konstitüsyon : hayvan yetiştirmede yüksek verim yanında bu ...€¦ · web viewböylece,...

Hayvan Islahı Ders Notları– 1

HAYVAN ISLAHI DERS NOTLARI

Hayvan ıslahı, hayvanların verim özelliklerinin iyileştirilmesi, yani onların

insanlara daha yararlı hale gelmesi anlamını taşır. Bu nedenle evcilleştirme ilk ıslah

çalışması olarak kabul edilebilir.

Evcilleştirmeden önce insanlar avlanarak hayvanlardan faydalanırlardı.

Evcilleştirmeden sonra ise hayvanlardan faydalanma daha farklı amaçlarla

yararlanmak da mümkün olmuştur (binek, gıda, iş gücü, korunma vb.).

Hayvan ıslahında amaç hayvanlardan daha uzun süre, daha kaliteli ve daha

ucuz ürün elde etmektir. Islah iki temel faktörde ki iyileştirmeye bağlı olarak gelişir. Bu

faktörlerden biri genetik yapı diğer ise çevre şartlarıdır. Genetik yapı ve onun esasları

XX. Yüzyıl başından bu yana anlaşılabilmiştir. İlk 20–30 yılda kalıtımın nasıl işlediği

açıklığa kavuşmuş, son 60–70 yıl içinde de kalıtım kurallarından yararlanılarak

hayvan ıslahı çalışmaları yapılmıştır. Genetik yapı ve çevre faktörleri hayvan ıslahını

sınırlayıcı faktörlerdir. Yani bir hayvanın çevresi ne kadar iyileştirilirse iyileştirilsin,

genetik yapısının belirlediği tavan değerleri aşamaz. Aynı şekilde genetik yapı ne

kadar iyi olursa olsun çevre şartları uygun değilse bu hayvandan yüksek verim elde

etmek mümkün değildir.

Hayvan ıslahına bağlı olarak çiftlik hayvanlarının verim özelliklerinde çok önemli

ilerlemeler sağlanmıştır. Örneğin; 1950’li yıllarda yumurtacı bir tavuk ırkından 1 kg

yumurta elde edebilmek için 4 kg civarında yem tüketimi olurken bugün aynı üretim

için yem tüketimi 2 kg’ın altına inmiştir. Benzer şeklide, aşağıdaki tabloda 1957 ve

1991 yıllarında kullanılan broilerlerin 1957 ve 1991 yılı yem rasyonları ile 56 gün

sürdürülen bir beside elde edilen ortalama canlı ağırlıklar verilmiştir. Performansta

elde edilen ilerleme hem ıslah çalışmalarına bağlı olarak hayvanların genetik

potansiyellerinin geliştirilmesine ve hem de rasyon içeriklerinde sağlanan

gelişmelerden kaynaklanmaktadır.

Üstün verim özelliklerine sahip hayvanlar elde etmek için genetik yapının

iyileştirilmesinin (hayvan ıslahı) yanı sıra, çevre koşullarında elde edilecek

ilerlemelerin de önemli bir payı vardır. Ancak şurası unutulmamalıdır ki; Çevre koşullarında elde edilecek ilerlemeler geçicidir; nesilden nesle aktarılmaz ve iyi

koşullar ortadan kalkınca verimlerde derhal bir gerileme meydana gelir.


Genetik yapı ve çevre koşulları hayvanların verim potansiyellerini sınırlayıcı

faktörlerdir. Yani bir hayvanın belli bir verim özelliği için kalıtsal yapısının belirlediği

bir tavan vardır. Çevre koşulları ne kadar iyileştirilirse iyileştirilsin bu tavanın üzerine

çıkılamaz. Diğer taraftan, çevre koşulları kötü olduğu takdirde bir hayvanın genotipi

ne kadar iyi olursa olsun ondan yüksek verim sağlamak mümkün olmaz. Bu

nedenlerle hayvancılıkta başarı için hem kalıtsal yapının hem de çevre koşullarının

birlikte iyileştirilmesi gerekmektedir.

Bugün için hayvan ıslahında başlangıç noktası hayvanın fenotipidir. Sahip

olduğu genlere ait bilgiler ise dolaylı olarak, fenotip değerlerinden tahminler ve

hesaplamalarla elde edilir, Ancak 1970 den bu yana genler hakkında doğrudan

bilgiler elde edilmeye başlanılmıştır. Bu gün için bir kaç biyolojik maddenin

üretilmesinde kullanılan yapay genlerden yakın gelecekte hayvan ıslahında da

yararlanılabileceği söylenebilir. İnsan ve hayvanlarda çeşitli karakterler genetik yapı

ve çevrenin ortaklaşa etkisi ile şekillenir. Kimi karakterlerin oluşmasına çevrenin kimi

karakterlerde kalıtsal yapının etkisi daha çok olabilir. Karakter üzerine kalıtımsal

yapının etkisi ne kadar fazla ise yeni meydana gelen yavrunun o özellik yönünden

ana–babaya benzemesi olasılığı o kadar fazladır.

HAYVAN ISLAHINA GİRİŞ

Günümüzde kullanılan çiftlik hayvanlarının ataları, fazla verimli olmayan yabani

hayvanlardır.

Hayvan yetiştirmede;

yabani hayvanlardan -à ilkel ırklar İlkel ırklardan -à geçit ırkları ve Geçit ırklardan -à kültür ırkları geliştirilmiş ve daha sonra da Kültür ırklarından -à üstün verimli, birörnek ticari hayvan tipleri

geliştirilmiştir.

Hayvan ıslahı, bakım-besleme ve hastalıklardan korunma alanındaki bilgiler

devamlı olarak gelişmektedir. Aslında değişim, evrenin kuruluşundan başlayarak

devam ede gelmektedir. Feodal toplumdan sanayi toplumuna, oradan da bilgi

toplumuna doğru ilerleyen toplumlar bu sürece paralel olarak üretim ve yaşam

biçimlerini de sorgulamakta ve değiştirmektedir. Günümüzde, verimliliğin yanı sıra

çevre kirliliğinin önlenmesi, doğal kaynakların dikkatli kullanımı, hayvan ve bitki


türlerinin yok olmasının önlenmesi, hayvan refahı ve organik üretim gibi konular

önem kazanmaktadır.

Bazı Yetiştiricilik Kavramları

Gen Kaynakları: Evcil bir tür içinde bulunan tüm lokal ırklar, geçit ırkları ve

kültür ırkları ile bunlardan üretilmiş soy, aile ve hatlar gen kaynakları olarak kabul

edilmektedir.

Temel Hayvan Sürüleri: Üstün verimli damızlık hayvan üretirken gen

kaynakları arasından alınan bir genetik stok (gen havuzu) ile işe başlamak gerekir.

Islah çalışmalarının başarısının, ele alınan grupların genetik potansiyeli ile sınırlı

olacağı unutulmamalıdır. Temel hayvan sürüleri, gen havuzu içerisinden, ekonomik

verim özellikleri için seleksiyon yapılarak geliştirilmiş kültür ırkları, soy ve hatlardır.

Damızlık Sürüler: Dölleri alınmak amacıyla üretilmiş üstün verimli hayvanlar

Hibrit: İki ayrı hayvan ırkının birleştirilmesine melezleme, elde edilen döllere

de melez denir. Hibrit kelimesi ise ayrı türler arasındaki birleştirme anlamına gelir.

Ticari Hayvan Sürüsü: Anne ve baba ebeveyn grupları arası melezleme ile

elde edilmiş, damızlık olarak kullanılmayan üstün verimli, birörnek, çoğu kez melez

azmanı, hibrit hayvan sürüleri

Genotip x Çevre İnteraksiyonu (Karşılıklı Etkileşim); Belli genotipteki

hayvanların değişen iki çevrede farklı performans göstermeleri genotip ile çevrenin

bir arada etkilerinin sonucu olarak meydana gelir. Bir diğer deyişle, bir çevre belli bir

genetik karakterin ortaya çıkmasına olanak verirken, bir diğer çevre bu olanağı aynı

düzeyde vermeyebilir.

Şu halde; genotipik farklılıklardan kaynaklanan fenotipik farklılıklar bir çevreden diğerine değişiyorsa

genotip ile çevre arasında karşılıklı bir etkileşim vardır denir ve bu durum genotip x çevre interaksiyonu olarak

tanımlanır.

SELEKSİYONUN GENEL İLKELERİ


Bugün var olan kültür ırklarında yüksek bir verim düzeyine ulaşılması

kuşkusuz hem genetik yapının ve hem de çevrenin iyileştirilmesi ile ilgili çalışmaların

sonucudur. Çevre ile ilgili olumlu gelişmeler arasında yeni yemleme ve otlatma

metotlarının kullanılması, çayır ve otlakların bakım ve idaresinin iyileştirilmesi, çeşitli

hayvan hastalıkları ile etkili savaş yollarının bulunması ve barınaklarda hijyenik

koşulların sağlanması sayılabilir. Bu bildirilen yollar ve diğer çevresel düzenlemelerle

verimlerde oldukça hızlı bir artış sağlanabilir. Ancak unutulmamalıdır ki, bu yolla elde

edilecek artış geçicidir; iyi koşullar ortadan kalkınca verimlerde hemen bir gerileme

kendini gösterir. Çevreyi düzenlemekle elde edilen ilerlemeler kuşaktan kuşağa geç-

mez.

Verimlerde sürekli nitelikte ilerlemeler ancak hayvanların genetik yapılarının

iyileştirilmesi ile sağlanabilir. Bir sürünün genetik yapısını iyileştirmek için iki yola

başvurulabilir. Bunlardan birisi damızlık olarak kullanılacak hayvanların seçimi, yani

seleksiyon, diğeri seçilen hayvanlara uygulanacak birleştirme sistemleri, yeni

melezleme ve kan yakınlığıdır. Bu bölümde seleksiyonun genel yönleri üzerinde

durulmuştur. Konunun iyi bir biçimde anlaşılabilmesi için önce karakter, fenotip,

genotip, çevre ve kalıtım derecesi gibi kavramların bilinmesi gereklidir.

Hayvan ıslahı, bir sürünün genetik yoldan geliştirilip, daha verimli hale

getirilmesi ile ilgili kavram, kural ve yolları içine alan bir disiplindir. Hayvan yetiştirme

disiplini, genetik yapının sahip olduğu özellikleri ortaya koyabilmesi için uygun olan

(optimum) çevre koşulları; bakım, besleme ve yetiştirme hastalıkları ile de ilgilenir.

Hayvan ıslahında hareket noktamız özellikler ve özelliklere ait değerler

olduğuna göre, öncelikle özellikler tanımlanmalıdır; özellikler;

1. Nitel (Kalitatif) Özellikler2. Nicel (Kantitatif) Özellikler3. Eşik (Treshold) Özellikler

Olmak üzere üçe ayrılır.

KARAKTER, FENOTİP, GENOTİP VE ÇEVRE


Canlıların morfolojik ve fizyolojik özelliklerinden her birine karakter denir.

Çiftlik hayvanlarının karakterleri iki gruba ayrılarak incelenebilir : (1) kalitatif

karakterler ve (2) kantitatif karakterler.

Nitel (Kalitatif) Özellikler

Kalitatif karakterler genellikle renk ve şekille ilgili karakterlerdir. Böyle bir

karakter bir veya iki çift genin kontrolü altındadır ve çevre faktörlerinden hemen hiç

etkilenmez. Bireyler fenotiplerine göre birbirlerinden kesinlikle farklı gruplara

ayrılabilirler. Çeşitli çiftlik hayvanlarında vücut örtüsünün rengi, boynuzluluk–

boynuzsuzluk ve tavuklarda ibik şekli gibi özellikler kalitatif karakterlere örnek

gösterilebilir. Bu karakterler nitel ıralar olarak ta bilinir.

Kantitatif karakterler hayvanların sayı veya ölçü ile belirtilebilen karakterleridir.

Kalitatif Karakterlerin Özellikleri

1. Niteleme yoluyla belirlenir (siyah, beyaz, düz, boynuzsuz, var-yok).2. Bireyler arasında gözlenen varyasyon kesiklidir.3. Gruplara giren birey sayısı sayım ile belirlenir.4. Grup sayısı genel olarak azdır.5. Karakterlerin kalıtım yolu Mendel kurallarına uyar.6. Çevrenin etkisi ya hiç yoktur, yada çok azdır.7. Az sayıda gen çifti tarafından oluşturulur.

Bu özelliklerin ıslahı görece kolaydır. Bu özellikleri belirleyen genleri

homozigot olarak bulunduran bireylerin elde edilmesiyle seleksiyon amacına ulaşılır.

Benzer şekilde, istenmeyen genler için de ayıklama yapılabilir.

Eşik Özellikler

Bu özellikler kantitatif özellikler gibi çok sayıda allel gen çifti tarafından belirlenir

ve çevre koşulları bu özelliklere etkilidir. Fakat kalitatif özellikler gibi kesin sınırlı

dağılımlar gösterirler. Bu grup için yaşama gücü örnek gösterilebilir. Sürüde yüzde

olarak sağlıklı, hasta ve ölülerin oranı belirtilebilir.

Eşik özellikler için sürünün iyileştirilmesi amacıyla sürüye ait çeşitli

parametrelerden ve bazı işaret genlerinden yararlanılmaktadır. MHC gen grubu

allellerinin belirlenmesi ve kullanımı ile bazı hastalıklara dirençli hatlar geliştirilmiştir.


Nicel (Kantitatif) Özellikler

Kantitatif bir karakter bireysel etkileri küçük çok sayıda (çokluk yüzlerce) genin

kontrolü ve çevresel faktörlerin etkisi altındadır. Fenotipik değerleri bakımından

birbirlerinden kesinlikle ayrı sınıflar oluşturmazlar. Sığır, koyun ve keçilerde süt

verimi, sütteki yağ oranı, doğum ağırlığı, büyüme hızı, canlı ağırlık, koyunlarda

yapağı verimi, lüle uzunluğu ve yapağı inceliği, tavuklarda yumurta verimi, yumurta

ağırlığı ve büyüme hızı gibi karakterler kantitatif karakterlere örnek gösterilebilir.

Kalitatif karakterlerde Fenotip deyiminden renk ve şekil gibi kalite ile ilgili bir

özellik anlaşılır; örneğin renk karakteri bakımından bir hayvanın fenotipinin kırmızı

veya beyaz olması gibi. Kantitatif karakterlerde fenotip denilince ise kantite ile ilgili bir

özellik hatıra gelir; örneğin herhangi bir inek bir laktasyon boyunca 4585 kg süt

vermişse, bu değer süt verimi yönünden o ineğin fenotipini belirler. Kantitatif

karakterler bakımından bireylerin fenotipleri bu şekilde ölçü ve tartı birimleri ile

belirtilebildiğinden bu tip karakterlere bazen metrik karakterler ya da nicel ıralar da

denir.

Kantitatif Karakterlerin Özellikleri

1. Ölçümle ya da tartımla belirlenen nicel özelliklerdir.2. Bireyler arasında gözlenen varyasyon devamlıdır. Dolayısıyla gruplama

yapmak gerekirse grup sayısı sonsuz olabilir.4. Varyasyon normal bir dağılış eğrisi şeklindedir.5. Karakterlerin oluşmasına katılan genlerin etkileri eklemelidir (additif).6. Çevrenin etkisi fazladır.7. Çok sayıda gen çifti tarafından oluşturulur.8. Ekonomik önem taşıyan özelliklerin çoğu bu gruba girer.

Bu özellikler için seleksiyon yaparken, hangi yöntemlerden yararlanılacağına

karar vermek için, mevcut hayvan populasyonu hakkında bazı bilgilere gerek vardır.

Bu amaçla, mevcut sürüye ait fenotipik ve genotipik parametrelerin belirlenmesi

Genotip, bir bireyin kök aldığı zygot'ta mevcut olup, bu bireyin bütün

karakterlerinin oluşması için gerekli olan genlerin tümü demektir. Ancak çokluk,

herhangi bir bireyin bir bütün halinde genotipi yerine sadece bir karakteri ile ilgili

genotipi üzerinde durulur ki, bu durumda genotip denince bu karakterle ilgili genler

söz konusu olur.


Çevre, bireyleri etkileyen bakım, besleme, iklim, mera koşulları, hastalıklar gibi

dış etki kaynaklarını belirtmek için kullanılan bir terimdir. Yavruya uterusta ve süt

emme döneminde ana tarafından sağlanan beslenme olanakları da çevre teriminin

kapsamına girer.

Kantitatif karakterler bireysel etkileri küçük fakat çok sayıda genlerle çevre

faktörlerinin ortaklaşa etkileri altında oluşurlar. Bu nedenle böyle bir karakter

bakımından bir bireyin fenotipi

P = G+E şeklinde gösterilebilir.

Bu formülde;P: bir kantitatif karakter bakımından herhangi bir bireyin fenotipini, G: aynı karakter bakımından bu bireyin genotipini ve E: bu bireyin içinde bulunduğu ve geliştiği çevreyi belirtmek için kullanılmıştır.

