O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOShKENT MOLIYa INSTITUTI

Z.A.Sagdillaeva, X.X.Aminov

Korxonaning moliya bozoridagi faoliyati tahlili

fani bo’yicha

masalalar to’plami

Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”

2006

Z.A.Sagdillaeva, X.X.Aminov. Korxonaning moliya bozoridagi faoliyati tahlili fani bo’yicha masalalar to’plami. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2006. 31 bet.

Respublikamizda iqtisodiy islohotlar chuqurlashgani sayin moliya

bozorlari to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lishning hayotiy muhimligi ortib bormoqda. Rivojlangan bozor munosabatlarining ajralmas qismi bo’lgan moliya bozorlari olib-sotarlik bilan daromad olish imkonini beradi, muayyan shart-sharoit tug’ilganda esa, xilma-xil suiste’molliklarga olib kelishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi har qanday sub’ekt uchun asosiy iqtisodiy muammo o’z ixtiyoridagi cheklangan manba(resurs)lardan foydalanishining muqobil yo’llari ichidan eng yaxshi, eng samaralisini izlab topish va uni amalga oshirishdir. Bu maqsadga erishish uchun tayyorlangan “Korxonaning moliya bozoridagi faoliyatini tahlili” masalalar to’plami yordam beradi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan ko’pgina davlatlarda moliya bozorini korxona moliya bozoridagi faoliyatini tahlil etish mustaqil ilmiy fan hisoblanadi.

Taqrizchilar: Dusmuradov R – TashDAU “Buxgalteriya hisobi va audit”

kafedra mudiri, dotsent Raximov M - TMI “Moliyaviy tahlil” kafedrasi dotsenti

© “IQTISOD-MOLIYA”, 2006

2

Kirish

Mustaqallik bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida turli mulk shaklidagi korxonalar faoliyatiga to’liq erkinlik berdi. Ayniqsa savdo-sotiqda erkin munosabat yuritish, hamkorlikda faoliyat ko’rsatish uchun sherik tanlay bilish, o’zi ishlab chiqargan mahsulot va uni sotishdan olgan daromadga to’liq egalik qilish, moliyaviy ko’rsatkichlarining o’zgarishiga bevosita ta’sir etadi. Jumladan, tashqi va ichki bozordan tajribali mijoz va hamroh tanlash bilan birga ularning moliyaviy imkoniyatlarini o’rganish zarurligini ko’rsatadi. Respublikamizda iqtisodiy islohotlar chuqurlashgani sayin moliya bozorlari to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lishning hayotiy muhimligi ortib bormoqda. Rivojlangan bozor munosabatlarining ajralmas qismi bo’lgan moliya bozorlari olib-sotarlik bilan daromad olish imkonini beradi, muayyan shart-sharoit tug’ilganda esa, xilma-xil suiste’molliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham ijtimoiy oladigan oqilona holati topilishi zarur. Xo’jalik yurituvchi har qanday sub’ekt uchun asosiy iqtisodiy muammo o’z ixtiyoridagi cheklangan manba(resurs)lardan foydalanishining muqobil yo’llari ichidan eng yaxshi, eng samaralisini izlab topish va uni amalga oshirishdir. Bu maqsadga erishish uchun tayyorlangan “Korxonaning moliya bozoridagi faoliyatini tahlili” masalalar to’plami yordam beradi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan ko’pgina davlatlarda moliya bozorini korxona moliya bozoridagi faoliyatini tahlil etish mustaqil ilmiy fan hisoblanadi. Ushbu tahlil bo’yicha turlicha yondashuvlarni qo’llaydigan bir qancha maktablar mavjud. Mamlakatimizda moliya bozori xali shakllanish bosqichida. Moliya bozori va moliya vositalari moliya tizimining muhim tarkibiy qismidir. Ular faoliyatini aniq nimalardan iboratligini, ular nimalar bilan ishlashini, ular ishining qonuniyatlarini tushunish kerak.

3

1.1 Quyidagi ma’lumotlar asosida sotilgan mahsulot hajmi va bir birlik mahsulot bahosi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalovchi to’g’ri chiziqli regressiya tenglamasini tuzing.

