehtiyatların əldə edilməsinə çəkilən xərclər (məsrəflər), emal

məsrəfləri və sair məsrəflər əks etdirilmişdir. Beləliklə, stan-

dartda xidmət sahəsinə aid müəssisələrdə ehtiyatların ilkin

dəyəri yəni bioloji aktivlərdən alınmış kənd təsərrüfatı məhsulla-

rının ilkin dəyəri, ehtiyatların ilkin dəyərinin qiymətləndirilməsi

metodları və üsulları, mümkün xalis satış dəyəri, onların xərc

kimi tanınması və məlumatların açıqlanması öz əksini tapmışdır.

25

9. Kommersiya təşkilatları üçün “Balans hesabatı ta-

rixindən sonrakı hadisələr üzrə” 9 №li Milli Mühasibat

Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliy-

yə Nazirliyinin 23 iyul 2007-cı il tarixli, İ-73/1 №li əmri ilə

təsdiq edilmişdir. Standart 7 bölmədən, 20 maddədən ibarətdir.

Standartın təyinatı və məqsədi müəssisənin balans hesabatı

tarixindən sonra baş verən hadisələrlə bağlı maliyyə hesabatla-

rında düzəlişlərin edilməsi vaxtı və müəssisənin maliyyə hesa-

batlarının dərc edilməsi üçün təsdiq olunduğu tarix və balans

hesabatı tarixindən sonrakı hadisələr haqqında məlumatın açıq-

lanmasını müəyyən edir. Bununla yanaşı standartın tətbiq sahə-

si və əsas anlayışlarda balans hesabatı tarixindən sonrakı hadi-

sələr balans hesabatı tarixi ilə maliyyə hesabatlarının dərc

edilməsi üçün təsdiq olunduğu tarix arasındakı dövrdə baş ve-

rən mənfi və ya müsbət xarakterli hadisələrin iki növ üzrə

müəyyənləşdirilməsi, eləcə də məlumatların düzəliş edilməsini

nəzərdə tutulan balans hesabatı tarixindən sonrakı hadisələr,

onların qiymətləndirilməsi, dividentlər, müəssisənin fəaliyyə-

tinin fasiləsizliyi və məlumatların açıqlanması şərtləri standart-

da maddələr üzrə öz əksini tapmışdır.

10. Kommersiya təşkilatları üçün “Qiymətləndirilmiş

öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər üzrə” 10 №li

Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Standart Azərbaycan Res-

publikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-cı il tarixli, İ-73/1

№li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 6 bölmədən, 64 maddə-

dən ibarətdir. Bu standartın təyinat və məqsədi qiymətlən-

dirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti öhdəliklərlə bağlı

tətbiq olunan tanınma meyarının qiymətləndirmə əsaslarının və

maliyyə hesabatlarında açıqlanmalı olan məlumatın müəyyən

edilməsindən ibarətdir. Standartın tətbiq sahəsi isə uçot qayda-

ları nəzərə alınmaqla, Azərbaycan Respublikasının Mühasibat

Uçotu haqqında Qanununun 10-cu maddəsində müəyyən edil-

miş Kommersiya Təşkilatları tərəfindən hazırlanan illik ma-

26

liyyə hesabatlarının və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliy-

yə hesabatlarına tətbiq edilir. Bununla yanaşı standartda qiy-

mətləndirmə, tanınma və qiymətləndirmə qaydalarının tətbiqi,

qüvvəyə minmə tarixi eləcə də “Qiymətləndirilmiş öhdəliklər,

şərti aktivlər və şərti öhdəliklər” adlı 37 №li Mühasibat Uço-

tunun Beynəlxalq Standartı ilə müqayisəsi öz əksini tapmışdır.

11. Kommersiya təşkilatları üçün “Uçot siyasəti, uçot

qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11 №li Milli

Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Res-

publikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-cı il tarixli, İ-73/1

№li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 14 bölmədən, 50 mad-

dədən ibarətdir. Standartın əsas təyinatı və məqsədi uçot siya-

sətində və uçot qiymələrində edilən dəyişikliklərə və səhvlərin

düzəldilməsinə dair məlumatların açıqlanması və uçot qay-

daları ilə yanaşı, uçot siyasətinin seçilməsi və dəyişdirilməsi

üçün istifadə olunan meyarların müəyyən olunmasından ibarət-

dir. Standartın tətbiqi sahəsi, uçot qaydaları nəzərə alınmaqla

bu standart uçot siyasətinin seçilməsi və tətbiqi zamanı, habelə

uçot siyasətində və uçot qiymətlərində dəyişikliklərin və əvvəl-

ki hesabat dövrlərinin səhvləri üzrə düzəlişlərin uçotu zamanı

tətbiq edilir. Bununla yanaşı standartda uçot siyasəti, onun

seçilməsi və tətbiqi sahəsi, uçot siyasətinin ardıcıllığı və uçot

siyasətində dəyişikliklərin tətbiqi sahəsi, məlumatların açıqlan-

ması, uçot qiymətində dəyişikliklər, səhvlər, retrospektiv qay-

dada yenidən tətbiq etməyə qoyulan məhdudiyyətlər, keçmiş

dövrlərin səhvlərinin açıqlanması və s. kimi məsələlər öz əksini

tapmışdır.

12. Kommersiya təşkilatları üçün “Qeyri-maddi aktiv-

lər üzrə” 12 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu

standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul

2007-cı il tarixli, İ-73/1 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart

14 bölmədən, 98 maddədən ibarətdir. Standartın təyinatı və

məqsədi digər Milli Mühasibat Uçotu Standartları tərəfindən

27

tənzimlənməyən qeyri-maddi aktivlərlə bağlı mühasibat uçotu-

nun aparılmasının təmin edilməsindən ibarətdir. Hazırkı stan-

dartın tələblərinə uyğun olaraq müəssisə tərəfindən qeyri-mad-

di aktivin tanınması yalnız müəyyən meyarlara cavab verdikdə

mümkün hesab edilir. Bu standart qeyri-maddi aktivlərin ba-

lans dəyərinin hesablanması üsullarını müəyyənləşdirir, habelə

müəssisə tərəfindən qeyri-maddi aktivlərlə bağlı müvafiq infor-

masiyanın açıqlanmasını tələb edir. Standartın tətbiqi sahəsi

uçot qaydaları nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikasının

Mühasibat Uçotu haqqında Qanununun 10-cu maddəsinə əsa-

sən, maliyyə hesabatlarını hazırlayan kommersiya təşkilatları

tərəfindən təyin edilir. Mühasibat uçotunu tənzimləyən qüvvədə

olan normativ-hüquqi aktlar bu Milli Mühasibat Uçotu Standartı

əsasında ziddiyyət yarandığı halda hazırkı standart tətbiq edilir.

Bununla yanaşı standartda qeyri-maddi aktivlər anlayışı tanın-

ma və ilkin qiymətləndirmə, ayrıca əldə edilmiş qeyri-maddi

aktivlər, xərcin tanınması, ilkin tanınmadan sonra qiymətlən-

dirmə, faydalı istifadə müddəti, məhdud istifadə müddətli qeyri-

maddi aktivlər, balans dəyərinin bərpa edilə bilməsi – qiymət-

dəndüşmə zərərləri, aktivin istismardan çıxması və silinməsi

(satılması), informasiyanın açıqlanması və s. bu kimi məsələlər

öz əksini tapmışdır.

13. Kommersiya təşkilatları üçün “Borclara aid edilən

xərclər üzrə” 13 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu

standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul

2007-ci il tarixli, İ-73/1 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart

4 bölmədən, 25 maddədən ibarətdir. Standartın təyinatı və

məqsədi borclara aid edilən məsrəflərin mühasibat uçotunda

əks etdirilməsi qaydasının müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Standart tanınmış aktivin alınması, inşası və istehsalına birbaşa

aid edilən borclar üzrə məsrəflərin kapitallaşdırılmasını tələb

edir. Standartın tətbiqi sahəsi isə uçot qaydalarını nəzərə alın-

maqla maliyyə hesabatlarını “Azərbaycan Respublikasının Mü-

28

hasibat Uçotu haqqında Qanununun 10-cu maddəsi”-nə əsasən

hazırlayan kommersiya təşkilatları tərəfindən tətbiq edilir.

Mühasibat uçotunu tənzimləyən qüvvədə olan normativ-hüquqi

aktlar bu Milli Mühasibat Uçotu Standartı arasında ziddiyyət

yarandığı halda hazırkı standart tətbiq edilir. Bütün bunlarla

yanaşı standartda kapitallaşdırılmasına yol verilən borclar üzrə

məsrəflər, tanınmış aktivin balans dəyəri bərpa olunan məbləğ-

dən artıq olması, kapitallaşdırmanın başlanılması və müvəqqəti

dayandırılması, eləcə də tam dayandırılması kimi sair məlumat-

lar standartın bu nömrəsində öz əksini tapmışdır.

14. Kommersiya təşkilatları üçün “İcarə üzrə” 14 №li

Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan

Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-cı il tarixli, İ-

73/1 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 7 bölmədən, 62

maddədən ibarətdir. Standartın təyinat və məqsədi həm icarəçi,

həm də icarəyə verən subyekt üçün icarə ilə əlaqədar tətbiq

olunacaq müvafiq uçot siyasətinin və məlumatın açıqlanması

qaydalarının müəyyən edilməsindən ibarətdir. Standartın tətbi-

qi sahəsi bu bölmədə qeyd edilən icarə növlərindən başqa bü-

tün digər icarə növlərinin uçotuna tətbiq edilməsi müəyyənləş-

dirilmişdir. Mühasibat uçotunu tənzimləyən qüvvədə olan

normativ-hüquqi aktlar bu Milli Mühasibat Uçotu Standartı

əsasında ziddiyyət yarandığı halda hazırkı standart tətbiq edilir.

Bununla yanaşı standartda istifadə edilən əsas anlayışlar, icarə

növlərinin təsnifatı, icarənin maliyyə hesabatlarında təqdim

edilməsi, əməliyyat icarəsi, icarəyə verən subyektin maliyyə

hesabatlarında icarənin təqdim edilməsi, satış və geriyə icarə

əməliyyatı aktivinin satışı, sonra isə həmin aktivin geriyə icarə-

yə götürülməsindən ibarət və s. bu kimi məlumatlar öz əksini

tapmışdır.

15. “Maliyyə vasitələri (alətləri) – məlumatın açıqlan-

ması və təqdim edilməsi üzrə” Kommersiya təşkilatları

üçün 15 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart

29

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2007-cı il 29

dekabr tarixli İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 8

bölmədən, 45 maddədən ibarətdir. Standartın təyinatı kommer-

siya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotunun standartlarına

uyğun olaraq tərtib edilmiş maliyyə hesabatlarının keyfiyyəti-

nin müvafiq vasitələrlə təkmilləşdirilməsidir. Belə ki, kommer-

siya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotunun standartları

əsasında, tərtib edilmiş maliyyə hesabatlarının tətbiq edilən

müvafiq Milli Mühasibat Uçotunun standartlarının bütün tələb-

lərinə uyğun gəlməsini təmin edilməsi;

- ilkin maliyyə hesabatlarında maliyyə vasitələrinin açıq-

lanması üçün minimal tələblər üzrə təlimatın təmin edilməsi;

- kapital vasitələri, öhdəlik vasitələri və həm kapital, həm

də borc xüsusiyyətlərinə malik maliyyə vasitələri üzrə açıq-

lamalar üçün praktik tələblərin qoyulması.

Standartın məqsədi isə maliyyə vasitələrinin öhdəliklər və

ya kapital kimi təqdim olunması və maliyyə aktivlərinin və

maliyyə öhdəliklərinin qarşılıqlı əvəzləşdirilməsi üçün prinsip-

lərin müəyyən olunmasından ibarətdir. Standartın tətbiqi sahəsi

kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotunun stan-

dartlarına uyğun tərtib edilmiş bütün maliyyə hesabatlarının

təqdimatında tətbiq olunmalıdır. Bununla yanaşı standartda öh-

dəliklər və kapital, şərti hesablamalar üzrə qiymətləndirilmiş öh-

dəliklər, qarışıq maliyyə vasitələri, geri alınmış səhmlər (xəzinə

səhmləri) və maliyyə aktivləri eləcə də maliyyə aktivlərinin

qarşılıqlı əvəzləşdirilməsi üçün məsələlər öz əksini tapmışdır.

16. Kommersiya təşkilatları üçün “Tikinti müqavi-

lələri üzrə” 16 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu

standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 29 de-

kabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Standart 10 bölmədən, 47 maddədən ibarətdir. Standartın məq-

sədi və tətbiq sahəsi tikinti müqavilələri ilə bağlı gəlir və xərc-

lərin uçot qaydalarının təyin edilməsindən ibarətdir. Tikinti

30

müqavilələri üzrə həyata keçirilən fəaliyyətin xarakterinə uy-

ğun olaraq, müqavilə üzrə işlərin başlandığı və bitirildiyi tarix-

lər, ayrı-ayrı hesabat dövrünə təsadüf edir. Beləliklə tikinti mü-

qavilələrinin uçotunda əsas məsələ bu müqavilələr üzrə gəlir və

xərclərin müvafiq işlərin görüldüyü hesabat dövrləri üzrə bö-

lüşdürülməsidir.

Bununla yanaşı standartda tikinti müqavilələrinin birləş-

dirilməsi və ayrı-ayrı hissələrə bölünməsi müqavilələr üzrə gə-

lirlər, müqavilə ilə müəyyən edilmiş tikinti məsrəfləri, müqavi-

lələr üzrə gəlir və məsrəflərin tanınması, ehtimal olunan zərər-

lərin tanınması və qiymətləndirmədə dəyişikliklər kimi və s.

məsələlər öz əksini tapmışdır.

17. Kommersiya təşkilatları üçün “Hökumət subsidi-

yalarının uçotu və dövlət yardımı haqqında məlumatın

açıqlanması üzrə” 17 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı.

Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 29

dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Standart 6 bölmədən, 33 maddədən ibarətdir. Standartın məq-

sədi müəssisələrə təqdim olunan hökumət subsidiyaları və döv-

lət yardımına tətbiq edilən uçot qaydalarının və açıqlama tələb-

lərinin müəyyən edilməsidir. Mühasibat uçotunu tənzimləyən

qüvvədə olan normativ hüquqi aktlarla bu Milli Mühasibat

Uçotunun standartlarının arasında ziddiyyət yarandığı halda bu

standart tətbiq edilir. Standart hökumət subsidiyaları və dövlət

yardımlarının digər formalarının uçotu və onlar barədə məlu-

matın açıqlanması zamanı tətbiq edilməlidir. Bununla yanaşı

hökumət subsidiyaları, aktiv və gəlirlərə aid olunan subsidiya-

ların təyin edilməsi, hökumət subsidiyalarının geri qaytarılma-

sı, dövlət yardımı və məlumatların açıqlanması kimi və s. mə-

sələlər öz əksini tapmışdır.

18. Kommersiya təşkilatları üçün “Təşkilatların fəaliy-

yətlərinin birləşdirilməsi üzrə” 18 №li Milli Mühasibat

Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliy-

31

yə Nazirliyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə

təsdiq edilmişdir. Standart 7 bölmədən, 78 maddədən ibarətdir.

Hazırkı standartın məqsədi müəssisələrin birləşməsi nəticə-

sində hazırlanan maliyyə hesabatlarının tərkibini müəyyən

etməkdir. Bu standart həmçinin bütün müəssisə birləşmələrinin

satın alma metodu ilə uçota alınmasını tələb edir. Bununla

yanaşı standartda müəssisə birləşməsinin müəyyən edilməsi,

satın alınma metodunun tətbiqi, müəssisə birləşməsinin ilkin

dəyəri və alıcının müəyyən edilməsi, müəssisə birləşməsinin

ilkin dəyərinin əldə edilmiş aktivlər, öhdəliklər və şərti öhdə-

liklər üzrə bölüşdürülməsi, gələcək hadisələrdən asılı olaraq

ilkin dəyərinə edilən düzəlişlər, satın alınan müəssisənin müəy-

yən edilə bilən aktiv və öhdəlikləri, satın alınan müəssisənin

qeyri-maddi aktivləri və şərti öhdəlikləri, müəssisələrin birləş-

məsinə mərhələlərlə ayrılma, şərti olaraq müəyyən edilmiş

ilkin uçot, ilkin uçotun başa çatmasından sonra ilkin uçota

edilən düzəlişlər və təxirə salınmış vergi aktivlərinin tanınması

kimi və s. məsələlər öz əksini tapmışdır.

19. Kommersiya təşkilatları üçün “Təşkilatların ma-

liyyə hesabatları və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) ma-

liyyə hesabatları üzrə” 19 №li Milli Mühasibat Uçotu Stan-

dartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazir-

liyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq

edilmişdir. Standart 8 bölmədən, 36 maddədən ibarətdir. Stan-

dartın məqsədi maliyyə hesabatlarının qrup adından təqdim

edən müəssisələr tərəfindən tətbiq edilməli olan qaydaların

müəyyən olunmasıdır. Standart əsas müəssisənin nəzarəti altın-

da olan müəssisələr qrupunun birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş)

maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdimatı zamanı tətbiq

olunmalıdır. Standart həmçinin müəssisənin fərdi maliyyə he-

sabatlarının təqdim edilməsi zamanı törəmə müəssisələrə, birgə

nəzarət olunan müəssisələrə və asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinə

qoyulan investisiyaların uçotuna tətbiq edilməlidir. Bununla

32

yanaşı standartda əsas anlayışlar, törəmə müəssisələrə birgə nə-

zarət olunan müəssisələrə və asılı müəssisələrə qoyulan investi-

siyaların fərdi maliyyə hesabatlarında uçotu və məlumatın

açıqlanması kimi məsələlər öz əksini tapmışdır.

20. Kommersiya təşkilatları üçün “Asılı təsərrüfat

cəmiyyətlərinə investisiyaların uçotu üzrə” 20 №li Milli

Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Res-

publikası Maliyyə Nazirliyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-

130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 6 bölmədən, 40

maddədən ibarətdir. Standartın məqsədi investisiya obyektinin

törəmə müəssisə kimi deyil, asılı təsərrüfat cəmiyyəti kimi təs-

nifləşdirilməsi üçün onun kapitalında kifayət qədər investisiya-

ya malik olan digər müəssisə tərəfindən maliyyə hesabatlarının

təqdim edilməsi zamanı qəbul edilməli olan qaydaların müəy-

yən edilməsidir. Bu standart asılı təsərrüfat cəmiyyətlərinə in-

vestisiyaların uçotu zamanı tətbiq olunmalıdır. Bununla yanaşı

standartda əsas anlayışlar, əhəmiyyətli təsir, iştirak payı me-

todu və onun tətbiqi, qiymətdən düşmə üzrə zərərlər, fərdi ma-

liyyə hesabatları və məlumatın açıqlanması kimi məsələlər öz

əksini tapmışdır.

21. Kommersiya təşkilatları üçün “Təşkilatların birgə

fəaliyyəti haqqında maliyyə hesabatları üzrə” 21 №li Milli

Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Res-

publikası Maliyyə Nazirliyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-

130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 11 bölmədən, 51

maddədən ibarətdir. Standartın məqsədi, asılı və ya törəmə

müəssisə kimi deyil, birgə müəssisə kimi müəyyən edilən qu-

rumlarda iştirak payı sahiblərinin maliyyə hesabatlarının hazır-

lanması üçün tətbiq etməli olduqları təcrübənin müəyyən olun-

masıdır. Standartın tətbiqi sahəsi uçot qaydaları nəzərə alın-

maqla Azərbaycan Respublikasının Mühasibat Uçotu haqqında

qanunun 10-cu maddəsində müəyyən edilmiş kommersiya təş-

kilatları tərəfindən hazırlanan illik maliyyə hesabatları və bir-

33

ləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına tətbiq

edilir. Bununla yanaşı birgə fəaliyyətlərin formaları, birgə nə-

zarət, müqavilə razılığı, birgə nəzarət edilən əməliyyatlar və

nəzarət edilən aktivlər, sahibkarların maliyyə hesabatları, sahib-

karlarla birgə müəssisə arasındakı əməliyyatlar, birgə fəaliy-

yətdə iştirak payının investoru maliyyə hesabatlarında əks etdi-

rilməsi kimi anlayışlar öz əksini tapmışdır.

22. Kommersiya təşkilatları üçün “Xarici valyuta

məzənnələrində dəyişiklərin uçotu üzrə” 22 №li Milli Mü-

hasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Res-

publikası Maliyyə Nazirliyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-

130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 7 bölmədən, 46

maddədən ibarətdir. Standartın əsas məqsədi müəssisənin xari-

ci valyuta ilə həyata keçirdiyi əməliyyatların, habelə xarici öl-

kələrdə aparılan fəaliyyətlərin müəssisənin maliyyə hesabatla-

rında əks etdirilməsi və maliyyə hesabatlarının təqdimat valyu-

tasına çevrilməsi qaydalarını müəyyən edilməsidir. Bu standart

aşağıdakı hallarda tətbiq olunmalıdır:

a) xarici valyutada olan əməliyyatların və qalıqların uçotu

zamanı;

b) müəssisənin konsolidasiya, proporsional konsolidasiya

və ya iştirak payı metodu ilə maliyyə hesabatlarına daxil edil-

miş xarici əməliyyatların nəticələrinin və maliyyə vəziyyətinin

təqdimat valyutasına çevrilməsi zamanı;

c) müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri və maliyyə nəticə-

lərinin təqdimat valyutasına çevrildiyi zaman.

Bununla yanaşı standartda xarici valyuta ilə həyata keçiri-

lən əməliyyatların müəssisənin hesabatlarında əsas əməliyyat

valyutası ilə təqdim edilməsi, məzənnə fərqlərinin tanınması,

əməliyyat valyutasında dəyişikliklər, təqdimat valyutasına çev-

rilmə, bütün məzənnə fərqlərinin vergi nəticələrinə təsiri kimi

anlayışlar öz əksini tapmışdır.

34

23. Kommersiya təşkilatları üçün “Satış üçün nəzərdə

tutulmuş uzunmüddətli aktivlərin uçotu və dayandırılmış

əməliyyatları üzrə” 23 №li Milli Mühasibat Uçotu Standar-

tı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin

29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmiş-

dir. Standart 5 bölmədən, 44 maddədən ibarətdir. Standartın

təyinatı və məqsədi satış üçün nəzərdə tutulmuş aktivlərin uçot

qaydalarının, habelə dayandırılmış əməliyyatlar üzrə təqdim

edilməli və açıqlanmalı olan məlumatın əldə edilməsidir. Stan-

dart xüsusi olaraq aşağıdakıları tələb edir:

a) satış üçün nəzərdə tutulmuş kimi təsnifləndirilmə

meyarlarına uyğun gələn, aktivlərin mövcud olan iki dəyərdən

ən aşağı dəyərlə: satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyər ilə və

ya balans dəyəri ilə qiymətləndirilməli olduğu və həmin aktiv-

lər üzrə amortizasiyanın hesablanmasının dayandırılmasını;

b) satış üçün nəzərdə tutulmuş kimi təsnifləndirilmə me-

yarlarına uyğun gələn aktivlərin mühasibat balansında ayrıca

maddə ilə və dayandırılmış əməliyyatların nəticələrinin mənfəət

və zərər haqqında hesabatda ayrıca maddə ilə göstərilməsini.

Bununla yanaşı standartda uzunmüddətli aktivlərin (və ya

silinmə qrupunun) satış üçün nəzərdə tutulmuş kimi təsnifləş-

dirilməsi və onun qiymətləndirilməsi, qiymətdəndüşmə üzrə

zərərlərin və geri qaytarılan maddələrin tanınması, satış planına

dəyişikliklər, dayandırılmış əməliyyatların təqdim edilməsi,

davam edən əməliyyatlarla bağlı mənfəət və zərərlər kimi anla-

yışlar əks etdirilmişdir.

24. Kommersiya təşkilatları üçün “Aktivlərin qiymət-

dən düşməsi üzrə” 24 №li Milli Mühasibat Uçotu Standart-ları. Bu standart Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazir-liyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edil-mişdir. Standart 9 bölmədən, 108 maddədən ibarətdir. Standartın təyinatı və məqsədi, aktivlərinin bərpa edilə bilən dəyərdən artıq dəyərlə uçota alınmamasına əmin olmaq üçün müəssisə tərəfindən tətbiq edilən prosedurların müəyyən edilməsidir. Mühasibat uço-

35

tunu tənzimləyən qüvvədə olan normativ-hüquqi aktlarla bu milli mühasibat uçotu standartları arasında ziddiyyət yarandığı halda bu standart tətbiq edilir. Bununla yanaşı standartda qiymətdən düşə biləcək aktivin müəyyən edilməsi, bərpa edilə bilən məbləğin qiymətləndirilməsi, satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyər, istifa-də dəyəri, gələcək pul vəsaitlərinin hərəkətinin qiymətləndirilməsi üçün əsas və onun strukturu, qiymətdəndüşmə zərərinin tanınması və qiymətləndirilməsi, pul vəsaitlərini yaradan vahidlər və qudvil, qiymətdəndüşmə zərərinin ləğv edilməsi kimi anlayışlar öz əksini tapmışdır.

25. Kommersiya təşkilatları üçün “Əlaqəli tərəflər

haqqında məlumatın açıqlanması üzrə” 25 №li Milli Müha-sibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 5 bölmədən, 21 maddədən ibarətdir. Standartın təyinatı və məqsədi əlaqəli tərəflərin və tərəflərlə həyata keçirilən əməliyyatların, bununla yanaşı qar-şılıqlı hesablaşmalar üzrə qalıqlarının müəssisənin maliyyə vəziyyətini və mənfəət və ya zərərinə təsir edə bilməsi imkan-larının müəssisənin maliyyə hesabatlarında xüsusilə açıqlanma-sını təmin etməkdir. Bu standart aşağıdakı hallarda tətbiq olun-malıdır:

a) əlaqəli tərəflərlə münasibətlərin və əməliyyatların müəyyən olunması;

b) müəssisə ilə əlaqəli tərəflər arasında qarşılıqlı hesab-laşmalar üzrə qalıqların müəyyən edilməsi;

c) a və b bəndlərində göstərilən maddələrin açıqlanması tələb olunduğu şərtlərin müəyyən olunması;

ç) həmin maddələr üzrə təqdim ediləcək açıqlamaların müəyyən olunması.

Bununla yanaşı standartda əlaqəli tərəflər haqqında məlu-matın açıqlanmasının məqsədi, standart haqqında əsas anlayış-lar öz əksini tapmışdır.