Böylece kantitatif karakterlerin geliştirilmesi için hem sürüdeki hayvanların

genotiplerinin ve hem de çevre koşullarının iyileştirilmesi gereklidir. Ancak, bu

yollardan, herhangi biri ile sağlanabilecek ilerleme genotip ve çevrenin karakteri

belirleme derecelerine bağlıdır. Genotipin fenotipi belirleme derecesinin, yani kalıtım

derecesinin, hayvan ıslahında özel bir yeri vardır.

TANIMLAYICI İSTATİSTİKLER

Bir ıslah programı, sürüde bulunan fertler arasındaki fenotipik, genetik ve

çevresel farklılığa ve dolayısıyla da özelliklerin kalıtım dereceleri ile özellikler arası

korelasyonlara göre sürünün incelenmesine ve daha sonra uygun seleksiyon ve

birleştirme sistemleri uygulamasına dayanmaktadır.

Bir sürünün seleksiyon yolu ile ıslah edilmesi için atılması gereken adımlar şunlardır;

A) faydalı genleri yeterince bulunduran bir populasyon ile işe başlanmalıdır (gen havuzu)

B) Geliştirilmesi istenen özellikler önceden kesin olarak belirlenmelidir.C) Özelliklerin ölçülmesi için yeterli ve etkili yöntemler belirlenmelidir.D) Özelliklerin kalıtım dereceleri ve bu özellikler arasındaki çeşitli korelasyonlar

hesaplanmalı ya da bu konuda güvenilir bilgi toplanmalıdır.E) Var olan koşullar altında, seleksiyonun en etkin nasıl yapılacağı

kararlaştırılmalıdır. Şu halde, Başarılı bir ıslah programı için ilk adım, sürüyü tanımaktır!..

Fenotipik Parametreler


Bir canlının, görülen, ölçülen, belirlenen tüm özellikleri o canlının fenotipik

değerleridir. Kantitatif özellikler için sürüye ait fenotipik parametreler:

A) Aritmetik ortalamaB) Ortalamanın standart sapmasıC) Özelliğe ait varyansD) Varyasyon katsayısıE) Özellikler arası fenotipik korelasyonlar

Aritmetik Ortalamanın Hesaplanması

Formül, aritmetik ortalamanın nasıl hesaplanacağını göstermektedir.

Buna göre; tüm deneklerin aldığı değerler toplanır ve denek sayısına

bölünür.

Aşağıda bir gurup buzağının doğum ağırlığı görülmektedir.

Varyasyon Ölçüleri

Bir grup içindeki varyantlar arasında daima bir farklılık vardır. İstatistikte buna

“varyasyon: değişim” denir. Varyant gruplarını bu bakımdan tanıtan istatistiklere de

“değişim ölçüleri: varyasyon ölçüleri veya yaygınlık ölçüleri” denir.

Dağılımın yaygınlığını gösteren en önemli ölçüler şunlardır; Varyans Standart Sapma Varyasyon Katsayısı Kovaryans Korrelasyon Regrasyon

Buzağılar X123456789

403638414240384543

Toplam 363


Varyans; Bireysel değerlerin popülasyon ortalamasından sapmalarının

karesinin toplamının ortalaması varyans olarak adlandırılır. Popülasyondan elde

edilen varyans değerleri “σ2”, örneklerden yararlanılarak hesaplanan varyans

değerleri ise (s2) ile gösterilir. Varyans, büyük bir populasyondaki çeşitliliğin tahmin

edilmesinde kullanılır. Bir örnek için varyans şu şekilde hesaplanır:

Ölçülen her değer (X) ile ortalama arasındaki farkın karelerinin toplamının

denek sayısının bir eksiğine (n-1) bölünmesiyle varyans hesaplanır.

Varyans, örnek değişkenliğinin önemli bir ölçüm şeklidir. Aynı ortalamaya sahip

iki dağılım, ortalama değerin etrafındaki frekanslarının dağılımlarında önemli

derecede değişiklik gösterebilir. Varyans, ortalamadan sapmanın ortalama karesini

ifade eder. Varyansı tahmin etmek, özellikle fenotipi etkileyen bir çevrenin bulunması

durumunda, özelliklerin genetik kontrol derecesinin belirlenmesinde önem kazanır.

Standart Sapma; Varyasyonun karekök değerine eşittir ve “S” ile gösterilir.

Varyasyon Katsayısı; Populasyon ortalamasına göre hesaplanan standart sapma

değerinin oransal ifadesidir. Özellikle aynı populasyondan alınan farklı ortalamalara

sahip örneklerin varyasyonlarının karşılaştırılmasıdır.

Yukarda verilen örnekte varyasyon katsayısı;


Tablo= X: buzağıların doğum ağırlığı Y: sütten kesim ağırlıklarıBuzağılar X Y

123456789

403638414240384543

766973786569767071

–0.33–4.33–2.33+0.67+1.67–0.33–2.33+4.67+2.67

+4.11–2.89+1.11+6.11–6.89–2.89+4.11–1.89–0.89

–1.36+12.51–2.59+4.09–11.51+0.95–9.58–8.83–2.38

ToplamOrtalama

36340.33

64771.9

0.0 0.0 –18.7

Y değerleri için hesaplamalar

Kovariyans; Birden fazla fenotio üzerinde durulduğunda bunlar arasında bir ilişki

olup olmadığının araştırılması için kullanılır. Bu ilişki pozitif veya negatif yönde

olabilir.

Korelasyon; İki değişken arasındaki ilişkinin düzeyini belirlemek amacıyla

hesaplanan katsayıya korelasyon katsayısı denir.


Regresyon Katsayısı; İki değişken arasındaki kovaryansın tanımlandığı bir

parametredir. Amaç, bir değişken bir birim değiştiğinde diğer değişkenin ne kadar ve

ne yönde değiştiğinin hesaplanmasıdır. Aşağıdaki örneğe bakıldığında doğum

ağırlığı 1 kg. arttığında sütten kesme ağırlığı =0.30 kg azalacaktır.

Popülâsyonun Genetik Yapısı

Hayvan ıslahının temelini oluşturan popülasyon genetiğinde amaç ekonomik

açıdan önemli fenotipik özellikler ile genetik yapı veya genotipik değerler arasındaki

ilişkilerin tahmin edilmesidir. Ancak bundan sonra, genotipik değeri yüksek

hayvanların damızlık olarak seçilmesi ve amaca uygun bir şekilde çiftleştirilmesi,

diğer bir değişle ıslah programlarının başarıyla uygulanması mümkün olur.

Hayvan ıslahında önem taşıyan karakterlerin büyük çoğunluğu kantitatif

özelliklerdir. Bu karakterlerin belirlenmesinde pek çok gen grubu rol oynar. Çevre

faktörlerinin etkisi fazladır.

Aşağıdaki şemada bir etçi buzağının sütten kesilme ağırlığını etkileyen faktörler

gösterilmiştir. Görüldüğü gibi ananın süt verimini determine eden genetik yapıdan

buzağı bölmesini temizleyen bakıcıya kadar pek çok faktör buzağının sütten kesim

ağırlığını etkilemektedir.

Ananın Genotipi Buzağının Genotipi

Çevre FaktörleriBeslenmeSağlıkİklimMevsimBakıcıv.s.

Ananın Süt Verimi Cinsiyet Doğum Ağırlığı Anasal Çevre

Doğumdan Süt Kesimine Kadar Büyüme

Süt Kesim Ağırlığı


Gen frekansları

Bir popülasyon içinde bir genin kendi alleline göre ne kadar sıklıkla veya

seyreklikle bulunduğuna o genin frekansı denir. Bir genin frekansı 0 ile 1 arasında

değişir ve genel olarak “p” ile gösterilir. Buna göre bu genin alleli 1-p kadardır ve “q”

ile gösterilir. Çünkü bir lokusda ki gen ile bu genin alleli o lokusdaki genlerin

tamamını ifade eder. Yani p+q=1 diye formüle edile bilir.

Genler;

Ana ve babadan kalıtım yoluyla gelirler Allelleri vardır Homozigot veya Heterozigot özellikler göstere bilirler.

Genotip bir bireyin sahip olduğu genlerin toplamı veya bireyin genetik yapısı ile

eş anlamlıdır. Genlerin etkisiyle açığa çıkan ve dışarıdan gözlenen veya

ölçülen/tartılan özelliklere ise fenotip adı verilir.

Fenotip ile fenotipik değer eş anlamlıdır. Buna karşın, genotipik değer ile

genotipin eş anlamlı olabilmesi için, allel genler arasında dominans veya epistasi

durumunun olmaması gerekir.

Epistasi; farklı lokuslardaki gen arasında linear olmayan bütün interaksiyonu

kapsar. Yani bir aa genotipinde iki veya daha fazla toplamalı olmayan gen

kombinasyonlarına epistase denir. Bir gen bazı kombinasyonlarda uygun bir tesir

göstermekle beraber diğer kombinasyonlarda eksik veya tamamen ters bir tesir

gösterebilir. Bu şekilde oluşan sapmalara epistatik sapmalar denir.

Örneğin; bir aaBB genotipinde bir a geninin yerine A geni geçtiği zaman

fenotipik değerde meydana gelen değişiklik, bir aabb genotipinde a geninin yerine A

geni geçmesiyle oluşan değişiklikten büyük ise A geninin B geni ile birlikte

bulunduğunda epistatik bir tesire sahip olduğu, yani bb genleri ile birlikte

bulunduğundan daha büyük bir tesir gösterdiği söylenebilir. (evcil hayvan genetiği Prof. Dr. Emin Arıtürk s: 316 F. Ü. Yayınları 1977).

Gen frekanslarının hesaplanması için farklı metotlar kullanılmaktadır. En fazla

kullanılan iki metot gen sayımı ve karekök metodudur.

Gen Sayımı; Bu metot fenotipe bakarak bütün genotiplerin tespit edilmesinin

mümkün olduğu karakterler için kullanılır.


Shorthorn sığır ırkında tüy rengi intermedier bir kalıtım izler. Elimizde 200 başlık

bir shorthorn sığır sürüsü olduğunu varsayalım. Bu hayvanların 70 adedi kırmızı, 100

adedi kırçıl ve 30 adedi ise beyaz renkli olsun. Kalıtım intermedier bir yol izlediği için

bu sürüdeki kırmızı ve beyaz sığırlar homozigot ve kırçıllar ise heterozigottur. Renk

karakteri bir çift gen tarafından oluşturulmaktadır ve her lokusda bir çift gen vardır. Bu

nedenle sürüde kırmızı renkli ineklerde toplam 140 adet R (kırmızılık) geni bulunur.

Her kırçıl hayvanda da bir adet R ve bir adet r geni bulunur. Yani kırçıl hayvanlarda

toplam 100 adet R geni bulunur. Özetle, sürüde toplam 240 adet R ve 160 adet r

geni bulunur.

Tablo: Shorthorn ırkı 200 baş sığırda genotip ve gen frekansları Fenotip Genotip N frekans Gen n %KırmızıKırçılBeyaz

RRRrrr

7010030

355015

Rr

240160

6040

Toplam 200 100 400 100

Genotipik frekanslar ise aşağıdaki gibi hesaplanır.

P= n1 /N = 70 / 200 = 0,35H = n2/ N = 100 / 200 =0,50Q=n3/N =30/200=0,15

Toplam sürüde R geninin oranı yani p: (2n1+n2)/2N=(2*70 + 100)/400=0,60

ve r geninin oranı iseq : (2n3+ n2) / 2N = (2*30 + 100)/400 = 0,40 olarak sayılabilir.

Genotip frekanslarından yararlanılarak da gen frekansları tahmin edilebilir.

p: P + H/2 = 0,35+0.50 / 2 = 0,60 q: Q + H/2 = 0,15+ 0.50/2 = 0,40

Genlerin döllere aktarılması: Mendel genetiğinde esas gen çiftleri olmasına

karşılık popülasyon genetiğinde esas genlerin frekanslarıdır. Yukarıda verilen

örnekteki shorthorn popülasyonundaki kırmızı ve beyaz genler bir torbadaki kırmızı

beyaz bilyeler gibi düşünülebilir. Bu torba 120 adet kırmızı ve 80 adet beyaz top

bulunursa, torbadan çektiğimiz bir topun kırmızı olma ihtimali % 60 ve beyaz olma

ihtimali ise %40’tır. Böyle bir torbadan çekilen bilye ile shorthorn popülasyonunda bir


spermanın kırmızı R geni taşıması aynı anlamdadır. Aynı şekilde her bir ovumun R

geni taşıma ihtimali de %60’tır. R geni taşıyan bir spermanın R geni taşıyan bir zigotu

dölleme ihtimali ise 0.60x0.60= 0.36’dır. Aynı şekilde r geni taşıyan bir spermanın R

geni taşıyan bir ovumu dölleme ihtimali 0.60x0.40=0.24’tür. R geni taşıyan bir

spermanın r geni taşıyan bir ovumu dölleme ihtimali de 0.40x0.60=0.24’tür. Yani

heterozigot yavru oluşma ihtimali 0.24+0.24=0.48’tır. Buna karşılık r geni taşıyan bir

spermanın r geni taşıyan bir ovumu dölleme ihtimali 0.40x0.40=0.16’dır.

Sperma Ovum Zygot FenotipGen f Gen f Gen f

R 0.60 R 0.60 RR 0.36 KırmızıR 0.60 r 0.40 Rr 0.24 0.48 Kırçılr 0.40 R 0.60 rR 0.24r 0.40 r 0.40 rr 0.16 Beyaz

Hardy-Weinberg-Kanunu (Karekök Metodu)Bir karakter eğer dominant bir kalıtım yolu izlerse fenotipe bakarak hayvanların

geonotipini tespit etmek mümkün değildir. Çünkü iki fenotip ama üç farklı genotip

vardır. Dominant karakterli bireylerin hangisinin homozigot hangisinin heterozigot

olduğu bilinmez. Fakat homozigot resesif olan bireylerin sayısından başlanarak gen

frekansları tespit edilebilir.

Karekök metodu aslında Hardy-Weinberg Kanununa dayanır. Rastgele

çiftleşmenin gerçekleştiği sonsuz büyüklükteki popülâsyonlarda seleksiyon,

mutasyon, göç ve şansın etkili olmaması halinde, kuşaktan kuşağa gen ve genotip

frekanslarının sabit kalmasına Hardy–Weinberg Kanunu adı verilir.

Bu kanuna göre iki allel genin biri p ve diğeri de q olarak tanımlanır. p+q=1

eşitliği mevcuttur. Ayrıca iki allel genin oluşturduğu üç genotip mevcuttur. Bu üç

genotip p2, 2pq ve q2 oranlarında bir dağılım gösterirler.

Dominant homozigot genler p2, heterozigot genler 2pq ve resesif homozigot

genler ise q2 frekansında olurlar. Bir generasyonda p2 ve 2pq ile ifade edilen ve

dominant karakter gösteren genlerin hangilerinin p ve hangilerinin pq olduğu

bilinmez. Fakat q2 ile ifade edilen fertler homozigot resesiftir ve bu oranın karekökü

resesif genin frekansını verir.

Hereford sığır ırkının bir tipinde boynuzluluk özelliği vardır. Bu özellik resesif bir

özelliktir. Elimizdeki 100 başlık bir sürüde 5 adet boynuzlu sığır olduğunu var

sayarsak q2= olur. Bu eşitlikten q= olarak hesaplanır.


Popülâsyonda denge olduğu için p+q=1 eşitliği geçerlidir ve p+0.223=1 olarak

tanımlanır. Bu eşitlikten de p=1-0.223= 0.777 olarak bulunur.

Bu veriler ışığında ve Hardy-Weinberg Kanununa göre genotipik dağılım

oranları aşağıdaki gibi olur.

p2 = 0.777 x 0.777 = 0.603

2pq= 2(0.777 x 0.223)= 0.346

q2= 0.223 x 0.223= 0.050

Her genotip gruptaki hayvanların sayıları genotipik frekanslarının

popülâsyondaki hayvan sayılarına çarpımıyla bulunur. Örneğin;

Homozigot boynuzsuzlar = 0.603 x 100= 60,3Heterozigot boynuzsuzlar = 0. 346 x 100= 34,6Homozigot boynuzlular = 0.050 x 100 = 5 olarak bulunur.

Yani genotipik frekanslardan gen frekanslarını hesaplamak mümkündür.

Genotip Frekans LL P0= 0,603 Ll H0= 0,346 ll Q0= 0,05

L geni frekansı: p0= P0+ H0/2 = 0,603 + 0,173= 0,776l geni frekansı: q00= Q0+ H0/2 =0,05 + 0,173 = 0,223

Rastgele çiftleşmenin gerçekleştiği sonsuz büyüklükteki popülâsyonlarda

seleksiyon, mutasyon, göç ve şansın etkili olmaması halinde, kuşaktan kuşağa gen

ve genotip frekanslarının sabit kalır. Bu koşulların gerçekleşmesi halinde bir kuşak

sonra popülâsyon dengeye kavuşur. Yani genotipik frekanslar ve gen frekansları

nesilden nesile değişmez.

Sperma L lYumurta Frekans p0 =0,776 q0=0,223L p0 =0,776 0,60 LL 0,17 Lll q0= 0,223 0.17 lL 0.05 ll

LL P1= p02 = 0,60

Ll H1= 2 p0q0 = 0,34


ll Q1= q02 = 0,05

L geni frekansı: p1= P1+ H1 /2 = p0 2 + p0 q0 =0,60 + 0,34/2 = 0,76 l geni frekansı: q1= Q1+ H1/2 =q0 2 + p0 q0 = 0,05 + 0,34/2 = 0,21

Fakat bazı faktörler bu dengeyi bozabilir ve gen frekanslarını değiştirirler. Bu

faktörler dört grupta toplanabilir. Bunlar, seleksiyon, göç ve mutasyondur.

Seleksiyon; İnsan eliyle yapılan seleksiyonda üstün nitelikli hayvanlar elde

tutulur ve damızlıkta kullanılırlar. Bu uygulama popülâsyon içinde ki bazı gen

frekanslarının artmasına bazı gen frekanslarının ise azalmasına yol açar.

Mutasyonlar; Genlerde meydana gelen ani değişiklikler sonunda o

popülâsyonda daha önce görülmeyen yeni karakterler ortaya çıkar. Eğer mutant

yaşayabilirse ve bu karakter selektif bir üstünlüğü sahipse o genin frekansı

diğerlerinin aleyhine olarak yükselir.

Göç; bir popülâsyondan ayrılıp diğer bir popülâsyona dâhil olan birey hem

ayrıldığı hem de dâhil olduğu popülâsyonun gen frekansını değiştirir.

Şans (tesadüfî sapma); Kapalı popülâsyonlarda yavru popülâsyonuna geçen

genler parenteral popülasyonun genetik yapısından farklılık gösterir. Bu tesadüfî

değişiklikler jenerasyonlar ilerledikçe birikir ve ortaya çıkma sıklığı artar. Küçük

sürülerde ıslah yetiştiricinin maharetinden fazla şansa bağlıdır.

KALITIM DERECESİ (HERITABILITY)

Bir Merinos koyunu sürüsündeki bireylerin yıllık kirli yapağı verimleri kırkım

sırasında saptanacak olursa bu bireylerin 3.75, 3.86, 4.93, 4.82, 4.50... 4.52 kg gibi

farklı fenotipik değerlere (verim değerlerine) sahip oldukları görülür. Aynı durum

koyunlarda lüle uzunluğu, yapağı inceliği, sığır ve koyunlarda süt verimi, sütteki yağ

oranı, laktasyon süresi ve canlı ağırlık, tavuklarda yumurta verimi, yumurta ağırlığı

gibi karakterler için de söz konusudur. Herhangi bir karakter yönünden bir grubun

bireyleri arasında bulunan bu gibi farklılıklara varyasyon denir. Bir grup bireyin verim

değerlerinde görülen varyasyonu bir tek rakamla belirtmek için bazı varyasyon

ölçüleri kullanılır. Bunların en çok kullanılanlarından birisi variyansdır. Bir hayvan

grubunun herhangi bir verim karakterine ait variyans, bu grubu oluşturan hayvanların

bu karakterle ilgili fenotipik değerleri kullanılarak kolayca hesaplanabilir.


Yukarıda verilen örnekteki yapağı verimi değerleri bireylerin bu karakter

bakımından fenotipik değerleri olduğundan, bu değerler arasındaki farklılıklara

fenotipik varyasyon denir. Herhangi bir kantitatif karakterdeki fenotipik varyasyon

başlıca iki kaynaktan kök alır (1) bireylerin bu karakter yönünden farklı genotipik

yapıda olmalarından ve (2) çevre faktörlerinin etkilerinin bütün bireyler için aynı

olmamasından. Fenotipik varyasyon da biri bireylerin farklı genotipik yapıda

olmalarından doğan genetik variyans ve diğeri bireylerin çevre faktörlerinden farklı

etkilenmelerinden doğan çevre variyansı olmak üzere, iki variyans unsurundan

oluşur; yani,

σp = σ G + σ E'dir.

Burada

σp fenotipik variyansı, σG genetik variyansı ve σE çevre variyansını göstermektedir.

Fenotipik variyansın, bireylerin genotiplerinin farklılığından ileri gelen kısmına

geniş anlamda kalıtım derecesi denir; kalıtım derecesi aynı zamanda genotipin

fenotipi belirleme derecesi olarak da tanımlanabilir. Kalıtım derecesi h2 sembolü ile

gösterilir (h2= σ2G/ σ2

P). Bir de dar anlamda kalıtım derecesi vardır. Dar anlamda

kalıtım derecesi, bireylerin toplamalı genetik değerleri arasındaki farklılıkların (σA)

fenotipik varyasyonda ki payıdır (h2= σ2A / σ2

P). Hayvan ıslahında bu anlamda ki

kalıtım derecesi önemlidir. Fenotipik variyansın, çevrenin bireyleri farklı

etkilemesinden ileri gelen kısmına ise çevrenin fenotipi belirleme derecesi denir ve e2

sembolü ile gösterilir.

Genetik variyansla çevre variyansının toplamı fenotipik variyansa eşit

olduğundan (σP= σG+ σE) bu ifadede σG yerine h2 ve σE yerine de e2 konursa h2+e2 = 1

eşitliği elde edilir; böylece bir kantitatif karakterde genotipin ve çevrenin fenotipik

değeri belirleme derecelerinin toplamı 1’e eşittir. Yani, h2 = 1 ise e2=0, h2 = 0.15 ise

e2= 0.85, h2 = 0.60 ise e2=0.40 ve h2 = 0 ise e2= 1 dir; böylece h2 ve e2 ancak 0 ile 1

arasında değişen değerler alabilirler. h2 = 1 olduğunda söz konusu karakter yönünden

bireylerin fenotipik değerleri arasındaki farklılıklar tamamen bireylerin genotipik

farklılıklarından doğuyor demektir. Bu durumda karakterde ilerleme sağlamak için

fenotipik değeri en yüksek bireyleri seçerek bunları damızlıkta kullanmak yeterlidir;


çünkü bu durumda fenotipik değerler tamamen genotipik değerleri yansıtır ve en

yüksek fenotipik değerli bireyleri seçmek en yüksek genotipik değerli bireyleri seçmiş

olmak demektir. Öte yandan e2=1 olması, bu karakterle ilgili fenotipik değerler

arasındaki farklılıkların tamamen çevrenin bireylere farklı etki yapmış olmasından

doğduğunu, bireyler arasında genetik farklılıklar bulunmadığını ve dolayısıyla bu

karakterde seleksiyonla genetik ilerleme sağlanamayacağını gösterir. Verimle ilgili

özellikle bakımından kalıtım derecesinin 0 veya 1’e çok yakın olduğu haller nadirdir.

Hayvan ırklarının verimle ilgili karakterlerinin kalıtım dereceleri bu iki ekstrem arasında

değişen değerler taşır. Üzerinde çalışılan bir hayvan grubunda herhangi bir karakterin

kalıtım derecesi bireylerin fenotipik değerleri kullanılarak özel istatistik metotlarla

hesaplanabilir; e2 değeri de istenirse e2 =1– h2 şeklinde elde edilebilir.

Herhangi bir karakterle ilgili olarak, bir sürüdeki bireylerin fenotipik değerleri

kolaylıkla saptanabilir. Örneğin bir grup koyunun yıllık yapağı verimleri 3.75, 3.86,

4.93, 4.20 kg, bir süt ineği işletmesindeki ineklerin bir laktasyondaki süt verimleri 4860,

5240, 3800, 4300 kg ve bir yumurta tavuğu işletmesindeki tavukların yıllık yumurta

verimleri 182, 175, 218, 230 adet olabilir. Buna karşılık aynı bireylerin genotipik

değerleri normal olarak saptanamaz; çünkü kantitatif karakterler bireysel etkileri küçük

yüzlerce gen çifti tarafından kontrol edilir ve çevrenin etkisi genetik etkiyi az veya çok

maskeler. Bu nedenle fenotipik değeri yüksek olan bir bireyin genotipik değerinin de

yüksek olduğu söylenemez. Ancak, üzerinde durulan karakterin kalıtım derecesi

yüksekse (örneğin 0.60 in üzerinde ise) o zaman fenotipik değeri yüksek olan bir

bireyin genotipik değerinin de yüksek olma olasılığı fazladır. Bu takdirde fenotipik

değeri yüksek olan bireylerin seçilmesiyle büyük bir olasılıkla aynı zamanda genotipik

olarak üstün bireyler seçilmiş olur ve bu seçilen hayvanların damızlıkta kullanılması ile

bu karakterde hızlı bir genetik ilerleme sağlanabilir. Kalıtım derecesi düşük olan

(örneğin 0.15 in altında) bir karakterde ise, bir bireyin fenotipik üstünlüğü büyük ölçüde

çevrenin bu bireyi olumlu etkilemiş olmasından ileri gelebileceğinden, bireyin genotipik

bakımdan üstün olma olasılığı çok düşüktür. Bu takdirde üstün fenotipik değere sahip

bireylerin seçilmesi ve bunların damızlıkta kullanılması ile bu karakterde ancak çok

yavaş bir genetik ilerleme sağlanabilir; böyle bir karakterde çevrenin düzenlenmesi ile

karakterin düzeyi etkili bir şekilde yükseltilebilir. Bununla birlikte kalıtım derecesinin

düşük olması halinde de, çevrenin düzenlenmesi ile birlikte seleksiyona da gereken

önem verilmelidir.


Kalıtım derecesi bir oran olduğundan (yani σ2G/σ2

P veya σ2A/σ2

P), bu oranın

payının veya paydasının değişmesi kalıtım derecesinin değerinin farklı olmasına yol

açar. Her karakter farklı genlerin kontrolü altında olduğundan, kalıtım derecesi aynı

sürü içinde bile karakterden karaktere farklıdır. Bir tek karakter için bile ırktan ırka ve

hatta sürüden sürüye genetik farklılıklar bulunabileceği ve çevre yönünden de ırklar ve

sürüler arasında ayrılıklar olabileceği düşünülürse, aynı karakterin kalıtım derecesinin

ırktan ırka ve sürüden sürüye de farklı olmasının mümkün olduğu anlaşılır. Çünkü

sürüler arasında genetik ve çevresel farklılıklar olması yukarıdaki oranın pay ve

paydasını etkiler. Ancak, sınırlı bir bölge içinde yetiştirilen ve başka ırklarla

melezlenmeyen bir ırk veya sürü içinde bir karakterin kalıtım derecesinin 4–5

generasyon aynı kaldığı varsayılabilir.

Kalıtım Derecesinin (h2) Özellikleri

1. h2 0 ile 1 arasında değişen bir değerdir.

2. h2 Bir sürüde uygulanacak ıslah programının belirlenmesinde önemli bir

unsurdur

3. h2 Fenotipik varyansta bir birimlik değişmeye karşılık genotipik varyanstaki

değişme miktarıdır. Yani sürü düzeyinde bir varyasyon ölçüsüdür.

4. h2 gerek ırklar, gerekse sürüler arasında farklı düzeylerde olabilir.

Yeterli büyüklükteki sürülerde çeşitli karakterlerin kalıtım dereceleri bu

sürülerden elde edilen bireysel verim kayıtları (yani fenotipik değerler) kullanılarak

saptanabilir. Ancak küçük sürülerde bu saptama güvenli bir biçimde yapılamaz. Bu

takdirde benzer sürüler veya ırklar için daha önce hesaplanmış kalıtım derecesi

değerlerinden yararlanılarak sürüdeki ıslah programlarına yön verilebilir

ÖRNEK: Süt veriminin kalıtım derecesi 0,25 dır. Karacabey Holştayn sürüsünün

süt verimi ortalaması 4000 kg olsun. Kalıtım derecesi bu, 4000 kg’ın %25’i olan 1000

kg’ın genler tarafından, 3000 kg’ın ise çevre koşulları tarafından meydana getirildiğini

göstermez. Burada kalıtım derecesi Karacabey Harası Holştaynlarında süt verimi

yönünden inekler arasındaki farklılığın %25’inin genetik, %75’inin ise çevresel

faktörler tarafından meydana getirildiğini ifade eder.

Aşağıda ki tablo’da çeşitli türden çiftlik hayvanlarında önemli verim karakterleri

için bulunan kalıtım derecelerinin değişim sınırlan ve ortalamaları verilmiştir. Tablo

incelendiğinde tavuklarda yumurta verimi, koyun ve domuzlarda bir batındaki yavru


sayısı gibi karakterlerin kalıtım derecelerinin düşük (0.15 ten küçük) olduğu

görülmekledir; yani bu karakterlerde genotipin fenotipi belirleme derecesi düşük,

çevreninki ise yüksektir. Sığırlarda sut verimi ve tereyağı verimi, koyunlarda doğum

ağırlığı, sütten kesme ağırlığı ve ergin canlı ağırlık, et sığırlarında sütten kesme ağır-

lığı ve yemden yararlanma gücü için bulunan kalıtım dereceleri orta düzeydedir (0.15–

0.39 arasında). Bu karakterlerde çevrenin belirleyici etkisi yukarıdakiler kadar

olmamak birlikte yüksektir. Sığırlarda sütteki yağ oranı ve besideki canlı ağırlık artışı,

koyunlarda yapağı verimi ve yapağı inceliği ve tavuklarda yumurta ağırlığı ve canlı

ağırlık gibi karakterlerin kalıtım dereceleri yüksektir (0.40 ve daha fazla); bu sonuncu

grup karakterler üzerinde çevrenin belirleyici etkisi oldukça düşük düzeydedir.

Tablo: Çiftlik Hayvanlarında Önemli Verim Özelliklerinin Kalıtım Dereceleri.

KALITIM DERECESİNİN HESAPLANMASI

Kalıtım derecesi farklı şekillerde hesaplanabilir. Ancak, bütün hesaplamaların

temelinde ki ilke aynıdır. Buna göre akrabalar arasındaki fenotipik benzerliğin genetik

benzerlikten meydana gelir. Akrabalar diğer bireylere göre daha fazla biri birlerine

benzerler. Çünkü daha fazla ortak gene sahiptirler. Kalıtım derecesinin hesaplanması

için akrabalar arası fenotipik benzerliklerden yararlanılır.

1. Üvey kardeşler arası korelasyon (h2= 4r)2. Öz kardeşler arası korelasyon (h2= 2r)3. Ebeveyn- yavru korelasyonu (h2= 2r)4. Ebeveyn- yavru regresyonu (h2= 2b)

Hayvan TürüKalıtım Derecesi (h2)

Verim Özellikleri Ortalama Değişim

Değer Sınırları

Süt sığırlarıSüt verimi 0.30 0.24—0.35Tereyağı verimi 0.28 0.20—0.39Süt yağı oranı 0.60 0.43—0.76

Et sığırlarıSütten kesme ağırlığı 0.22 0.17—0.30Besideki ağırlık artışı 0.68 0.46—0.86Yemden yararlanma gücü 0.35 0.32—0.39

Koyun

Doğum ağırlığı 0.20 0.15—0.39sütten kesme ağırlığı 0.18 0.05—0.34ergin canlı ağırlık 0.30 0.22—0.36Yapağı verimi 0.40 0.28—0.61Yapağı inceliği 0.50 0.39—0.57bir batındaki yavru sayısı 0.10 0.05—0.16

TavukYumurta verimi 0.12 0.04—0.25Yumurta ağırlığı 0.55 0.48—0.62Canlı ağırlık 0.40 0.30—0.54


KALITIM DERECESİNİN HAYVAN ISLAHINDAKİ ÖNEMİ

Çiftlik hayvanlarının verim özelliklerinin kalıtım derecelerinin bilinmesi hayvan

ıslahı ve özellikle bu karakterlerin seleksiyonla geliştirilmesi amacı ile yapılan

çalışmalara yön vermek bakımından önem taşır. Aşağıda bu parametrenin ıslah

çalışmalarındaki önemi ana hatları ile açıklanmıştır.

Sürüsünün verimlilik düzeyini seleksiyonla geliştirmek isteyen bir yetiştirici,

ilgilendiği karakterlerde seleksiyonla belli bir sürede ne kadar ilerleme

sağlanabileceğini önceden kestirmek ister. Bunun için her şeyden önce söz konusu

karakterlerin kalıtım derecelerinin bilinmesi gereklidir. Çünkü damızlık olarak seçilen

bireylerle bunların içinden seçildikleri grubun verim ortalamaları arasındaki farkın, yani

seçilen bireylerin seleksiyon üstünlüğünün, ancak h2 ile orantılı bir bölümü genetik

üstünlüğe tekabül eder ve dolayısıyla bu farkın h2 ile orantılı bir kısmı döllere geçer. Bu

oran ne kadar yüksekse söz konusu karakterde seleksiyonda elde edilecek ilerleme o

kadar fazla olacak demektir. Bir karakterin h2 değeri ve fenotipik variyansı biliniyorsa

gelecek 10–15 yılda bu karakterde seleksiyonla ne ölçüde ilerleme sağlanabileceği

önceden yaklaşık olarak kestirilebilir.