36

26. Kommersiya təşkilatları üçün “Ədalətli dəyərlər

üzrə” 26 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 29 dekabr

2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart

9 bölmədən, 38 maddədən ibarətdir. Standartın təyinatı və

məqsədi ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilməli və təqdim edil-

məli olan aktiv və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi və açıqlan-

ması zamanı müəssisə tərəfindən istifadə edilməli olan qay-

daların müəyyən edilməsidir. Bununla yanaşı standartda maddi

aktivlərin ədalətli dəyərinin qiymətləndirilməsi, qeyri-maddi

aktivlərin ədalətli dəyərinin qiymətləndirilməsi, öhdəliklərin

ədalətli dəyərinin qiymətləndirilməsi, ədalətli dəyərin etibarlı

əsasda qiymətləndirilməsinin mümkün olmaması və informasi-

yanın açıqlanması kimi məlumatlar öz əksini tapmışdır.

27. Kommersiya təşkilatları üçün “Daşınmaz əmlaka

investisiyalar üzrə” 27 №li Milli Mühasibat Uçotu Standar-

tı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin

29 dekabr 2007-cı il tarixli, İ-130 №li əmri ilə təsdiq edilmiş-

dir. Standart 11 bölmədən, 64 maddədən ibarətdir. Standartın

təyinatı və məqsədi investisiya məqsədli daşınmaz əmlak üzrə

uçot qaydasının və açıqlama tələblərinin müəyyən etməkdən

ibarətdir. Bununla yanaşı standart investisiya məqsədli daşın-

maz əmlakın tanınması, qiymətləndirilməsi və açıqlanması za-

manı tətbiq olunmalıdır. Standartda tanınma zamanı qiymətlən-

dirmə. Tanınmadan sonrakı qiymətləndirmə, ədalətli dəyər me-

todu, ədalətli dəyərin etibarlı əsasda qiymətləndirilməsinin

mümkünsüzlüyü, ilkin dəyər metodu, köçürmələr (transferlər),

xaricolmalar, ədalətli dəyərlə ilkin dəyər metodları kimi anla-

yışlar öz əksini tapmışdır.

28. Kommersiya təşkilatları üçün “Kənd təsərrüfatı

üzrə” 28 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 13 yanvar

2009-cu il tarixli, İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart

37

15 bölmədən, 57 maddədən ibarətdir. Standartın məqsədi kənd

təsərrüfatı fəaliyyəti ilə bağlı uçot qaydalarının və açıqlama-

ların müəyyən edilməsidir. Standart kənd təsərrüfatı fəaliyyəti

ilə əlaqəli olarsa aşağıdakılara tətbiq olunacaqdır: a) bioloji

aktivlər; b) məhsul yığımı anında kənd təsərrüfatı məhsulları;

c) standartın 34 və 35-ci maddələrində göstərilənlə əhatələnmiş

hökumət subsidiyaları.

Standart yalnız məhsul yığımı anında müəssisənin bioloji

aktivini yetişdirdiyi kənd təsərrüfatı məhsullarına şamil edilir.

Nəticə etibarı ilə bu standart məhsul yığımından sonra kənd

təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə məşğul olmur. Bununla ya-

naşı standartda tanınma və qiymətləndirmə, mənfəət və zərər,

ədalətli dəyərin etibarlı qiymətləndirilə bilməsi və hökumət

subsidiyaları kimi anlayışlar öz əksini tapmışdır.

29. Kommersiya təşkilatları üçün “Aralıq maliyyə

hesabatları üzrə” 29 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı.

Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 13

yanvar 2009-cu il tarixli, İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Standart 19 bölmədən, 38 maddədən ibarətdir. Standartın məq-

sədi aralıq maliyyə hesabatlarının minimal tərkibinin və aralıq

dövr üzrə tərtib olunan tam və ya müxtəsər maliyyə hesabatla-

rında tanınma və qiymətləndirmə prinsiplərinin müəyyən olun-

masında ibarətdir. Bununla yanaşı standartda aralıq maliyyə

hesabatlarının forma və tərkibi, aralıq maliyyə hesabatlarının

minimal komponentləri, aralıq maliyyə hesabatlarının təqdim

olunmasının tələb olunan dövrləri, dövri və ya təsadüfi olaraq

alınan gəlirlər, maliyyə ili ərzində qeyri-bərabər çəkilmiş xərc-

lər və qiymətlərin istifadə olunması kimi anlayışlar öz əksini

tapmışdır.

30. Kommersiya təşkilatları üçün “Hiperinflyasiya

şəraitində maliyyə hesabatları üzrə” 30 №li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası

Maliyyə Nazirliyinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli, İ-04 №li

38

əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 16 bölmədən, 38 maddədən

ibarətdir. Standartın məqsəd və tətbiqi sahəsi hiperinflyasiya

şəraitində maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi üçün qəbul

olunacaq metodların müəyyən olunmasıdır. Standart əməliyyat

valyutası hiperinflyasiya şəraitində olan iqtisadiyyatın valyu-

tası olan müəssisənin maliyyə hesabatlarına, o cümlədən birləş-

dirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatlarına tətbiq edil-

məlidir. Bununla yanaşı standartda ilkin dəyərə əsaslanana

maliyyə hesabatları, balans hesabatı, mənfəət və zərər haqqında

hesabat, xalis monetar maddələr üzrə mənfəət və zərər, vergi-

lər, pul vəsaitləri haqqında hesabat və ümumi qiymət indeksi-

nin seçilməsi kimi anlayışlar öz əksini tapmışdır.

31. Kommersiya təşkilatları üçün “Pensiya təminatı

üzrə uçot və hesabat” 31 №li Milli Mühasibat Uçotu Stan-

dartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazir-

liyinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli, İ-04 №li əmri ilə təsdiq

edilmişdir. Standart 13 bölmədən, 32 maddədən ibarətdir. Stan-

dartların məqsədi pensiyalar üzrə nəzərdə tutulan xərclərin

müəyyən edilməsini və onların illik maliyyə hesabatlarında əks

etdirilməsi qaydalarını müəyyən etməkdən ibarətdir. Bununla

yanaşı standartda müəyyən edilmiş ödənişlər üzrə pensiya

planı, nəzərdə tutulan pensiya ödənişlərinin diskontlaşdırılmış

aktuar dəyəri, aktuar qiymətləndirmələrin tezliyi, maliyyə hesa-

batlarının tərkibi, bütün təminatlar, pensiya təminatı aktivlə-

rinin qiymətləndirilməsi və sair anlayışlar öz əksini tapmışdır.

32. Kommersiya təşkilatları üçün “Milli Mühasibat

Uçotu Standartlarının ilk dəfə tətbiq edilməsi üzrə” 32 №li

Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan

Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli,

İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 33 bölmədən, 64

maddədən ibarətdir. Standartın məqsədi müəssisələrin milli

mühasibat uçotu standartları üzrə ilk maliyyə hesabatlarında və

həmin maliyyə hesabatlarının əhatə etdiyi dövrü bir hissəsi

39

üzrə aralıq maliyyə hesabatlarında aşağıdakı meyarlara cavab

verən yüksək keyfiyyətli məlumatların təmin edilməsidir:

a) istifadəçilər üçün şəffaf və təqdim olunmuş bütün

dövrlər üzrə müqayisə oluna bilən;

b) milli mühasibat uçotu standartları üzrə mühasibat uço-

tunun aparılması üçün müvafiq bağlanğıc nöqtəsini təmin edən;

c) istifadəçilərin mənfəətini üstələməyən məsrəflərlə əldə

edilə bilən.

Bununla yanaşı standartda milli mühasibat uçotu standar-

tına uyğun ilk balans hesabatı, uçot siyasəti, müəssisələrin bir-

ləşməsi, ədalətli dəyər və ya fərz edilən ilkin dəyər kimi yeni-

dən qiymətləndirilən dəyər, işçilərin mükafatlandırılması, məc-

mu və məzənnə fərqləri, qarışıq maliyyə alətləri, törəmə, asılı

və birgə müəssislərin aktivləri və öhdəlikləri, icarələr, razılaş-

mada icarənin mövcud olmasının müəyyən edilməsi və digər

məsələlər öz əksini tapmışdır.

33. Kommersiya təşkilatları üçün “Pay vasitələri (alət-

ləri) əsasında ödəmə üzrə” 33 №li Milli Mühasibat Uçotu

Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Na-

zirliyinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli, İ-04 №li əmri ilə təsdiq

edilmişdir. Standart 22 bölmədən, 57 maddədən ibarətdir. Stan-

dartın məqsədi pay vasitələri (alətləri) əsasında ödəmə sövdə-

ləşməsini yerinə yetirən müəssisə tərəfindən maliyyə hesabatı

verməsini müəyyən etməkdir. Standart xüsusilə pay vasitələri

(alətləri) arasında ödəmə sövdələşmələrini təsirlərinin, səhm

opsionlarının, işçilərə təqdim olunduğu sövdələşmələrə aid

olan xərclər daxil olmaqla mənfəət və ya zərər və maliyyə və-

ziyyətində əks etdirilməsini tələb edir. Bununla yanaşı stan-

dartda xidmətlərin əldə edildiyi sövdələşmələr, təqdim olun-

muş kapital vasitələri (alətləri) ədalətli dəyərinə istinadən qiy-

mətləndirilmiş sövdələşmələr və sair məsələlər öz əksini tap-

mışdır.

40

34. Kommersiya təşkilatları üçün “Əməliyyat seq-

mentləri üzrə” 34 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu

standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 13

yanvar 2009-cu il tarixli, İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Standart 18 bölmədən, 38 maddədən ibarətdir. Standartın məq-

sədi müəssisə öz maliyyə hesabatları istifadəçilərinə müəssisə-

nin məşğul olduğu kommersiya fəaliyyətlərinin maliyyə təsiri

və təbiətini, habelə fəaliyyət göstərdiyi iqtisadi mühiti qiymət-

ləndirmək imkanı verən məlumatı açıqlamalıdır. Bununla ya-

naşı standartda ümumi məlumat, mənfəət və ya zərər, aktiv və

öhdəliklər haqqında məlumatlar, qiymətləndirmə, üzləşdirmə-

lər, əvvəllər hesabatı verilmiş məlumatların yenidən təmin

olunması, ümumi müəssisə haqqında açıqlama və sair kimi mə-

lumatlar öz əksini tapmışdır.

35. Kommersiya təşkilatları üçün “Səhm üzrə mən-

fəət” 35 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 13 yanvar

2009-cu il tarixli, İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart

22 bölmədən, 70 maddədən ibarətdir. Standartın əsas məqsədi

səhm üzrə mənfəətin müəyyənləşdirilməsi və təqdimatı prinsip-

lərinin təyin edilməsidir. Bununla yanaşı standartda qiymətlən-

dirmə, səhm üzrə əsas mənfəət, səhm üzrə azaldılmış mənfəət,

variantlar və onların ekvivalentləri, opsionlar, konvertasiya edi-

lə bilən vasitələr, şərti buraxıla bilən səhmlər, adi səhmlər və

ya pul vəsaitləri ilə ödənilən müqavilələr, əldə edilmiş opsion-

lar və sair məsələlər öz əksini tapmışdır.

36. Kommersiya təşkilatları üçün “Maliyyə vasitələri:

tanınma və qiymətləndirmə üzrə” 36 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliy-yə Nazirliyinin 2009-cu il 13 yanvar tarixli İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 39 bölmədən, 109 maddədən ibarət-dir. Standartın məqsədi maliyyə aktivləri, maliyyə öhdəlikləri və qeyri-maliyyə maddələrinin predmetlərinin alınması və sa-tılması üçün bəzi müqavilələrin uçota alınması və ölçülməsi,

41

qiymətləndirilməsi üçün prinsipləri yaratmaqdır. Maliyyə vasi-tələri haqqında məlumatın, informasiyanın təqdim edilməsi və açıqlanması üçün tələblər Maliyyə vasitələri: Məlumatın açıq-lanması və təqdimedilməsi üzrə adlı 15№li Milli Mühasibat Uçotu Standartları istifadə olunmuşdur. Bununla yanaşı stan-dartda maliyyə aktivlərinin adi alış və ya satış əməliyyatları, maliyyə öhdəliyinin tanınmasının dayandırılması, qiymətlən-dirmə, ədalətli dəyərin qiymətləndirilməsi zamanı nəzərə alın-malı fərziyyələr, maliyyə aktivləri üzrə qiymətdəndüşmə və ümidsiz borclar, amortizasiya edilmiş dəyəri ilə uçota alınan maliyyə aktivləri, maya (ilkin) dəyəri ilə uçota alınan maliyyə aktivləri, satıla bilən maliyyə aktivləri və sair bu kimi məsə-lələr öz əksini tapmışdır.

37. Kommersiya təşkilatları üçün “İşçilərin mükafat-

landırılması üzrə” 37 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartı. Bu standart Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2009-cu il 13 yanvar tarixli İ-04 №li əmri ilə təsdiq edilmişdir. Standart 41 bölmədən, 158 maddədən ibarətdir. Standartın məq-sədi işçilərin mükafatlandırılması üzrə uçot qaydalarının və məlumatların açıqlanmasını müəyyən etməkdir. Standart müəs-sisədən aşağıdakıların tanınmasını tələb edir:

a) öhdəlik – işçinin gələcəkdə ödəniləcək mükafatlandır-ma əvəzinə xidmət göstərdiyi zaman;

b) xərc – müəssisə, işçinin mükafatlandırma əvəzinə gör-düyü xidmətin nəticəsi olan iqtisadi səmərələri istifadə etdiyi zaman.

Bununla yanaşı standartda işçiləri qısamüddətli mükafat-landırılmasının bütün növləri, qısamüddətli ödənişli məzuniy-yətlər, mənfəətdə iştirak və mükafat planları, məlumatların açıqlanması, əmək fəaliyyətinin başa çatmasından sonrakı mü-kafatlandırmalar, müəyyən edilmiş haqlar üzrə pensiya planı ilə müəyyən edilmiş ödənişlər üzrə pensiya planı arasındakı fərq-lər, pensiya ödənişlərinin sığortalanması və sair bu kimi məsə-lələr öz əksini tapmışdır.

42

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MALİYYƏ NAZİRLİ-

YİNİN 28 APREL 2006-cı İL TARİXLİ, İ-38 №-li ƏMRİ

İLƏ TƏSDİQ EDİLMİŞ HESABLAR PLANI VƏ

ONUN QISA ŞƏRHİ

“Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” Kommersiya

təşkilatları üçün 1№li Milli mühasibat uçotu standartında

tövsiyə edilən Hesablar planı*

*Tövsiyə edilən hesab planına köhnə hesab planındakı

sintetik hesabların nömrələri əlavə edilmişdir.

Maliyyə

hesabat-

larıının

bölməsi

və mad-

dələri

Əvvəlki

Standart

üzrə sin-

tetik he-

sabların

№si

Yeni standart

üzrə Maliyyə hesabatlarının

bölmələri və maddələri

üzrə sintetik və

subhesabların adı

Sinte-

tik

hesab-

ların

№si

Subhe-

sabla-

rın

№si

1 Uzunmüddətli aktivlər

10 Qeyri-maddi aktivlər

04 101 Qeyri-maddi aktivlər –

Dəyər

101-1 Elmi-tədqiqat və təcrübə-

konstruktor işləri – Dəyər

101-2 Qudvil – Dəyər

101-3 Proqram təminatı – Dəyər

101-4 Patentlər – Dəyər

101-5 Müəllif hüquqları – Dəyər

101-6 Lisenziyalar – Dəyər

101-7 Ticarət markaları – Dəyər

101-8 Digər qeyri-maddi aktivlər –

Dəyər

05 102 Qeyri-maddi aktivlər –

Amortizasiya

102-1

Elmi-tədqiqat və təcrübə-

konstruktor işləri –

Amortizasiya

43

102-3 Proqram təminatı –

Amortizasiya

102-4 Patentlər – Amortizasiya

102-5 Müəllif hüquqları – Amorti-

zasiya

102-6 Lisenziyalar – Amortizasiya

102-7 Ticarət markaları-

Amortizasiya

102-8 Digər qeyri-maddi aktivlər –

Amortizasiya

08 103

Qeyri-maddi aktivlərlə bağlı

məsrəflərin

kapitallaşdırılması

11 Torpaq, tikili və

avadanlıqlar

01 111 Torpaq, tikili və

avadanlıqlar – Dəyər

111-1 Torpaq – Dəyər

111-2 Tikililər – Dəyər

111-3 Maşınlar və avadanlıqlar –

Dəyər

111-4 Nəqliyyat vasitələri – Dəyər

111-5 Digər torpaq, tikili və ava-

danlıqlar – Dəyər

02 112 Torpaq, tikili və

avadanlıqlar – Amortizasiya

112-2 Tikililər – Amortizasiya

112-3 Maşınlar və avadanlıqlar –

Amortizasiya

112-4 Nəqliyyat vasitələri –

Amortizasiya

112-5 Digər torpaq, tikili və ava-

danlıqlar – Amortizasiya

08 113

Torpaq, tikili və

avadanlıqlarla bağlı

məsrəflərin kapitallaş-

dırılması

44

113-1

Təyinatı üzrə istismar

edilməsi üçün əlavə

məsrəflər tələb edən

torpaq, tikili və avadanlıqlar

113-2

Təyinatı üzrə istismara hazır

olan torpaq, tikili və

avadanlıqlar

113-3

Tikilməkdə (istehsalatda)

olan torpaq, tikili və

avadanlıqlar

12 Daşınmaz əmlaka

investisiyalar

01 121 Daşınmaz əmlaka

investisiyalar – Dəyər

121-1 Torpaq – Dəyər

121-2 Binalar – Dəyər

02 122

Daşınmaz əmlaka

investisiyalar –

Amortizasiya

122-2 Binalar- Amortizasiya

13 Bioloji aktivlər

01, 11 131 Bioloji aktivlər – Dəyər

131-1 Bitkilər – Dəyər

131-2 Heyvanlar- Dəyər

02 132 Bioloji aktivlər – Amortiza-

siya

132-1 Bitkilər – Amortizasiya

132-2 Heyvanlar- Amortizasiya

14 Təbii sərvətlər

01 141 Təbii sərvətlər- Dəyər

142 Təbii sərvətlər – Tükənməsi

15 İştirak payı metodu ilə

uçota alınmış

investisiyalar

06 151 Asılı müəssisələrə investi-

siyalar

06 152 Birgə müəssisələrə

investisiyalar

45

16 Təxirə salınmış vergi

aktivləri

161 Mənfəət vergisi üzrə təxirə

salınmış vergi aktivləri

162 Digər təxirə salınmış vergi

aktivləri

17 Uzunmüddətli debitor

borcları

62 171

Alıcılar və sifarişçilərin

uzunmüddətli debitor

borcları

78, 79 172

Törəmə(asılı) müəssisələrin

uzunmüddətli debitor

borcları

73 173

Əsas idarəetmə heyətinin

uzunmüddətli debitor

borcları

09 174 İcarə üzrə uzunmüddətli

debitor borcları

174-1 Maliyyə icarəsi üzrə uzun-

müddətli debitor borcları

174-2

Əməliyyat icarəsi üzrə

uzunmüddətli debitor

borcları

62 175

Tikinti müqavilələri üzrə

uzunmüddətli debitor

borcları

62 176 Faizlər üzrə uzunmüddətli

debitor borcları

76 177 Digər uzunmüddətli debitor

borcları

18 Sair uzunmüddətli

maliyyə aktivləri

06 181 Ödənişə qədər saxlanılan

uzunmüddətli investisiyalar

06 182 Uzunmüddətli verilmiş

borclar

46

06 183 Digər uzunmüddətli

investisiyalar

82-2 184

Sair uzunmüddətli maliyyə

aktivlərinin dəyərinin azal-

masına görə düzəlişlər

19 Sair uzunmüddətli

aktivlər

31 191 Gələcək hesabat dövrlərin

xərcləri

61 192 Verilmiş uzunmüddətli

avanslar

76 193 Digər uzunmüddətli aktivlər

2 Qısamüddətli aktivlər

20 Ehtiyatlar

10 201 Material ehtiyatları

201-1 Xammal

201-2 İstehsalat materialları

201-3 Qablaşdırma materialları

20 202 İstehsalat məsrəfləri

202-1 İstehsalatda istifadə

olunmuş əsas xammal

202-2 İstehsalatda istifadə

olunmuş əsas materiallar

202-3 Əsas istehsalatla məşğul

olan işçi heyətinə məsrəflər

202-4 İstehsalat aktivlərinin

amortizasiya məsrəfləri

202-5 İstehsalatda istifadə

olunmuş köməkçi xammal

202-6

İstehsalatda istifadə

olunmuş köməkçi

materiallar

202-7

Köməkçi istehsalatla

məşğul olan işçi heyətinə

məsrəflər

20 203

Tikinti müqavilələri üzrə

bitməmiş tikinti işləri

40 204 Hazır məhsul

41 205 Mallar

47

41 206 Satış məqsədilə saxlanılan

digər aktivlər

12 207 Digər ehtiyatlar

14 208 Ehtiyatların dəyərinin

azalmasına görə düzəlişlər

21 Qısamüddətli debitor

borcları

62 211

Alıcılar və sifarişçilərin

qısamüddətli debitor

borcları

78, 79 212

Törəmə (asılı) müəssisələrin

qısamüddətli debitor

borcları

73 213

Əsas idarəetmə heyətin

qısamüddətli debitor

borcları

09 214 İcarə üzrə qısamüddətli

debitor borcları

214-1

Maliyyə icarəsi üzrə

qısamüddətli debitor

borcları

214-2

Əməliyyat icarəsi üzrə

qısamüddətli debitor

borcları

62 215

Tikinti müqavilələri üzrə

qısamüddətli debitor

borcları

62 216 Faizlər üzrə qısamüddətli

debitor borcları

76 217 Digər qısamüddətli debitor

borcları

82-2 218 Şübhəli borclar üzrə

düzəlişlər

22 Pul vəsaitləri və onların

ekvivalentləri

50 221 Kassa

57 222 Yolda olan pul köçürmələri

51, 52 223 Bank hesablaşma hesabları

48

56 224 Tələblərə əsasən verilən

digər bank hesabları

58 225 Pul vəsaitlərinin

ekvivalentləri

23 Sair qısamüddətli maliyyə

aktivləri

58 231 Satış məqsədilə saxlanılan

qısamüddətli investisiyalar

58 232 Ödənişə qədər saxlanılan

qısamüddətli investisiyalar

58 233 Qısamüddətli verilmiş

borclar

58 234 Digər qısamüddətli

investisiyalar

82-2 235

Sair qısamüddətli maliyyə

aktivlərinin dəyərinin

azalmasına görə düzəlişlər

24 Sair qısamüddətli aktivlər

19 241 Əvəzləşdirilən əlavə dəyər

vergisi

31 242 Gələcək hesabat dövrün

xərcləri

242-1

Əməliyyat icarəsi üzrə

gələcək hesabat dövrün

xərcləri

61 243 Verilmiş qısamüddətli

avanslar

71 244 Təhtəlhesab məbləğlər

76 245 Digər qısamüddətli aktivləri

3 Kapital

30 Ödənilmiş nominal

(nizamnamə) kapital

25 301 Nominal(nizamnamə)

kapital

75 302

Nominal(nizamnamə)

kapitalın ödənilməmiş

hissəsi

31 Emissiya gəliri

87-2 311 Emissiya gəliri

49

311-1 Emissiya gəliri - adi

səhmlər

311-2 Emissiya gəliri – imtiyazlı

səhmlər

32 Geri alınmış kapital

(səhmlər)

06 321 Geri alınmış kapital

(səhmlər)

321-1 Geri alınmış kapital - adi

səhmlər

321-1 Geri alınmış kapital -

imtiyazlı səhmlər

33 Kapital ehtiyatları

87-1 331 Yenidən qiymətləndirilmə

üzrə ehtiyat

83/4 332 Məzənnə fərqləri üzrə

ehtiyat

86 333 Qanunvericilik üzrə ehtiyat

86 334 Nizamnamə üzrə ehtiyat

86, 87 335 Digər ehtiyatlar

34 Bölüşdürülməmiş mənfəət

(ödənilməmiş zərər)

341 80 Hesabat dövrünün xalis

mənfəəti (zərəri)

88 342

Mühasibat uçotu siyasətində

dəyişikliklər və əhəmiyyətli

səhvlərlə bağlı mənfəət

(zərər) üzrə düzəlişlər

88 343

Keçmiş illər üzrə bölüşdü-

rülməmiş mənfəət

(ödənilməmiş zərər)

81 344 Elan edilmiş dividentlər

4 Uzunmüddətli öhdəliklər

40 Uzunmüddətli faiz xərcləri

yaradan öhdəliklər

92 401 Uzunmüddətli bank

kreditləri

93 402 İşçilər üçün uzunmüddətli

bank kreditləri

50

95 403 Uzunmüddətli konvertasiya

olunan istiqrazlar

95 404 Uzunmüddətli borclar

95 405

Geri alınan məhdud tədavül

müddətli imtiyazlı səhmlər

(uzunmüddətli)

97 406 Maliyyə icarəsi üzrə uzun-

müddətli öhdəliklər

78 407

Törəmə(asılı) müəssisələrə

uzunmüddətli faiz xərcləri

yaradan öhdəliklər

76 408 Digər uzunmüddətli faiz

xərcləri yaradan öhdəliklər

41 Uzunmüddətli

qiymətləndirilmiş öh-

dəlikləri

70, 76 411

İşdən azad olma ilə bağlı

uzunmüddətli müavinətlər

və öhdəliklər

89 412 Uzunmüddətli zəmanət

öhdəlikləri

76 413 Uzunmüddətli hüquqi

öhdəliklər

76, 89 414

Digər uzunmüddətli

qiymətləndirilmiş

öhdəlikləri

414-1 Sığorta müqavilələri üzrə

uzunmüddətli öhdəliklər

42 Təxirə salınmış vergi

öhdəlikləri

68 421 Mənfəət vergisi üzrə təxirə

salınmış vergi öhdəlikləri

68 422 Digər təxirə salınmış vergi

öhdəlikləri

43 Uzunmüddətli kreditor

borcları

60 431

Malsatan və podratçılara

uzunmüddətli kreditor

borcları

51

78, 79 432

Törəmə(asılı) müəssisələrə

uzunmüddətli kreditor

borcları

60 433

Tikinti müqavilələri üzrə

uzunmüddətli kreditor

borcları

60 434 Faizlər üzrə uzunmüddətli

kreditor borcları

76 435 Digər uzunmüddətli kreditor

borcları

44 Sair uzunmüddətli

öhdəliklər

76, 89 441 Uzunmüddətli pensiya

öhdəlikləri

83 442 Gələcək hesabat dövrlərin

gəlirləri

64 443 Alınmış uzunmüddətli

avanslar

96 444

Uzunmüddətli məqsədli

maliyyələşmələr və

daxilolmalar

76 445 Digər uzunmüddətli

öhdəliklər

5 Qısamüddətli öhdəliklər

50 Qısamüddətli faiz xərcləri

yaradan öhdəliklər

90 501 Qısamüddətli bank

kreditləri

501-1 Bank overdraftı

93 502 İşçilər üçün qısamüddətli

bank kreditləri

94 503 Qısamüddətli konvertasiya

olunan istiqrazlar

94 504 Qısamüddətli borclar

94 505

Geri alınan məhdud tədavül

müddətli imtiyazlı səhmlər

(qısamüddətli)

52

78, 79 506

Törəmə(asılı) müəssisələrə

qısamüddətli faiz xərcləri

yaradan

öhdəliklər

76 507 Digər qısamüddətli faiz

xərcləri yaradan öhdəliklər

51 Qısamüddətli

qiymətləndirilmiş öh-

dəliklər

70, 76 511

İşdən azad olunması ilə

bağlı qısamüddətli

müavinətlər və öhdəliklər

76, 89 512 Qısamüddətli zəmanət

öhdəlikləri

76, 89 513 Qısamüddətli hüquqi

öhdəliklər

76, 89 514 Mənfəətdə iştirak planı və

müavinət planları

76, 89 515 Digər qısamüddətli qiymət-

ləndirilmiş öhdəliklər

515-1 Sığorta müqavilələri üzrə

qısamüddətli öhdəliklər

52 Vergi və sair məcburi

ödənişlər üzrə öhdəliklər

68 521 Vergi öhdəlikləri

69 522 Sosial sığorta və təminat

üzrə öhdəliklər

67 523 Digər məcburi ödənişlər

üzrə öhdəliklər

53 Qısamüddətli kreditor

borcları

60 531

Malsatan və podratçılara

qısamüddətli kreditor

borcları

78, 79 532

Törəmə(asılı) müəssisələrə

qısamüddətli kreditor

borcları

70 533 Əməyin ödənişi üzrə işçi

heyətinə olan borclar

53

75 534

Dividentlərin ödənilməsi

üzrə təsisçilərə kreditor

borcları

97 535 İcarə üzrə qısamüddətli

kreditor borcları

535-1

Maliyyə icarəsi üzrə

qısamüddətli kreditor

borcları

535-2

Əməliyyat icarəsi üzrə

qısamüddətli kreditor

borcları

60 536

Tikinti müqavilələri üzrə

qısamüddətli kreditor

borcları

60 537 Faizlər üzrə qısamüddətli

kreditor borcları

76 538 Digər qısamüddətli kreditor

borcları

54 Sair qısamüddətli

öhdəliklər

76, 89 541 Qısamüddətli pensiya

öhdəlikləri

83 542 Gələcək hesabat dövrün

gəlirləri

64 543 Alınmış qısamüddətli

avanslar

96 544

Qısamüddətli məqsədli

maliyyələşmələr və

daxilolmalar

76 545 Digər qısamüddətli

öhdəliklər

6 Gəlirlər

60 Əsas əməliyyat gəliri

46 (kt) 601 Satış

601-1 Malların satışı

601-2 Xidmətlərin göstərilməsi

üzrə gəlir

601-3 Tikinti müqavilələr üzrə

gəlir

54

601-4 Royaltı gəliri

601-5 Əməliyyat icarəsi üzrə gəlir

601-6 Digər əməliyyat gəliri

46 602

Satılmış malların

qaytarılması və ucuz-

laşdırılması

42 603 Verilmiş güzəştlər

61 Sair əməliyyat gəlirləri

47, 48 611 Sair əməliyyat gəlirləri

611-1

Torpaq, tikili, avadanlığın

və digər uzunmüddətli

aktivlərin satışından

digər gəlirlər

611-2 Yenidən

qiymətləndirilmədən gəlirlər

611-3 Əvəzsiz olaraq alınmış

aktivlər

611-4 Cərimələr və digər oxşar

ödənişlər

611-5 Keçmiş illər üzrə gəlirlər

611-6 Ümidsiz borcların bərpası

611-7 Silinmiş ehtiyatların bərpası

611-8 Məzənnə fərqləri üzrə

gəlirlər

62 Fəaliyyətin dayandırılma-

sından mənfəətlər

80 (kt) 621 Fəaliyyətin dayandırılma-

sından mənfəətlər

63 Maliyyə gəlirləri

80 (kt) 631 Maliyyə gəlirləri

631-1 Faiz gəliri

631-2 Qiymətdən düşmüş borclar

üzrə faiz gəlirləri

631-4 Maliyyə icarəsi üzrə gəlir

631-5

Maliyyə alətlərinin ədalətli

dəyərinin dəyişməsindən

gəlir

55

631-6

Faiz xərcləri yaradan

öhdəliklər üzrə məzənnə

gəliri

631-7 Digər maliyyə gəlirləri

64 641 Fövqəladə gəlirlər

7 Xərclər

70 Satışın maya dəyəri

46 (dt) 701 Satışın maya dəyəri

701-1 Xammal

701-2 Təkrar satış məqsədilə

saxlanılan mallar

701-3 İstehsal sahəsində çalışan

işçilərin əmək haqqı xərcləri

701-4 İstehsal aktivlərinin amorti-

zasiyası

701-5 Satışın digər maya dəyəri

xərcləri

71 Kommersiya xərcləri

43 711 Kommersiya xərcləri

711-1

Müəssisənin kommersiya

fəaliyyətində məşğul olan

işçi heyəti üzrə xərclər

711-2

Kommersiya məqsədləri

üçün istifadə edilən

aktivlərin amortizasiya

xərcləri

711-3 Digər kommersiya xərcləri

72 İnzibati xərclər

26 721 İnzibati xərclər

721-1 İnzibati işçi heyəti üzrə

xərclər

721-2

İnzibati məqsədləri üçün

istifadə edilən aktivlərin

amortizasiya xərcləri

721-3 Digər inzibati xərclər

73 Sair əməliyyat xərcləri

47, 48 731 Sair əməliyyat xərcləri

56

731-1

Torpaq, tikili, avadanlığın

və digər uzunmüddətli

aktivlərin satışından zərərlər

731-2 Yenidən

qiymətləndirilmədən xərclər

731-3 Qiymətdən düşmə üzrə

xərclər

731-4 Cərimələr və digər oxşar

ödənişlər

731-5 Keçmiş illər üzrə xərclər

731-6 Şübhəli və ümidsiz borclar

üzrə xərclər

731-7 Aktivlərin dəyərinin

azalması üzrə düzəlişlər

731-8 Məzənnə xərcləri

74 Fəaliyyətin

dayandırılmasından zərər-

lər

80 (dt) 741 Fəaliyyətin

dayandırılmasından zərərlər

75 Maliyyə xərcləri

80 (dt) 751 Maliyyə xərcləri

751-1 Faiz xərcləri

751-2 Konvertasiya olunan

istiqrazlar üzrə faiz xərcləri

751-3 Maliyyə icarəsi üzrə faiz

xərcləri

751-4

Maliyyə alətlərinin ədalətli

dəyərinin dəyişməsi üzrə

xərclər

751-5

Faiz xərcləri yaradan

öhdəliklər üzrə məzənnə

xərcləri

751-6 Digər maliyyə xərcləri

76 761 Fövqəladə xərclər

8 Mənfəətlər (zərərlər)

80 Ümumi mənfəət (zərər)

80 801 Ümumi mənfəət (zərər)

57

81 Asılı və birgə müəssisə-

lərin mənfəətlərində

(zərərlərində) pay

80, 81 811

Asılı və birgə müəssisələrin

mənfəətlərində

(zərərlərində) pay

9 Mənfəət vergisi

90 Mənfəət vergisi

81 901 Cari mənfəət vergisi üzrə

xərclər

81 902 Təxirə salınmış mənfəət

vergisi üzrə xərclər

Ümumiyyətlə, tövsiyə edilən bu Hesablar planı 9 bölmə-

dən ibarət olmaqla 144 sintetik hesabdan və 103 subhesabdan

ibarətdir.

Hesablar planının 1-ci bölməsi “Uzunmüddətli aktiv-

lər”dən başlayır. Müəssisə tərəfindən nəzarət edilən və gələ-

cəkdə səmərənin əldə edilməsi gözlənilən aktivlər mövcud ol-

duğu hallarda onlar mühasibat balansında tanınır. Ancaq qeyd

olunan standarta əsasən, satış məqsədilə saxlanılan və hesabat

tarixindən sonra 12 ay ərzində pul vəsaitlərinə çevrilməsi göz-

lənilən aktivlər uzunmüddətli aktivlərə aid edilmir.

Uzunmüddətli aktivlər hesablar planının 10–19 maddələ-

rində nəzərdə tutulan sintetik hesablarda uçota alınır. Uzun-

müddətli aktivlər dedikdə müəssisənin mülkiyyətində olan və

maliyyə icarəsi əsasında müəssisə tərəfindən istifadə edilən

aktivlər nəzərdə tutulur. Aktivlərin maliyyə icarəsi əsasında

uçota alınması ayrıca olaraq 14 №-li Milli Mühasibat Uçotu

Standartında geniş şərh edilir.

Hesablar planının 10-cu maddəsi “Qeyri-maddi aktiv-

lər” adlanır. Qeyri-maddi aktivlər ayrıca olaraq 12 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartında açıqlanır. Qeyri-maddi aktivlər

fiziki formaya malik olmayan qeyri-monetar aktivlərdir. Müha-

sibat Balansının bu maddəsinə amortizasiya xərcləri çıxıldıq-

dan sonra elmi tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin xalis

58

balans dəyəri, qudvil, proqram təminatı, patent, lisenziya, tica-

rət markası, müəlliflik hüququ, broker yerləri, NOU-XAO və

müəssisənin nəzarət etdiyi sair qeyri-maddi aktivlər aiddir.

Qeyri-maddi aktivlər hesablar planının 101-ci hesabında uçota

alınır. Qeyri-maddi aktivlər müəyyən və qeyri-müəyyən faydalı

istifadə müddətinə malik olan aktivlər kimi təsnifləşdirilir. Mü-

hasibat uçotunun hesablar planının 102-ci hesabında müəyyən

faydalı istifadə müddətinə malik olan aktivlərin amortizasiyası

təqdim olunur. Bu aktivlərə göstərilən müddət ərzində müəs-

sisənin uçot siyasətinə əsasən qəbul etdiyi hesablama meto-

dikasına uyğun olaraq amortizasiya hesablanır. Müəyyən fay-

dalı istifadə müddətinə malik olmayan qeyri-maddi aktivlər isə

amortizasiya edilməməklə, onların faydalı istifadə müddəti hər

il yenidən qiymətləndirilməlidir. Belə ki, 19 №-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartına əsasən qudvilin müəyyən faydalı istifa-

də müddətinə malik olmayan qeyri-maddi aktiv olduğunu nəzə-

rə alaraq o amortizasiya edilmir. Eyni zamanda, 24 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq həmin aktivin hər il

yenidən qiymətləndirilməsi tələb edilir.

Hesablar planının 11-ci maddəsi “Torpaq, tikili və ava-

danlıqlar” adlanır. Bu maddəyə müəssisənin maddi və fiziki

formaya malik olan aktivləri daxildir. Torpaq, tikili və ava-

danlıqlar 7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında açıqlan-

mışdır. Mühasibat Balansının bu maddəsinə müəssisənin mül-

kiyyətində olan və ya maliyyə icarəsi üzrə istifadə edilən amor-

tizasiya xərcləri çıxıldıqdan sonra torpağın, tikililərin, avadan-

lıqların, maşınların, cihazların, nəqliyyat vasitələrinin və digər

torpaq, tikili və avadanlıqların xalis balans dəyəri aiddir. Bu

maddəyə, həmçinin 13 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına

əsasən torpaq, tikili və avadanlıqların təkrar istehsalı ilə əlaqəli

olan yaranmış hər hansı məsrəflərin kapitallaşdırılması daxil-

dir. Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı olan əməliyyatlar mü-

vafiq olaraq hesablar planının 111, 112 və 113№li hesablarında

59

uçota alınır. Torpaq istisna olmaqla, “tikili və avadanlıqlar”ın

bütün maddələri müəyyən istismar müddətinə malik olduğu

üçün onlara bu müddət ərzində mütəmadi amortizasiya hesab-

lanmalıdır. Göstərilən amortizasiya məbləğinin uçotu 112-ci

hesabda aparılır.

Hesablar planının “Daşınmaz əmlaka investisiyalar”

adlı 12-ci maddəsinə müəssisənin torpaq və ya tikililərə yönəl-

dilən uzunmüddətli investisiyaları daxildir. Daşınmaz əmlaka

investisiyalar 27 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında

açıqlanmışdır. Daşınmaz əmlaka investisiyalar, müəssisənin

əsas fəaliyyət növü investisiya mülkiyyəti ilə bağlı olduğu hal

istisna olmaqla, müəssisə tərəfindən onun adi fəaliyyətləri ilə

bağlı gəlirin əldə olunması üçün istifadə edilməyən, həmçinin

gələcəkdə satış məqsədi ilə saxlanılan aktivlər daxil edilir.

Mühasibat uçotunun hesablar planının 121-ci hesabında belə

investisiyalar uçota alınaraq maliyyə hesabatlarında ilkin və ya

ədalətli dəyərlə təqdim edilir. Daşınmaz əmlaka investisiyalar

ilkin və ya ədalətli dəyərlə uçota alındıqda, onlar 7 N-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq amortizasiya edilir.

Ədalətli dəyərlə qiymətləndirmədikdə isə o zaman həmin akti-

və amortizasiya normaları tətbiq edilmir. Daşınmaz əmlaka

investisiyalar üzrə amortizasiya məbləği hesablar planının 122-

ci hesabında əks etdirilir.

Hesablar planının “Bioloji aktivlər” adlı 13-cü maddə-

sində 28 №-li “Kənd təsərrüfatı üzrə” Milli Mühasibat uçotu

Standartına əsasən müəssisənin yetişdirilməkdə və böyüdül-

məkdə olan bitki və heyvanlar barədə ümumiləşdirilmiş məlu-

matlar təqdim edilir. Bitki və heyvanlar Mühasibat uçotunun

hesablar planında müvafiq sintetik hesabların subhesablarında

qeydə alınmaqla, faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya

olunmalıdır. Bitki məhsulu maliyyə hesabatlarında satış üzrə

xərclər çıxılmaqla, bazar dəyəri ilə qeyd edilməlidirlər. Hey-

vanlar isə 7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun ola-

60

raq ilkin dəyərlə və ya yenidən qiymətləndirmə dəyəri ilə qiy-

mətləndirilməlidir. Belə aktivlərin uçotu hesablar planının 131-

ci “Bioloji aktivlər” sintetik hesabında aparılır. Bitki və hey-

vanlar Mühasibat balansında müvafiq subhesablarda qeydə

alınmaqla, faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya olun-

malıdır. Bioloji aktivlərin amortizasiyası hesablar planının 132-

ci hesabında uçota alınır.

Hesablar planının “Təbii sərvətlər” adlı 14-cü maddə-

sinə əsasən müəssisənin hasil etdiyi kömür, neft, qaz və sair

kimi təbii sərvətlər daxildir. Təbii sərvətlərin hasilatı ilə məş-

ğul olan müəssisələr bu sərvətləri hesablar planının 141-ci he-

sabında ilkin dəyər və ya yenidən qiymətləndirmə dəyəri ilə

uçota almalıdırlar. Bu aktivlər üzrə faydalı istifadə müddəti ər-

zində hesablanmış amortizasiya hesablar planının 142-ci hesa-

bında təqdim olunur.

Hesablar planının “İştirak payı metodu ilə uçota alın-

mış investisiyalar” adlı 15-ci maddəsində 20 №-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartına əsasən asılı müəssisələrə 21 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq isə birgə müəssisə-

lərdə investisiyaların alınması barədə məlumatları ümumiləş-

dirmək üçün nəzərdə tutulur. Belə investisiyalar onların əldə

edilməsindən sonra xalis aktivlərdə baş vermiş dəyişikliklər

nəzərə alınaraq düzəldilmiş ilkin dəyərlə hesablar planının 151-

ci hesabında uçota alınır Həmin aktivlər üzrə hesablanmış

amortizasiya ayırmaları isə hesablar planının 152-ci hesabında

uçota alınır.

Hesablar planının “Təxirə salınmış vergi aktivləri” adlı

16-cı maddəsində 4 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına

əsasən təxirə salınmış vergi aktivləri barədə məlumatların ümu-

miləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Belə aktivlər Milli Mühasibat

Uçotu Standartına uyğun olaraq hesablanmış uçot mənfəəti ilə

vergi qanunvericiliyi əsasında hesablanmış vergi mənfəəti ara-

sında yaranmış müvəqqəti fərqlər nəticəsində müəyyən edilir.

61

Təxirə salınmış vergi aktivlərinin uçotu mühasibat uçotunun

hesablar planının 161№-li “Mənfəətdən vergi üzrə təxirə salın-

mış vergi aktivləri” və 162№-li “Digər vergilər üzrə təxirə

salınmış vergi aktivləri” hesablarında aparılır.

Hesablar planının “Uzunmüddətli debitor borcları” adlı

17-ci maddəsi uzunmüddətli debitorların uçota alınması barədə

məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Bu borc-

lara qısamüddətli kimi təsnifləşdirilməyən, yəni hesabat tari-

xindən sonra bir il müddətindən artıq dövrdə əldə edilməsi göz-

lənilən 19 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən sifa-

rişçilərdən, müştərilərdən, törəmə müəssisələrdən, 21 №-li Mil-

li Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq birgə müəssisə-

lərdən, 14 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına ilə müəyyən

olunan maliyyə icarəsi, əməliyyat icarəsi əsasında, 16 №-li

Milli Mühasibat Uçotu Standartının və 6 №-li Milli Mühasibat

Uçotu Standartına tələblərindən irəli gələn müvafiq olaraq

tikinti müqavilələri üzrə, habelə faizlər və məhsulların (işlərin,

xidmətlərin) təqdim olunması ilə bağlı sair uzunmüddətli debi-

tor borclarından əldə ediləcək vəsaitlər aiddir. Belə aktivlər üz-

rə ümumiləşdirmiş məlumat mühasibat uçotunun hesablar pla-

nının 171-177-ci sintetik hesablarında təqdim olunur.

Hesablar planının 18-ci maddəsində əsasən “Sair uzun-

müddətli maliyyə aktivləri”nə dair məlumatların ümumiləş-

dirilməsi nəzərdə tutulur. Sair uzunmüddətli maliyyə aktivlə-

rinə müvafiq başlıqlar altında təsnifləşdirilə bilməyən bütün

digər uzunmüddətli maliyyə aktivləri daxildir. Bu maddədə 19

№-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən birləşdirilmiş

(konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatı tərtib edilənədək saxla-

nılan və ödənilməsi nəzərdə tutulan törəmə müəssisələrə qoyu-

lan investisiyalar, həmçinin asılı təsərrüfat cəmiyyətləri və bir-

gə müəssisələr istisna olmaqla, digər müəssisələrin kapitalına

qoyulan investisiyalar və onlara verilən uzunmüddətli borclar

göstərilir. Başqa sözlə, həmin maddəyə əsasən müəssisənin he-

62

sabat ilində tərtib edilən maliyyə hesabatlarında onun növbəti

hesabat dövrü ərzində ödənilməsi tələb olunan və ya növbəti

hesabat dövrü ərzində ödəmək niyyətində olmayan borcun

məbləği uçota alınır. Belə uzunmüddətli maliyyə aktivləri əv-

vəlcə ilkin dəyəri ilə uçota alınmalıdırlar, sonradan isə yenidən

qiymətləndirilirlər. Bu aktivlərin uçotu hesablar planının 181-

183-cu hesablarında aparılır. Bundan başqa, həmin aktivlər

üzrə dəyərinin aşağı düşməsi barədə məlumatın verilməsi mü-

hasibat uçotunun hesablar planının 184№-li “Sair uzunmüd-

dətli aktivlərin dəyərinin aşağı salınması üzrə düzəlişlər” sin-

tetik hesabında uçota alınır.

Hesablar planının 19-cu maddəsi “Sair uzunmüddətli

aktivlər” adlanır. Sair uzunmüddətli aktivlərə müvafiq başlıq-

lar altında təsnifləşdirilə bilməyən bütün digər uzunmüddətli

aktivlər aiddir. Bu maddədə “qısamüddətli” anlayışına uyğun

gəlməyən və Mühasibat Balansı tarixindən sonrakı hesabat

dövrlərində menecerlərə və işçilərə verilmiş, həmçinin ödənil-

məli olan digər avans məbləğləri əks etdirilir. Belə aktivlər

üzrə ümumiləşdirilmiş məlumat mühasibat uçotunun hesablar

planının 191-193-cu hesablarında uçota alınır

Yuxarıda qeyd edilən uzunmüddətli aktivlər üzrə sintetik

hesabların qalıqlarının cəmi Mühasibat Balansında “Uzun-

müddətli aktivlər” adlı 1-ci bölməsində öz əksini tapır.

Hesablar planının 2-ci bölməsi “Qısamüddətli aktivlər”

adlanır. Mühasibat uçotunun hesablar planının 20-24-cu mad-

dələrin qalıqlarını əhatə edir. Qısamüddətli aktivlərə müəssisə

tərəfindən nəzarət edilən və gələcəkdə səmərənin əldə edilməsi

gözlənilən aktivlər aid edilir. Belə aktivlərə növbəti hesabat

dövrü və ya müəssisənin adi əməliyyat dövrü ərzində pul və-

saitlərinə çevrilməsi gözlənilən aktivlər daxil edilir.

Hesablar planının “Ehtiyatlar” adlı 20-ci maddəsinə hesa-

bat dövrünün sonunda müəssisə tərəfindən saxlanılan ehtiyatlar

aid edilir. Ehtiyatlar 8 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı

63

vasitəsilə açıqlanır. Ehtiyatların ümumi məbləği 1 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartının tələblərinə uyğun olaraq Müha-

sibat Balansında göstərilməlidir. Bu ehtiyatların ayrı-ayrı kom-

ponentləri isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.

Hesablar Planının 201 №-li sintetik hesabı hesabat tari-

xində müəssisə tərəfindən saxlanılan istehsal prosesində isti-

fadə ediləcək xammal, istehsal prosesində istifadəsi nəzərdə

tutulan yarımfabrikatlar, komplektləşdirici məmulatlar, ehtiyat

hissələri, məhsulların (malların) qablaşdırılması üçün istifadə

edilən qablaşdırma materialları və digər material ehtiyatları (o

cümlədən hüquqi cəhətdən müəssisəyə aid olan, lakin hazırda

müəssisədə saxlanılmayan material ehtiyatları) barədə ümumi-

ləşdirilmiş məlumatları əhatə edir. Material ehtiyatlarının ilkin

dəyəri, malsatanların kreditə verdikləri həmin ehtiyatlar üçün

hesablanmış faizləri, təchizat, alqı-satqı və vasitəçilik fəaliyyəti

ilə məşğul olan təşkilatlara ödənilən əlavələr (üstəliklər) və

komisyon haqları, mal birjaları xidmətlərinin dəyəri, xammal

və materialların əldə edilməsi zamanı ödənilmiş idxal rüsum-

ları, kənar təşkilatların qüvvələri ilə həyata keçirilən daşınma,

saxlanma xərcləri və sair xərclər daxil edilməklə bu material

ehtiyatının alınmasına çəkilən məsrəflərdən (əlavə dəyər vergi-

si çıxılmaqla) asılı olaraq müəyyən edilir.

Hesablar Planının 202 №-li sintetik hesabı 8 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartına əsasən hesabat tarixində müəssisə

tərəfindən məhsul istehsalı və ya xidmətin göstərilməsi üçün

tələb olunan bütün birbaşa və dolayı məsrəfləri əhatə edir.

Hesablar Planının 203 №-li sintetik hesabı 16 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq tikinti müqavilələri

üzrə bitməmiş tikinti işlərinin dəyərini əks etdirir.

Hesablar Planının 204-cü hesabında müəssisənin ehtiyat-

larını təşkil edən və artıq satış məqsədi üçün nəzərdə tutulan

hazır məhsulun uçotu aparılır. 8 №-li Milli Mühasibat Uçotu

Standartına uyğun olaraq, hazır məhsulun dəyəri onun istehsalı

64

ilə müəyyən edilmiş bütün istehsal məsrəfləri (birbaşa və do-

layı məsrəfləri daxil olmaqla) əhatə edir. 6 №-li Milli Mühasi-

bat Uçotu Standartına əsasən satılmış hazır məhsullar satıcının

mülkiyyətində olmadığı və onun tərəfindən nəzarət edilmədiyi

üçün material ehtiyatlarına aid olunmur.

Hesablar Planının 205 №-li sintetik hesabı təchizat və pə-

rakəndə sektorunda fəaliyyət göstərən müəssisələr tərəfindən

istifadə edilir. Alqı-satqı məqsədilə əldə olunan belə malların

dəyərinə müvafiq əlavələr (üstəliklər) edliməklə, onlar həmin

müəssisələr tərəfindən mal alanlara təqdim olunur. Eləcə də, bu

hesab məhsul istehsalı məqsədi ilə alınmış, lakin yaranmış

müəyyən səbəblərdən asılı olaraq həmin mal-materialların sa-

tılması nəticəsində istehsalatla məşğul olan müəssisələr tərə-

findən də istifadə edilə bilər.

Hesablar Planının 206 №-li sintetik hesabı satış məqsə-

dilə saxlanılan digər aktivlərin uçotu barədə məlumatların

ümumiləşdirməsi nəzərdə tutulur. Müəssisə tərəfindən növbəti

hesabat dövrü ərzində satılması ehtimal edilən bütün uzun-

müddətli aktivlər “Uzunmüddətli aktivlər” hesabından çıxarı-

laraq bu hesabda uçota alınmalıdır. Bu hesabda, həmçinin ehti-

yatlara aid edilən müvafiq qısamüddətli aktivlərin tanınması

üzrə tələblərinə uyğun gəlməyən bütün digər ehtiyatların hesa-

bat dövrünün sonuna olan qalıq məbləğləri əks etdirilir

8 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq,

ehtiyatlar mövcud olan ilkin və ya mümkün xalis satış dəyə-

rindən ən aşağı dəyərlə qiymətləndirilməlidir. Bu dəyərlərdən

daha kiçik olanı ehtiyatların dəyəri kimi qəbul edilməlidir. Eh-

tiyatların dəyərinin azalmasına görə düzəlişlər mühasibat uço-

tunun hesablar planının 208-ci hesabının debeti və müvafiq eh-

tiyatın qeydə alındığı hesabın kreditinin müxabirləşməsi vasi-

təsilə uçota alınır.