İstatistik yönden kalıtım derecesi genotiple fenotip arasındaki korelasyonun

karesi veya genotipin fenotipe regresyonu olarak da tanımlanabilir. Bu tanıma göre

kalıtım derecesi, fenotipik değerlere göre yapılacak bir seleksiyonla üstün genotipik

değerli bireylerin ne ölçüde bir güvenle ayrılabileceğini, yani seleksiyondaki güven

derecesini gösteren bir ölçüdür. Bireylerin fenotipik değerlerine göre sıralanmaları,

üzerinde durulan karakterin kalıtını derecesinin büyüklüğü oranında, aynı bireylerin

fenotipik değerlerine göre sıralamalarına uyar. Yani h2 ne kadar büyükse, üstün

fenotipik değerler taşıyan bireylerin seçilmesiyle aslında üstün genotipik değerli

bireylerin seçilmiş olacağı o kadar büyük bir güvenle söylenebilir ve böylece

seleksiyonla hızlı bir ilerleme sağlanabileceği anlaşılır. Düşük bir h2 değeri ise, söz

konusu karakter bakımından fenotipik değerlere göre yapılacak seleksiyonun

güvensizliğini ve bu yolla ilerleme elde etmenin güç olacağını gösterir; bu takdirde

genetik variyansı arttırıcı çarelere başvurulması önerilebilir.

Üzerinde durulan karakterlerin kalıtım derecelerinin bilinmesi aynı zamanda

çeşitli seleksiyon yöntemlerinden hangisi ile daha hızlı ilerleme sağlanacağının

anlaşılabilmesi bakımından da önemlidir. Kalıtım derecesi yüksek olan karakterlerde


bireylerin fenotipik değerlerine göre seçimi (bireysel verim değerlerine göre seçim)

hızlı bir ilerleme sağladığı halde, kalıtım derecesi düşük karakterlerde bireysel seçimle

ilerleme elde etmek güçtür; böyle karakterlerde familya ortalamalarına göre seçim ya

da yavru ortalamalarına göre seçim (Progeny Testing) daha etkili olabilir.

Çeşitli karakterlerin h2 değerlerine bakılarak bu karakterlerde çevre koşullarının

iyileştirilmesi ile verim düzeyini etkilemenin kolay olup olmayacağı söylenebilir h2

değeri düşük karakterlerde, eğer çevre koşulları normalin altında ise bu koşulları

(bakım, beslenme, v.b.) normalleştirmekle söz konusu karakterlerin düzeyinde etkili bir

gelişme sağlanabilir.

TEKRARLAMA DERECESİ

Hayvanların pek çok özelliği ve verimi yıllar boyunca tekrarlanma özelliğine

sahiptir. Bir özelliğe bakarak o özelliğin ileriki verim dönemlerinde ne oranda

olacağının tespit edilmesi işlemine tekrarlama derecesi denir.

Hayvan ıslahında çok önemli bir veridir. Bir hayvanın verimine bakarak bu verimi

hangi oranda tekrarlayacağı tespit edilir. Tekrarlama derecesinde çevre etkilerinin de

etkisi çok fazladır. Hayvanın genotipi aynı kalacağına göre çevrenin etkisi göz önüne

al8ınmalıdır. Yani toplam çevre variyansında sabit çevre variyansının oranı tekrarlama

derecesini verir. Sınıf içi korelasyon olan tekrarlanma derecesi;

Burada Va sabit, Vd ise değişken çevre variyansını gösterir.

SELEKSİYON

Gerek doğa ve gerekse insan tarafından, bir grup içindeki bazı bireylere

diğerlerine göre daha fazla döl verme olanağının sağlanmasına seleksiyon denir.

Doğadaki hayvanlardan çevre koşullarına uyabilenler yaşamalarını sürdürür ve

gelecek kuşağa döl bırakırlar; bir bölümü ise daha üreme çağına gelmeden ortadan

kalkarlar. Böylece, doğada çevre koşullarına uyan dayanıklı bireyler lehine bir

seleksiyon sürüp gider. Doğa tarafından sürdürülen bu seleksiyona doğal


seleksiyon denir. Öte yandan insan da yetiştirdiği hayvanlardan kendi amaçlarına en

uygun olanlarını, yani en yüksek verimli hayvanları, damızlık olarak kullanmak için

alıkoyar ve bunlardan yavrular elde etme yoluna gider; buna karşılık verimi kötü olan

ya da istenmeyen nitelikler taşıyan hayvanları daha döl verme çağına gelmeden

yetiştirmeden uzaklaştırır. İnsan eliyle sürdürülen bu seleksiyona yapay seleksiyon denir. Doğal seleksiyon genellikle verimi düşük fakat vücut yapısı dayanıklı bireyleri

kayırarak, hayvanlarının verimlerini arttırmağa çalışan yetiştiricinin işini güçleştirir.

Yetiştiricilikte yetiştirme amacına uygun olan hayvanlar, yani yüksek verimli

olanlar, gelecek yıllarda kendilerinden faydalanılmak ve yavru alınmak üzere

damızlık sürüsüne alınırlar; amaca uygun olmayanlar ise kasaplık olarak

değerlendirilirler veya işte kullanılmak üzere kastrasyona tâbi tutulurlar. Böylece,

seleksiyon daha basit bir şekilde, verimli veya istenen özelliklere sahip olan bireylerin

damızlıkta kullanılmak üzere alı konması olarak ta tanımlanabilir. Örneğin

koyunculukta büyüme hızının seleksiyonla geliştirilmesi isteniyorsa, belli bir büyüme

döneminde en fazla canlı ağırlık kazanan dişi kuzular anaç sürüye damızlık olarak

katılmak üzere seçilirler; erkek kuzulardan da büyüme hızı en iyi olanlar ilerde anaç

sürüdeki koyunlarla birleştirilmek üzere alı konurlar. Büyüme hızı iyi olmayan erkek

ve dişi kuzularsa kasaplık olarak satılırlar. Her yıl bu şekilde hareket edilerek

zamanla sürüde büyüme hızı arttırılmış olur.

Bir grup hayvan içinden en yüksek verimli olanların seçilmesi demek, az veya

fazla olasılıkla verimi arttırıcı faydalı genlere daha fazla sahip olan bireylerin

seçilmesi demektir. Seçilen bireylerdeki faydalı genlerin oranları, normal olarak,

bunlardan elde edilen yavru jenerasyonda aynen korunur. Dolayısıyla seleksiyonun

temel fonksiyonu, bir grup bireyi seçilenler ve elimine edilenler diye gen yapıları

bakımından farklı iki gruba ayırmak suretiyle, üzerinde durulan karakteri olumlu

yönde etkileyen genlerin oranlarını jenerasyondan jenerasyona arttırmaktadır.

Seleksiyon yeni genler yaratmaz, fakat bazı genlere ve gen kombinas-

yonlarına sahip olan bireylere bunları taşımayanlara göre daha fazla döl verme

olanağı sağlar. Seleksiyon ancak şu anlamda yaratıcı olabilir ki, o da devamlı

seleksiyon sonucu sürü ortalamalarının yükselmesiyle, yüksek fenotipik değerlere

sahip yeni tiplerin ortaya çıkmasıdır. Bir sürüde seleksiyon yapılmadığı takdirde

ortaya çıkma olasılığı çok az olan tipler (örneğin çok yüksek verimli bireyler), belirli bir

süre seleksiyon uygulanınca oldukça sık olarak ortaya çıkabilirler. Böylece,


seleksiyon yeni genler yaratma gücünde olmadığı halde yeni tipler meydana

getirebilme fonksiyonuna sahiptir. Diğer bir deyişle seleksiyon, bir verimi arttırıcı

genlerin sürüdeki oranını arttırdığından, bunun sonucu olarak çok yüksek verimli

tiplerin ortaya çıkma olasılığını da arttırır.

Seleksiyona tâbi tutulacak bir grubun fenotipik ortalaması ile bu grup içinden

seçilen bireylerden elde edilen yavruların genotipik ortalaması arasındaki farka

genetik ilerleme denir. Herhangi bir sürüde seleksiyonla bir jenerasyonda meydana

gelecek genetik ilerleme iki faktör tarafından belirlenir. Bunlardan birincisi seleksiyon

üstünlüğü (S) olup, bu, gelecek jenerasyon bireylerini meydana getirmek için seçilen

bireylerin fenotipik ortalaması (Ps) ile bunların içinden seçildikleri orijinal grubun

fenotipik ortalaması (P) arasındaki farktır (S = Ps–P); ikincisi, seleksiyon uygulanan

karakterin kalıtım derecesidir. Kalıtım derecesi, seçilenlerin fenotipik üstünlüğünün ne

oranda genetik üstünlüğe tekabül ettiğini gösterir. Seçilen erkeklerin seleksiyon

üstünlüğünü SE ve seçilen dişilerin seleksiyon üstünlüğünü SD ile gösterirsek,

bunların sırasıyla SE. h2 ve SD. h2 kadarı genetik üstünlüğe tekabül eder. Bir yavru,

genotipinin yarısını babasından ve yarısını da anasından aldığından babaların ve

anaların genetik üstünlüklerinden (yani SE. h2 ve SD. h2) her birinin yarısı yavrulara

geçer. Böylece yavru jenerasyonun ebeveyn jenerasyona üstünlüğü, yani bu

jenerasyonda seleksiyonla elde edilecek genetik ilerleme (dG),

dG= (SE. h2 /2) + (SD. h2 /2) = (SE + SD )/2. h2 kadardır.

Bir koyunculuk işletmesinde 1 yaşlı erkek ve dişilerin (erkek ve dişi tokluların)

ilk kırkımdaki yapağı, verimleri tartılarak saptanmış olsun. Bu erkeklerin en verimli

%5'i ve dişilerin en verimli %60’ı damızlık olarak kullanılmak üzere seçilmiş ve bunlar

dışındakiler kasaplığa ayrılmış olsun. Tüm erkek tokluların ortalaması 3.0 kg ve

seçilen %5 erkek toklunun ortalaması 5.0 kg ise seçilen erkeklerin seleksiyon

üstünlüğü SE = Ps–P = 5.0–3.0=2.0 Kg. dır. Bunun gibi, tüm dişi tokluların ortalaması

2.5 Kg. ve seçilen %60 dişi toklunun ortalaması 3.0 kg ise, seçilen dişilerin seleksiyon

üstünlüğü SD = Ps–P = 3.0–2.5 = 0.5 kg'dır. Seçilen erkek ve dişilerin kendi aralarında

birleştirilmeleri ile bunlardan edilecek yavruların 1 yaş yapağı verimlerinde elde

edilecek genetik artış;

dG= (SE . h2 /2) + (SD . h2 /2) = (SE + SD /2). h2 (2.0+0.5/2). h2 = 1.25 h2


Yapağı verimi için h2 = 0.40 dolayında olduğundan, ebeveyn jenerasyonuna

göre yavru jenerasyonunun ortalama ilk kırkım yapağı verimindeki genetik artış,dG =

1.25 x 0.40 = 0.5 kg kadar olacaktır. Diğer bir deyişle seleksiyona tâbi tutulmamış

tokluların 1 yaş yapağı verimi ortalamaları sırasıyla 3,0 kg ve 2.5 kg iken bunlar

arasında seçilen bireylerin birleşmesinden doğan erkek ve dişilerin 1 yaş yapağı

verimleri, çevre koşullarının değişmemesi kaydıyla, sırasıyla ortalama 3.5 kg ve 3.0

kg olacaktır; yani gerek erkek ve gerekse dişi yavruların ortalama yapağı veriminde

0.5 kg’lık bir artış olacaktır.

SELEKSİYON YÖNTEMLERİ

İnsan eliyle yapılan seleksiyon iki ye ayrılır;

1. Bireysel Seleksiyon (Fenotipik Seleksiyon2. Aile Seleksiyonu

a) Atalarının Kayıtlarına Göre (Pedigree) Seleksiyonb) Çağdaş Akraba Kayıtlarına Göre Seleksiyonc) Yavru Verimlerine Göre (Progeny) Seleksiyon

1– Bireylerin Kendi Fenotipik Değerlerine Göre Seleksiyon: Seleksiyon en

basit bir biçimde bireylerin kendi fenotipik değerlerine göre yapılabilir ki, bu seçim

yöntemine kısaca bireysel seçim ya da fenotipik seleksiyon adı verilir. Bu seçim

yönteminde üzerinde duruları karakter yönünden en yüksek fenotipik değere sahip

olanlar damızlık olarak alı konurlar, geriye kalanlar yetiştirmeden uzaklaştırılırlar.

Örneğin, bir koyun sürüsünde yapağı miktarınla arttırılması için seleksiyon

yapılıyorsa, dişi toklulardan gereksinme duyulan oranda yıllık yapağı verimi en

yüksek olanlar seçilerek damızlık sürüsüne katılır; bunlar gibi erkek toklulardan da

yapağı verimi en fazla olanlar seçilerek bunlar dişi damızlıkların tohumlanmasında

kullanılır.

Bireysel seçim bugüne kadar ekonomik önem taşıyan verim özelliklerinin

geliştirilmesinde büyük ölçüde ve küçümsenmeyecek bir başarı ile kullanılmıştır. Bu

seçim yöntemi kalıtım derecesi yüksek veya orta düzeyde olan ve hem erkek ve hem

de dişide saptanabildi karakterler için çok elverişlidir. Örneğin sığır ve domuzlarda

yemden yararlanma gücü, besideki canlı ağırlık artışı, koyunlarda yapağı verimi,

yapağı inceliği, lüle uzunluğu ve canlı ağırlık ve tavuklarda canlı ağırlık bireysel

seçimle etkili bir şekilde geliştirilebilir. Buna karşılık, tavuklarda yumurta verimi ve

koyun ve domuzlarda bir doğuma düşen yavru sayısı gibi, hem yalnız dişilerde


saptanabilen ve hem de kalıtım dereceleri düşük karakterler için bireysel seçim

kullanışlı değildir. Çünkü bu gibi karakterler erkeklerde ölçülemediğinden, erkek

tarafından bireysel değerlere göre seçim söz konusu olamaz. Ayrıca bu karakterlerin

kalıtım dereceleri düşük olduğundan, bireysel değerler hayvanların genotipik değer-

lerini gösterme yönünden güvensizdir; bu nedenle bireysel seçim ile bu gibi

karakterler yönünden dişiler arasında yapılacak seçimle de ancak çok yavaş bir

ilerleme sağlanabilir. Sadece dişilerde saptanabilin süt verimi özelliklerinin

geliştirilmesinde ile bireysel seçim ancak sınırlı ölçüde faydalı olabilir.

Yalnız dişilerde saptanabilen karakterlerin (süt verimi, yumurta verimi, bir

doğumdaki yavru sayısı gibi) seleksiyonlarda geliştirilmesinde erkeklerin seçimi

ancak dişi akrabaların verim değerine göre yapılabilir. Bunun gibi ancak kesimden

sonra saptanabilen özellikler (örneğin karkas özellikleri ve et kalitesi) yönünden erkek

ve dişilerin seçilmesinde de akrabaların fenotipik değerlerini kullanmak gerekir.

Dezavantajları

1. Ekonomik önem taşıyan karakterlerin pek çoğu (yumurta verimi, süt verimi vb)

sadece dişilerde meydana geldiğinden, erkek damızlıkların seçiminin fenotipik

değerlerine göre yapılması söz konusu olamaz.

2. Kalıtım derecesi düşük olan karakterlerde, bireysel değerler damızlık değerini

gösterme bakımından çok az bir öneme sahip olduklarından, bireysel seleksiyon

ile elde edilebilecek olan ilerleme çok yavaş ve sınırlı olacaktır.

3. Ancak cinsel olgunluktan sonra şekillenen özellikler bakımından yapılacak olan

seleksiyonlarda zaman kaybına neden olabilir.

2– Akrabaların Fenotipik Değerlerine Göre Seleksiyon: Hayvancılık

işletmelerinin ekonomik olabilmesi için genellikle, doğan dişilerin hepsinin olgunluk

çağına kadar alıkonulması mümkün olmadığı gibi, erkeklerin de ancak küçük bir

kısmı elde tutulabilir. Bu nedenle, hayatın ilk sıralarında özellikle erkekler ve bir

dereceye kadar da dişiler arasında bir ön seleksiyon yapmak gerekir. Sadece

dişilerde şekillenen veya ancak cinsel olgunluktan sonra ölçülebilen karakterler

bakımından bu ön seleksiyonun yapılabilmesi için bireylerin kendi fenotipik

değerlerinden başka bir kaynağa başvurmak gerekir. Bu kaynaklardan en önemli

olanı kuşkusuz akrabaların fenotipik değerleridir.


Herhangi bir hayvanın damızlık değeri hakkında karar verebilmek için bu

hayvanın kendi fenotipik değerinden başka

(1) direkt akrabalarının, yani ebeveynlerinin ve büyük ebeveynlerinin,

(2) kollateral akrabalarının, yani öz ve üvey kardeşlerin ve

(3) yavrularının verim değerlerinden (yani fenotipik değerlerinden)

yararlanılabilir. Bu durumda akrabaların fenotipik değerlerine göre üç seçim yöntemi

söz konusu olabilir; bunlar sırasıyla;

Pedigriye Göre Seleksiyon, Familya Ortalamalarına Göre Seleksiyon ve Yavruların Ortalamalarına Göre Seleksiyondur. Yavruların verim

ortalamalarına göre seleksiyona Progeny Testing veya Döl Kontrolu da denir.