Hesablar Planının 21-ci maddəsində müəssisənin hesabat

dövrünün sonuna olan Qısamüddətli debitor borclarının əks

65

etdirilməsi barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilir. Belə

ki, 211-ci hesabda “Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debi-

tor borcları”, 212-ci hesabda “Törəmə (asılı) müəssisələrin

qısamüddətli debitor borcları”, 213-cu hesabda “Əsas idarə-

etmə heyətinin qısamüddətli debitor borcları”, “Qısamüddətli

debitor borcları” 214-cu hesabda “İcarə üzrə qısamüddətli debi-

tor borcları” 215-cu hesabda “Tikinti müqavilələr üzrə qısa-

müddətli debitor borcları”, 216-cı hesabda “Faizlər üzrə qısa-

müddətli debitor borcları” və 217-ci hesabda isə “Digər qısa-

müddətli debitor borcları” uçota alınmalıdır. Hesablar planının

218-cı hesabı “Şübhəli borclar üzrə düzəlişlər” barədə qısa-

müddətli debitor borclarına aid olunan ümumiləşdirilmlş məlu-

matları əks etdirir.

Sifarişçinin (alıcının) müflis olması ilə əlaqədar, debitor

borclarının müəyyən hissəsinin ödəniləcəyi barədə şübhə do-

ğurduqda, müəssisənin rəhbərliyinin qərarından asılı olaraq, bu

borclar üzrə məbləğlər 211-217 hesablarda uçota alınmış debi-

tor borclarının dəyərini azaldaraq zərərə silinməlidir.

Mühasibat Balansında 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu

Standartına əsasən qısamüddətli debitor borclarının yalnız

ümumi məbləği göstərilməlidir. Bu borcların ayrı-ayrı kom-

ponentləri barədə məlumat isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə

açıqlanmalıdır.

Hesablar planının 22-ci maddəsində 5 N-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartına uyğun olaraq Pul vəsaitləri və onların

ekvivalentlərinin uçota alınması barədə ümumiləşdirilmiş mə-

lumatlar təqdim olunur. Belə ki, 221-ci hesabda nağd qaydada

kassada saxlanılan pul vəsaitləri, 222-ci hesabda yolda olan pul

köçürmələri, 223-cü hesabda bankdakı hesablaşma hesabında

olan pul vəsaitlərinin hərəkəti və 224-cü hesabda tələblərə əsa-

sən verilən digər bank hesabları vasitəsilə nağdsız qaydada pul

vəsaitlərinin hərəkəti üzrə əməliyyatların aparılması uçota alı-

nır. Hesablar planının 225-ci hesabı isə qısa ödəniş müddətinə,

66

yəni əldə olunduğu tarixdən 3 ay və ya daha az ödəniş müd-

dətinə malik olan, pul vəsaitlərinə dərhal çevrilə bilən və pul

vəsaitlərinin digər növləri üzrə dəyərin dəyişməsi riskinə cüzi

məruz qalan yüksək likvidlik qoyuluşlarına aid olunan ümu-

miləşdirilmiş məlumatları əhatə edir.

Hesablar planının 23-cü maddəsində Sair qısamüddətli

maliyyə aktivləri adlı 15 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standar-

tının tələblərinə uyğun olaraq sair qısamüddətli maliyyə aktiv-

ləri barədə məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə

tutulur. Mühasibat balansında 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu

Standartına əsasən sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin yal-

nız ümumi məbləği göstərilməlidir. Əlavə məlumatlar isə uçot

siyasəti və izahlı qeydlərdə açıqlanmalıdır.

Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində satılması gözlə-

nilən qısamüddətli maliyyə aktivləri Satış məqsədilə saxlanı-

lan qısamüddətli investisiyalar adlı 231–ci hesabda uçota alın-

malıdır.

Əvvəllər ödənişə qədər saxlanılan investisiyalar kimi təs-

nifləşdirilən maliyyə investisiyaların ödəniş müddəti hesabat

tarixindən sonra 12 ay ərzində olan dövrə daxil olduqda, belə

investisiyalar 181-ci hesabdan (Ödənişə qədər saxlanılan uzun-

müddətli investisiyalar) 232-ci hesaba (Ödənişə qədər saxla-

nılan qısamüddətli investisiyalar) köçürülməlidirlər.

Digər müəssisələrə verilmiş borcların ödəniş müddəti

hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirildikdə, belə

borclar qısamüddətli verilmiş borclar adlı 233-cü hesabda uço-

ta alınmalıdır. Bu borclara digər müəssisələrə verilmiş borclar,

faiz gətirən dövlət və fərdi istiqrazlar aid edilir. Göstərilən

müddət ərzində cari hesabat dövründə verilmiş və növbəti he-

sabat dövründə ödənilməli olan borclar bu hesabda uçota alın-

malıdır. Əks təqdirdə belə borclar Verilmiş uzunmüddətli

avanslar adlı 192-ci hesabda uçota alınmalıdır.

67

Yuxarıda adı çəkilən başlıqlar altında təsnifləşdirilməyən

qısamüddətli investisiyalar Digər qısamüddətli investisiyalar

adlı hesablar planının 234-cü hesabında uçota alınmalıdır.

Sair qısamüddətli maliyyə aktivlərinin dəyəri aşağı düş-

dükdə, onların azalmasına görə düzəlişlər mühasibat uçotunun

hesablar planının 235-ci hesabında təqdim olunur.

Hesablar planının 24-cu maddəsi Sair qısamüddətli ak-

tivlər adlanır. Mühasibat balansında 1 №li Milli Mühasibat

Uçotu Standartına əsasən sair qısamüddətli aktivlərin yalnız

ümumi məbləği göstərilməlidir. Əlavə məlumatların acıqlan-

ması isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə tələb olunur.

Müəssisə tərəfindən ödənilmiş əlavə dəyər vergisi Əvəz-

ləşdirilən əlavə dəyər vergisi adlı hesablar planının 241№li

hesabında uçota alınır.

Gələcəkdə alınacaq mallar və ya göstəriləcək xidmətlərə

görə müəssisələrə, dövlət təşkilatlarına və ya fərdi sahibkara

ödənilmiş vəsaitlər Gələcək hesabat dövrünün xərcləri adlı

242-ci hesabda göstərilir.

Malların alınması, işlərin yerinə yetirilməsi və xidmət-

lərin göstərilməsi məqsədi ilə müəssisəyə əvvəlcədən qismən

ödənilmiş pul vəsaitləri Verilmiş qısamüddətli avanslar adlı

243-cü hesabda uçota alınır.

Gələcəkdə alınacaq mallar və ya göstəriləcək xidmətlərə

görə müəssisə tərəfindən təhtəlhesab şəxslərə verilmiş pul

vəsaitləri 244-cü hesabda Təhtəlhesab məbləğlər adlı hesabda

uçota alınır.

Yuxarıda adı çəkilən başlıqlar altında təsnifləşdirilən

digər qısamüddətli aktivlər, o cümlədən ƏDV istisna olmaqla,

artıq məbləğdə ödənilmiş müvafiq ödəmələr və tədiyyələr də

daxil olmaqla Digər qısamüddətli aktivlər adlı 235-ci hesabda

təqdim edilir.

Hesablar planının 30-34-cu maddəsində 1 №-li Milli Mü-

hasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq müəssisənin kapitalı və

68

ehtiyatlarının uçota alınmasına dair ümumiləşdirilmiş məlu-

matlar əks etdirir. Müəssisənin kapitalı səhmdarların müəssi-

səyə yönəldilən investisiyaların dəyərini artıran və ya azaldan

səhm kapitalı və ehtiyatlardan ibarətdir. Ehtiyatlar bölüşdürülə

bilən və ya bölüşdürülməyən, müvafiq olaraq səhmdarlara ödə-

nilməli və ya müəssisənin əsas kapitalı təşkil edən hissələrdən

ibarətdir.

Hesablar planının 30-cu maddəsində müəssisənin ödənil-

miş nominal (nizamnamə) kapitalı barədə ümumiləşdirilmiş

məlumatlar təqdim olunur. Bu kapital iki göstərici ilə və ya

buraxılmış səhmlər 301-ci hesabın (Nominal (nizamnamə) ka-

pital) kreditində Nizamnamə kapitalın səhmdarlara aid olma-

yan hissəsi isə 302-ci hesabın (Nominal (nizamnamə) kapi-

talın odənilməmiş hissəsi) debetində uçota alınır. Bu göstəri-

cilər əsasında Mühasibat balansının 30-cu maddəsində əks

olunmuş xalis qalığın açıqlanması təmin edilir.

Hesablar planının 31-ci maddəsi Emissiya gəlirinin əks

etdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Emissiya gəliri hesablar pla-

nının 311-ci hesabında (Emissiya gəliri) uçota alınaraq, səhmin

satış qiymətinin onun nominal dəyərindən artıq olduğu halda

yaranır. Bu gəlir səhmdarlar arasında bölüşdürülməsi mümkün

olmayan müəssisənin əsas kapitalın bir hissəsini təşkil edir.

Hesablar planının 32-ci maddəsində “Geri alınmış kapi-

tal” (səhmlər) barədə məlumatlar əks etdirir. Müəssisə səhmlə-

rinin bir hissəsini sonradan yenidən buraxmaq məqsədilə geri

aldıqda, onları ləğv etməməklə 321-ci hesabda uçota alınır. Bu

səhmlər yenidən buraxıldıqda isə, onlar 321-ci hesabdan 311-ci

hesaba köçürülür.

Hesablar planının 33-cu maddəsi müəssisənin “Kapital

ehtiyatları” barədə məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə

tutulur. Kapital ehtiyatları yenidən qiymətləndirmə üzrə ehti-

yat, mübadilə üzrə ehtiyat, qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş

ehtiyat, nizamnamə ilə nəzərdə tutulmuş ehtiyat və sair ehtiyat-

lardan ibarətdir. Mühasibat Balansında 1 №li Milli Mühasibat

69

Uçotu Standartına əsasən kapital ehtiyatların yalnız ümumi

məbləği göstərilməlidir. Bu ehtiyatların ayrı-ayrı komponent-

ləri barədə məlumat isə uçot siyasəti və izahlı qeydlərdə açıq-

lanmalıdır.

Hesablar planının 331-ci hesabı “Yenidən qiymətləndiri-

lmə üzrə ehtiyatı”na dair ümumiləşdirilmiş məlumatları əks

etdirir. Müəssisənin aktivləri yenidən qiymətləndirildikdə, ak-

tivlərin balans dəyərinə əlavə edilmiş yeni dəyər bu hesabın

kreditinə yazılır. Bu ehtiyatın səhmdarlar arasında bölüşdürül-

məsi nəzərdə tutulmur.

Hesablar planının 332-ci hesabında “Məzənnə fərqləri

üzrə ehtiyat” barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar uçota alınır.

Müəssisənin xarici valyutada əməliyyatların aparılması nəticə-

sində bu pul vəsaitlərinin manata çevrilməsi zamanı yaranmış

gəlir (və ya zərər) həmin hesabın kreditinə (və ya debetinə) ya-

zılmalıdır. Xarici valyutanın mübadiləsindən əldə edilmiş gəlir-

lər pul vəsaitlərinə çevrildikdən sonra səhmdarlar arasında

bölüşdürülməsi mümkündür.

Hesablar planının 333-cü hesabında səhmdarlar arasında

bölüşdürülməsi mümkün olmayan Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş ehtiyatlar üzrə ümumiləş-

dirilmiş məlumatlar göstərilir.

Hesablar planının 334-cü hesabı, həmçinin səhmdarlar

arasında bölüşdürülməsi mümkün olmayan müəssisənin ni-

zamnaməsinə əsasən tələb olunan ehtiyat barədə ümumiləş-

dirilmiş məlumatların əhatə edilməsini nəzərdə tutur.

Hesablar planının 335-ci hesabı “Sair ehtiyatlar” üzrə

ümumiləşdirilmiş məlumatları əks etdirir. Belə ehtiyatlar, on-

ların təyinatı, yaranması və istifadəsindən asılı olaraq, bölüşdü-

rülməsi mümkün olan və ya mümkün olmayan komponentlərə

aid edilə bilər.

Hesablar planının 34-cü maddəsində müəssisənin Bölüş-

dürülməmiş mənfəəti (ödənilməmiş zərər) barədə məlumatla-

70

rının ümumiləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu maddə dörd hesab-

dan, müvafiq olaraq Hesabat dövrünün xalis mənfəəti (zərəri),

Uçot siyasətində dəyişikliklər və əhəmiyyətli səhvlər ilə bağlı

mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər, “Keçmiş illərin bölüşdürülmə-

miş mənfəəti” (ödənilməmiş zərər) və “Elan edilmiş dividentlər

hesabından ibarətdir.

Hesablar planının 341-ci hesabında 1 №-li Milli Mühasi-

bat Uçotu Standartına əsasən Müəssisənin hesabat dövründə

əldə etdiyi xalis mənfəət (zərər) üzrə ümumiləşdirilmiş məlu-

matlar uçota alınır.

Müəssisə uçot siyasətini dəyişdikdə, 11 №-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartına uyğun olaraq yeni uçot siyasəti keçmiş

uyğun olan formada tətbiq edilməlidir. Bu zaman müəssisənin

yeni uçot siyasətinin tətbiqi nəticəsində hesabat dövrünün

mənfəət və ya zərərinə aid edilməsi tələb olunan bütün dəyişik-

liklər Uçot siyasətində dəyişikliklər və əhəmiyyətli səhvlər ilə

bağlı mənfəət (zərər) üzrə düzəlişlər adlı 342-cü hesabda əks

edilməlidir.

Müəssisənin keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət

(ödənilməmiş zərər) 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına

əsasən 343-cü hesabda uçota alınır. Elan edilmiş dividentlər 1

№-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq Mənfəət

və zərər haqqında hesabatda göstərilməməli, lakin Kapitalda

dəyişikliklər haqqında hesabatda qeyd edilməlidir. Elan edilmiş

dividentlər hesablandıqda onların dəyəri Elan edilmiş divi-

dentlər adlı 344-cü hesabın kreditinə, ödənildikdə isə müvafiq

olaraq debetinə yazılmalıdır.

Hesablar planının 40-44-cu maddələri Uzunmüddətli öh-

dəliklər, o cümlədən uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdə-

liklər, uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər, təxirə salın-

mış vergi öhdəlikləri, uzunmüddətli kreditor borcları və sair

uzunmüddətli öhdəliklər barədə ümumiləşdirilmiş məlumatları

əks etdirir. Uzunmüddətli öhdəliklərin ödəniş müddəti hesabat

71

tarixindən sonra adətən 12 ay müddətindən artıq olmalıdır. Yu-

xarıda qeyd olunan bütün maddələr Mühasibat Balansında

ayrıca təqdim edilməlidir.

Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi tələb

olunmayan bank kreditləri “Uzunmüddətli bank kreditləri”

adlı 401-ci hesabda göstərilir.

Müəssisənin öz işçiləri üçün götürdüyü uzunmüddətli

bank öhdəlikləri, “İşçilər üçün uzunmüddətli bank kreditləri”

adlı 402-ci hesabda əks olunur.

Müəssisə kapitala konvertasiya oluna bilən istiqrazlar

(borc kağızları) buraxdığı zaman, konvertasiya hesabat tarixin-

dən sonra 12 ay ərzində həyata keçirilmədikdə, bu istiqrazlar

“Uzunmüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar” adlı 403-cü

hesabda uçota alınır.

Müəssisə tərəfindən əldə olunan və hesabat tarixindən

sonra 12 ay ərzində ödənilməsi tələb olunmayan borclar

“Uzunmüddətli borclar” adlı 404-cü hesabın kreditinə yazılır.

Müəssisə məhdud, lakin hesabat tarixindən sonra 12 ay-

dan artıq müddət ərzində geri alınacaq imtiyazlı səhmlər burax-

dığı zaman, bu səhmlər “Geri alınan məhdud tədavül müd-

dətli imtiyazlı səhmlər (uzunmüddətli)” adlı 405-ci hesabda

təqdim edilir.

Maliyyə icarəsi nəticəsində yaranan bütün uzunmüddətli

öhdəliklər 14 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən

“Maliyyə icarəsi üzrə uzunmüddətli öhdəliklər” adlı 406-cı

hesabda göstərilir.

Müəssisə törəmə və ya asılı müəssisələrindən faiz xərcləri

yaradan borclar aldığı zaman, onlar barədə ümumiləşdirilmiş

məlumat “Törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli faiz

xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı 407-ci hesabda göstərilir.

“Törəmə müəssisə” anlayışı 20 №-li Milli Mühasibat Uçotu

Standartında, “Asılı müəssisə” anlayışı isə 25 №-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartında verilmişdir.

72

401 – 407 №-li hesablarda göstərilməyən bütün digər uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər barədə ümumi-ləşdirilmiş məlumatlar “Digər uzunmüddətli faiz xərcləri

yaradan öhdəliklər” adlı 408-ci hesabda uçota alınır. Hesablar planının “Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öh-

dəliklər” adlı 41-ci maddəsində “İşdən azad olma ilə bağlı uzunmüddətli müavinətlər və öhdəliklər”, “Uzunmüddətli hü-quqi öhdəliklər”, “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdə-liklər” və “Sığorta müqavilələri üzrə uzunmüddətli öhdəliklər” barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilməlidir. Yuxarıda qeyd olunan bütün maddələr Mühasibat Balansında ayrıca təq-dim edilməlidir. Mühasibat balansının bu cəhəti 10 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında əhatə olunur.

Hesablar planının “Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri” adlı 42-ci maddəsində 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən mənfəət vergisi üzrə təxirə salınmış vergi öhdəlikləri və digər təxirə salınmış vergi öhdəliklərinə dair məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Mühasibat balansında yuxarıda qeyd olunan maddələr müvafiq olaraq hesablar pla-nının 421 №-li və 422 №-li hesablarında ayrıca təqdim edil-məlidir.

Hesablar planının “Uzunmüddətli kreditor borcları” adlı 43-cü maddəsində malsatan və podratçılara uzunmüddətli kre-ditor borcları, törəmə (asılı) müəssisələrə uzunmüddətli kredi-tor borcları, tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditor borcları, faizlər üzrə uzunmüddətli kreditor borcları barədə ümumiləşdirilmiş məlumatlar göstərilməlidir.

Satın alınmış xammal və materiallara görə malsatanlara və ya xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq dövrü əhatə edən müddət ərzin-də ödənilməli olan məbləğlər 6 №li Milli Mühasibat Uçotu Standartına və 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsa-sən “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borc-

ları” adlı 431 №-li hesabda göstərilir.

73

Satın alınmış mallara görə törəmə müəssisələrə hesabat

tarixindən sonra 12 aydan artıq dövrü əhatə edən müddət

ərzində ödənilməli olan məbləğlər 20 №-li Milli Mühasibat

Uçotu Standartına əsasən “Törəmə (asılı) müəssisələrə uzun-

müddətli kreditor borcları” adlı 432 nömrəli hesabda uçota

alınmalıdır.

Tikinti müqaviləsinə əsasən satın alınmış mallara və ya

xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən

sonra 12 aydan artıq dövrü əhatə edən müddət ərzində ödə-

nilməli olan məbləğlər 16 №-li Milli Mühasibat Uçotu Stan-

dartına əsasən “Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kre-

ditor borcları” adlı 433 №-li hesabda əks etdirilir.

Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi tələb

olun-mayan faiz ödənişləri “Faizlər üzrə uzunmüddətli kre-

ditor borcları” adlı 434 nömrəli hesabda təqdim olunur.

431 – 434 №-li hesablarda göstərilməyən bütün digər

uzunmüddətli kreditor borcları “Digər uzunmüddətli kreditor

borcları” adlı 435 №-li hesabda uçota alınır.

Hesablar planının Sair uzunmüddətli öhdəliklər adlı 44-

cü bölməsində (və ya mühasibat balansının 44-cü maddəsində)

uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri, gələcək hesabat dövrlərin

gəlirləri, alınmış uzunmüddətli avanslar, uzunmüddətli məq-

sədli maliyyələşmələr və daxilolmalar kimi məlumatların ümu-

miləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

Müəssisə pensiya təminatı planına malik olarsa və ya hər

hansı digər şəkildə keçmiş işçilər üçün, onların təqaüdə çıxdıq-

dan sonra pensiya öhdəliyini qəbul edərsə, həmin uzunmüddətli

öhdəliklərin dəyəri “Uzunmüddətli pensiya öhdəlikləri” adlı

441 №-li hesabda uçota alınır.

Müəyyən şərtlər daxilində müəssisələr, gələcək hesabat

dövrünün hesabat tarixindən sonrakı dövrlərə aid edilən, lakin

cari dövrdə əldə olunmuş gəlirləri (məsələn, faizlər) uçotda əks

etdirə bilər. Bu cür gəlirlər 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu

74

Standartına əsasən “Gələcək hesabat dövrlərin gəlirləri” adlı

442 №-li hesabda uzunmüddətli öhdəlik kimi göstərilməli və

aid olduğu gələcək dövrdə (dövrlərdə) mənfəət və zərər

haqqında hesabatda təqdim edilməlidir.

Müəssisə tərəfindən hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzin-

də tanınmayan gəlirlər üzrə əldə edilən avans məbləğlər “Alın-

mış uzunmüddətli avanslar” adlı 443 №-li hesabda göstəril-

məlidir.

Hesabat tarixindən sonra 12 aydan artıq əhatə edən müd-

dət ərzində torpaq, tikili və avadanlıqların alınmasını proqnoz-

laşdırmaq üçün əldə olunan maliyyə vəsaitlər “Uzunmüddətli

məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar” adlı 444 №-li he-

sabda uçota alınmalıdır.

441 – 444 №-li hesablarda göstərilməyən digər uzunmüd-

dətli öhdəliklər “Digər uzunmüddətli öhdəliklər” adlı 445 №-

li hesabda əks etdirilir.

Hesablar planının 50-ci “Faiz xərcləri yaradan qısamüd-

dətli öhdəliklər” maddəsində qısamüddətli bank kreditləri, işçi-

lər üçün qısamüddətli bank kreditləri, qısamüddətli konver-

tasiya olunan istiqrazlar, qısamüddətli borclar, geri alınan məh-

dud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (qısamüddətli), törə-

mə(asılı) müəssisələrə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdə-

liklər məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan

bank kreditləri “Qısamüddətli bank kreditləri” adlı 501 №-li

hesabda göstərilir.

Müəssisənin öz işçiləri üçün götürdüyü qısamüddətli

bank kreditləri “İşçilər üçün qısamüddətli bank kreditləri”

adlı 502 №-li hesabda uçota alınır.

Müəssisə daha sonra kapitala konvertasiya oluna bilən

istiqrazlar (borc kağızları) buraxdığı zaman, konvertasiya hesa-

bat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirildikdə, bu istiq-

razlar “Qısamüddətli konvertasiya olunan istiqrazlar” adlı

75

503 №-li hesabda göstərilir.

Müəssisə tərəfindən əldə olunan və hesabat tarixindən

sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan borclar “Qısamüddətli

borclar” adlı 504 №-li hesabda uçota alınır.

Müəssisə hesabat tarixindən sonra 12 aydan ərzində geri

alınacaq imtiyazlı səhmlər buraxdığı zaman, bu səhmlər “Geri

alınan məhdud tədavül müddətli imtiyazlı səhmlər (qısamüd-

dətli)” adlı 505 №-li hesabda göstərilir.

Müəssisə törəmə və ya asılı müəssisələrindən faiz xərcləri

yaradan borclar aldıqda və bu borclar hesabat tarixindən sonra

12 ərzində ödənilməli olduqda, onlar “Törəmə (asılı) müəs-

sisələrə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı

506 nömrəli hesabda əks etdirilir.

501 – 506 №-li hesablarda göstərilməyən bütün digər qı-

samüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər “Digər qısamüd-

dətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər” adlı 507 №-li hesabda

təqdim olunur.

Hesablar planının “Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öh-

dəliklər” adlı 51 maddəsində işdən azad olunması ilə bağlı

qısamüddətli müavinətlər və öhdəliklər, qısamüddətli zəmanət

öhdəlikləri, qısamüddətli hüquqi öhdəliklər, mənfəətdə iştirak

planı və müavinət planları barədə ümumiləşdirilmiş məlumat-

ları əks etdirir.

Hesablar planının 52-ci bölməsində və mühasibat balan-

sının 52-ci maddəsində cari vergilər, sosial sığorta ödənişləri

və digər məcburi ödənişlər üzrə hesabat tarixindən sonra 12 ay

ərzində büdcəyə köçürülməli olan məbləğlər barədə ümumi-

ləşdirilmiş məlumatlar göstərilir.

“Vergi öhdəlikləri” adlı 521 №-li hesabda cari vergilər

üzrə hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində büdcəyə köçürül-

məli olan məbləğlər göstərilir.

“Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” adlı 522

nömrəli hesabda Azərbaycan Respublikasının qanunlarına əsa-

76

sən həyata keçirilməli olan məcburi sığorta ödənişləri üzrə

hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində büdcəyə köçürülməli

olan məbləğlər göstərilir.

521 və 522-ci hesablara daxil olmayan və hesabat tari-

xindən sonra 12 ay ərzində ödənilməsi qanunla tələb olunan

məbləğlər “Digər məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər” adlı 523

nömrəli hesabda göstərilir.

Hesablar planının 53-cü bölməsində “Qısamüddətli kre-

ditor borcları” göstərilir. Bu borclar 1 №-li Milli Mühasibat

Uçotu Standartına əsasən Malsatan və podratçılara qısamüd-

dətli kreditor borcları, törəmə (asılı) müəssisələrə qısamüddətli

kreditor borcları, İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları,

dividentlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları, icarə

üzrə qısamüddətli kreditor borcları, tikinti müqavilələri üzrə

qısamüddətli kreditor borcları, faizlər üzrə qısamüddətli kre-

ditor borcları, həmçinin digər qısamüddətli kreditor borcları

barədə ümumiləşdirilmiş məlumatları əhatə edir.

Təchiz olunmuş mallara görə malsatanlara və ya xidmət-

lərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra

12 ay ərzində ödənilməli olan məbləğlər “Malsatan və podrat-

çılara qısamüddətli kreditor borcları” adlı 531 nömrəli hesab-

da göstərilir.

Təchiz olunmuş mallara və ya göstərilmiş xidmətlərə gö-

rə törəmə müəssisələrə hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində

ödənilməli olan məbləğlər “Törəmə (asılı) müəssisələrə uzun-

müddətli kreditor borcları” adlı 532 №-li hesabda göstərilir.