A. Pedigriye Göre Seleksiyon: Pedigriye göre seçim damızlık olacak

hayvanların, ana ve babalarının yada daha büyük ebeveynlerinin verim kayıtlarına

göre seçilmesidir. Bu seçim, herhangi bir bireyin genotipinin yarısını anasından ve

yarısını babasından aldığı temeline dayanır. Herhangi bir ebeveynin genotipinin

yalnızca rasgele bir yarısı yavrularına geçtiğinden ve ebeveyn birçok gen lokusları

bakımından heterozigot olabileceğinden, yavruya geçecek olan genler iyi olabileceği

gibi kötü de olabilir. Yani bir bireyin ebeveynlerinin verimlerinin iyi olması kendi

veriminin de mutlak iyi olacağını göstermez. Pedigri bir hayvanın ana–babası ve

büyük ebeveynleri hakkında bilgi veren bir belgedir. Bu belgede cetlerin isim ve

numaralan yazılı olduğu gibi, çokluk bunların verimleri de yazılıdır. Bu seçim yöntemi

erkeklerde saptanamayan ve eşeysel olgunluktan sonra ölçülebilen karakterler

yönünden hayvanların erken yaşta bir ön seçime tâbi tutulması yönünden, önemli

olabilir. Örneğin ilerde boğa olarak kullanılacak erkek buzağılar, analarının verimine

ve babalarının progeny testing değerlerine göre, daha buzağı iken seçilip

saptanabilir. Bunlar arasından ileri yaşta daha duyarlı seleksiyon yöntemleri için son

seçim yapılabilir.

Dezavantajları:

1. Uygulamada pedigride gösterilen kayıtların genellikle eksik ve bazen

de hassas olmaması


2. Ebeveynlerin ve büyük ebeveynlerin verim kayıtlarına gereğinden fazla

önem verilmesi sonucu bireysel seleksiyondaki seleksiyon

entansitesi(yoğunluğu)’nin azalması ve gözde hayvanların yavrularına

hak etmedikleri derecede önem verilmesi.

Pedigri + Birey Kayıtlarına Göre Seleksiyonun Avantajı

Damızlık seçiminde elimizde bireye ait verim kayıtlarının yanı sıra pedigri

kayıtları da varsa bunlardan da yararlanılır. Bu seleksiyonda hem bireyin kendine ait

kayıtlar ve hem de ana-babasına ait kayıtlar birlikte değerlendirilir.

Bu konuda yapılan çalışmalar, Ana-baba ve bireyin verim kayıtlarını birlikte

dikkate alarak yapılacak seçimin sadece bireyin kayıtlarına göre yapılacak seçime

göre daha üstün olduğunu (seleksiyonda elde edilen ilerleme bakımından üstün)

göstermiştir.

h2 küçüldükçe ve ana-baba’nın kayıt sayısı arttıkça, ana-baba ve bireyin

kayıtlarını beraberce dikkate almakla yapılacak seleksiyonun nispi üstünlüğü artar.

B. Çağdaş Akraba Kayıtlarına Göre Seleksiyon

Aralarında belirli bir derecede akrabalık bulunan bireylerden kurulu gruplara aile

(familya) denir.

Aileler öz kardeş ve üvey (baba bir, ana ayrı) kardeş gruplarından ve kolleteral

akrabalardan oluşurlar.

Ana bir kardeş grupları pratikte çok az önem taşır, çünkü bu tip aile gruplarının

elde edilmesi uzun bir zaman alır ve aileler az sayıda bireyden oluşur. Baba bir

kardeş grupları daha büyük olduklarından ve kolayca elde edildiklerinden

yetiştiricilikte daha büyük önem taşır.

Baba bir kardeş grupları daha ziyade dişilerin her defasında genellikle bir yavru

meydana getirdikleri türlerde (sığır, koyun, keçi vs.) önem taşır.

Öz kardeş grupları daha çok bir batında birden fazla yavru veren türlerde

(domuz, tavuk, bıldırcın vb.) önem taşır.


Damızlık seçiminde üvey ve öz kardeş gibi kollateral akrabaların kayıtlarından

çeşitli şekillerde faydalanılabilir. Buna göre çağdaş akraba kayıtlarına göre seçim;

a) familya (aile) seçimib) kardeş verimine göre seçim (sib seleksiyon) c) aile içi seçim ya da d) kombine seçim şeklinde yapılabilir.

a. Familya Seçimi: Aralarında belli bir derecede akrabalık bulunan bireylerden

kurulu gruba familya denir. Örneğin, yalnızca tam kardeşlerden veya yalnızca yarım

kardeşlerden kurulu gruplar birer familyadır. Yarım kardeş familyaları baba – bir

kardeş familyaları ve ana–bir kardeş familyaları olmak üzere iki türlüdür; birincisinde

familyadaki bütün bireylerin babaları aynı anaları ayrı, ikincisinde ise ana aynı

babalar ayrıdır. Yetiştirmede anaları aynı olan yarım kardeş familyaları fazla önem

taşımaz. Baba bir yarım kardeş familyaları daha çok kullanılır. Bir sürüdeki koyunlar

veya inekler 10 adet baba ile birleştirilmişle, bu 10 babanın her birinden elde edilen

yavrular birer baba bir yarım kardeş familyası oluştururlar. Tam kardeş familyalara

ana ve babalan aynı kardeşlerin oluşturduğu familyalardır, örneğin bir horozun 10

adet tavukla çiftleştirilmesinden sonra bu tavuklardan her birinin döllenmiş

yumurtalarından elde edilen civcivler birer tam kardeş familyası oluştururlar. Yarım

kardeşler arasındaki akrabalık derecesi 0.25, tam kardeşler arasındaki akrabalık

derecesi ise 0.50'dir. Damızlık seçiminde yarım ve tam kardeş gibi kollateral

akrabaların verim kaynaklarından çeşitli biçimlerde yararlanılabilir; buna göre familya

seçimi de değişik tiplerde olabilir.

Familya'ya ait bilgilerin kullanıldığı seleksiyon yöntemlerinden birisi familya

ortalamalarına göre seçim'dir. Bu seçimde, fenotipik ortalaması en yüksek olan

familyalar gereksinme duyulan hayvan sayısına göre bütün bireyleri ile birlikte

alıkonurlar, ortalaması düşük olan familyalar ise bütün bireyleri ile birlikte elimine

edilirler. Familya ortalamalarına göre seçim özellikle kalıtım derecesi düşük olan

karakterler için elverişlidir. Tavuklarda yumurta verimi ve hastalıklara dayanıklılık,

koyun, domuz ve tavşanlarda bir batındaki yavru sayısı familya ortalamalarına göre

uygulanacak seleksiyonla daha etkili bir şekilde geliştirilebilirler.

Familya ortalamalarının kullanıldığı diğer bir seçim yöntemi de kombine

seçim'dir. Bu seçim usulünde ortalama değeri en yüksek olan familyalardaki en

yüksek değerli bireyler seçilir; yani bu usulde hem bireysel fenotipik değerler ve hem

de familyaların ortalamaları bir endeks yardımı ile kombine edilirler. Seleksiyon


uygulanacak bütün hayvanlar için birer endeks değeri hesaplanır; erkek ve dişiler

endeks değeri en yüksek olanlar arasından gereksinme oranında seçilirler.

Familya seçimi içinde incelenebilecek diğer iki seleksiyon yöntemi familya içi

seçim ve kardeşlerin verimlerine göre seçim'dir. Familya içi seçimde bütün

familyalardan en yüksek verimli hayvanlar belli bir oranda seçilirler. Kardeş

verimlerine göre seçim ise özellikle erkeklerde görülmeyen ya da kesimden sonra

saptanabilen karakterlerde (süt verimi, yumurta verimi, döl verimi ve karkas

özellikleri) kullanılır; bu yöntemde seçilecek hayvanlar familya ortalamasına

girmezler, kardeşlerinin verim ortalamasına göre seçilirler.

Sonuç olarak, familya seçiminin bireysel seleksiyona göre daha etkili olabilmesi

için;

a) kalıtım derecesinin düşükb) familyalar arasında önemli çevresel farklılıkların bulunmaması vec) familya içindeki birey sayısının yüksek olması gereklidir.

Aile Seleksiyonunun Bireysel Seleksiyona Üstünlüğü

Değişik h2 ve n değerleri için öz kardeş familya seçiminin bireysel seçime

olan göreceli üstünlüğü.

h2 nin küçüklüğü ve n’nin büyüklüğü oranında familya seçiminin verimliliği

artmaktadır.

Ortalama 6 bireyden oluşan öz kardeş familyalarının kullanıldığı aile

seleksiyonunun verimliliği h2=0,30 olduğunda 1,1 olduğu halde, h2= 0,05

olduğunda 1,3’ten fazladır.

Değişik h2 ve n değerleri için baba bir kardeş familya seçiminin bireysel

seçime olan göreceli üstünlüğü

Baba bir kardeş familyaları ortalamalarına göre yapılacak seleksiyonun daha

etkili olabilmesi için h2’nin 0,21’den düşük, birey sayısının ise en az 10

olması gerekmektedir.

b. Kardeş Verimlerine Göre Seleksiyon (Sib Sel.)


;Bazı karakterler vardır ki (karkas kalitesi, süt-yumurta verimlerinde erkeklerin seçimi

vb.) bunların damızlık olarak kullanılacak bireylerde ölçülmesi olanaksızdır. Bu gibi

durumlarda kardeş verimlerinin dikkate alınması başvurulabilecek çarelerden biridir.

Genç boğa, koç ve tekelerin baba-bir kız kardeşlerinin süt verimi ortalamalarına

göre seçilmeleri kardeş seçimine bir örnektir. Aynı şekilde genç horozların yumurta

verimi yönünden seçilmeleri için öz veya baba bir kız kardeşlerinin verim

ortalamalarından yararlanmak mümkündür.

Kardeş kayıtlarının ortalamasına göre yapılan bu seçim aslında familya

seçiminden başka bir şey değildir. Ancak familya seçiminde seçilen bireyler familya

ortalamasına katılırken, kardeş seçiminde seçilen bireyler ortalamaya katılmazlar.

Örneğin karkas kalitesi bakımından seleksiyon yapılan bir koyun sürüsünde

genç erkek ve dişilerin seçimi şu şekilde yapılabilir: kuzular kesim çağına gelince her

baba-bir-kardeş familyasındaki erkek kuzulardan bir kısmı kesime sevk edilerek

karkas kalitesi ile ilgili karakterleri tespit edilir. Karkas kalitesinin en yüksek olduğu

familyalardaki bütün dişiler ve erkeklerden bir kısmı damızlık ihtiyacına göre seçilir.

Bu seçimde seçilen hayvanlar familya ortalamasına katılmazlar, familya ortalaması

sadece kesilen hayvanlardan hesaplanır.

c. Aile İçi Seçim; “Familya Ortalamalarına Göre Seçim” konusunda incelenmekle

birlikte, bu seçim yönteminde aile ortalamaları hiçbir önem taşımaz. Seçim, her

ailedeki aile ortalamasını en çok geçen bireylerin seçilmesi şeklindedir. Yani bütün

ailelerdeki en yüksek fenotipik değere sahip bireyler damızlık olarak seçilir. Seçilecek

damızlıklar bakımından en yüksek fenotipik değere sahip aile ile en düşük fenotipik

değere sahip aile arasında fark gözetilmez.

Aile içi seleksiyonun diğer seçim yöntemlerine üstün olduğu başlıca haller aileler

arasında büyük çevresel farklılıkların bulunma ihtimali olan hallerdir.

Örneğin, domuzlarda süt kesiminden önceki büyüme hızı ele alındığında,

anaların süt verimleri farklı olduğu için yavru grupları (öz kardeş grupları) arasında

süt kesimine kadarki büyüme hızı bakımından maternal (anasal) çevre farklılıkları söz

konusudur. Aile grupları arasındaki bu tip çevresel farklılıkları elimine etmenin çaresi

aile içi seçim olabilir.


Aile içi seçimin bir diğer avantajı da, bu yöntemle yapılacak damızlık seçiminde

kan yakınlığı derecesinde meydana gelebilecek artışın diğer yöntemlerdekine göre

çok daha az olmasıdır.

d. Kombine Seçim;

Bu seçim yönteminde ortalama değeri en yüksek olan familyalardaki en yüksek

değerli bireyler seçilir. Yani bu yöntemde hem bireysel fenotipik değer ve hem de

familyaların fenotipik ortalamaları dikkate alınır.

Bireysel değerlerle familya ortalamaları bir indeks yardımıyla kombine edilir. Her

bir yavru için hesaplanan indeks yardımıyla en yüksek indeks değerine sahip olan

bireyler damızlık olarak seçilir.

Bu indeks basitçe;

I=P+WPf

şeklinde formüle edilebilir. Burada;

P: herhangi bir bireyin fenotipik değerini,Pf : bu bireyin ait olduğu ailenin fenotipik ortalamasını, W ise; familya ortalamasına verilecek ağırlığı (yani önemi) göstermektedir.

W bir katsayı olup herhangi bir popülâsyondaki bir karakter için aşağıdaki formül

kullanılarak hesaplanabilir. Bu ifadede,

rG: genetik benzerlik(akrabalık katsayısı, öz kardeş: 0,50, üvey kardeş: 0,25)

t: familya içi korelasyonu (baba bir kardeş: t=h2/4, öz kardeş: t=h2/2)

n: birey sayısını göstermektedir.

Her bir yavru için indeks değeri hesaplandıktan sonra indeks değeri en yüksek

olan bireyden başlanarak gerekli sayıda damızlık seçilir. Kombine seleksiyonda

amaç, bireyin kendi değeri ile ait olduğu ailenin ortalamasını uygun bir şekilde

kombine etmek ve bu sayede daha hızlı bir ilerleme sağlamaktır.


C.Yavru Ortalamalarına Göre Seleksiyon (Progeny Testing): Progeny

testing, yani döl kontrolü, bir hayvanın genotipik değerini (damızlık değerini)

yavrularının fenotipik değerleri yardımı ile tahmin etmek için kullanılan bir seçim

yöntemidir. Bu yöntem özellikle erkek damızlıkların seçiminde kullanılır. Progeny

testing usulü ile damızlık seçiminde kıstas, yavruların fenotipik ortalamasıdır; yani

yavrularının ortalama verim düzeyi yüksek olan erkekler damızlık olarak seçilirler.

Progeny testing yolu ile erkek hayvanların genotipik değerlerinin saptanması,

yani damızlık değerlerinin belirlenmesi, babanın taşıdığı genlerin rasgele bir yarısının

yavruya geçmesi ve her yavruya geçen yarının değişik olması temeline dayanır.

Böylece bir babanın çok sayıdaki yavrularının fenotipik değerleri ortalamasının

babanın genotipik değerlerine eşit olması gerekir. Yavruların genotipik değerlerini

birer birer bilme olanağı yoktur; ancak, yavrular çok sayıda olursa bunların fenotipik

değerlerinin ortalamaları büyük ölçüde kendi genotipik ortalamalarını verir. Çünkü

fenotipik değerlerin ortalamasının alınması ile çevre faktörlerinin değişik yavrulardaki

olumlu ve olumsuz etkileri birbirlerini götürür ve fenotipik ortalama genetik ortalamaya

yaklaşır. Yavru grubundaki birey sayısı 200 den fazla ise, bunların fenotipik değerleri

ortalaması grubun genotipik ortalamasına eşit sayılabilir. Böylece bir babanın çok

sayıdaki yavrusunun bir karakter bakımından fenotipik ortalaması o babanın bu

karakter bakımından genotipik değerini, yani damızlık değerini belirtir. Progeny

testing bir erkek damızlığın genotipik değerinin ölçülmesine olanak veren tek seçim

yöntemidir.

Erkeklerin progeny testing yolu ile damızlık değerlerinin ne ölçüde bir güvenle

belirlenebileceği yavru sayısı ile çok sıkı bir biçimde ilişkilidir. Bir babanın yavru

sayısı ne kadar fazla ise bu babanın damızlık değeri o kadar yüksek bir güvenle

belirlenebilir. Yapılan testin güvenilir olması için, ayrıca, test edilecek erkeklere

verilecek dişilerin rasgele ayrılması ve elde edilen yavru grupları arasında çevre

faktörleri bakımından farklılıklar yaratılmaması da gereklidir.

Progeny testin mantığı, babanın sahip olduğu genlerinin tesadüfü bir yarısının

yavruya geçmesi ve bu yarının her bir yavru için değişik olmasıdır. Böylece teorik

olarak, bir bireyin yavrularının ortalama fenotipik değeri o bireyin genotipik değerini

ifade eder.


Progeny testte, her bir ebeveyn için çok sayıda yavru bulunması durumunda,

bunların fenotipik değerlerinin ortalaması (ortalama alınması dolayısıyla çevre

faktörlerinin ve gen interaksiyonlarının etkileri büyük oranda giderileceği için) bu

yavru grubunun ortalama genotipik değerine çok yaklaşır. Bu durumda, yeterli yavru

olması durumunda, yavruların fenotipik ortalaması ebeveyn bireyin genetik değerini

veya yaklaşık bir deyimle damızlık değerini ifade eder.

Bir bireyin gelecekteki yavrularının fenotipik ortalamasının hâlihazır yavrularının

fenotipik ortalamasına regresyonu (b) progeny testin katiyet (güvenilirlik) inin bir

ölçüsü olarak kabul edilebilir.