Hesabat tarixinə hesablanmış, lakin hələ ödənilməmiş

əmək haqqı məbləğləri “İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor

borcları” adlı 533 nömrəli hesabda göstərilir.

Elan olunmuş, lakin hələ ödənilməmiş dividentlər “Divi-

dentlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditor borcları” adlı

534 nömrəli hesabda göstərilir.

77

Maliyyət və ya əməliyyat icarəsi nəticəsində yaranan bütün qısamüddətli öhdəliklər 15 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən “İcarə üzrə qısamüddətli kreditor borcları”

adlı 535 nömrəli hesabda göstərilir. Tikinti müqaviləsinə əsasən təchiz olunmuş mallara və ya

xidmətlərin göstərilməsinə görə podratçılara hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində ödənilməli olan məbləğlər 16 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq “Tikinti müqavilə-

ləri üzrə qısamüddətli kreditor borcları” adlı 536 №-li hesab-da göstərilir.

Hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində həyata keçirilməli olan faiz ödənişləri “Faizlər üzrə qısamüddətli kreditor

borcları” adlı 537 №-li hesabda göstərilir. 531 – 537 №-li hesablarda göstərilməyən bütün digər qı-

samüddətli kreditor borcları “Digər qısamüddətli kreditor

borcları” adlı 538 №-li hesabda uçota alınır. Hesablar planının “Sair qısamüddətli öhdəliklər” adlı 54-

cü bölməsində (və mühasibat balansının 54-cü maddəsində); – Müəssisə pensiya təminatı planına malik olarsa və ya

hər hansı şəkildə keçmiş işçilərinə onların təqaüdə çıxmasından sonra pensiya öhdəliyini qəbul edərsə, həmin qısamüddətli öhdəliklərin dəyəri “Qısamüddətli pensiya öhdəlikləri” adlı 541 №-li hesabda göstərilir.

– Müəyyən şərtlər daxilində müəssisələr, hesabat tarixin-dən sonrakı dövrə aid edilən, lakin cari dövrdə əldə olunmuş gəlirləri (məsələn, faizləri) uçotda əks etdirə bilər. Bu cür gəlir-lər “Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri” adlı 542 №-li hesabda qısamüddətli öhdəlik kimi göstərilməli və onların aid olduğu növbəti hesabat dövründə mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.

– Müəssisə tərəfindən əldə olunan və hesabat tarixindən sonra 12 ay ərzində tanınan gəlirlər üzrə avans məbləğlər “Alınmış qısamüddətli avanslar” adlı 543 nömrəli hesabda göstərilməlidir.

78

– Hesabat tarixindən sonra 12 ay müddətində Torpaq,

tikili və avadanlıqların alınmasını proqnozlaşdırmaq üçün əldə

olunan maliyyə vəsaitlər “Qısamüddətli məqsədli maliyyələş-

mələr və daxilolmalar” adlı 544 nömrəli hesabda göstəril-

məlidir.

– 50-54-cü maddələrdə göstərilməyən bütün digər qısa-

müddətli öhdəliklər “Digər qısamüddətli öhdəliklər” adlı 545

№-li hesabda göstərilir. Bura hesabat tarixinə olan bütün

hesablanmış xərclər daxil olmalıdır.

Hesablar planının 6-cı bölməsində mənfəət və zərər haq-

qında hesabatda təqdim edilməli olan gəlir növləri barədə ümu-

miləşdirilmiş məlumat təqdim olunur. Bu gəlir növləri 6 №-li

Milli Mühasibat Uçotu Standartına uyğun olaraq dörd əsas

kateqoriyaya, o cümlədən əsas əməliyyat gəliri, sair əməliyyat

gəlirləri, fəaliyyətin dayandırılmasından mənfəətlər və maliyyə

gəlirlərinə bölünür.

Əsas əməliyyat gəliri müəssisənin əsas fəaliyyət növün-

dən əldə olunan gəlirdir. Bu gəlirin tanınması və qiymətlən-

dirilməsi 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartına əsasən

həyata keçirilməklə, “Satış” adlı 601 nömrəli hesabda göstəril-

məlidir. Əsas əməliyyat gəliri malların satışından, xidmətlərin

göstərilməsindən, royaltilərdən, həmçinin 16 №-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartına uyğun olaraq tikinti müqavilələrindən,

14 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının tələbləri əsasında

isə əməliyyat icarəsindən və digər satış əməliyyatlarından əldə

oluna bilər.

Əgər müəssisə satılmış malların geri qaytarılmasını qəbul

etmək siyasətini tətbiq edirsə, bu zaman qaytarılan malların

məbləği “Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması”

adlı 602 nömrəli hesabın debetində əks etdirilir və pul vəsait-

lərini uçota alan müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir. Əgər müəssisə müştərilərinə və ya malalanlara təqdim

olunmuş mallara (xidmətlərə) görə güzəştlər tətbiq edərsə,

79

satışın tam məbləği “Satış” adlı 601 nömrəli hesabın kreditinə, təqdim olunan güzəşt məbləği isə “Verilmiş güzəştlər” adlı 603 №-li hesabın debetinə yazılır.

61-ci maddədə “Sair əməliyyat gəlirləri” əks etdirilir və bu gəlirlər “Sair əməliyyat gəlirləri” adlı 611 №-li hesabda təqdim olunur. Burada, müəssisənin adi fəaliyyətlərindən əldə olunan, lakin “Əsas əməliyyat gəliri” kimi təsnifləşməyən və ya müəssisənin adi fəaliyyətində mütəmadi yaranmayan gəlir-lər əks olunur.

Sair əməliyyat gəlirlərinə uzunmüddətli aktivlərin satışı, onların yenidən qiymətləndirməsi üzrə artırılmış məbləğlər, əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər, cərimələr, əvvəlki illərin gəliri, silinmiş ümidsiz borcların və silinmiş material ehtiyatların bərpa olunması üzrə məbləğlər, habelə əldə olunmuş digər ödə-nişlər aiddir.

Müəssisənin fəaliyyətinin bir hissəsinin satılması nəticə-sində əldə edilən gəlir məbləği “Fəaliyyətin dayandırılma-

sından mənfəətlər” adlı 621 №-li hesabın kreditində göstərilir. Hesabat dövrü ərzində əldə olunmuş maliyyə gəliri

“Maliyyə gəlirləri” adlı 631 №-li hesabda uçota alınır. Maliyyə gəlirinə faiz gəliri, qiymətdən düşmüş borclar üzrə faiz gəlirlə-ri, əldə olunmuş divident gəliri, maliyyə iсarəsi üzrə gəlir, maliyyə vasitələrinin ədalətli dəyərinin dəyişməsindən gəlir və faiz xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə gəliri daxildir.

Hesablar planının 70-ci maddəsində mənfəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilməli olan xərclər barədə məlu-matların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu xərclər əsas altı kateqoriyaya bölünməklə satışın maya dəyəri, inzibati xərclər, sair əməliyyat xərcləri, fəaliyyətin dayandırılmasından zərərlər, maliyyə xərcləri və kommersiya xərclərindən ibarətdir. Mən-fəət və zərər haqqında hesabatda təqdim edilməli olan xərcləri satışın maya dəyəri, kommersiya və inzibati xərclər üzrə qrup-laşdırması zamanı çətinliklər ortaya çıxdıqda, müəssisə xərc maddəsini əldə olunan dəlillər əsasında təsnifləşdirməlidir.

80

Hesablar planının 701 №-li sintetik hesabında “Satışın

maya dəyəri” göstərilir. Bura məhsulun (iş və xidmətinin) satı-

şından gəlirin əldə olunması üçün onlara sərf olunmuş və ya

məhsulun istehsalına və ya xidmətin göstərilməsinə çəkilmiş

bütün xərclər daxildir. Satışın maya dəyərinə xammalın dəyəri,

təkrar satış üçün nəzərdə tutulan malların dəyəri, istehsal heyəti

ilə bağlı xərclər, istehsal ilə bağlı aktivlərin amortizasiyası və

bunlara oxşar digər satış xərcləri aid edilir.

Kommersiya xərclərinə reklam, marketinq, kommersiya

işinin aparılmasını təmin edən aktivlərin amortizasiyası üzrə,

bu fəaliyyətlərlə məşğul olan işçi heyəti ilə bağlı olan xərclər,

həmçinin satışla əlaqəli olmayan digər təchizat xərcləri daxil-

dir. Kommersiya xərcləri “Kommersiya xərcləri” adlı 711 №-li

hesabın debetində uçota alınır.

İnzibati xərclərə müəssisənin idarə olunmasına çəkilmiş

bütün, o cümlədən rəhbərlərin əmək haqqı, inzibati heyətinin

əmək haqları, əsas ofisin xərcləri, inzibati idarə aktivlərin

amortizasiyası və inzibati işinə aid olunan digər xərclər daxil-

dir. İnzibati xərclər “İnzibati xərclər” adlı 721 №-li hesabın

debetində göstərilir.

Sair əməliyyat xərclərə uzunmüddətli aktivlərin satışın-

dan zərərlər, yenidən qiymətləndirmə xərcləri, cərimələr və

bunlara oxşar digər ödənişlər, şübhəli və ümidsiz borclar, ak-

tivlərin balans dəyərində azalmalar üzrə düzəlişlər, xarici val-

yuta mübadiləsi xərcləri, 24 №-li Milli Mühasibat Uçotu Stan-

dartına uyğun olaraq qiymətdən düşmə üzrə zərərlər və göstə-

rilən xərclərə oxşar olan başqa əməliyyat xərcləri aiddir. Sair

əməliyyat xərcləri “Sair əməliyyat xərcləri” adlı 731 №-li he-

sabın debetində əks etdirilir.

Müəssisə əmlakının bir hissəsini satdığı və bu zaman zə-

rər etdiyi halda, həmin zərər məbləği “Fəaliyyətin dayandırıl-

masından zərərlər” adlı 741 №-li hesabın debetində göstərilir.

Eyni zamanda müəssisənin fəaliyyətinin bir hissəsinin satılması

81

ilə bağlı müəyyən olunan zərərlərdə “Fəaliyyətin dayandırıl-

masından zərərlər” adlı 741 №-li hesabın debetində göstərilir.

Hesabat dövründə çəkilmiş və həmin dövrə aid olan maliy-

yə xərcləri “Maliyyə xərcləri” adlı 751 №-li hesabda uçota alınır.

Maliyyə xərclərinə faiz xərcləri, konvertasiya olunan istiqrazlar

üzrə faiz xərcləri, maliyyə iсarəsi üzrə faiz xərcləri, maliyyə

vasitələrinin ədalətli dəyərinin dəyişməsi üzrə xərclər və faiz

xərcləri yaradan öhdəliklər üzrə məzənnə xərcləri daxildir.

Hesablar planının 80-ci maddəsində mənfəət və zərər haq-

qında hesabatda təqdim edilməli olan “Ümumi mənfəət (zərər-

lər)” barədə məlumatların ümumiləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

Ümumi mənfəət hesablar planının 6-cı maddəsində qeyd

olunmuş gəlirlərin ümumiləşdirilmiş məbləğindən hesablar pla-

nının 7-ci maddəsində hesablanmış xərclər çıxılmaqla müəyyən

edilir.

Müəssisə asılı müəssisələrə malik olarsa və ya birgə mü-

əssisənin bir hissəsidirsə, o zaman əldə olunan hər hansı mən-

fəət (zərər) hissəsi asılı müəssisədə 20 №-li Milli Mühasibat

Uçotu Standartına, birgə müəssisədə isə 21 №-li Milli Müha-

sibat Uçotu Standartına əsasən “Asılı və birgə müəssisələrin

mənfəətlərində (zərərlərində) pay” adlı 811 nömrəli hesabın

kreditində (debetində) göstərilir.

Hesablar planının 90-ci maddəsində 3 və 4 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq mənfəət vergisi

haqqında məlumatlar uçota alınır. Cari ilin mənfəəti üzrə hesablanmış vergi məbləği “Cari

mənfəət vergisi üzrə xərclər” adlı 901 №-li, hər hansı təxirə salınmış vergi öhdəliklərinin cari ilə aid hissəsi isə “Təxirə sa-

lınmış mənfəət vergisi üzrə xərclər” adlı 902 №-li hesabın kre-ditində göstərilir.

Vergiqoymadan əvvəl mənfəətdən (zərərdən) Hesablar planının 901-ci və 902-ci hesablarında uçota alınmış məbləğlər çıxılmaqla mühasibat balansının “Hesabat dövrünün xalis

mənfəəti (zərəri)” adlı 341 №-li hesaba daxil edilir.

82

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARINDA MALİYYƏ

HESABATLARININ FORMALARI VƏ TƏQDİMATI

Maliyyə hesabatları üzrə əsas ehtimallar və ümumi

mülahizələr. Maliyyə hesabatları – istifаdəçilərin konkret məlumat

ehtiyaclarına cаvаb vеrən hеsаbаt tələb etmək hüququ оlmа-dıqdа, оnun bu tələbatını ödəmək məqsədi ilə tərtib еdilmiş ümumi təyinatlı hesabatlardır.

Aşаğıdаkı hаllаr istisna olmaqla, maliyyə hеsаbаtlаrı müəs-sisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi əsаsındа tərtib еdilməlidir:

(a) rəhbərliyin müəssisəni ləğv еtmək və yа kоmmеrsiyа fəaliyyətini dаyаndırmaqdаn bаşqа аlternativ vаriаntı olmadığı halda;

(b) rəhbərliyin müəssisəni ləğv еtmək və yа kоmmеrsiyа fəaliyyətini dаyаndırmaq niyyəti olduğu halda;

(c) müəssisə ləğv еdildiyi və yа onun kоmmеrsiyа fəаliy-yəti dаyаndırıldığı halda.

Əgər tələb olunarsa, bu hallarda maliyyə hеsаbаtlаrı müəs-sisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi prinsipinə əsaslanmadan, yəni digər metod əsasında tərtib edilə bilər.

Мüəssisənin maliyyə hеsаbаtlаrının tərtib еdilməsi zаmа-nı rəhbərlik müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətini dаvаm еtdirmə qаbiliyyətini qiymətləndirməlidir. Мüəssisənin fəaliyyət gös-tərmək bаcаrığı bаrədə rəy formalaşаrkən, rəhbərlik müəssi-sənin gələcəkdə fəaliyyətini dаvаm еtdirmək qаbiliyyətini şüb-hə аltınа аlаcаq hаdisələr və yа şərtlərlə əlаqədаr əhəmiyyətli qeyri-müəyyənliklərdən xəbərdardırsa, bu qеyri-müəyyənliklər аçıqlanmalıdır. Əgər maliyyə hеsаbаtlаrı müəssisənin fəaliyyə-tinin fasiləsizliyi əsаsında tərtib еdilmirsə, bu fakt, еləcə də, maliyyə hеsаbаtlаrının tərtib оlunması əsası və müəssisənin fa-siləsiz fəaliyyət göstərməməsi səbəbi аçıqlаnmаlıdır.

Мüəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyi bаrədə еhtimаllаrın tətbiq edilib edilməməsi qiymətləndirilərkən rəhbərlik gələcək

83

dövrlər üçün prоqnozlаşdırılаn, balans tаrixindən ən аzı 12 аy müddətini əhаtə еdən, lakin bu dövrlə məhdudlaşmayan bütün infоrmаsiyаnı nəzərə аlmаlıdır. Bu informasiyаnın nəzərə аlın-mаsı dərəcəsi konkret hаlda hər bir fаktdan аsılıdır. Əgər müəs-sisə mənfəətli əməliyyatlar tarixinə mаlikdirsə və onun mаliyyə rеsurslаrındаn istifadə etmək imkаnı vаrsа, müəssisənin maliy-yə hesabatlarının tərtibi üçün seçilmiş uçot siyasətinin müna-sibliyi barədə geniş təhlil aparmadan nəticəyə gəlmək olar. Digər hаllаrdа müəssisənin fəаliyyətinin fаsiləsizliyi əsasının müvafiq olub-olmamağı barədə nəticənin əldə olunması öncə rəhbərlik qarşısında cari və gözlənilən rentabellilik, bоrc ödəni-lişlərinin qrafikləri və əvəzedici maliyyələşdirilməsi üzrə pо-tеnsial mənbələrin nəzərdən кеçirilməsi kimi amillərin geniş təhlilin aparılması zərurətini yarada bilər.

Pul vəsаitlərinin hərəkəti haqqında hesabat istisna оlmаq-lа, müəssisə mаliyyə hеsаbаtlаrını hеsаblаmа metoduna uyğun оlаrаq tərtib еtməlidir. Hesablama prinsipindən istifadə edilər-kən obyektlər, Konseptual Əsaslarda öz əksini tapmış maliyyə hesabatlarının elementləri haqda anlayışa və tanınma meyarla-rına uyğun gəldikləri halda maliyyə hesabatlarında aktivlər, öhdəliklər, kapital, gəlir və xərclər kimi tanınır.

Маliyyə hеsаbаtlаrındakı mаddələrin təsnifatı və təqdi-matı аşаğıdаkı hаllаr bаş vеrməzsə, bir dövrdən о biri dövrə оlduğu kimi sахlаnılmаlıdır:

a) müəssisənin əməliyyatlarının xarakterinin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi və ya onun maliyyə hesabatlarının təhlili nəticəsində başqa təqdimatın və ya təsnifatın, bu standartda müəyyən edilmiş uçot siyasətinin seçimi və tətbiqi meyarları əsasında daha münasib olduğu aşkar edilərsə;

b) Standartlar təqdim edilmənin dəyişdirilməsini tələb edərsə.

Törəmə cəmiyyətlərin və ya digər təsərrüfat vahidlərinin əhəmiyyətli satınalınmaları və ya çıxılmaları müəssisənin (qru-pun) strukturunun dəyişməsi və maliyyə hesabatlarının təqdi-

84

matının dəyişdirilməsi ilə nəticələnə bilər. Bu halda, müəssisə öz maliyyə hesabatlarını yalnız aşağıdakı şərtlərlə dəyişdirmə-lidir:

a) dəyişdirilmiş təqdimat etibarlı və maliyyə hesabatları-nın istifadəçiləri üçün daha münasib məlumatı təmin edərsə;

b) dəyişdirilmiş strukturun uzun müddətə saxlanılması ehtimal olunarsa.

Маliyyə hеsаbаtlarındа hər bir əhəmiyyətli mаddə аyrıca əks еtdirilməlidir. Qеyri-əhəmiyyətli məbləğlər oxşar хаrаktеrli və təyinаtlı məbləğlərlə qruplaşdırılmalıdır və оnlar аyrı-аyrı-lıqdа təqdim еdilməyə bilər. Маliyyə hеsаbаtlarındа аyrıcа təq-dim оlunmаsı tələb оlunmаyan mаddə, еyni zаmаndа, qеyd-lərdə аyrıcа təqdim еdilmək üçün kifayət qədər əhəmiyyətli оlа bilər. Маddənin və yа mаddələr toplusunun əhəmiyyətli olub-olmadığı müəyyən edilərkən, mаddənin xarakteri və məbləği birlikdə qiymətləndirilir. Şərаitdən аsılı оlаrаq, mаddənin həm xarakteri, həm də məbləği müəyyənеdici аmil оlа bilər. Мəsə-lən, eyni xarakterli və təyinatlı ayrı-ayrı аktivlər, hətta оnlаrın fərdi məbləğlərinin böyük оlmasına baxmayaraq, bir maddədə birləşdirilir. Lаkin xarakterinə və təyinаtına görə fərqlənən iri mаddələr аyrı-аyrılıqdа təqdim еdilir.

Digər Standartlarda nəzərdə tutulduğu və yа tələb оlun-duğu hаllаr istisna оlmaqla, аktivlər və öhdəliklər qarşılıqlı əvəz edilməməlidirlər. Gəlir və хərc mаddələri yalnız аşаğıdаkı hаllаrdа qаrşılıqlı əvəz edilə bilər:

a) digər Standartlar bunu tələb еtdiyi və yа bunu nəzərdə tutduğu halda və yа;

b) eyni və yа oxşar əməliyyatlаrın və hаdisələrin nəticə-sində yаrаnаn sair gəlirlər və bunlarla əlaqəli sair хərclər əhə-miyyətli olmadığı halda.

Maliyyə hesabatlarında aktivlərin dəyərindən onların qiy-mətləndirilməsi üzrə düzəlişlərin və ya yığılmış amortizasiya-sının çıxılmaqla təqdim olunması qarşılıqlı əvəzetmə deyildir.

85

Мüəssisə öz аdi fəaliyyəti zаmаnı gəlir gətirməyən, аncаq gəlir gətirən əsas fəaliyyətə хidmət еdən digər əməliyyаtlar həyаtа kеçirir. Bu cür əməliyyаtların nəticəsi еyni bir əməliy-yаtdan yaranan gəlirlərdən müvafiq хərclərinin çıхılmаsı yolu ilə o zaman təqdim еdilir ki, bu təqdimedilmə əməliyyаtın və hаdisənin məzmununu əks еtdirir. Мəsələn:

a) mаliyyə hеsаbаtlarındа uzunmüddətli aktivlərin xaric olmasından əldə еdilən sair gəlirlər və sair xərclər аktivlərin xaric olmasından dахil оlаn məbləğlərdən аktivin balans dəyə-rinin və оnun sаtışınа çəkilmiş müvafiq хərclərin çıхılması yоlu ilə əks еtdirilir;

b) müqаvilənin şərtlərinə görə üçüncü tərəfin ödədiyi хərclər müvаfiq xaric olmalarla qаrşılıqlı əvəzləşdirilir;

c) fövqəladə hadisə və əməliyyatların nəticələri maliyyə hеsаbаtlаrındа müvafiq vеrgilər və azlıq təşkil edən mülkiy-yətçilərin pаyı çıхılmаqlа əks etdirilir və bu zaman qеydlərdə ümumi məbləğ göstərilir.

Oxşar əməliyyаtlar nəticəsində yаrаnmış sair gəlir və sair xərclər hesabatda netto əsasında əks еtdirilir. Bununla yаnаşı, sair gəlir və zərərin həcmi, mаhiyyəti və yаrаnmа mənbəyinin Standartlаrа müvаfiq оlаrаq аyrıcа аçıqlаnmаsı tələb еdilərsə, оnlаr mаliyyə hеsаbаtlаrındа аyrıcа əks еtdirilməlidir.

Standartlarda başqa hаllаr və tələblər nəzərdə tutulmazsa, müqayisəli informasiyа cari dövrun maliyyə hesabatlarında bü-tün rəqəmli informasiya üzrə əvvəlki dövrə münаsibətdə аçıq-lanmalıdır. Cаri dövrün mаliyyə hеsаbatları аnlаşılmа baxımın-dan münasibdirsə, müqayisəli informasiyаya mətni və təsviri məlumatlar dахil еdilməlidir. Bəzi hаllаrdа kеçmiş dövrün (dövrlərin) mаliyyə hеsаbаtlаrındа təqdim еdilmiş belə infor-masiyа cаri dövr üçün də münаsib оlaraq qalır. Mаliyyə hеsа-bаtlаrındakı mаddələrin təqdim еdilməsi və təsnifləşdirilməsi dəyişikliklərə məruz qaldıqda, cаri dövrlə müqayisəni təmin еtmək ücün, prаktiki оlаrаq mümkündürsə, müqаyisəli məbləğ-lər də yеnidən təsnifləşdirilməlidir.

86

Maliyyə hesabatlarının hazırlanması «Mühasibat Uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikası

Qanununa uyğun olaraq ictimai əhəmiyyətli qurumlar və kiçik sahibkarlıq subyektləri istisna olmaqla, “Kommersiya müəs-

sisələri” tərəfindən Maliyyə hesabatlarının və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) Maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi qaydaları Kommersiya təşkilatları üçün “Maliyyə hesabatla-rının təqdimatı üzrə” 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlаrı ilə müəyyən edilir. Bu Standartın təyinatı Kоmmеrsiya Təşki-latlarının Мilli Мühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq tərtib edilmiş maliyyə hesabatlarının keyfiyyətinin hər bir ilkin hesabat forması, uçot siyasəti ilə bağlı və digər qeydlər üzrə minimum tələblər nəzərə alınmaqla, maliyyə hesabatlarının strukturu üzrə göstərişlərin verilməsi və təkmilləşdirilməsidir.

Маliyyə hеsаbatları müəssisə tərəfindən həyata keçirilən əməliyyatların və маliyyə vəziyyətinin strukturlaşdırılmış ma-liyyə təqdimatıdır. Маliyyə hesabatlarının məqsədi bu hesa-batların istifadəçiləri tərəfindən düzgün iqtisadi qərarların qəbul еdilməsi zаmаnı, habelə, gеniş istifadəçi kütləsi üçün fаydalı оlan müəssisənin maliyyə vəziyyəti, maliyyə fəаliy-yətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlu-matların təqdim еdilməsidir. Bu məqsədin əldə еdilməsi üçün müəssisə maliyyə hesabatları üzrə aşağıdakı məlumatları təq-dim еdir:

(a) аktivlər ; (b) öhdəliklər; (c) kapital; (ç) gəlirlər və хərclər; (d) kapitaldа dəyişikliklər; (е) pul vəsaitlərinin hərəkəti; (ə) maliyyə hesabatlarının tərtib еdilməsi zamanı tətbiq

оlunan uçоt siyasəti haqqında. Маliyyə hеsаbatları müəssisənin maliyyə vəziyyətini,

оnun fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini və pul vəsaitlərinin

87

hərəkətini ədalətli əks etdirməlidir. Müvafiq Standartların tət-biq edilməsi, (əgər zərurət yaranarsa, əlavə açıqlamalarla bir-likdə) maliyyə hesabatlarının ədalətli təqdim olunma prinsipinə uyğun olaraq hazırlanmasını təmin edir. Ədalətli təqdim еdilmə аşаğıdakıları tələb еdir:

(a) uçоt siyаsətinin seçilməsi və tətbiqi; (b) uçot siyаsəti də dахil оlmаqla, münasib, еtibarlı, mü-

qayisə еdilə bilən, аnlаşılan məlumatları təmin еdən informasi-yаnın təqdim еdilməsi;

(c) istifadəçilər üçün müəssisənin maliyyə vəziyyətinə və maliyyə nəticələrinə kоnkret əməliyyаtlаrın və hadisələrin təsi-rinin аnlаşılması üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının açıqlanması tələblərinin kifаyət еtmədiyi hаllаrdа, əlаvə açıqla-malаrın təqdim еdilməsi. Маliyyə hеsаbatları Milli Mühasibat Uçotu Standartlarınа uyğun gəldikdə, müəssisə bu faktı açıqla-malıdır.

Müvafiq olmayan mühasibat uçotu qaydasının tətbiqi isti-fadə olunan mühasibat uçotu siyasətlərinin açıqlanması, qeyd-lər və digər izahlı materiallar vasitəsilə təshih edilə bilməz.

Маliyyə hеsаbаtlаrının tаm məcmusu аşаğıdаkılardan ibarətdir:

(a) Mühаsibat balansı;

(b) Mənfəət və zərər hаqqındа hеsаbаt;

(c) Kаpitalda dəyişikliklər hаqqındа hеsаbаt;

(c) Pul vəsaitlərinin hərəkəti hаqqında hesаbаt;

(d) Uçоt siyаsəti və izаhlı qеydlər. Маliyyə hеsаbаtlarının hər bir tərkib hissəsi dəqiq müəy-

yən еdilməlidir. Bundan başqа, аşаğıdаkı informasiyа dəqiq göstərilməli və zərurət оlаrsа təqdim olunmuş maliyyə hesa-batlarının düzgün аnlаşılmаsı üçün təkrarlanmalıdır:

(a) hеsаbаt vеrən müəssisənin аdı və digər rekvizitləri; (b) maliyyə hеsаbаtlarının bir müəssisə və yaxud bir qrup

müəssisə üçün tərtib edilməsi;

88

(c) maliyyə hеsаbаtlarının müvаfiq tərkib hissələrinə han-sının daha uyğun olmasından asılı olaraq hesabat tаriхi və yа maliyyə hеsаbаtlarının əhаtə etdiyi dövr;

(ç) hеsаbаt vаlyutаsı; (d) maliyyə hеsаbаtlarındа rəqəmli informasiyanın göstə-

rilməsi zamanı istifаdə еdilmiş dəqiqlik dərəcəsi. Bəzən maliyyə hеsаbаtları informasiyanın minlərlə və ya

milyоnlarla hеsаbаt vаlyutаsı vаhidində təqdim еdildiyi halda daha anlaşılan olur. Buna ancaq təqdimаtın dəqiqlik dərəcə-sinin açıqlandığı və münasib infоrmаsiyаnın itirilmədiyi hаldа yol verilir.

Maliyyə hеsаbаtı ən аzı ildə bir dəfə təqdim еdilməlidir. Müstəsna hаllаrdа müəssisənin hesabat tаriхi dəyişdikdə və illik maliyyə hеsаbаtı bir ildən аrtıq və yа qısa dövr üçün təq-dim еdildikdə, müəssisə maliyyə hеsаbаtlarının əhаtə еtdiyi dövrü və əlavə olaraq, аşаğıdаkılаrı açıqlamalıdır:

(a) bir ildən fərqlənən hesabat dövründən istifadə edil-məsi səbəbini;

(b) mənfəət və zərər, kаpitаldа dəyişikliklər, pul vəsaitlə-rinin hərəkəti hаqqındа hеsаbаtlar və müvаfiq qеydlər üzrə mü-qayisəli məbləğlərin müqayisə еdilə bilməməsi fаktını.

Müəssisə illik maliyyə hesabatlarını müvafiq olaraq il bitdikdən sonra 4 ay ərzində və ya növbəti ilin 30 aprel tarixi-nədək, müəssisələr qrupu isə birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) illik maliyyə hesabatlarını müvafiq olaraq altı ay ərzində və ya növbəti ilin 30 iyun tarixinə qədər təqdim etməlidirlər.

Maliyyə hеsаbаtlаrının hаzırlanması, təqdim еdilməsi və dərc edilməsinə müəssisənin direktorlar şurаsı və (və yа) digər idarəetmə оrqаnı, bеlə bir qurum оlmаdığı hаldа müəssisənin rəhbəri cаvаbdеhdir.

89

MÜHASİBAT BALANSI

Müəssisənin mühasibat balansında aktivlər və öhdəliklər

uzunmüddətli və qısamüddətli maddələr üzrə təsnifləşdirilməli-dir. Bunun əsas məqsədi müəssisənin maliyyə vəziyyəti və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında maliyyə təhlili həyata keçirilməsi üçün maliyyə hesabatlarının istifadəçilərini faydalı məlumatlarla təmin etməkdir. Cari aktivlərin və öhdə-liklərin qalıqları əsasında müəssisənin qısamüddətli ödəniş qa-biliyyətliliyinin müəyyən edilməsi məqsədilə belə aktivlərin və öhdəliklərin məzmununun təyin edilməsi qaydaları vacibdir.

Aşağıdakı hallarda aktivlərin qısamüddətli aktiv kimi təs-nifləşdirilməsi qeyd edilir:

(a) müəssisənin normal əməliyyаt dövründə sаtılmаq və yа istifаdə üçün qısamüddətli aktiv kimi sахlаnıldıqda; pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinə çevrilməsi ehtimal olunduqda;

(b) əsasən alqı-satqı məqsədləri üçün və ya qısа müddət ərzində sахlаnıldıqda və hesabat tаriхindən 12 аy müddətində onların pul vəsaitləri və ya onların ekvivalentlərinə çevrilməsi ehtimal olunduqda;

(c) istifadəsinə məhdudiyyət qоyulmаyаn pul vəsаiti və yа оnun еkvivаlеnti fоrmаsındа olduqda.

Müəssisənin “normal əməliyyat dövrü” - onun əməliy-yatlarını bitirmək üçün sərf etdiyi müddətdir.

Bütün digər hallarda аktivlər uzunmüddətli аktiv kimi təsnifləşdirilməlidir.

Öhdəliklərin qısa və ya uzunmüddətli olması üzrə təsnif-ləşdirilmə eynilə aktivlərin təsnifləşdirilməsi qaydası ilə apa-rılır. Belə ki, qısa müddətli öhdəlik kimi təsnifləşdirilməsi mümkün olmayan bütün öhdəliklər uzunmüddətli öhdəliklər kimi təsnifləşdirilməlidir.

Mühasibat balansında ən azı aşağıdakıları əks etdirən maddələr daxil edilməlidir:

90

(a) Torpaq, tikili və avadanlıqlar; (b) Qeyri-maddi aktivlər; (c) Maliyyə aktivləri ((ç), (e) və (ə) bəndlərində gös-

tərilmiş aktivlər istisna edilməklə); (ç) İştirak payı üsulu ilə uçota alınmış investisiyalar; (d) Ehtiyatlar; (e) Debitor borcları; (ə) Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri; (f) Kreditor borcları; (g) Vergi öhdəlikləri və aktivlər; (ğ) Qiymətləndirilmiş öhdəliklər (rezerv); (h) Faiz xərcləri yaradan öhdəliklər; (x) Azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı; (ı) Kapital və kapital ehtiyatları. Mahiyyəti və ya funksiyasına görə bir-birindən fərqlənən

aktivlər və ya öhdəliklər bəzən müxtəlif qiymətləndirmə əsas-ları ilə uçota alınırlar. Bu hallarda onlar maliyyə hesabatlarında ayrı-ayrı maddələr kimi təqdim edilirlər.

Müəssisə hər bir təqdim edilən maddənin mühasibat ba-lansında və ya onun qeydlərində müəssisənin əməliyyatlarına müvafiq olaraq təsnifləşdirilən yarımmaddələrə bölünməsini açıqlamalıdır. Hər bir maddə mahiyyətinə görə yarımmaddə-lərə bölünür. Bu zaman əsas təsərrüfat cəmiyyəti və onun bütün törəmə cəmiyyətləri, asılı müəssisələr və digər əlaqəli tərəflər-dən alınmalı və ödənilməli məbləğlər ayrıca açıqlanmalıdır. Mühasibat balansı və qeydlərdəki məlumatların təfərrüatı ilə açıqlanması Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tələblərin-dən və göstərilən maddələrin xarakterindən, funksiyasından və onların məbləğlərinin həcmindən asılıdır.

91

Mühasibat balansının forması

Cari təsərrüfat ilinin sonuna müəssisənin mühasibat balansı

(31 dekabr tarixinə) (manatla)

Bölü-

mün/

maddə-

nin N-sı

Müəssisənin ak-

tivləri və onların

əmələgəlmə mən-

bələri

Qeydlərə

istinad

Hesabat ili-

nin əvvəlinə

Hesabat

ilinin

sonuna

AKTİVLƏR

1 Uzunmüddətli

aktivlər x x

10 Qeyri-maddi

aktivlər

101 çıxılsın

102 üstəgəl

103

X x

11 Torpaq, tikili və

avadanlıqlar

111 çıxılsın

112 üstəgəl

113

X x

12 Daşınmaz əmlaka

investisiyalar

121 çıxılsın

122

X x

13 Bioloji aktivlər 131

çıxılsın 132

X x

14 Təbii sərvətlər 141

çıxılsın 142

X x

15 İştirak payı metodu

ilə uçota alınmış investisiyalar 15X

X x

16 Təxirə salınmış vergi aktivləri 16X

X x

17 Uzunmüddətli debitor borcları 17X

X x

92

18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri

18X çıxılsın

184

X x

19 Sair uzunmüddətli

aktivlər 19X X x

CƏMİ

UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR

x x

2 QISAMÜDDƏTLI

AKTIVLƏR

20 Ehtiyatlar 20X

çıxılsın 208

X x

21 Qısamüddətli

debitor borcları

21X çıxılsın

218

X x

22 Pul vəsaitləri və

onların ekvivalentləri 22X

X x

23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri

23X çıxılsın

235

X x

24 Sair qısamüddətli

aktivlər 24X X x

CƏMİ

QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR

x x

CƏMİ AKTİVLƏR x x

KAPİTAL VƏ

ÖHDƏLİKLƏR

3 Kapital

30 Ödənilmiş nominal

(nizamnamə) kapital

301 çıxılsın

302

X x

31 Emissiya gəliri 31X X x

32 Geri alınmış

kapital (səhmlər) 32X (x) (x)

33 Kapital ehtiyatları 33X X x

34 Bölüşdürülməmiş mənfəət ödənilmə-

miş zərər)

34X çıxılsın

344 x(x) x(x)

93

CƏMİ KAPİTAL x x

4 Uzunmüddətli

öhdəliklər

40 Uzunmüddətli faiz

xərcləri yaradan öhdəliklər 40X

X x

41 Uzunmüddətli

qıymətləndirilmiş öhdəliklər 41X

X x

42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri 42X

X x

43 Uzunmüddətli

kreditor borcları 43X X x

44 Sair uzunmüddətli

öhdəliklər 44X X x

CƏMİ

UZUNMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR

x x

5 Qısamüddətli

öhdəliklər

50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan

öhdəliklər 50X

X x

51 Qısamüddətli

qiymətləndirilmış öhdəliklər 51X

X x

52 Vergi və sair

məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər 52X

X x

53 Qısamüddətli

kreditor borcları 53X X x

54 Sair qısamüddətli

öhdəliklər 54X X x

CƏMİ

QISAMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR

x x

CƏMİ

ÖHDƏLİKLƏR x x

CƏMİ KAPİTAL

VƏ ÖHDƏLİKLƏR x x

94

MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT

Mənfəət və zərər haqqında hesabata ən azı aşağıdakı

maddələr daxil edilməlidir:

(a) Əsas gəlir;

(b) Xərclər (funksiya və ya xüsusiyyətləri üzrə);

(c) Əməliyyat fəaliyyətinin nəticələri;

(ç) Maliyyələşdirmə üzrə məsrəflər;

(d) İştirak payı üsulu ilə uçota alınmış birgə müəssisələrin

və asılı müəssisələrin mənfəətində və ya zərərində əsas müəs-

sisənin payı;

(e) Mənfəət vergisi üzrə xərclər;

(ə) Adi fəaliyyətdən mənfəət və ya zərər;

(f) Fövqəladə maddələr;

(g) Azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı; (ğ) Hesabat dövründə xalis mənfəət və ya zərər;

Xərclərin təhlilinin onların xüsusiyyətləri və funksiyala-

rına uyğun olaraq aparılması tələb olunur. “Məsrəflərin xarak-

teri” metoduna uyğun olaraq, məsrəflərin xüsusiyyətləri və

təyinatları üzrə təsnifləşdirilməsi müəyyən edilir. Məsələn belə

məsrəflərə hazır məhsul və bitməmiş istehsal ehtiyatlarındakı

dəyişiklər, tikili və avadanlıqlara ayrılan amortizasiya, işçilərə

hesablanmış əmək haqqı, istifadə edilmiş materialların dəyəri

və sair əməliyyat xərcləri aid edilir.

“Məsrəflərin funksiyaları” metoduna görə isə, məsrəflər

onların məqsədlərinə görə qruplaşdırılır. Məsələn, istehsalata

aid məsrəflərin hamısı satışın maya dəyərində qruplaşdırılır.

Müəssisə Mənfəət və zərər haqqında hesabatda və ya

onun qeydlərində maliyyə hesabatının əhatə etdiyi dövr ərzində

elan və ya təklif edilmiş səhmlər üzrə dividentlər məbləğlərini

açıqlamalıdır.

95

Mənfəət və zərər haqqında hesabatın

(xərclərin funksiyalar üzrə) forması

Cari ilin sonuna (31 dekabr tarixinə) müəssisənin

mənfəət və zərər haqqında hesabatı

(xərclərin funksiyaları üzrə) (manatla)

Bölümün maddə-

nin N-sı

Hesabın

N-si

Qeyd- lərə

istinad

Hesabat dövrünün əvvəlinə

Hesabat dövrü-

nün sonuna

60 Əsas əməliyyat gəliri

601 çıxılsın

602 çıxılsın

603

x x

70 Satışın maya dəyəri 701 (x) (x)

Ümumi Mənfəət x x

61 Sair əməliyyat gəlirləri 611 x x 71 Kommersiya xərcləri 711 (x) (x) 72 İnzibati xərclər 721 (x) (x) 73 Sair əməliyyat xərcləri 731 (x) (x)

62 və 74

Fəaliyyətin dayandırıl-masından mənfəətlər (zərərlər)

621 çıxılsın

741 x(x) x(x)

əməliyyat mənfəəti (zərəri)

x(x) x(x)

63 və 75

Maliyyə mənfəəti (zərəri)

631 çıxılsın

751 x(x) x(x)

81 Asılı və birgə müəssi-sələrin mənfəətlərində (zərərlərində) pay

811 x(x) x(x)

Vergiqoyulmadan əvvəl mənfəət (zərər)

x(x) x(x)

90 Mənfəət vergisi 901

üstəgəl 902

(x) (x)

96

Adi fəaliyyətdən mənfəət (zərər)

x(x) x(x)

64 və 76

Fövqəladə mənfəət (zərər)

641 çıxılsın

761 x(x) x(x)

80 Hesabat dövründə xalis mənfəət (zərər)

801=Hesablama

x(x) x(x)

Bazis hər bir səhmin mənfəəti

Hesablama

x x

Qatılmış hər bir səhmin mənfəəti

Hesablama

x x

Hazır məhsul və bit-məmiş istehsal ehtiyat-larındakı dəyişikliklər

Son qalıq-ları çıxıl-sın ilkin qalıqları

x(x) x(x)

Müəssisə tərəfindən yerinə yetirilmiş və kapitallaşdırılmış işlər

103 və 113 nömrəli he-sabların de-betləri üzrə dövriyyə

(x) (x)

İstifadə edilmiş material ehtiyatları

201 nömrəli hesabın krediti üzrə

dövriyyə

x x

İşçi heyəti üzrə xərclər

533 nömrəli hesabın krediti üzrə

dövriyyə

x x

Amortizasiya xərcləri

102, 112, 122, 132,

142 nömrəli hesabla-

rın kredit-ləri üzrə dövriyyə

x x

73 Sair əməliyyat xərcləri 731 x x Cəmi əməliyyat xərcləri x x

97

Mənfəət və zərər haqqında hesabatın

(xərclərin xüsusiyyəti üzrə) forması

Cari ilin sonuna (31 dekabr tarixinə) müəssisənin

mənfəət və zərər haqqında hesabatı

(xərclərin xüsusiyyəti üzrə) (manatla)

Bölümün/

maddənin

N-si

Hesabın

N-si

Qeyd-

lərə

istinad

Hesabat

ilinin

əvvəlinə

Hesabat

ilinin

sonuna

60 Satış

601

çıxılsın

602

çıxılsın

603

x x

61 Sair əməliyyat

gəlirləri 611 x x

Hazır məhsul və bit-

məmiş istehsal ehti-

yatlarındakı dəyişik-

liklər

Son

qalıqlar

çıxılsın

ilkin

qalıqları

x(x) x(x)

Müəssisə tərəfindən

yerinə yetirilmiş və

kapitallaşdırılmış iş-

lər

103 və

113

nömrəli

hesabların

debetləri

üzrə

dövriyyə

x x

İstifadə edilmiş

material ehtiyatları

201

nömrəli

hesabın

krediti

üzrə

dövriyyə

(x) (x)

98

İşçi heyəti üzrə xərclər

533 nömrəli hesabın krediti üzrə

dövriyyə

(x) (x)

Amortizasiya xərcləri

102, 112, 122, 132,

142 nömrəli hesabların kreditləri

üzrə dövriyyə

(x) (x)

73 Sair əməliyyat xərc-ləri

731 (x) (x)

62 və 74 Fəaliyyətin dayandı-rılmasından mənfəət-lər (zərərlər)

621 çıxılsın

741 x(x) x(x)

Əməliyyat mənfəəti (zərəri)

x(x) x(x)

63 və 75 Maliyyə mənfəəti (zərəri)

631 çıxılsın

751 x(x) x(x)

81 Asılı və birgə müəssi-sələrin mənfəətlərin-də (zərərlərində) pay

811 x(x) x(x)

Vergiqoymadan əvvəl mənfəət (zərər)

x(x) x(x)

90 Mənfəət vergisi 901

üstəgəl 902

(x) (x)

Adi fəaliyyətdən mənfəət (zərər)

x(x) x(x)

64 və 76 Fövqəladə mənfəət (zərər)

641 çıxılsın

761 x(x) x(x)

80 Hesabat dövründə xalis mənfəət (zərər)

801= Hesablama

x(x) x(x)

Bazis hər bir səhmin mənfəəti

Hesablama x x

Satılmış hər bir səhmin mənfəəti

Hesablama x x

99

PUL VƏSAİTİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA

HESABATIN TƏRTİBİ VƏ TƏQDİM EDİLMƏSI

Anlayışlar:

Pul vəsaitləri - nağd pul vəsaitləri, bank hesablarında

saxlanılan və tələblər üzrə verilən pul vəsaitləridir.

Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri - qısa ödəniş müddətinə,

yəni əldə olunduğu tarixdən 3 ay və ya daha az ödəniş müddə-

tinə malik olan, pul vəsaitlərinin əvvəlcədən məlum olan məb-

ləğinə asan çevrilə bilən qiymətli kağızlar və bu aktivlər üzrə

dəyərin dəyişməsi riskinə cüzi məruz qalan yüksək likvidli qo-

yuluşlardır.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti - pul vəsaitlərinin və onların

ekvivalentlərinin daxil olması və (və ya) xaricolmasıdır.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda əməliyyat

fəaliyyəti, investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmə üzrə fəaliy-

yət kimi təsnifləşdirilən pul vəsaitlərinin hərəkəti müəyyən

hesabat dövrü üzrə təqdim olunmalıdır.

Əməliyyat fəaliyyəti - müəssisənin əsas gəlir gətirən, ha-

belə, investisiya fəaliyyətindən və maliyyələşdirmə üzrə fəaliy-

yətdən başqa digər fəaliyyətidir.

İnvestisiya fəaliyyəti - kreditlərin və faiz xərcləri yara-

dan digər borcların verilməsi və geri alınması, uzunmüddətli

aktivlərin və pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinə aid olmayan in-

vestisiyaların əldə edilməsi və xaric olmasıdır.

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyət - müəssisənin mülkiy-

yətçilərinin qoyuluşları və mülkiyyətçilər arasında kapitalın

bölüşdürülməsi, habelə üçüncü tərəfdən borcların alınması və

onların geri qaytarılmasıdır.

Müəssisə xalis mənfəət və ya zərərə düzəlişlər edərək,

aşağıdakıları nəzərə almaqla, əməliyyat fəaliyyətindən yaranan

pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatı maliyyə hesabat-

larında əks etdirməlidir:

100

(a) hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna olan ehtiyatlar,

əməliyyat debitor və kreditor borcları üzrə qalıqların dəyiş-

dirilməsini;

(b) qeyri-pul maddələri ( amortizasiya, qiymətləndirilmiş

öhdəliklər, təxirə salınmış vergi, xarici valyuta mübadiləsindən

yaranmış sair gəlirlər və xərclər, asılı müəssisələrin bölüşdürül-

məmiş mənfəəti və ya zərəri və azlıq təşkil edən mülkiyyətçi-

lərin payları) üzrə açıqlanan informasiyanı;

(c) qiymətləndirilmiş öhdəliklərin ödənilməsi ilə bağlı

xaric olmaları;

(ç) investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmə üzrə fəaliy-

yətdən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə bağlı bütün digər

maddələrdə göstərilmiş informasiyanı.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın formasına

ən azı aşağıdakı maddələr və maddələr üzrə düzəlişlər, dəyişik-

liklər daxil edilməlidir:

(a) hesabat dövründə xalis mənfəət və ya zərər;

(b) aşağıdakı maddələr üzrə düzəlişlər:

- azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı;

- fövqəladə gəlirlər və xərclər;

- mənfəət vergisi üzrə xərclər;

- qeyri-pul maddələri üzrə gəlirlər və xərclər;

- investisiya fəaliyyətinə və ya maliyyələşdirmə üzrə fəaliy-

yətə aid olan digər maddələr.

(c) aşağıdakı maddələr üzrə baş verən dəyişikliklər:

- ehtiyatlar;

- əməliyyat debitor borcları və gələcək dövrlərin xərcləri;

- əməliyyat kreditor borcları və hesablaşmalar;

(ç) ödənilmiş (qaytarılmış) mənfəət vergisi,

(d) əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hə-

rəkəti.

101

Uzunmüddətli aktivlərin və qısamüddətli investisiyaların əldə olunması və satışı, borcların alınması və verilməsi müəs-sisənin əsas gəlir gətirən fəaliyyətinə aid olduqda, müəssisə bu əməliyyatlardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətini əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi təsnifləş-dirməlidir.

Əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitləri axınını birbaşa və dolayı metodla təqdim edilməsinə icazə verilir.

Birbaşa metodla təqdim olunan Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda ümumi pul daxil olmalarının və ümumi pul ödənişlərinin əsas növləri açıqlanır. Ümumi pul daxil olmaları və ümumi pul ödənişlərinin əsas növləri barədə məlumat mü-hasibat uçotu göstəricilərindən və ya satış və onun maya dəyə-rinə düzəliş edilməsi yolu ilə (məsələn: dövr ərzində ehtiyat-larda, əməliyyat kreditor və debitor borclarının, müxtəlif qeyri- pul maddələrinin və investisiya və ya maliyyə pul vəsaitlərinin yaranmasına gətirib çıxaran sair maddələrin dəyişməsi yolu ilə) əldə edilə bilər.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabata investisiya fəaliyyəti nəticəsində yaranan aşağıdakı məbləğlər daxil edil-məlidir:

(a) komisyon yığımları və ödənilmiş digər oxşar məbləğ-lər daxil olmaqla, uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin əldə edilməsi üçün, eləcə də, uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktiv-lərinə aid edilən kapitallaşdırılmayan məsrəflərlə əlaqədar pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(b) uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin satışından pul vəsaitlərinin daxilolmaları;

(c) törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların əldə olunması ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(ç) törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların satışından yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(d) digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borclar üzrə pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

102

(e) digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borcların geri qaytarılmasından yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(ə) törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində möv-cud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların əldə edil-məsi üçün pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(f) törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində möv-cud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların satışından əldə olunan pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(g) fyucers, forvard, opsion və svop müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(ğ) fyucers, forvard, opsion və svop müqavilələrindən yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(h) dividentlərin və gəlirin digər oxşar növləri şəklində pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(x) alınmış faizlər şəklində pul vəsaitlərinin daxil olma-ları;

(ı) investisiya fəaliyyətləri ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin fövqəladə daxil olmaları və xaric olmaları.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabata maliyyə-ləşdirmə üzrə fəaliyyətlə bağlı aşağıdakı maddələr üzrə daxil olmalar və xaric olmalar daxil edilməlidir:

(a) səhmlərin və digər oxşar alətlərin buraxılması nəti-cəsində yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(b) müəssisənin öz səhmlərinin və digər oxşar alətlərinin geri alınması məqsədilə pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(c) borc şəklində alınmış məbləğlərdən yaranan pul və-saitlərinin daxilolmaları;

(ç) borc şəklində alınmış məbləğlərin geri qaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(d) məqsədli maliyyələşdirmə şəklində pul vəsaitlərinin daxil olmaları;

(e) məqsədli maliyyələşdirmə şəklində alınmış məbləğ-lərin geri qaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

103

(ə) maliyyə icarəsi müqavilələrinin şərtlərinə əsasən əsas məbləğlər üzrə pul vəsaitlərinin xaric olmaları;

(f) dividentlər və buna oxşar digər ödəmələr şəklində pul vəsaitlərinin xaricolmaları;

(g) faizlər şəklində pul vəsaitlərinin xaricolmaları; (ğ) maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətlər ilə əlaqədar fövqəl-

adə xaric olmalar və daxil olmalar. Ödənilmiş və ya geri qaytarılmış mənfəət vergisi ayrıca

açıqlanmalı və əməliyyat fəaliyyətindən əmələ gələn pul və-saitlərinin hərəkəti kimi təsnifləşdirilməlidir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti, onunla bağlı hər hansı alınmış aktivlər üzrə əvəzləş-dirilən ƏDV, habelə, satış ilə bağlı ƏDV və digər vergilər çı-xılmaqla göstərilməlidir. Vergi orqanlarına ödənilməli və ya vergi orqanlarından alınmalı olan vergi məbləğlərinin dəyiş-dirilməsi əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinə aid edilməlidir. Vergi orqanlarına ödənilməli və ya vergi orqanlarından alınmalı olan əhəmiyyətli məbləğlər in-vestisiya fəaliyyətinə və ya maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətə xüsusi olaraq aid edildiyi halda, bu məbləğlər fəaliyyətin mü-vafiq növü üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi açıqlanmalıdır.

Pul vəsaitlərinin və ya onların ekvivalentlərinin istifadəsi tələb olunmayan əməliyyat fəaliyyəti, investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyət “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haq-qında hesabat”a daxil edilməməlidir. Bu cür əməliyyat fəaliy-yəti, investisiya fəaliyyəti və maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyət haqqında bütün müvafiq informasiya maliyyə hesabatlarında açıqlanmalıdır.