Bu regresyon katsayısı, ilk yavrularının ortalamasına göre üstün olarak ortaya

çıkan bir bireyin gelecek yıllardaki yavrularının ne olasılıkla aynı üstünlükte olacağını,

diğer bir deyimle, bahis konusu bireyin bu üstünlüğünü gelecek yıllarda ne olasılıkla

devam ettireceğini gösterir. Bu regresyon katsayısı ne kadar büyük olursa progeny

testten sağlanacak fayda o kadar fazla olacaktır. B değeri h2 ve yavru grubun

büyüklüğüne bağlı olarak aşağıdaki formülle hesaplanabilir.

Bu seçim yöntemi özellikle erkekte saptanamayan süt, yumurta ve döl verimleri

yönünden erkek damızlıkların seçilmesinde önem taşır. Kalıtım derecesi çok düşük

olan karakterlerin geliştirilmesi yönünden de bu seçim bireysel seçime üstündür. Et

sığırcılığında, koyunculukta ve domuz yetiştirmede, ancak kesimden sonra

ölçülebilen karkas karakterleri bakımından erkek damızlıkların seçiminde de progeny

testing metodu avantajlı bir şekilde kullanılmaktadır.


BİRLEŞTİRME METODLARI

Önceki bölümde, yetiştirme yönünden önemli karakterlerin seleksiyonla

geliştirilmesi konusu üzerinde durulmuş, herhangi bir karakterde genetik ilerleme

sağlamak için sürüde seçilmiş erkek ve dişilerin damızlık olarak kullanılması

gerektiğine değinilmişti. Damızlık olarak seçilen erkek ve dişilerin birleştirilmesinde

belli metotlar kullanılabilir ki, bunlara birleştirme metotları ya da yetiştirme metotları denir. Damızlıkta kullanılacak erkek ve dişiler aynı ırktan iseler, bunların

birleştirilmesi yolu ile yapılan yetiştirmeye saf yetiştirme denir. Damızlıkta

kullanılacak erkekler bir ırktan ve dişiler başka bir ırktan seçilmiş iseler, o zaman iki

ayrı ırkı kapsayan bir birleştirme metodu söz konusu olur ki, buna melezleme denir.

Aynı ırktan olan erkek ve dişilerin birleştirilmesi demek olan saf yetiştirme de,

birbiri ile akraba erkek ve dişilerin birleştirilmesine özen gösterilerek ya da birbiri ile

akraba olmayan erkek ve dişilerin birleştirilmesi yoluna gidilerek yapılabilir. Saf

yetiştirmenin akrabalar arasında birleştirmeyi öngören şekline akrabalı yetiştirme veya kanyakınlığı, akraba olmayanlar arasında birleştirmeyi öngören şekline ise

uzak yetiştirme (outbreeding) denir. Uzak yetiştirme bir populasyon içinde

yapılabildiği, gibi ırklar arasında yapılan birleştirmeleri, yani melezlemeyi de kapsar.

Yukarıdaki açıklamalardan hayvan yetiştirmede iki ana birleştirme metodunun

söz konusu olabileceği anlaşılmaktadır; bunlar (1) saf yetiştirme ve (2) melezlemedir.

SAF YETİŞTİRME

Saf yetiştirme denince, aynı ırktan erkek ve dişilerin birleştirilmesi yolu ile

yapılan yetiştirme anlaşılır. Bir Holştayn sığır işletmesinde Holştayn boğalarla

Holştayn ineklerin birleştirilmesi, bir Akkaraman koyun işletmesinde Akkaraman

koçlarla Akkaraman koyunlarının birleştirilmesi saf yetiştirmeye örnek olarak

gösterilebilir. Bir ülkedeki Esmer ırk, Holştayn, Jersey, ırklardan ineklerin kendi

ırklarından boğalarla yaygın bir şekilde sunî tohumlanmaları şeklinde yürütülen

yetiştirme de saf yetiştirmedir.

Saf yetiştirme Ondokuzuncu Yüzyıl'ın ikinci yarısından sonra büyük önem

kazanmıştır. Bu sıralarda yeni geliştirilmiş sığır, koyun ve at ırklarının saf olarak


korunmasına ve herhangi bir ırkın başka ırklara karışmamasına büyük özen

gösterilmiştir. Özellikle damızlık yetiştiriciler yetiştirdikleri damızlıkların güvenli bir

şekilde satışını sağlayabilmek için, bunların ırk özelliklerini tam bir şekilde

göstermelerine önem vermişlerdir. Bu arada, bir ırkın hayvanların yetiştiren

yetiştiriciler kendi aralarında birleşerek Holştayn Yetiştiricileri Derneği, Jersey

Yetiştiricileri Derneği, gibi yetiştirme dernekleri kurmuşlardır. Bugün var olan bu

dernekler ilgili oldukları ırkın ıslahı, ırk özelliklerinin bozulmadan devamı, ırk içindeki

yarışmalar, herdbook denen soy kütüğünün tutulması gibi konularla

uğraşmaktadırlar. Bir sürünün veya bireyin herdbook'a kayıtlı olması, damızlık

değerinin iyi olduğunun ve ırkı temsil edebileceğinin bir göstergesi olarak kabul edilir.

Saf yetiştirme tek başına bir ırkın veya bu ırkın bir sürüsünün geliştirilmesini

sağlayamaz. Bir ırk veya sürü içinde verim özelliklerinin genetik olarak ıslahında en

önemli etken seleksiyondur. Böylece saf yetiştirme denince belli amaçlara göre

seleksiyon yapılarak yürütülen bir yetiştirme metodunu anlamak gerekir. Bir ırkın saf

olarak seleksiyonla ıslahını etkileyen iki faktör vardır; daha önce de değinildiği gibi,

bunlardan birincisi üzerinde durulan verim özelliklerinin kalıtım dereceleri, ikincisi de

seçilen hayvanların seleksiyon üstünlüğüdür. Seleksiyon üstünlüğü de seçilenlerin

oranına ve üzerinde durulan karakterlerdeki fenotipik varyasyonunun miktarına

bağlıdır. Kalıtım dereceleri ne kadar yüksek ve fenotipik variyasyon ne kadar fazla ise

saf bir ırk veya sürünün verim düzeyinde genetik artış sağlamak o kadar kolay olur.

Kalıtım derecesi çok düşük ve fenotipik variyasyonu az olan karakterleri seleksiyonla

geliştirmek güçtür.

Saf olarak yetiştirilen ve seleksiyon uygulanan sürü eğer yeter büyüklükte

değilse ve uzun süre bu ırkın diğer sürülerinden sürüye damızlık katılmamışsa, bu

sürüde kaçınılmaz olarak akrabalar arasında birleşmeler olacağından, zamanla

akrabalı yetişme oranı artar. Akrabalı yetişme derecesi belli bir sınırı aşınca

verimlerde bir gerileme ve dölverimi ile yaşama gücünde bir düşme meydana gelir.

Bu sakıncayı önlemek için, sürüye, aynı ırkın başka sürülerinden damızlıklar

(özellikle erkek damızlıklar) getirilerek kullanılması yoluna gidilir ki buna kan tazeleme denir. Kan tazeleme aynı ırka ait sürüler arasında yapıldığından saf

yetiştirmenin kapsamına girer. Kan tazeleme genetik verim yeteneği gerçekten

yüksek sürülerden yapılırsa bu aynı zamanda mevcut sürünün verimler yönünden

iyileşmesini de bir ölçüde sağlar. Ayrıca kan tazeleme yolu ile başka sürülerden

sürüye yeni genlerin de gelmesi veya mevcut genlerin oranlarının değişmesi de söz


konusu olduğundan karakterlerin kalıtım dereceleri yükselebilir; böylece kan

tazelemeden sonra seleksiyonla daha hızlı ilerleme sağlanması beklenebilir. Kan

tazeleme amacıyla bir sürüye getirilecek damızlıkların sürünün genel verim düzeyinin

üzerinde olmasına çalışılmalıdır. Aksi durumda kan tazelemeden beklenen yarar

sağlanamayacağı gibi bazı verimlerde gerileme bile söz konusu olabilir.

Saf yetiştirme metodu uygulamadaki yoğunluğuna bağlı olarak akrabalı olmayan

saf yetiştirme ve akrabalı saf yetiştirme diye iki grup altında toplanabilir.

AKRABALI YETİŞTİRME (KANYAKINLIĞI)

Bir ırk içinde, akraba erkek ve dişilerin çiftleştirilmesi yolu ile yapılan

yetiştirmeye akrabalı yetiştirme denir. Türkçe literatürde bu yetiştirme ekseriya

kanyakınlığı diye geçer. Bu sonuncu terimin kullanılması halinde, yanlış anlamaya

düşülmemesi için, kanyakınlığı deyiminin genetik yakınlık anlamında olduğu

bilinmelidir.

Akrabalı Yetiştirme Şekilleri: Akrabalı yetiştirme, yani kanyakınlığı,

birleştirilen bireylerin yakın veya uzak akraba oluşlarına göre çeşitli şekillerde

yapılabilir. Literatürde genellikle üç tip kan yakınlığından bahsedilir:

(1) sıkı kanyakınlığı,(2) yakın kanyakınlığı ve (3) uzak kanyakınlığı

Sıkı kanyakınlığı ebeveynle yavrular, erkek ve dişi tam kardeşler arasında

birleştirmeler yolu ile yapılan kan yakınlığıdır. Yakın kanyakınlığı yavru ile büyük

ebeveyn ve baba – bir veya ana – bir yarım kardeşler arasında yapılan birleştirmeleri

kapsar. Daha uzak akrabaların birleştirilmesi ise uzak kanyakınlığı adını alır.

Erkek ve dişi tam kardeşlerin birleştirilmesinden elde edilen birinci kuşak

yavruların ortalama kanyakınlığı derecesi %25’tir. Elde edilen bu yavrular arasında

erkek ve dişi tam kardeşlerin birleştirilmesi ile elde edilen ikinci kuşak yavruların

ortalama kanyakınlığı derecesi %37,5 ve aynı şekilde elde edilecek üçüncü kuşak

yavruların ortalama kanyakınlığı derecesi ise %50 dir. Tavukçulukta jenerasyonlar

arası 1 yıl olduğuna göre, akrabalı yetiştirilmemiş bir sürüde, üç yıl devamlı erkek ve

dişi tam kardeş birleştirmeleri yapılmak suretiyle, kanyakınlığı derecesi %50'ye

çıkarılabilir.


Kanyakınlığı tek başına uygulandığı zaman verimi etkileyen genlerin oranlarını

değiştirmez; sadece heterozigotluğu azaltarak genetik variyasyonun değişmesine

neden olur. Heterozigotluğun azalması ise genellikle verimlerde ve yaşama gücünde

bir azalmaya yol açar. Bu nedenle akrabalı yetiştirmenin seleksiyonla birlikte

uygulanması gereklidir; ancak bu yolla kan yakınlığından beklenen faydalar tam

olarak sağlanabilir.

Akrabalı Yetiştirmenin Etkileri

Bir sürüdeki hayvanlar önemli verim özellikleri yönünden ne kadar homozigot

iseler, bu özelliklerini yavrularına o kadar iyi naklederler. Heterozigot yapılı hayvanlar

ise, yavrularına bu özellikler bakımından iyi olan veya olmayan genlerini naklederler.

Akrabalı yetiştirme sürüdeki bireylerin homozigotluğunu artırdığı için bu, sürülerdeki

bireylerin sahip olduğu genetik özelliğin yavru generasyona daha büyük bir güvenle

geçebileceği anlamını taşır.

Seleksiyon üzerinde durulan karakterler bakımından “iyi” genlerin frekansını

artırırken, kan yakınlığı “iyi” genlerin homozigot hale gelmesini sağlar. Böylece

akrabalı yetiştirme ile yavrularına sahip oldukları karakterleri güvenle aktarabilen

sürüler elde edilir.

Akrabalı yetiştirmenin sürüyü birörnek hale getirmek, sürüdeki bireylerin

fenotipik yapılarını ve verimlerini ıslah etmek ve bu özelliklerini sabit hale getirmek,

homozigotluğu artırmak ve böylece kusurlu resesif genleri ortaya çıkararak sürüden

uzaklaştırma şansı sağlaması bakımından da faydaları vardır.

Kan yakınlığı, melezleme ile elde edilen gruplarda iyi özellikleri tespit etmek-

sabitlemek-bakımından da oldukça kullanışlıdır.

Kanyakınlığı ve Melezleme

Kan yakınlığı ile ve özellikle öz kardeşler arası birleştirmelerle 5-10

generasyonda her ırk içinde birbirinden genetik yapı bakımından farklı hatlar

geliştirilebilir. Bu hatlar arasında birbirleriyle birleştirildiklerinde yüksek verimli

yavrular meydana getiren hatlar görülmektedir. Yetiştirilen bu hatlar bir taraftan saf


olarak yetiştirilirken, diğer taraftan aralarında birleştirilerek (melezleme) üstün verimli

ticari döller elde edilmektedir.

Bu birleştirmeler bir ırkın yakın akrabalı yetiştirilmiş hatları arasında olduğu gibi

farklı ırkların akrabalı yetiştirilmiş hatları arasında da yapılabilir.

Bir ırkın yakın akrabalı yetiştirilmiş hatları arasında ya da farklı ırklar arasında

yapılan birleştirmelerden elde edilen yavrular verim özellikleri yönünden ebeveyn

sürülere göre önemli ölçüde üstünlük gösterebilirler. Bu duruma heterozis veya

melez azmanlığı denir.

Normal koşullarda bir yavrunun verimi ana-babasının verimleri ortalaması

kadardır. Ancak bazı durumlarda melezlemenin bir sonucu olarak (genler arası

etkileşimlerin bir sonucu olarak; nonadditif gen etkileri=toplamalı olmayan gen

etkileri) yavrunun verimi ana-baba veriminden az (negatif heterozis) veya çok (pozitif

heterozis) olabilir. Melezlemenin olası sonuçları öngörülemediği için pozitif heterozis

elde etmek ancak deneme yanılma yoluyla elde edilebilir. Bu amaçla, ele alınan

özellikler yönünden yoğun bir seleksiyona tabii tutulan sürüler seleksiyon platosuna

ulaşıldığında yani sürü birörnek olup varyasyon neredeyse ortadan kalktığında artık o

sürüde seleksiyonla bir ilerleme mümkün değildir. İşte bu durumda o sürü

additif=toplamalı gen etkileri yönünden ulaşabileceği son noktaya ulaşmıştır.

Seleksiyonla elde edilen ilerlemeyi bir miktar daha artırmak, ancak genlerin toplamalı

olmayan etkileri dikkate alınarak yapılacak test birleştirmeleri (pozitif heterozis

arama) ile olasıdır. Melez azmanı dediğimiz ticari kullanma melezi olan bu hayvanlar

damızlık olarak kullanılamazlar. Çünkü çok sayıda gen çifti yönünden heterozigot

yapıdadırlar ve birleştirildiklerinde yavrularına geçirecekleri genler birbirlerinden farklı

olacağı için yavru generasyonda hızla bir açılma=genetik çeşitlilik meydana gelecek

ve yavrular irili ufaklı olacaklardır. Başta yumurta ve et tavuğu olmak üzere, bıldırcın,

devekuşu, hindi, domuz ve koyunlarda ticari kullanma melezi üretim teknikleri yoğun

olarak kullanılmaktadır.

Akrabalı Yetiştirmenin Faydaları: Bir damızlık yetiştirmesindeki hayvanlar

önemli karakterleri kontrol eden genler yönünden ne kadar homozigot iseler, bu

hayvanlar karakterlerini o kadar güvenle yavrularına geçirirler. Herhangi bir karakter

bakımından heterozigot yapılı olan hayvanlar ise yavrularına bu karakter yönünden

iyi genler geçirebileceği gibi iyi olmayan genlerde geçirebilirler; çünkü bir hayvan


genotipinin rasgele bir yansını yavrusuna geçirir. Akrabalı yetiştirme bir sürüdeki

bireyleri homozigot yapılı bir hale getirdiğinden, taşıdığı genleri iyi olan bir bireyin bu

üstünlüğünü yavrularına geçirme olasılığı daha fazladır; çünkü genotipinin hangi

yarısı yavrusuna geçerse geçsin, bu yarılar gen yapısı bakımından birbirine çok

yakındır. Akrabalı yetiştirme seleksiyonla birlikte yürütüldüğünde, bir yandan

seleksiyon, üzerinde durulan karakterler yönünden faydalı genlerin oranını arttırırken,

diğer yandan akrabalı yetiştirme bu faydalı genlerin homozigot hale geçmesini sağlar.

Böylece akrabalı yetiştirme ile yavrularına karakterlerini güvenle geçiren bireyler elde

edilir. Bu, özellikle ticarî işletmelere damızlık satan damızlık işletmeleri için önemlidir.