Müəssisə mühasibat balansında təqdim edilmiş pul və-saitləri və onların ekvivalentlərinin məbləğlərinin “Pul vəsait-lərinin hərəkəti haqqında hesabat”dakı məbləğlərlə uyğunlaş-dırılmasını hazırlayarkən “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat forması”nda ən azı aşağıdakı maddələri açıqlamalıdır:

(a) bank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin əvvəlinə olan məbləği;

104

(b) il ərzində pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin məbləğinin artması (azalması);

(c) xarici valyutaların məzənnələrinin dəyişməsinin təsiri; (ç) bank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların

ekvivalentlərinin ilin sonuna olan məbləği.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat forması

Cari ilin sonuna (31 dekabr tarixinə) müəssisənin

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı (manatla)

Qeydlərə

istinad

Hesabat

dövrünün

əvvəlinə

Hesabat

dövrünün

sonuna

Əməliyyat fəaliyyətindən pul

vəsaitlərinin hərəkəti

Hesabat dövründə xalis mənfəət

və ya zərər x X

Aşağıdakı maddələr üzrə düzə-

lişlər: x X

Azlıq təşkil edən

mülkiyyətçilərin payı x (x)

Fövqəladə gəlirlər və xərclər (x) X

Mənfəət vergisi üzrə xərclər x (x)

Qeyri-pul maddələri üzrə gəlirlər

və xərclər (x) X

Investisiya fəaliyyəti və ya ma-

liyyələşdirmə üzrə fəaliyyətə aid

olan digər maddələr

x (x)

Aşağıdakı maddələr üzrə baş ve-

rən dəyişikliklər: (x) X

Ehtiyatlar x (x)

Əməliyyat debitor borcları və

gələcək dövrlərin xərcləri (x) X

Əməliyyat kreditor borcları və

hesablamalar x (x)

105

Əməliyyat fəaliyyətinə aid föv-

qəladə pul vəsaitlərinin hərəkəti (x) (x)

Ödənilmiş(qaytarılmış) mənfəət

vergisi (x) X

Əməliyyat fəaliyyətindən

yaranan pul vəsaitlərinin xalis

hərəkəti

x (x)

Investisiya fəaliyyətindən

yaranan pul vəsaitlərinin

hərəkətləri

Komisyon yığımlar və ödənilmiş

digər oxşar məbləğlər daxil ol-

maqla uzunmüddətli qeyri-maliy-

yə aktivlərinin əldə edilməsi üçün,

eləcə də, uzunmüddətli qeyri-ma-

liyyə aktivlərinə aid edilən kapi-

tallaşdırılmayan məsrəfləri ilə

əlaqədar pul vəsaitlərinin xaric

olmaları

(x) (x)

Uzunmüddətli qeyri-maliyyə ak-

tivlərinin satışından pul vəsaitlə-

rinin daxil olmaları

x X

Törəmə, asılı və birgə müəssisə-

lərdə investisiyaların əldə olunma-

sı ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaric

olmaları

(x) (x)

Törəmə, asılı və birgə müəssisə-

lərdə investisiyaların satışından

yaranan pul vəsaitlərinin daxil

olmaları

x X

Digər tərəflərə verilmiş

qısamüddətli və uzunmüddətli

borclar üzrə pul vəsaitlərinin xaric

olmaları

(x) (x)

Digər tərəflərə verilmiş

qısamüddətli və uzunmüddətli

borcların geri qaytarılmasından

yaranan pul vəsaitlərinin daxil

olmaları

x X

106

Törəmə müəssisələrdə və təsərrü-

fat vahidlərində mövcud olan pul

vəsaitləri çıxılmaqla həmin qu-

rumların əldə edilməsi üçün pul

vəsaitlərinin xaric olmaları,

(x) (x)

Törəmə müəssisələrdə və təsər-

rüfat vahidlərində mövcud olan

pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin

qurumların satışından əldə olunan

pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x X

Fyuçers, forvard, opsion və svop

müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin

xaric olmaları

(x) (x)

Fyuçers, forvard, opsion və svop

müqavilələrindən yaranan pul və-

saitlərinin daxil olmaları

x X

Dividentlərin və gəlirin digər ox-

şar növləri şəklində pul vəsaitləri-

nin daxil olmaları

x X

Alınmış faizlər şəklində pul və-

saitlərinin daxil olmaları; x X

Investisiya fəaliyyəti ilə əlaqədar

pul vəsaitlərinin fövqəladə daxil

olmaları və xaric olmaları

(x) X

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyət-

dən alınan pul vəsaitlərinin hə-

rəkəti

Səhmlərin və digər oxşar alətlərin

buraxılması nəticəsində yaranan

pul vəsaitlərinin daxil olmaları

x X

Müəssisənin öz səhmlərinin və

digər oxşar alətlərinin geri

alınması məqsədilə pul

vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

Borc şəklində alınmış məbləğlər-

dən yaranan pul vəsaitlərinin

daxilolmaları

x X

107

Borc şəklində alınmış məbləğlərin

geri qaytarılmasına görə pul

vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

Məqsədli maliyyələşdirmə şəklin-

də pul vəsaitlərinin daxil olmaları x X

Məqsədli maliyyələşdirmə şəklin-

də alınmış məbləğlərin geri qayta-

rılmasına görə pul vəsaitlərinin

xaric olmaları

(x) (x)

Maliyyə icarəsi müqavilələrinin

şərtlərinə əsasən əsas məbləğlər

üzrə pul vəsaitlərinin xaric olma-

ları

(x) (x)

Dividentlər və buna oxşar digər

ödəmələr şəklində pul vəsaitləri-

nin xaric olmaları

(x) (x)

Faizlər şəklində pul vəsaitlərinin

xaric olmaları (x) (x)

Maliyyələşdirmə üzrə faəliyyət-

lər ilə əlaqədar fövqəladə xaric-

olmalar və daxil olmalar

x (x)

Pul vəsaitləri və onların ekviva-

lentlərinin artması (azalması) x (x)

Pul vəsaitlərinin və onların

ekvivalentlərinin hərəkəti

20X1 20X2

Bank overdraftları çıxılmaqla

pul vəsaitləri və onların ekvi-

valentlərinin ilin əvvəlinə olan

məbləği

(x) x

İl ərzində pul vəsaitləri və onların

ekvivalentlərinin artması (azalma-

sı)

x (x)

Xarici valyutaların məzənnələri-

nin dəyişməsinin təsiri (x) x

Bank overdraftları çıxılmaqla

pul vəsaitləri və onların ekviva-

lentlərinin ilin sonuna olan

qalığı

x (x)

108

KAPİTALDA DƏYİŞİKLİKLƏR HAQQINDA

HESABAT

Bütün müəssisələrə illik maliyyə hesabatlarını hazırlayar-

kən «Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat»ın aşağıda gös-

tərilmiş forma və strukturunun qəbul etmələri tövsiyə edilir.

Aşağıda göstərilmiş nümunələrdə 2 №-li Milli Mühasibat

Uçotu Standartının şərtlərinə uyğun olaraq bütün tələb olunan

maddələr və sətirlər müəyyənləşdirilmişdir.

Təsvirdə “Hesablar Planı” sütunu yalnız təlimat kimi He-

sablar Planına istinad xarakterini daşıyır. Bu sütun müəssisə tə-

rəfindən təqdim edilən «Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesa-

bat»a daxil edilməməlidir.

Müəssisələr cari dövr üzrə «Kapitalda dəyişikliklər haq-

qında hesabat»ına əlavə olaraq əvvəlki dövr üzrə müqayisəli

məlumatı daxil etməlidirlər.

Birgə müəssisəyə «Kapitalda Dəyişikliklər Haqqında He-

sabat»ında aşağıdakı təsvirlərdə qeyd edilmiş eyni terminlərdən

istifadə edilməsi məsləhət görülür.

Səhmləri olmayan müəssisələrə nümunəvi «Kapitalda də-

yişikliklər haqqında hesabat»da istifadə olunmuş terminlərin öz

maliyyə hesabatında istifadə edilməsi və həmçinin, nümunəvi

«Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat»da istifadə olunmuş

terminlərin müəssisənin hüquqi formasına uyğunlaşdırılması

məsləhət görülür.

(Qeyd: nümunələrdə göstərilən “x(x)” işarələri dəyərin

yaranmasının mümkünlüyünü göstərir. X artımı və (X) azal-

manı bildirir).

109

110

UÇOT SİYASƏTİ VƏ İZAHLI QEYDLƏRİN

TƏQDİMATI

Uçot siyasəti müəssisənin maliyyə hesabatlarının hazır-

lanması və təqdim edilməsi zamanı “Uçot siyasətli, uçot qiy-

mətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” 11 №li Milli Mühasi-

bat Uçotu Standartına əsasən istifadə etdiyi prinsiplər, qaydalar

və təcrübələr əsasında tətbiq edilir.

Bu standartda rəhbərlikdən maliyyə hesabatlarının ədalət-

liliyi və etibarlığını təmin edəcək uçot siyasətinin hazırlanması

tələb olunur. Müvafiq tanınma, qiymətləndirmə və təqdimat

qaydaları və digər konkret məlumatların əks etdirilməsi Milli

Mühasibat Uçotu Standartlarının tələblərində açıqlanır.

Milli Mühasibat Uçotu Standartları uçot siyasəti haqqında

tələbləri daxil etmədikdə, rəhbərlik uçot siyasətini Konseptual

Əsaslarda qəbul edilmiş ümumi uçot prinsiplərinə əsaslanaraq

müəyyənləşdirməlidir.

Müəssisə mövcud olan uçot siyasətindən fəaliyyətinə da-

ha müvafiq olan siyasətini seçməli və tətbiq etməlidir.

Standartın 81 və 82-ci maddələrində maliyyə hesabatla-

rının tərtibatında istifadə edilən qiymətləndirmə əsaslarının

açıqlanması tələb olunur. Ümumiyyətlə, bütün hallarda müəssi-

sələr açıqlanmalı olan əsas kimi ilkin dəyər müqaviləsini (kon-

vensiyasını) qəbul etməlidir. Eyni zamanda, ehtiyatların qiy-

mətləndirilməsi və uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyasında

istifadə edilən xüsusi hesablama metodları da açıqlanmalıdır.

Məsələn, ehtiyatlar hər zaman ilkin dəyər və mümkün

xalis satış dəyərindən daha aşağı olan dəyərlə qiymətləndirilir,

lakin müəssisə “ilkin dəyərin” qiymətini əldə etmək üçün

xüsusi metoddan istifadə etməlidir. Əlavə olaraq, ilkin dəyər və

mümkün xalis satış dəyərindən daha aşağı dəyərin seçilməsi

qaydasına uyğun olaraq, müəssisə qəbul edilmiş metod üzrə

uçot siyasətini də açıqlamalıdır.

111

Ümumiyyətlə, müəssisə iki və ya daha artıq bərabər şəkil-

də qəbul edilə biləcək uçot qaydaları arasında seçim edərkən,

nəticədə seçilmiş uçot siyasəti “Uçot Siyasəti” bölməsində

açıqlanmalıdır. Standartın 83-cü maddəsində müəssisənin iş

xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq uçot siyasətinin konkret aspekt-

lərinin açıqlanması barədə qərarın qəbul edilməsi halları müəy-

yən edilir.

Məsələn, standartın 83-cu maddəsində müəssisələrdən

konsolidasiya prinsiplərinə aid uçot siyasətinin yaradılması tə-

ləb olunur. Əgər şirkətin heç bir törəmə müəssisəsi yoxdursa, o

zaman standartın bu tələbi tətbiq edilmir. Müəssisələrdən onla-

ra aid olmayan mühasibat uçotu məsələlərinə dair uçot siya-

sətinin yaradılması tələb olunmur.

112

MALİYYƏ HESABATLARINA DAİR ŞƏRHLƏR

Standartlarda maliyyə hesabatları ilə bərabər qeydlərin də açıqlanması tələb edilir. Belə ki, 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartında bəzi təfsilatlı açıqlama tələblərini irəli sürməklə yanaşı digər Milli Mühasibat Uçotu Standartları tərəfindən açıqlanması tələb olunan daha geniş və ətraflı məlumatın təq-dim edilməsini diqqətə çatdırılır. Qeydlərin ümumi məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:

a) mаliyyə hеsаbаtlаrının hаzırlаnmаsı əsаsı və əhəmiy-yətli əməliyyatlar və hаdisələr üçün sеçilmiş və tətbiq еdilmiş kоnkrеt uçоt siyаsəti haqqında infоrmаsiyаnın təqdim еdilməsi;

(b) mаliyyə hеsаbаtlаrındа hеç bir yеrdə göstərilməyən, lаkin Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında tələb оlunаn infor-mаsiyаnın аçıqlаnmаsı;

(c) mаliyyə hеsаbаtlаrının əsas formasında əks etdirilmə-yən, lakin ədalətli təqdimat üçün zəruri оlаn əlаvə infоrmаsiyа-nın təqdim еdilməsi.

Gəlirlərin tanınması və onun uçotu Gəlir – müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı yaranan, səhm-

darların kapital qoyuluşları ilə bağlı olmayan kapital artımına gətirib çıxaran iqtisadi səmərənin daxil olmasıdır .

Adi fəaliyyət – təsərrüfat məqsədlərinə nail olmaq üçün müəssisə tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətdir.

Gəlir, müəssisə tərəfindən aktivin satılması nəticəsində təqdim edilmiş ticarət endirimləri və ya topdansatış güzəştləri nəzərə alınmaqla əldə edilmiş və ya əldə edilməsi gözlənilən vəsaitin ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilməsidir.

Ədalətli dəyər – bir-birindən asılı olmayan, yaxşı məlu-matlandırılmış və belə əməliyyatların həyata keçirilməsində maraqlı olan tərəflər arasında əməliyyatın icrası zamanı aktivin mübadilə edilməsi və ya öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün mümkün olan məbləğdir.

Kommersiya təşkilatlarının əksəriyyəti üçün gəlir, əsasən aşağıdakı fəaliyyətlərin birindən (və ya bir neçəsindən) əldə olunur:

113

- malların satışı; - xidmətlərin göstərilməsi; - faiz, royalti və dividentlərin əldə olunması. Malların satışından gəlir aşağıdakı şərtlər yerinə yetiril-

diyi halda tanınılır: - mülkiyyət hüququ ilə bağlı ciddi risklər və haqlar satıcı-

dan alıcıya keçdikdə; - satıcı mülkiyyət hüququ ilə bağlı idarəetmədə iştirak

etmədikdə və satılmış mallara nəzarəti saxlamadıqda; - gəlir məbləğinin etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi

mümkün olduqda; - əməliyyatla bağlı iqtisadi gəlirlərin müəssisəyə daxil ol-

ması ehtimalı olduqda; - əməliyyatla bağlı çəkilmiş və çəkilməsi gözlənilən xərc-

lərin etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi mümkün olduqda. Xidmətlərin göstərilməsindən gəlir hesabat dövrünün so-

nuna əqdin başa çatdırılma dərəcəsindən asılı olaraq tanınır (la-kin o halda ki, əgər nəticə etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bi-lərsə).

Xidmətlərin satışından gəlir aşağıdakı şərtlər yerinə yeti-rildiyi halda etibarlı qiymətləndirilir:

- gəlirin məbləğini etibarlı şəkildə qiymətləndirmək müm-kün olduqda;

- müəssisənin əməliyyatla bağlı iqtisadi səmərə əldə et-məsinə ehtimal olduqda;

- əməliyyatın başa çatma mərhələsi etibarlı şəkildə müəy-yən edilə bildikdə;

- işin başa çatdırılması üçün vacib olan xərclər etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bildikdə.

Faiz, royalti və dividentlərin əldə olunmasından gəlir aşa-ğıdakı şərtlər yerinə yetirildiyi halda tanınılır:

- əməliyyatlarla bağlı iqtisadi səmərənin müəssisəyə daxil olması ehtimalı olduqda;

114

- gəlirin məbləğini etibarlı şəkildə qiymətləndirmək müm-kün olduqda.

Faiz, royalti və dividentlərdən gəlir aşağıdakı əsaslarla ta-nınır:

- faizlər - proporsional zaman əsası ilə; - lisenziya ödənişləri – müvafiq müqavilənin mahiyyətinə

uyğun olaraq hesablama metodu əsasında. - dividentlər – səhmdarların ödənişləri almaqla bağlı hü-

quqları təyin edildikdə; - mal satışlarının həyata keçirilməsi nəticəsində gəlirin ta-

nınması müxtəlif şərtlər əsasında mümkündür. Məsələn: -“Silmək və saxlamaq” sxemi üzrə satış: Alıcının sahiblik hüququ əldə etməsinə və hesabdan çıxa-

rışı tanımasına baxmayaraq onun xahişi əsasında malların müəssisədən yüklənməsi təxirə salınır.

Gəlir alıcının sahiblik hüququ əldə etdiyi vaxt tanınır, əgər:

- çatdırılmanın həyata keçirilməsinə əminlik varsa; - satışın tanınma anında satılmaq üçün müəyyən edilmiş

malların alıcıya göndərilməyə hazır olması; - alıcı təxirə salınmış yüklənmə ilə bağlı təlimatı təsdiq-

ləyirsə; - adi ödəniş qaydaları tətbiq olunursa; - əgər malların yüklənmə vaxtına qədər alınması və ya is-

tehsalı ilə bağlı sadəcə niyyət vardırsa bu zaman gəlir tanınmır. -“Quraşdırma və sınaq” şərti ilə satış: Gəlir adətən o zaman tanınır ki, alıcı tərəfindən malların

tədarükü (qəbulu) və satıcı tərəfindən həmin malların quraşdı-rılması və sınağı başa çatdırılmış olsun. Lakin gəlir alıcı tə-rəfindən malların qəbul edilməsindən dərhal sonra tanınır, əgər:

- quraşdırılma xaraktercə mürəkkəb deyildir (Məsələn, avadanlığın quraşdırılması yalnız qablaşdırmadan çıxarılaraq şəbəkəyə qoşulmasından ibarətdir) və ya;

- sınaq yalnız müqavilə üzrə ən son qiymətin müəyyən edilməsi üçün yerinə yetirilir (məsələn, dəmir filizinin tədarükü).

115

-“Alıcının geri qaytarma ilə bağlı məhdud hüquqlara malik olması” şərti ilə satış:

Əgər geri qaytarma ilə bağlı qeyri müəyyənlik varsa, yük-lənmə alıcı tərəfindən formal olaraq tanındıqda və ya alıcıya çatdırılmış malların geri qaytarılması üçün müəyyən edilmiş müddət bitmiş olduqda gəlir tanınır.

-“Konsiqnasiya” şərti ilə satış: Bu halda alıcı öz üzərinə satıcı (tədarükçü) adından

malları satmaq öhdəliyini götürür. Tədarükçü tərəfindən gəlir ilk alıcının üçüncü tərəfə satışı baş tutduqdan sonra tanınır.

-“Nağd ödəniş” şərti ilə satış: Gəlir malların yüklənməsi və alıcı və ya onun agenti

tərəfindən pullar alındıqdan sonra tanınır. -Təxirə salınmış satış: Malların yüklənməsi alıcı tərəfindən son ödəniş edil-

dikdən sonra həyata keçirilir. Belə satışdan gəlir malların yüklənməsi başa çatdıqdan

sonra tanınır. Avansın çox hissəsi alındıqda və satılmaq üçün müəyyən

edilmiş mallar alıcıya göndərilmək üçün hazır olduqda, həm-çinin keçmiş təcrübəyə əsasən belə satışların əksəriyyətinin başa çatdığı məlum olduqda gəlir daha tez də tanına bilər.

-“Avansın ödənişi” şərti ilə satış: Gəlir, yalnız malların alıcıya çatdırılması başa çatdıqdan

sonra tanınır. -Əvvəllər satılmış malların sonradan alınması şərti ilə

satış: Bu halda Satıcı və alıcı arasında olan razılaşmaya əsasən

satıcı həmin malları bir müddət sonra almaq hüququna malik-dir.

Gəlir əməliyyatın mahiyyətindən asılı olaraq tanınır: - razılaşmanın şərtlərinə əsasən mülkiyyət hüququ ilə

bağlı bütün risk və haqlar alıcıya keçərsə gəlir tanınır. - əgər razılaşmanın şərtlərinə əsasən satıcı mülkiyyət hü-

ququ ilə bağlı risk və haqları özündə saxlayırsa (hətta, mülkiy-

116

yət hüququnun keçməsinə baxmayaraq), onda əməliyyatın məqsədi maliyyələşmə cəlb etməkdir və gəlir tanınmır.

Vasitəçilərə satış: Belə satışlardan gəlir adətən mallar üzərində risklər və

sahibkarlıq haqları verildikdən sonra tanınır. Lakin alıcı agent kimi fəaliyyət göstərirsə, bu zaman ti-

carət agentliyi (konsiqnasiya) tərəfindən satış kimi əks etdirilir. Çap edilmiş mətbuat məmulatlarına və analoji mallara

abunə: Əgər hər dövr ərzində əməliyyat obyektləri eyni dəyərə

malikdirsə, gəlir bu malların abunəçiyə çatdırıldığı dövr ərzin-də bərabər əsasla tanınır.

Əgər malların dəyəri bir dövrdən digər dövrə dəyişirsə, gəlir çatdırılmış malların satış qiymətinin abunənin əhatə etdiyi bütün satılmalı malların satış qiymətinə nisbəti əsasında tanınır.

Möhlətlə satış: - əvəzi ödəmənin hissə-hissə aparılmasını əks etdirən mü-

qavilələr; - faizsiz satış qiymətinə aid olan gəlir satış tarixinə tanınır; - satış qiyməti bərabərdir, gələcək daxilolmaların şərti

faiz dərəcəsinin tətbiqi əsasında diskont edilməklə müəyyən edilən əvəzləşdirmənin diskont dəyərinə.

Daşınmaz əmlakın satışı: - gəlir adətən hüquqi cəhətdən mülkiyyət hüququnun alı-

cıya keçməsi zamanı tanınır; - iş və xidmətlərin satışlarının həyata keçirilməsi nəticə-

sində gəlirin tanınması müxtəlif şərtlər əsasında mümkündür. Məsələn: -Quraşdırma haqları: Quraşdırılmalı malların satışının tərkib hissəsi olduqda,

gəlir quraşdırma işlərinin başa çatdırılma dərəcəsinə propor-sional olaraq tanınır, tərkib hissəsi olmadıqda isə satış zamanı tanınır.

Malların qiymətinə daxil edilən xidmət haqları: - xidmətlərin göstərildiyi bütün dövr ərzində gəlir kimi

tanınır;

117

- təxirə salınmış məbləğ müqavilə üzrə göstərilməli xid-mət üçün, bu xidmətlərlə bağlı əsaslandırılmış mənfəət nəzərə alınmaqla gözlənilən xərclərin bağlanmasına kifayətdir.

Reklam üçün komisyon haqları: Kütləvi informasiya vasitələrinin komisyon haqqı müva-

fiq reklam və ya kommersiya verilişi tamaşaçılara göstərildikdə tanınır.

Reklam istehsalçılarının komisyon haqqı layihənin başa çatdırılma mərhələsinə müvafiq tanınır.

Sığorta şirkətlərinə komisyon haqları: - fəaliyyətin başlandığı dövrün əvvəlinə və ya müvafiq sı-

ğorta müqaviləsinin uzadıldığı tarixə gəlir tanınır (əgər müqa-vilə agentin əlavə xidmətlər göstərməsini tələb etmirsə).

Giriş haqları: - müvafiq hadisə baş verdikdən sonra tanınma baş verir; - bir neçə tədbirə bir bilet satışı olduqda ödəniş hər bir

tədbirə xidmətlərin göstərilməsi həcmində bölünür. Təhsil haqları: - gəlir təhsil dövrü ərzində tanınır. İlkin haqlar, daxil olma haqları və üzvlük haqları: - üzvlük haqqı gəlir kimi onun alınması ilə bağlı əhəmiy-

yətli qeyri müəyyənlik olmadıqda tanınır, digər xidmətlər isə ayrıca ödənilir;

- əgər üzvlük haqqı üzvlərə əlavə xidmətlərdən istifadə etmək hüququ verərsə onda bu haqq təqdim edilmiş səmərənin ölçüsü, xarakteri və əks olunduğu zaman əsasında tanınır.

Xüsusi proqram təminatının hazırlanması üçün qonorar: Satışdan sonra göstəriləcək servis xidməti də daxil ol-

maqla hazırlanma prosesinin başa çatdırılma dərəcəsinə uyğun olaraq gəlir tanınır.

118

UÇOT SİYASƏTİNİN FORMALAŞDIRILMASI ÜÇÜN

MİSALLAR DAXİL OLMAQLA ALTERNATİV

YANAŞMALAR (MİLLİ MÜHASİBAT UÇOTU

STANDARTLARINA UYĞUN METODLAR,

ÜSULLAR VƏ YANAŞMALAR)

Bu əlavə Uçot siyasətinin işlənilməsi və metodların, üsul-

ların seçilməsi sxemi olmaqla yanaşı, ondan istiqamət kimi

istifadə oluna bilər. Subyektlər uçot siyasətinin işlənilməsi və

metodların, üsulların seçilməsi zamanı bu əlavədə verilən mə-

lumatlar Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun seçilmiş

metodlar, üsullar nəzərə alınmaqla konkretləşdirilə bilər.

MMUS adı Qiymətləndirilən

obyekt

Metodlar,üsullar

və yanaşmalar

Qısa məzmunu

5 №-li Milli

Mühasibat

Uçotu

Standartı,

Pul və-

saitlərinin

hərəkəti

haqqında

hesabat

1. Əsas, investisi-

ya və maliyyə fə-

aliyyətlərindən

pul vəsaitlərinin

hərəkəti haqqında

məlumatların təq-

dim edilməsi

a) birbaşa metod;

b) dolayı metod;

a) birbaşa metod

– cəmi daxil olan

və ödənilən pul

vəsaitlərinin əsas

növləri haqqında

məlumatlar açıqla-

nır;

b) dolayı metod-

xalis mənfəət və

ya zərərin məblə-

ğindən pul xassəli

olmayan əməliy-

yatların nəticələri

çıxılır:

- əsas fəaliyyətlə

bağlı hər hansı tə-

xirə salınmış və ya

hesablanmış keç-

miş və ya gələcək

pul daxilolmaları

və ödənişlər; və ya

- investisiya və ya

119

maliyyə fəaliyyət-

ləri üzrə pul daxil-

olmaları və ödə-

nişlərlə bağlı gəlir

və xərc maddələri.

Pul vəsaitlərinin

hərəkətinin təqdim

edilməsi üçün sub-

yektlər tərəfindən

birbaşa metoddan

isifadəyə üstünlük

verilir. Dolayı me-

toddan fərqli ola-

raq, bu metod gə-

ləcəkdə pul vəsait-

lərinin hərəkətinin

qiymətləndirilməsi

üçün zəruri olan

məlumatla təmin

edir.

7 №-li Milli Mühasibat Uçotu Stan-dartı, Tor-paq, tikili və avadanlıqlar (Əsas və-saitlər

1. Əsas vəsait-lərin növbəti qiymətləndiril-məsi

a) əsas qayda; b) mümkün alter-nativ qayda

a) əsas qayda- (balans dəyəri ilə qiymətləndirilir) aktiv kimi ilkin ta-nınmadan sonra əsas vəsaitlərin obyekti yığılmış amortizasiya ayır-maları və qiymətin düşməsindən top-lanmış məbləğ çı-xılmaqla, ilkin də-yəri ilə uçota alın-malıdır. b) mümkün al-ternativ qayda- (yığılmış amorti-zasiya çıxılmaqla, yenidən qiymət-ləndirilmiş dəyər ilə qiymətləndiri-

120

2. Əsas vəsaitlərin yenidən qiymətlən-dirilməsi

3. Amortizasiya hesablanması metodları

a) əsas qayda; b) mümkün alter-nativ qayda

lir) aktiv kimi il-kin tanınmadan sonra əsas vəsait-lərin obyekti son-ralar yığılmış amortizasiya və qiymətin düşmə-sindən toplanmış məbləğ çıxılmaq-la, yenidən qiy-mətləndirilmiş də-yər ilə uçota alın-malıdır. Yenidən qiymətləndirmə mütəmadi aparıl-malıdır ki, hesabat tarixinə balans də-yəri ədalətli dəyər-dən əhəmiyyətli fərqlənməsin. a) əsas qayda- yı-ğılmış amortizasi-ya, aktivin amorti-zasiya çıxılanadək mövcud balans də-yərinin dəyişməsi-nə proporsional surətdə yenidən elə qiymətləndiri-lir ki, yenidən qiy-mətləndirilmədən sonra onun balans dəyəri ilə yeni də-yəri bərabər olsun. b) alternativ qay-da - yığılmış amortizasiya ak-tivin amortizasiya çıxılanadək mövcud balans dəyərinə qarşı silindikdən sonra,

121

a) xidmət müddə-tinə görə hesabla-ma metodu; b) qalıq dəyərinin azalması metodu; c) məmulatların sayı metodu.

qalan xalis məbləğ yenidən qiy-mətləndirilir. Bu metod bazar qiy-mətlərinədək yenidən qiymət-ləndirilən binalar üçün istifadə olunur a) xidmət müd-dətinə görə hesablama meto-du – aktivin faydalı xidmət müddəti ərzində eyni amortizasiya məbləğini hesab-lanmasından ibarətdir. b) qalıq dəyəri-nin azalması me-todu - aktivin fay-dalı xidmət müd-dəti ərzində amor-tizasiya məbləği-nin azalmaqla he-sablanmasından ibarətdir. c) məmulatların sayı metodu akti-vin güman edilən istifadəsini və ya güman edilən isteh-sal gücünü nəzərə almaqla, amortiza-siya məbləğinin hesablanmasından ibarətdir.

122

8 №-li Milli Mühasibat Uçotu Stan-dartı, Ehtiyatlar

1. Maya dəyərinin müəyyən edilməsi metodu

a) normativ məsrəflər metodu b) pərakəndə satış dəyəri metodu

a) normativ

məsrəflər metodu xammalın, materi-alların, əməyin, səmərəliliyin və istehsal gücünün normal istifadəsini hesaba alır. Onlar mütəmadi yoxla-nılır və zəruri hal-larda müasir şərait nəzərə alınaraq onlara yenidən baxılır. b) pərakəndə sa-

tış dəyəri metodu çox sayda tez-tez dəyişən məlumat-lardan ibarət olan, eyni marjalı, maya dəyərinin müəy-yən edilməsi üçün digər metodların istifadəsi məqsə-dəuyğun hesab olunmayan ehti-yatların qiymət-ləndirilməsi üçün pərakəndə ticarət-də istifadə olunur. Ehtiyatların maya dəyəri satılmış ehtiyatların ümu-mi dəyərinin ümu-mi marjanın mü-vafiq faizi qədər azaldılması yolu ilə müəyyən edilir.

123

2. Ehtiyatların ma-

ya dəyərinin

hesablanmasının

üsulları

a) məsrəflərin xas-

sələrinə görə ey-

niləşdirilməsi;

b) uçotun əsas

qaydası;

Pərakəndə tica-

rətin hər bölməsi

üçün adətən orta

faiz qiymətindən

istifadə olunur.

a) məsrəflərin

xassələrinə görə

eyniləşdirilməsi-

bu o deməkdir ki,

xüsusiləşdirilmiş

məsrəflər müəy-

yən ehtiyatlara,

yəni xüsusiləşdi-

rilmiş layihələr

üçün nəzərdə tu-

tulmuş ehtiyatlara

aid olunur.

b) uçotun əsas

qaydası – FİFO

metodu – ilkin

mədaxil-ilkin mə-

xaric və ya orta

qiymət metodu

düsturu əsasında.

Orta qiymət meto-

dundan istifadə

zamanı hər bir ob-

yektin dəyəri ilin

əvvəlində mövcud

olan və cari dövr-

də alınmış və ya

istehsal olunmuş

analoji obyektlərin

orta qiyməti əsa-

sında müəyyən

edilir;

11 №-li Milli Mü-hasibat Uçotu Stan-

1. Əhəmiyyətli səhvlərə düzəlişlər

a) uçotun əsas qaydası;

a) uçotun əsas qaydası – əvvəlki dövrlərə aid əhə-miyyətli səhvlərə

124

dartı, Dövr üzrə xalis mənfəət və ya zərər, əhəmiyyətli səhvlər, uçot siyasə-tində dəyi-şikliklər

düzəlişlərin məb-ləği ilin əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığına düzəlişlə edilmək-lə təqdim edilmə-lidir.

2. Uçot siyasətin-də digər dəyişik-liklər.

b)uçotun müm-kün alternativ qaydası a) uçotun əsas qaydası;

b)uçotun

mümkün

alternativ

qaydası - əhəmiyyətli səhv-lərə düzəlişlərin məbləği xalis mən-fəət və ya zərərin hesablanmasında nəzərə alınmalıdır.

a) uçotun əsas qaydası - əvvəlki dövrlərə aid hər bir yekun düzəliş-lərin məbləğinin müəyyən edilməsi tam mümkün ol-duqda, uçot siya-sətində dəyişik-liklər retrospektiv tətbiq olunmalıdır. Əldə edilmiş hər bir düzəliş hesa-batda ilin əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəətin qalığına düzəliş kimi təq-dim olunmalıdır. Əgər mümkündür-sə müqayisəli mə-lumatlar yenidən hesablanmalıdır.

125

Bu yanaşmanın bi-rinci abzasında tə-ləb olunan ilin əv-vəlinə bölüşdürül-məmiş mənfəətin qalığına düzəliş-lərin məbləğinin əsaslı müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda, uçot siyasətində dəyi-şikliklər perspek-tiv tətbiq olunma-lıdır.

b) uçotun müm-kün alternativ qaydası

b) uçotun müm-

kün alternativ qaydası - əvvəlki dövrlərə aid hər bir yekun düzəlişlərin məb-ləğinin müəyyən edilməsi tam mümkün olduqda, uçot siyasətində dəyişikliklər ret-rospektiv tətbiq olunmalıdır. Əldə edilmiş hər bir düzəliş cari il üzrə xalis mənfəət və ya zərərin hesab-lanmasına daxil edilməlidir. Mü-qayisəli məlumat-lar əvvəlki dövrlə-rin hesabatlarında olduğu kimi təq-dim olunmalıdır. Bu yanaşmanın birinci abzasında tələb olunan, cari il

126

üzrə xalis mənfəət, və ya zərərə daxil ediləsi məbləğin əsaslı müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda, uçot siyasətində dəyişikliklər pers-pektiv tətbiq olun-malıdır

12 №-li

Milli Mü-

hasibat

Uçotu Stan-

dartı,

Qeyri-mad-

di aktivlər

1) İlkin tanınma-

dan sonra qiymət-

ləndirmə

a) əsas qayda a) əsas qayda-

İlkin tanınmadan

sonra qeyri-maddi

aktiv yığılmış

amortizasiya və

yığılmış qiymət-

dən düşmə zərər-

ləri çıxılmaqla

maya dəyəri ilə

uçota alınmalıdır.

b) mümkün alter-

nativ qayda

b) mümkün alter-

nativ qayda- ilkin

tanınmadan sonra

qeyri-maddi aktiv

bütün sonradan yı-

ğılmış amor-

tizasiya və bütün

sonradan yığılmış

qiymətdən düşmə

zərərləri çıxılmaq-

la yenidən qiymət-

ləndirmə tarixinə

onun ədalətli dəyə-

ri hesab olunan

yenidən qiymət-

ləndirilmiş dəyərlə

uçota alınmalıdır.

Balans dəyəri he-

sabat tarixinə mü-

əyyən edilən əda-

127

2) Amortizasiya

metodları

a) düzxətli me-

tod;

b) qalıq dəyərinin

azalması metodu;

c) məmulatların

sayı metodu.

lətli dəyərdən əhə-

miyyətli fərqlən-

məsin deyə, yeni-

dən

qiymətləndirmə

yetərincə müntə-

zəm həyata keçiril-

məlidir.

a) düzxətli metod aktivin faydalı

xidmət müddəti

ərzində eyni amor-

tizasiya məbləği-

nin hesablanma-

sından ibarətdir.

b) qalıq dəyərinin

azalması metodu-

amortizasiya nor-

ması iki və artıq

dəfə artırılır və il-

lik amortizasiya

ayırmalarının he-

sablanması üçün

istifadə olunur.

Hər növbəti ildə

aktivin amortizasi-

ya olunan dəyəri

yığılmış amo-

rtizasiya məbləğin-

də azaldılır.

c) məmulatların

sayı metodu-

məxrəcdə hər han-

sı obyektin

istifadə müddəti

üzrə illərin sayı,

surətdə isə

obyektin istifadə

müddətinin sonu-

na qalan illərin

128

sayı (tərs ardı-

cıllıqla) göstərilən

əmsal əsasında

müəyyən edilən

məbləğdir. Seçil-

miş amortizasiya

metodu müəssisə-

nin aktivdən iqti-

sadi səmərə əldə

edilməsi üsulunu

əks etdirməlidir.

Bu üsul etibarlı

qiymətləndirilə

bilmədikdə düz-

xətli metoddan is-

tifadə olunmalıdlr.

13 №-li

Milli Mü-

hasibat

Uçotu Stan-

dartı,

Borclar

üzrə

məsrəflər

1. Borclar üzrə

məsrəflər

a) uçotun əsas

qaydası; a) uçotun əsas

qaydası ssudanın

alınması şərtlərin-

dən asılı olmaya-

raq, borclar üzrə

məsrəflər, xərc ki-

mi onların törədil-

diyi dövrdə tanın-

malıdır.

b) uçotun müm-kün alternativ qaydası

b) uçotun müm-kün alternativ qaydası – aktivin əldə edilməsi, ti-kintisi və ya isteh-salı ilə bilavasitə əlaqəli olan, müəy-yən tələblərə cavab verən, borclar üzrə məsrəflər həmin aktivin ilkin dəyə-rinə aid edilir. Bu cür borclar üzrə məsrəflər aktivin dəyərinə aid edil-məsi yolu ilə, mü-

129

əssisənin gələcək-də iqtisadi səmərə əldə edəcəyi ehti-mal olunması və bu məsrəflərin eti-barlı qiymətləndi-rilməsinin müm-kün olması şərtinə əməl olunduqda kapitallaşdırırlar. Digər borclar üzrə məsrəflər, xərc ki-mi onların törədil-diyi dövrdə tanın-malıdır.

14 №-li

Milli Mü-

hasibat

Uçotu Stan-

dartı, İcarə

1.Amortizasiya

hesablanması me-

todları

MHBS 16 və 38

uyğun hesablanır

MHBS 16 və 38

uyğun

21 №-li

Milli Mü-

hasibat

Uçotu

Standartı,

Birgə fəa-

liyyətdə iş-

tiraka görə

maliyyə he-

sabatı

1) sahibkarın bir-

ləşdirilmiş

maliyyə hesabatı

a) uçotun əsas

Qaydası proporsi-

onal birləşdirmə;

a) uçotun əsas

qaydası propor-

sional birləşdirmə

sahibkarın birləş-

dirilmiş balansına

aktivlərin onun

birgə nəzarət etdiyi

hissəsi, həmçinin

öhdəliklərin onun

birgə məsuliyyət

daşıdığı hissəsi da-

xil edilir. Sahibkar

birgə nəzarət olu-

nan müəssisənin

hesabat üzrə hər

aktivinin, öhdəli-

yinin, gəlir və xər-

cinin özünə məx-

sus hissəsini ana-

loji maddələrlə öz

birləşdirilmiş he-

130

b) uçotun müm-

kün alternativ

qaydası – iştirak

payına görə uçot

metodu

sabatında sətirbə-

sətir birləşdirə bi-

lər. Başqa cür de-

sək, sahibkar birgə

nəzarət olunan

müəssisənin aktiv-

lərinin, öhdəliklə-

rinin, gəlir və

xərclərinin özünə

məxsus hissəsini

öz birləşdirilmiş

hesabatına daxil

edə bilər.

Proporsional bir-

ləşdirmə üçün

hansı formatın

istifadə

olunmasından asılı

olmayaraq, hər

hansı aktivin və ya

öhdəliyin qanuni

hüququ olmadan

digər gəlir və xərc-

lər çıxılmaqla əks

etdirilməsi məqsə-

dəuyğun deyil.

Aktivin və ya

öhdəliyin əks etdi-

rilməsi isə aktivin

realizə

olunmasının və öh-

dəliyin ödənil-

məsinin gözlə-

nilməsi deməkdir.

b) uçotun

mümkün

alternativ qaydası

– iştirak payına

görə uçot metodu

- bəzi sahibkarlar

131

birgə fəaliyyətdə

iştirak paylarını,

iştirak payına görə

uçot metodu

əsasında təqdim

edirlər. Nəzarət

edilən maddələrin

birgə nəzarət

edilən maddələrlə

birləşdirilməsini

mümkünsüz hesab

edən şəxslər bu

metodun istifa-

dəsini dəstəkləyir-

lər. Proporsional

birləşdirmə sahib-

karın birgə nəzarət

olunan müəssisədə

iştirakının mahiy-

yətini və iqtisadi

ədalətliliyini, yəni

sahibkarın gələcək

iqtisadi səmərə-

dəki payına

nəzarəti daha yaxşı

əks etdirdiyi üçün,

bu Standart iştirak

payına görə uçot

metodunun

istifadəsini tövsiyə

etmir. Buna bax-

mayaraq, bu Stan-

dart birgə fəaliy-

yətdə iştirak

payının təqdim

edilməsi üçün

mümkün alternativ

metod kimi, iştirak

payına görə uçot

metodundan isti-

132

fadə edilməsinə

yol verir.

22 №-li Milli

Mühasibat

Uçotu Stan-

dartı, valyuta

kurslarının də-

yişməsinin

təsiri

1. Kurs fərqinin

tanınması

1. Normativ me-

todu

1. Normativ

metodu - monetar

maddələrin ödə-

nilməsindən və ya

maliyyə

hesabatlarında

monetar mad-

dələrin cari və ya

əvvəlki dövrlərdə

fərqli kurslarla

təqdim edilməsin-

dən yaranan kurs

fərqi gəlir və ya

xərc kimi yarandı-

ğı dövrdə tanın-

malıdır.

Mahiyyətcə xarici

müəssisəyə xalis

investisiyanın

hissəsini təşkil

edən pul vəsaitlə-

rinə aid maddələr-

dən yaranan kurs

fərqi istisna

olunur.

2. Yol verilən al-

ternativ metod 2. Yol verilən al-

ternativ metod -

qarşılarının alın-

ması üçün təcrü-

bədə hedcinq üsu-

lu mövcud olma-

yan, aktivlərin

yaxın müddətdə

xarici valyuta ilə

əldə edilməsindən

bilavasitə

yaranmış öh-

dəliklərin məblə-

133

ğinə təsir göstərən

və tənzimlənməsi

mümkün olmayan

ciddi devalvasiya,

və ya valyuta də-

yərinin aşağı

enməsi nə-

ticəsində yaranan

kurs fərqi. Bu cür

kurs fərqi müvafiq

aktivin balans də-

yərinə daxil edil-

məlidir əvəzləşdi-

rilən.

27 №-li

Milli Mü-

hasibat

Uçotu Stan-

dartı, Da-

şınmaz

əmlaka in-

vestisiyalar

1. İlkin tanınma-

dan sonra qiymət-

ləndirmə

a) ədalətli dəyərlə

uçot modeli; a) Ədalətli dəyər-

lə uçot modeli –

daşınmaz əmlaka

investisiyalar əda-

lətli dəyərlə əks

etdirirlər, ədalətli

dəyərin dəyişiklik-

ləri isə Mənfəət və

zərər haqqında he-

sabatda tanınır;

2. İnformasiyanın

açıqlanması

b) əldə edilməsi-

nə çəkilən faktiki

məsrəflərə görə

uçot modeli

b) əldə

edilməsinə çəki-

lən faktiki məs-

rəflərə görə uçot

modeli əldə

edilməsinə çəkilən

faktiki məsrəflərə

görə uçot modeli

Əsas vəsaitlər

16№-li MHBS-da

əsas metod kimi

müəyyən edilib:

daşınmaz əmlaka

investisiyalar

qalıq dəyəri ilə

uçota alınırlar

134

a) ədalətli dəyərlə

uçot modeli;

(yığılmış qiymət-

dən düşmə

zərərləri çıxılmaq-

la). Əldə edilmə-

sinə cəkilən

faktiki məsrəflərə

görə uçot modelini

seçən müəssisələr

daşınmaz əmlaka

investisiyaların

ədalətli dəyərini

açıqlamalıdırlar

a) Ədalətli dəyər-

lə uçot modeli

müəssisələr hesa-

bat dövrünün əv-

vəlinə və hesabat

dövrünün sonuna

daşınmaz əmlaka

investisiyaların

balans dəyərini

üzləşdirilməsini

təqdim edirlər,

aşağıdakıları qeyd

etməklə:

1. obyektlərin alın-

masına görə və

növbəti məs-

rəflərin kapitallaş-

dırılmasına görə

artımları ayrılıqda

göstərməklə,

daşınmaz əmlaka

investisiyaların

artımını;

2.biznes birləşməsi

nəticəsində

obyektlərin alın-

masına görə daşın-

maz əmlaka inves-

135

b) əldə edilməsi-

nə çəkilən faktiki

məsrəflərə görə

uçot modeli

tisiyaların artımını;

3. çıxmaları;

4.ədalətli dəyərin

təshihi nəticəsində

xalis mənfəəti və

ya zərəri;

5.xarici fəaliyyət

üzrə maliyyə hesa-

batları göstərici-

lərinin çevrilməsi

nəticəsində xalis

məzənnə fərqlə-

rini;

6.daşınmaz əmla-

ka invesyisiyaların

“ehtiyatlar” və

“sahibinin yerləş-

diyi əmlak” kate-

qoriyasına və ya

əksinə keçmələr;

7. digər dəyişik-

liklər.

ayırmalarını qiy-

mətdən düşməsi

üzrə zərərləri;

4. hesabat dövrü-

nün əvvəlinə və

hesabat dövrünün

sonuna daşınmaz

əmlaka investisi-

yaların balans də-

yərini üzləşdiril-

məsini;

5.daşınmaz əmla-

ka investisiyaların

ədalətli dəyərini.

b) əldə

edilməsinə çəki-

lən faktiki məs-

rəflərə görə uçot

136

modeli aşağıdakı

informasiyalar

açıqlanır:

1.istifadə olunan

amortizasiya

hesablanması me-

todları;

2.aktivlərin

faydalı istifadə

müddəti və ya

istifadə olunan

amortizasiya

normaları;

3.hesabat dövrü-

nün əvvəlinə və

sonuna ümumi ba-

lans dəyərini və

yığılmış amortiza-

siya

36 №-li

Milli Mü-

hasibat Uço-

tu Standartı,

Maliyyə

alətləri: ta-

nınma və

qiymətlən-

dirmə

1. Ədalətli

dəyərlə

yenidən qiymət-

ləndirilən

maliyyə aktivləri

və öhdəlikləri

a) əsas qayda; a) əsas qayda-

yenidən qiymət-

ləndirmənin bütün

məbləği dövr üzrə

mənfəət və ya zə-

rərə aid edilməli-

dir;

b) mümkün alter-

nativ qayda b) mümkün al-

ternativ qayda-

xalis yalnız satış

üçün nəzərdə tutu-

lan aktiv və öhdə-

liklərə ədalətli də-

yərinin dəyişiklik-

ləri mənfəət və ya

zərər kimi tanın-

malıdır, maliyyə

aktivi satılana qə-

dər satış üçün nə-

137

zərdə tutulmayan

maliyyə alətlərinin

dəyərinin dəyişik-

likləri isə kapital

hesabında əks et-

dirilməlidir. Bu

zaman satışdan

yaranan mənfəət

və ya zərər eyni

adlı hesabda əks

etdirilir.

2. Tanınma a) razılaşma əldə

edildiyi tarix; a) razılaşma əldə

edildiyi tarix-

müəssisənin öz

üzərinə aktivi al-

mağa və ya sat-

mağa məsuliyyət

götürdüyü tarixdir.

Razılaşma əldə

edildiyi tarixə uçot

aşağıdakıları

nəzərdə tutur:

· alınması nəzərdə

tutulan aktivin, və

onun haqqının

ödənilməsi üzrə

öhdəliyin razılaş-

ma əldə edilən gün

tanınması;

· razılaşma əldə

edilən gün satılmış

aktivin və alıcının

debitor borcunun

tanınmasına xitam

verilməsi

b) haqq-hesab

tarixi b) haqq-hesab ta-

rixi müəssisə tərə-

findən və ya müəs-

sisəyə aktivin çat-

dırılması tarixidir.

138

Haqq-hesab tarixi-

nin uçotu aşağıda-

kıları nəzərdə tu-

tur:

· aktivin müəssisə-

yə təqdim

edilməsi günü

onun tanınması;

· aktivin müəssisə

tərəfindən təqdim

edilməsi günü

onun tanınmasına

xitam verilməsi.

139

İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT

1. Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının

Qanunu. Bakı 2004.

2. “Mühasibat uçotu haqqında Qanunun tətbiqi haqqında”

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 7 fevral 2005-ci il

tarixli fərmanı.

3. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 18 iyun

2005-ci ildə təsdiq olunmuş “2005-2008-ci illərdə Milli

Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə Proqram”ı.

4. Д.Александр, А.В.Бриттон, Епп Йориссен. Междуна-

родные стандарты финансовой отчётности: от теории

к практике (monoqrafiya) S.M.Səbzəliyev, Q.R.Rzayev,

B.İ.Babayev, V.M.Quliyev, N.M.İsmayılov, S.M.Süley-

manov, S.Ə.İbrahimova, H.Ə.Hacıyev tərəfindən tərcümə

edilmişdir), Bakı-2010.

5. Q.Ə.Abbasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi (dərslik),

Bakı-2009.

6. Э.Джафаров. Реформирование бухгалтерского учёта в

Азербайджане на базе МСФО. «Международный бух-

галтерский учёт» 6(114)-2008.

7. Milli Mühasibat Uçotu Standartları “Hüquq ədə- biyyatı”

nəşriyyatı Bakı -2008.

8. Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə şərhlər

və tövsiyələr.

9. İ.e.d., prof. S.M.Səbzəliyev, i.e.n. S.M.Süleymanov, i.e.n.,

dos. N.M.İsmayılov. Milli və Beynəlxalq Mühasibat Uço-

tu praktikasında tətbiq edilən Hesabatlar Planı və onların

xarakterik xüsusiyyətləri. Bakı – 2010.

10. İ.e.d., prof. S.M.Səbzəliyev, i.e.n. S.M.Süleymanov, i.e.n.,

dos. N.M.İsmayılov. “Kommersiya təşkilatları üçün Milli

Mühasibat Uçotu Standartlarının” tədrisinə dair Metodik

vəsait .

140

MÜNDƏRİCAT

Giriş................................................................................. 3

1. Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uço-

tu Standartlarının konseptual əsasları və onun əsas

istiqamətləri...............................................................

5

2. Azərbaycan Respublikasında Kommersiya təşkilat-

ları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının

məqsəd və vəzifələri..................................................

21

3. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 28

aprel 2006-cı il tarixli, İ-38 №li əmri ilə təsdiq

edilmiş hesablar planı və onun qısa şərhi..................

42

4. Kommersiya təşkilatlarında maliyyə hesabatlarının

formaları və təqdimatı...............................................

82

5. Mühasibat balansı...................................................... 89

6. Mənfəət və zərər haqqında hesabat........................... 94

7. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın tərtibi

və təqdim edilməsi....................................................

99

8. Kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabat.................. 108

9. Uçot siyasəti və izahlı qeydlərin təqdimatı............... 109

10. Maliyyə hesabatlarına dair şərhlər............................ 111

11. Uçot siyasətinin formalaşdırılması üçün misallar

daxil olmaqla alternativ yanaşmalar (Milli Müha-

sibat Uçotu Standartlarına uyğun metodlar, üsullar

və yanaşmalar)...........................................................

117

12. Ədəbiyyat siyahısı..................................................... 138

141

İ.M.ABBASOV

M.M.RƏSULOV

KOMMERSİYA TƏŞKİLATLARI ÜÇÜN MİLLİ

MÜHASİBAT UÇOTU STANDARTLARININ

TƏDRİSİNƏ DAİR

METODİK VƏSAİT

Bədii və texniki redaktor: Mədət Məmmədov

Kompüter operatoru: Həqiqət Əmrullayeva

Korrektor: Səadət Eyvazova

Çapa məsul: Tofiq Məmmədov

Yığılmağa verilib: 12.08.2011

Çapa imzalanıb: 15.09.2011

Kağız formatı: 60x84 1/8

Həcmi: 8,4 ç.v

Tiraj: 200

Bakı Biznes Universitetinin mətbəəsində çap olunmuşdur.

Bakı, H.Zərdabi küç.88a

Tel.: 431-91-18

Bakı – 2012

142

Q E Y D L Ə R