Kanyakınlığı, melez popülâsyonlarda karakterleri tespit etme bakımından da

önem taşır. Çoğu ırklar, her biri belli bir karakter bakımından iyi durumda olan iki

veya daha fazla ırkın melezlemesi ve her yıl bu karakterler bakımından iyi olan melez

erkek ve dişilerin birbiri ile birleştirilmesi, yani melezlere uygulanan seleksiyonla elde

edilirler. Melezlere tek başına seleksiyon uygulanırsa yavru jenerasyonlarda uzun

süre orijinal ırkların istenmeyen özellikleri de ortaya çıkmağa devam eder; çünkü

melez hayvanlar büyük oranda heterozigotturlar. Böyle melez popülâsyonlarda

seleksiyonla beraber kanyakınlığı metodu da uygulanırsa önemli karakterlerle ilgili

genlerin daha kısa zamanda homozigotlaşması ve böylece istenen karakterlerin

sabitleştirilmesi mümkün olur. Melezleme yolu ile elde edilen çoğu ırklarda belli bir

süre kanyakınlığı uygulanmıştır.

Kan yakınlığının en önemli yararı son yıllarda yumurta ve broiler tipi tavuk

yetiştirilmesinde görülmektedir. Her ırk içinde, kardeşler arası birleştirilmelerle 5–10

jenerasyonda birbirinden genetik yapı bakımından farklı hatlar geliştirilmekte ve

bunlar arasından birbiri ile melezlendiklerinde en verimli yavruları meydana getiren

hatlar saptanmaktadır. Bulunan bu hatlar bir yandan saf olarak üretilirken, bir yandan

da aralarında melezlenerek verimi yüksek ticarî etlik piliç veya yumurta tavukları elde

edilmektedir. Akrabalı yetiştirilmiş hatlar veya iki ayrı ırk arasında yapılan

melezlemelerden elde edilen yavru jenerasyonunun verim ve yaşama gücü

yönünden ebeveyn hatlara gösterdiği üstünlük heterozis veya melez azmanlığı

(hybrid vigor) olarak bilinir. En yüksek heterozis meydana getiren hatlar akrabalı

yetiştirme yolu ile elde edilebilmektedirler.

Biyolojik araştırmalarda çoğunlukla fare, sıçan, kobay ve tavşan gibi laboratuar

hayvanları kullanılır ve bunların da genetik bakımdan birörnek olmaları istenir. Böyle


genetik yönden birörnek deneme hayvanları ancak akrabalı yetiştirme yolu ile elde

edilebilir. Akrabalı yetişme derecesi %80–90 a çıkmış bir fare popülâsyonundaki

bireyler genetik yapıları bakımından birörnek sayılabilirler.

Akrabalı Yetiştirmenin Zararları: Bir sürüde akrabalı yetiştirme derecesi belli

bir düzeyin (örneğin %20’nin) üzerine çıktığı takdirde, başta dölverimi ve yaşama

gücü ile ilgili karakterler olmak üzere, verimle ilgili bütün karakterlerde bir gerileme

başlar. Buna kanyakınlığı depresyonu denir. Bunun en önemli nedeni akrabalı

yetiştirme ile çeşitli lokuslardaki gen çiftlerinin zamanla gittikçe homozigotlaşması ve

bu homozigotlaşmanın faydalı dominant aleller lehine olabildiği gibi faydalı olmayan

resesif aleller lehine de olması ve bunun sonucu olarak ta lokuslardaki heterozigotluk

avantajının ortadan kalkmasıdır. Kan yakınlığı depresyonundan en çok zarar gören

karakterlerin türün devamı için önemli olan dölverimi, yumurta verimi ve yumurtadan

çıkış gücü gibi karakterler olduğu görülmektedir. Bunlar aynı zamanda kalıtım

derecesi düşük olan karakterlerdir.

Bir sürüde kanyakınlığı derecesinin yükselmesi aynı zamanda, yavrunun

ölümüne veya anormal olmasına yol açan lethal faktörlerin ve kalıtsal bozuklukların

daha sık ortaya çıkmasına neden olur. Akraba bireylerin birleştirilmesi verimle ilgili

genlerin ileri jenerasyonlarına gittikçe homozigotlaşmasını sağladığı gibi, yukarıdaki

bozuklukları meydana getiren resesif genlerin de homozigot hale geçmesine ve

yavruda bu durumların ortaya çıkmasına yol açar. Böyle zararlı etkili resesif genler

akrabalı yetiştirme yapılmadığı zaman genellikle bunların etkilerini örten dominant

genlerle birlikte (yani heterozigot halde) olduklarından bu bozukluklar genellikle

görülmez ya da çok az görülür. Akrabalı yetiştirme ile bu resesif genler daha sık

homozigot hale geldiklerinden yavrularda lethal faktörler ve kalıtsal bozukluklar daha

sık ortaya çıkar. Bu durumların ortaya çıkması kan yakınlığının zararlı bir etkisi

olmakla beraber, bunu yetiştirmenin yararına, yorumlamak ta mümkündür. Çünkü

resesif etkili olmaları nedeniyle sürüde gizli olarak kuşaktan kuşağa geçen zararlı

genler kan yakınlığı ile homozigot hale gelerek zarar verdikleri yavru ile birlikte

sürüden uzaklaşmış olurlar Böylece zamanla, bu gibi zararlı etkili gen oranı sürüde

önemli ölçüde azalmış olur. Çünkü böyle genleri homozigot olarak taşıyan bireyler ya

yaşamazlar ya da bunlara sürüde döl verme olanağı tanınmaz. Sürüde resesif lethal

genler yoksa kan yakınlığının bu etkisi zaten söz konusu değildir, Fakat böyle genler

varsa kanyakınlığı ile bunların etkileri daha kolay ortaya çıkar.


Akrabalı Yetiştirmenin Zararları aşağıdaki şekilde özetlenebilir;Akrabalı yetiştirmenin faydaları olduğu gibi zararları da vardır. Sıkı ve yakın

akrabalı yetiştirme şekillerinde aşağıdaki sonuçlar şekillenebilir;

1. Döl verimi düşer, üreme hızı azalır ve kısırlık oranı artar

2. Yaşama gücü zayıflar, hastalıklara ve çevre koşullarına karşı dayanıklılık

azalır

3. Büyüme ve gelişme yeteneği zayıflar, verim düşüklüğü şekillenebilir

4. Kalıtsal kusurlar, anomaliler artar

5. İçgüdülerde gerileme olur

6. Albinoluk artar

Akrabalık ve Akrabalı Yetiştirme Derecesi

Geçmişinde bir veya daha fazla ortak atası olan bireylere akraba denir. Hayvan

yetiştiriciliğinde akrabalık kavramı daha dar anlamda kullanılmaktadır. Buna göre;

pedigrilerinde geriye doğru 4. Veya 5. Generasyona kadar bir veya daha fazla ortak

ataya sahip bireylere akraba denir. Ortak ata ne kadar yakın bir generasyonda ise

akrabalık derecesi o kadar yüksektir.

Yanda A ve Z ile gösterilen iki bireyin pedigri

kartları 2. generasyona kadar verilmiştir. A bireyinin

babası B, büyük babası C dir. A ve Z bireylerinin sadece

C atası ortaktır.

Bu iki birey arasındaki akrabalık derecesi

RAZ= (1/2)n1+n2 formülü ile hesaplanır. Burada n1

bireylerden biri ile ortak ata arasındaki generasyon

sayısını, n2 ise bireylerden diğeri ile ortak ata arasındaki generasyon sayısını

göstermektedir. A bireyi ile C bireyi arasında 2, Z bireyi ile C bireyi arasında yine 2

generasyon bulunur. Böylece A ve Z bireyleri arasındaki akrabalık derecesi

RAZ= (1/2)2+2=(1/2)4=1/16=%6,25’dir.

A

B CD

K EF

ZY C

GL H

J


Akraba olan bireyler arasındaki ortak ata sayısı birden fazla ise iki birey

arasındaki akrabalık derecesi, her ortak atadan gelen akrabalık derecelerinin ayrı

ayrı hesaplanır ve bunların toplanması ile elde edilir.

Akrabalı Yetiştirme Derecesi (F)

Hayvan yetiştiriciliğinde akraba olan bireylerin birleştirilmesi ile meydana gelen

hayvanların akrabalı yetiştirme derecesinin yani kan yakınlığının hesaplanması önemlidir.

Aşağıda Akraba olan A ve Z bireyinin birleştirilmesinden elde edilen X bireyinin pedigri kartı

verilmiştir.

X

AB C

DK E

F

ZY C

GL H

J

Buna göre X bireyinin akrabalı yetiştirme derecesi

FX= (1/2)n1+n2+1 formülüyle hesaplanır.

Förmülde n1 baba tarafındaki generasyonları (A dan C ye kadar) n2 ise ana

tarafındaki generasyonları (Z den C ye kadar) gösterir. Bu pedigri kartına göre, n1=2

ve n2= 2 dir.

Buna göre X bireyinin akrabalı yetiştirme derecesi;

FX= (1/2)n1+n2+1= (1/2)2+2+1=1/32=%3,125’tir.

Birden fazla ortak ata olması halinde, her ortak atadan kök alan akrabalı

yetiştirme dereceleri, yukarıdaki formülde ayrı ayrı hesaplandıktan sonra bunların

toplanması ile elde edilir. Akrabalı yetiştirme derecesi, akrabalı yetiştirme sonucu

heterozigotlukta meydana gelen azalmanın ölçüsüdür. Yani X bireyi %3,125 oranında

akrabalı yetiştirilmiş olup akraba dışı yetiştirilenlere göre bu hayvanın gen çiftlerinde

heterozigotluk %3,125 kadar daha az demektir.

Bu örnekteki akraba olan A ve Z bireyleri arasındaki akrabalık derecesi (RAZ)

daha önce verilen akrabalık derecesi formülü ile hesaplandığında %6,25 olduğu

bulunur. Görüldüğü gibi akraba olan iki bireyin birleştirilmesi ile meydana gelen


yavrunun akrabalı yetiştirme derecesi ebeveynlerinin akrabalık derecelerinin yarısına

(FX=%3,125) eşittir.

MELEZLEME

İki ayrı ırkın bireyleri arasında yapılan birleştirmelere melezleme denir. Örneğin

İsviçre Esmer ırkı boğa ile Boz ırk ineklerin, Merinos koçlarla Akkaraman koyunların

birleştirilmesi birer melezlemedir. Melezleme sonucu elde edilen yavrulara melez

denir. Daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi verimler yönünden bir türün çeşitli

ırkları arasında önemli farklılıklar vardır. Irklar arasındaki bu farklılıklar büyük ölçüde

genetik farklılıklardır. Örneğin Fin Yerli ırkından koyunlar bir batında ortalama üçüz

doğurdukları halde, İngiltere’deki dağ koyunları 1–1,5 yavru doğururlar. Bu iki ırkın

birleştirilmesi ile elde edilen F1 melezi koyunlarda bir batında ki ortalama yavru sayısı

2–2,5 olmaktadır. Böylece, Fin koyun ırkının dölverimi yönünden genetik

üstünlüğünden yararlanılarak, dağ koyunlarının bu ırkla melezlenmesiyle, elde edilen

melez kuşakta dölverimi önemli ölçüde arttırılabilmektedir. Türkiye’de Esmer Irk Boz

Irk veya Esmer Irk Doğu Anadolu Kırmızı ırkı melezlemeleriyle, yerli ırka göre hem

süt verimi ve hem de et verimi yüksek melezler elde edilmektedir.

Melezleme Çeşitleri Hayvan yetiştirmede melezlemeden, başlıca,

(1) düşük verimli bir ırkı yüksek verimli bir ırka dönüştürmek, (2) iki veya daha fazla ırkın istenen özelliklerini bir araya getirerek yeni bir ırk

elde etmek ve (3) kullanma hayvanları elde etmek şekillerinde yararlanılabilir.

Buna göre üç çeşit melezleme söz konusu olabilir; bunlar geriye melezlemesi,

kombinasyon melezlemesi ve kullanma melezlemesidir.

1– GERİYE MELEZLEME; Üzerinde durulan bir karakter yönünden veya tüm

karakterler yönünden saf yapılı iki hayvanın birleştirilmesinden elde edilen melez

yavruların ata soyundan bir hayvanla birleştirilmesine geriye melezleme denir. Geriye

melezleme iki amaçla yapılır.

a– Test Melezlemesi: Bir bireyin homozigot olup olmadığının tespiti için aynı

cins fakat saf bir hayvanla birleştirilmesine verilen isimdir. Elde edilen döllerin fenotipi

test edilen fenotip ile aynıysa hayvan homozigot, değilse heterozigottur.


b– Çevirme Melezlemesi; Bu melezleme şekli düşük verimli bir ırkın üstün

özellikleri olan diğer bir ırka dönüştürülmesi amacı ile uygulanır. Çevirme

melezlemesi genellikle düşük verimli yerli ırklarla yüksek verimli kültür ırkları arasında

yapılır. Bu melezle pratikte aşağıdaki şekilde uygulanır. Önce yerli ırkın dişileri ile

kültür ırkının erkekleri birleştirilerek F1 jenerasyonu elde edilir. F1 melez dişiler tekrar

kültür ırkı erkeklerle birleştirilerek birinci geriye melezler (G1) elde edilir. G1 dişiler

tekrar kültür ırkı erkeklerle birleştirilerek kültür ırkına ikinci geriye melezler (G2),

bunların dişilerinin kültür ırkına verilmesiyle G3 ve aynı şekilde devam edilerek

dördüncü ve beşince geriye melez kuşaklar (G4 ve G5) elde edilir. Yerli ırkı Y ve kültür

ırkını K ile gösterirsek; ortalama olarak F1 melezlerinin genetik yapıları %50 Y, %50

K, G1’lerin genetik yapıları %25 Y, %75 K, G2’lerinki %12,5 Y, %87,5 K, G3’lerinki

%6.25 Y, %93.75 K, G4‘erinki ise %3.12 Y, %96.88 K şeklindedir. Yani bir yerli ırkı

kültür ırkına çevirmek için yukarıda belirtilen şekilde melezleme yapılırsa 4 üncü ve

ya 5 inci geriye melez jenerasyonda yerli ırk genotipi ortalama %2–3 e düşerken

kültür ırk genotipi %97-98’e yükselmektedir. Böylece 4–5 jenerasyonluk geriye

melezleme ile bir yerli ırk kültür ırkına dönüştürülmüş sayılabilir. Kültür ırkı ile yerli ırk

arasındaki genetik farklılık nedeniyle, hiç seleksiyon yapılmadan bile, elde edilen

melez kuşaklarda verim düzeyi yerli ırka göre daha yüksek olur. Ancak, böyle bir

melezleme programının pratikte seleksiyon yapılmadan yürütülmesi söz konusu

değildir, ya da söz konusu olmamalıdır. Melezlemenin çeşitli aşamalarında kullanılan

kültür ırkı erkeklerle melez dişilerin istenen karakterler yönünden seçilmiş bireyler

olmasına özen gösterilmelidir. Melezleme programından ancak bu yolla en yüksek

yarar sağlanabilir. Yeni ırka dönüştürme tamamlandıktan sonra artık kültür ırk

erkeklerin kullanılmasına gerek yoktur. Bu andan başlayarak yetiştirmeye, elde

edilmiş G3, G4, G5 gibi hayvanların erkek ve dişilerinin verimlerine göre seçime tabi

tutulmaları ve bu erkek ve dişilerin kendi aralarında birleştirilmeleri yolu ile devam

edilmelidir.

Çevirme melezlemesi ile yerli ırk hemen tamamen kültür ırkına çevrildiğinden,

kullanılacak kültür ırkının, melezlemenin yapılacağı bölgenin bakım ve besleme

koşullarına uyumu büyük önem taşır. Kültür ırkının uyum yeteneği iyi ise çevirme

melezlemesi başarılı, kötü ise başarısız olur. Melezlemeden alınacak sonuçların

daha iyi olması için bakım besleme koşullarının yerli ırka uygulanandan daha iyi

olması gereklidir. Melez hayvanlar yeni düzeylerine uygun bir beslemeye tabi

tutulmadıkları takdirde melezlemeden beklenen pratikte yarar sağlanamaz.


2– KOMBİNASYON MELEZLEMESİ: İki veya daha fazla ırkın istenen

özelliklerini yeni bir tip veya ırkta bir araya getirmek için başvurulan bir melezleme

şeklidir. Kombinasyon melezlemesine, Columbia koyun ırkının elde edilmesi için

Lincoln ve Rambouillet ırkları arasında yapılan melezleme örnek gösterilebilir. Bu

melezleme ve uygulanan seleksiyonla elde edilen Columbia ırkında, Lincoln ırkının

etçilik karakterleri ile Rambouillet ırkının kaliteli yapağı verimi bir araya getirilmiştir.

Kombinasyon melezlemesi ile yeni bir tip veya ırk geliştirmede, en az melezleme

kadar, istenen karakterler yönünden seleksiyon uygulanması da önem taşır.

Columbia ırkının elde edilmesinde önce Lincoln koçlarla Rambouillet koyunlar

birleştirilerek F1 melezleri elde edilmiştir. F1 erkek ve dişiler arasından etçilik

karakterleri ve yapağı verimi iyi olanlar seçilerek, bu seçilen F1 erkek ve dişiler kendi

aralarında birleştirilmiş ve F2 kuşağı elde edilmiştir. F2 kuşağından da etçilik

karakterleri ve yapağı verimi iyi olan erkek ve dişiler seçilip bunlar kendi aralarında

birleştirilmişlerdir. Bunlardan elde edilen kuşaklarda aynı şekilde seleksiyona devam

edilerek etçilik karakterleri Lincoln ırkına, yapağı karakterleri Rambouillet’e yakın olan

ve toplam verimliliği belli koşullarda bu ırkların her hangi birinden yüksek olan

Columbia ırkı elde edilmiştir. Yeni bir ırk geliştirilmesinde bazen ikiden fazla ırkın en

iyi karakterlerin bir araya getirilmesi istenebilir. Örneğin üç ırkın en iyi yönlerinin bir

araya getirilmesi isteniyorsa önce iki ırk melezlenir; elde edilen F1’lerle üçüncü ırk

birleştirilir. Elde edilen üçlü melezler arasında istenen özellikleri en iyi gösteren erkek

ve dişiler seçilerek aralarında birleştirilir. Bunlardan elde edilen kuşaklarda da aynı

şekilde seleksiyona devam edilir.

3– KULLANMA MELEZLEMESİ; Bu melezleme yüksek verimli ticari kullanma

hayvanları elde edilmesi için uygulanan bir melezleme şeklidir. Kullanma

melezlemesi önemli özellikleri heterois gösteren melezler elde edilmesi için

uygulanır. Bu melezler yalnız üretim için kullanılırlar; normal olarak bunlardan

damızlık elde edilmesi yoluna gidilmez. Örneğin A ve B gibi iki tavuk ırkı mevcut

olsun ve bunlardan elde edilen F1 melezleri yumurta verimi yönünden gerek A ya

gerekse B ye üstün olsun. Bu Fı melezleri uygulamada bol yumurta üretmek için

kullanılırlar. Bunların yumurtalarından damızlık civciv çıkarılması yoluna gidilmez.

Melez tavuklar verimli dönemlerini tamamlayınca kesime sevk edilirler ve bunların

yerine A x B birleştirilmesi ile elde edilmiş yeni melezleri getirilerek yumurta

üretiminde kullanılır. Görülüyor ki, kullanma melezlemesinde saf ırkların bir yandan

kendi içlerinde birleştirme yolu ile saf olarak devam ettirilmeleri, diğer yandan


bunlardan birbiri ile melezlenerek kullanma hayvanlarının elde edilmesi söz

konusudur. Kullanılan A ve B ırkları tavuk eti üretimine uygun ırklar iseler, o zaman

bunlardan elde edilen F1 civcivlerinin hepsi belli bir yaşa kadar (genellikle 6 – 8 hafta)

büyütüldükten sonra hepsi (yani hem erkek ve hem dişiler) etlik piliç (broiler) olarak

kesime gönderilirler. Bugün tavukçulukta gerek yumurta ve gerekse et üretimi için

kullanma melezlemelerde, daha çok birbiri ile birleştiği zaman pozitif heterozis

gösteren, genetik yönden farklı, akrabalı yetiştirilmiş hatlar kullanılmaktadır. Bu hatlar

aynı ırkın farklı hatları ya da ayrı ırkların hatları olabilmektedir. Ayni ırk içindeki

genetik yönden çok farklı hatların birleştirilmesine de bugün melezleme gözü ile

bakılmaktadır. Tavukçulukta kullanma melezlemesinin çokluk dörtlü bir şekilde

uygulandığı görülmektedir. Önce A x B ve C x D şeklinde hatlar arası melezlemeler

yapılarak FAB ve FCD gibi F1 melezleri elde edilmekte, sonra FAB x FCD şeklindeki

birleştirme yapılmakta ve nihai yumurta veya et piliçleri elde edilmektedir. Dörtlü

melezleme ile elde edilen bu hayvanlara tavukçulukta melez yerine genellikle hibrid

denir. Kullanılan A, B, C ve D tavuk hatları büyük ebeveyn hatları, FAB ve FCD

melezleri ise ebeveyn materyali olarak bilinir. Sığırcılık ve koyunculukta kullanma

malzemesi hızlı büyüyen kaliteli kesim hayvanları elde edilmesi için uygulanmaktadır.

Örneğin İngiltere”de etçi Charolais boğaları ile süt ırkı inekler arasında yapılan

birleştirmelerle hızlı ve ekonomik gelişen ve iyi karkas veren melez hayvanlar elde

edilmekte, yaklaşık 500 kg canlı ağırlığa ulaştıklarında bunlar kesime sevk

edilmektedir. Gene İngiltere’de genellikle düşük verimli olan dağ koyunları fertil

ırkların koçları ile birleştirilerek döl verimi yüksek melez anaçlar elde edilmekte, bu

melez anaçların verimli alçak arazi çiftliklerinde etçi ırk koçlarla birleştirilmesiyle de

hızlı gelişen melez kesim kuzuları elde edilmektedir. Bu melez kuzuların hem

erkekleri ve hem de dişileri 3–4 aylıkta kesime gönderilmektedir. Yeni Zelanda’da

erken gelişen etçi Southdown koçları ile Romney veya Corriedalle Koyunları arasında

yapılan birleştirmelerden elde edilen Fı erkek ve dişi kuzular 2–3 aylığa kadar

büyütülerek kesime yollanmaktadır. Atçılıkta kullanma melezlemesine örnek olarak

safkan İngiliz ırkı ile İrlanda ırkı arasında yapılan birleştirmelerden elde edilen Hunter

atı gösterilebilir. Bu melez sadece yarış veya spor atı olarak kullanılmak için elde

edilir; kendisinden yavru alınması yoluna normal olarak gidilmez. Kullanma

melezlemesi, genlerin dominant veya epistatik etkilerinden yararlanılarak, melez

azmanı hayvanların elde edilmesi amacı için uygulanır. Elde edilen hayvanlar

damızlık olarak kullanılmazlar. Bu nedenle ebeveyn hayvanların veya melezlerin

devamlı olarak başka yetiştiricilerden sağlanması gerekir. Bir yandan heterozisten


yararlanmaya ve diğer yandan da melez dişilerin damızlık olarak kullanılmasına

olanak veren iki melezleme tipi vardır ki, bunlar da bir bakıma kullanma melezlemesi

sayılabilirler; bunlar rotasyon melezlemesi ve crisscrossingdir. Bu tip melezlemeler

daha çok domuzculukta kullanılır. Bu melezleme tiplerinin koyunculukta da

uygulanma olanağı vardır.

Rotasyon melezlemesi; A, B ve C gibi üç ırkı kapsar. Önce A ile B birleştirilir,

elde edilen melez dişiler C ırkının erkeklerine veriler. Bu birleştirmeden elde edilen

melez dişiler A ırkının erkekleri ile birleştirilir ve bunlardan elde edilen melez dişiler B

ırkının erkeklerine verilir. Sonraki yıllarda elde edilen melez dişiler aynı sıra izlenerek

C, A, B ırklarının erkekleri ile birleştirilerek yetiştirme sürdürülür. Her jenerasyonda

elde edilen melez erkeklerin tümü, dişilerin de damızlık fazlası olanları kasaplık

olarak değerlendirilir. Bu sistemde melez dişiler işletme içinden, erkekler başka

yetiştirmelerden sağlanır.

Crisscrossing A ve B gibi iki ırka kapsar. Önce A ve B birleştirilir. Elde edilen

melez dişiler A ırkının erkeklerine verilir; bu birleştirmeden elde edilen melez dişiler B

ırkının erkeklerine verilir. Sonraki kuşaklarda sırası ile A ve B ırklarının erkekleri

kullanılır. Bu melezlemeler işletme içinden sağlanır, kullanılacak A ve B ırka erkekler

başka yetiştiricilerden satın alınır. Melez erkeklerle damızlık fazlası dişiler kasaplık

olarak değerlendirilir.

Melezlemenin Hayvan Yetiştirme ve Islahındaki Önemi

Dünyada bugün var olan sığır, koyun, domuz, at ve tavuk ırklarının orijinleri

incelendiğinde, bu ırkların büyük bölümünün geliştirilmesinde temelde melezlemeden

yararlanıldığı görülür. Örneğin Jersey, Guernsey, Ayrshire ve Santa Gertrudis gibi

sığır ırklarının, çoğu etçi koyun ırklarının, et–yapağı tipi Merinos ve kombine verimli

Columbia, Targhee ve Corriedale koyunlarının, Safkan İngiliz, Belçika, Haflinger,

Anglo - Norman ve Anglo - Arap atlannın ve Rhode İsland ve Plymouth Rock gibi

tavuk ırklarının elde edilmeleri için başlangıçta iki ya da daha fazla ırk arasında

melezlemeler yapılmıştır. Daha sonra, elde edilen melezlere belli amaçlarla göre

yıllar boyu sistemli seleksiyon uygulanarak bu ırklar bugünkü ırk karakterlerini

kazanmışlardır. Bugün melezleme yöntemlerinden en çok kullanma hayvanları elde

edilmesi için yararlanıldığı söylenebilir. Örneğin halen yumurta ve tavuk eti

üretiminde yaygın bir biçimde kullanılmakta olan hibritler, önce çeşitli tavuk ırklarının


saf hatları (büyük ebeveyn hatları) ve sonra bunlardan elde edilen melez grupları

(ebeveyn grupları) arasında yapılan kullanma melezlemelerinin ürünüdürler. Bunun

gibi, çoğu ülkelerdeki sığır eti üretimi, Charolais, Chianina ve Marehigiana gibi etçi ırk

boğaların kombine verimli ve sütçü saf ırk ineklerle ya da uygun melez ineklerle

birleştirilmesiyle elde edilen, besi gücü ve yemden yararlanma yeteneği yüksek,

melez kesim hayvanlarına dayanmaktadır. Koyunculuk alanında kaliteli kesim

kuzularının üretilmesi için de, koyunculuğu ileri ülkelerde, etçi ırklardan koçlarla döl

ve süt verimleri yüksek melez koyunlar arasında kullanma melezlemeleri yapılması

yoluna gidilmektedir. Aynı ölçüde olmasa da, diğer hayvancılık kollarında ve kültür

balıkçılığında da bu melezleme yöntemi kullanılmaktadır. Kullanma melezlemesi ile

hem bir tür içindeki çeşitli ırk ya da hatların birleştirilmesi sonucu ortaya çıkan

heterozisten yararlanılmakta ve hem de çeşitli verim özellikleri yönünden gelişmiş

ırkların belli bir kullanma ürününün elde edilmesi yönünde kullanılmaları

sağlanabilmektedir.

Hayvancılık alanında melezleme, yeni hayvan ırklarının ve tiplerinin

geliştirilmesi açısından da önem taşıyan bir ıslah yöntemidir. Bu yöntemle farklı verim

özellikleri yönünden gelişmiş iki ya da daha fazla ırkın iyi özelliklerini yeni bir ırkta bir

araya getirmek, yani kombine etmek, mümkündür. Örneğin A.B.D.’nde et verimi

yönünden gelişmiş Lincoln koyun ırki ile yapağı verim ve kalitesi yönünden gelişmiş

Rambouillet koyun ırkı arasında yapılan melezlemelerle hem et ve hem de yapağı

verimi yönünden gelişmiş kombine verimli Columbia ve Targhee ırkları elde edilmiştir.

Et Mennosu x Akkaraman melezlemeleri ve melezlere uygulanan seleksiyonla Konya

Harası’nda elde edilmiş olan Orta Anadolu Merinosu ile, Rambouillet x Dağlıç

melezlemeleri ve melezlere uygulanan seleksiyonla Eskişehir Çifteler Harası’nda

elde edilmiş olan Ramlıç Koyunu da kombinasyon melezlemelerinin ürünüdürler. Bu

koyun tipleri, yabancı koyun ırklarının gelişmiş yapağı ve et verimi özellikleri ile yerli

ırkların yüksek yaşama gücünü birlikte taşırlar. Birçok at, domuz ve hatta tavuk

ırkının geliştirilmesinde de, önce ırklar arasında melezlemeler yapılarak temel melez

popülâsyonlar elde edilmiş, sonra bu melez popülâsyonlara belli amaçlara göre

seleksiyon uygulanmıştır. Dünyada kombinasyon melezlemeleri yolu ile yeni ırkların

ve tiplenin elde edilmesi konusundaki çalışmalar bugün de sürdürülmektedir.

Melezlemeden, düşük verimli yerli ırkların verimli ırklara dönüştürülmesi

amacıyla da yararlanılır. Örneğin Türkiye’de bugün yetiştirilmekte olan Anadolu

Esmer sığırı (Karacabey Esmeri) bir kültür ırkı olan İsviçre Esmeri ile yerli Boz ırk


arasında, Karacabey tipi Türk Merinosu ile Alman Et Merinosu ile yerli Kıvırcık

koyunları arasında yapılan çevirme melezlemeleri ile elde edilmiştir. Kuşkusuz bu

çalışmalarda, gerek çevirme melezlemeleri sırasında ve gerekse çevirme işlemi

tamamlandıktan sonra, kullanılacak erkek ve dişilerin belli amaçlara göre

seçilmelerine de önem verilmiştir. Çevirme melezlemesinden başarılı sonuçlar

alınabilmesi için, dönüştürülecek yerli ırkın bakım ve besleme koşulları nispeten

uygun yörelerdeki sürülerinin ele alınması ya da melezleme ilerledikçe bu yörelerdeki

koşulların geliştirilmesi gereklidir. Ayrıca, dönüştürmede kullanılacak kültür ırkı yeni

bakım, besleme ve koşullarına iyi uyum gösterebilen bir ırk olmalıdır; bu durum

başlangıçta yapılacak adaptasyon denemeleri ile kontrol edilmelidir. Bugün,

Türkiye’nin çeşitli bölgelerindeki Boz ırk, Yerlikara ve Doğu Anadolu Kırmızı

sığırlarının bir bölümü Esmer ırka ve Karadeniz kıyı şeridindeki yerli sığırların bir

bölümünün Jersey ırkına dönüştürülmesi için çevirme melezlemeleri

uygulanmaktadır. Orta Anadolu’daki Merinos x Akkaraman melezlemeleri de kısmen

çevirme ve kısmen de kombinasyon melezlemesi şeklinde sürdürülmektedir.

Bir yerli ırkta verim düzeylerinin yalnızca seleksiyonla geliştirilmesi çok uzun

vadeli bir çalışmayı gerektirir. Bunun başlıca nedenleri arasında, geliştirilecek özellik

sayısının fazla olması, bu özelliklerin bir kısmının kalıtım derecelerinin düşük

olabilmesi ve bir grup karaktere uygulanacak seleksiyonu başka karakterlerde

gerilemelere yol açma olasılığının bulunması sayılabilir. Buna karşı, melezleme yerli

ırkların ıslahında daha kısa vadede sonuç veren bir metot olarak kabul edilir.

Melezleme ile aynı zamanda birkaç verim özelliği birlikte geliştirilebilir. Örneğin

Esmer ırkla yerli sığırlar arasında yapılan çevirme melezlemeleriyle, daha F1

kuşağında, süt verimi, süt yağı verimi, yapağı ve canlı ağırlık, büyüme hızı ve karkas

kalitesi ile ilgili özelliklerde yerli hayvanlara göre belirgin artışlar sağlanabilmektedir.

Melezlemenin ilerlemesi ile birlikte melezler süt ve et verimi özellikleri yönünden

Esmer ırkın düzeylerine yaklaşmaktadır. Jersey X Yerli ırk çevirme melezlemelerinde

de, birinci ve ikinci geriye melez kuşaklarda süt verimi, süt yağı verimi, sütte yağ

oranı ve erken gelişme yeteneği Jersey ırkının düzeylerine çok yakın olmakta ve bu

kuşaklardaki melez hayvanlar büyük ölçüde Jersey ırkının morfolojik özelliklerini

göstermektedirler. Hayvan yetiştirmede kullanılan geleneksel seleksiyon metotları,

toplamalı gen etkilerinden yararlanmayı amaçlar. Toplamalı olmayan (yani dominant

ve epistatik) gen etkilerinden yararlanılması ise, melezlemeleri de kapsayan özel

seleksiyon metotlarının kullanılmasını gerektirir. Bu seleksiyon metotları farklı


ırklardan iki hat ya da bir ırkın genetik yönden farklı iki hattı üzerinde uygulanır. Bu

hatlar bir yandan saf olarak sürdürülürlerken bir yandan da bir diğeri ile melezlenirler.

Her hattı saf olarak sürdürecek erkek ve dişiler, diğer hatla melezlenmelerinden elde

edilen melez döllerinin verim düzeylerine bakılarak seçilirler. Bu şekilde, iki ırk ya da

hat arasında çapraz melezlemeleri ve saf yetiştirmeyi kapsayan seleksiyon metoduna

tekrarlı çapraz seleksiyon (reciprocal recurrent selection) denir. İki hat arasında

melezleme yapılmakla birlikte, hatlardan yalnızca birinde melez performansa göre

seçim yapılıyorsa, bu şekilde yapılan seleksiyona da tekrarlı seleksiyon (recurrent

selection) adı verilir. Bu özel seleksiyon metotları daha çok tavuk yetiştiriciliğinde

kullanılır ve söz konusu iki hattın özel kombinasyon yeteneklerinin geliştirilmesini

amaçlar. Böylece, bu iki hattan elde edilen melez hayvanlarda ortalama yerim düzeyi

heterozis’teki artış nedeniyle zamanla giderek yükselir.

konstitüsyon : hayvan yetiştirmede yüksek verim yanında bu ...€¦ · web viewböylece,...

Documents