Sotish hajmi, dona (y) 520 550 600 610 620 724 680 300 962 270 Bir birligining bahosi (x) 13 13 15 15 16 21 21 14 40 12

1.2 XYZ kompaniyasi yillik mahsulot sotish hajmini 3.4 mln. $ga etkazmoqchi.

Mahsulotni sotish yil davomida bir maromda bo’ladi. Prognoz hisobotlari (balans va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot)ni quyidagi ma’lumotlar asosida tuzing:

Pul mablag’lari: xom ashyo va materiallarga bo’lgan ikki haftalik talabga etarli miqdorda.

Debitor majburiyatlari: aylanuvchanligi 60 kunni tashkil etadi.

Ishlab chiqarish zaxiralari: aylanuvchanligi yiliga 8 martani tashkil etadi.

Asosiy vositalar: qoldiq qiymati 500000$, amortizatsiya qiymati asosiy vositalarni ushbu darajada ushlab turish uchun etadi.

Tovar operatsiyalari bo’yicha kreditorlik qarzlari: bir yillik sotib olish hajmi miqdorida.

Boshqa kreditorlik majburiyatlari : sotish hajmining 3% miqdorida.

Bank ssudalari: hisob kitob davrida 50000$, yu¢ori limit 250000$ ùisoblanadi.

Boshqa uzoq muddatli qarz majburiyatlari: hisob-kitob davrida 300000$, shulardan 75000$ yil oxirigacha so’ndiriladi. Aktsionerlik kapitali:

hisob-kitob davrida 100000$ga teng, o’zgarishlar qutilmayapti. Qayta investitsiya qilingan foyda:

hisob-kitob davrida 500000$. Taqsimlanmagan foyda:

sotish hajmining 8% miqdorida; dividendlar to’lanmaydi.

Sotilgan mahsulot tannarxi: sotish hajmining 60 %.

Xom ashyo va material xarajatlari: sotilgan mahsulot tannarxining 50% miqdorida.

Soliqlar: soliq solinadigan foydaning 50% miqdorida. 1.3 Do’konning tovar aylanma bo’yicha rejasi yiliga 5.5mln $, haqiqatda 5

mln $, shundan 25% birinchi chorakda, narsalar 1 apreldan boshlab o’rtacha 5% ga tushirilgan. Tovaraylanma bo’yicha reja ko’rsatkichining bajarilishini tahlil qiling.

1.4 Do’konning 2005 yilga tovaraylanma bo’yicha reja ko’rsatkichi 850000$ bo’lgan. Haqiqatda esa 630000$ tashkil etgan. Ikkinchi chorakda do’kon ko’zda

4

tutilmagan ta’mirlash ishlari bois ishlamagan. Tovaraylanma rejasi tovarlar bo’yicha teng taqsimlangan, haqiqatdagi tovar aylanmaning 28% to’rtinchi chorakka to’g’ri keladi, narsalar esa 1 oktyabrdan o’rtacha 10% ga pasaytirilganligini hisobga olib reja bajarilishini tahlil qiling.

1.5 Agar mahsulotlar narxlari o’rtacha 10%ga pasaygan bo’lsa hamda narsalar o’zgarishiga bog’liq bo’lgan xarajatlar 20%ni tashkil etgan bo’lsa tovaraylanma xarajatlar darajasi dinamikasini tahlil qiling. Ko’rsatkichlar O’tgan yili Hisobot yili Tovar aylanmasi, mln. rub. 150 160 Tovaraylanma xarajatlari, mln. rub. 12 14

1.6 Tovaraylanma xarajatlarining mutlaq va nisbiy iqtisod qilinishini hisoblang.

Ko’rsatkichlar Reja Hisobot Tovar aylanmasi, mln. rub. 400 420 O’zgaruvchan xarajatlar miqdori, % 4.0 4.1 Shartli doimiy xarajatlar miqdori mln. rub. 7.5 10

1.7 Do’konning tovar aylanmasi o’tgan yil 650 mln.rub.ni, tovar etkazib berish

hajmining o’sish darajasi 2% (13 mln rub)ni tashkil etib, tovar zaxiralari 120 mln.rub.ga pasaygan hamda tovarlarning boshqa hisoblangan xarajatlari 12 mln.rub.ni tashkil etgan bo’lsa tovar aylanma dinamikasini tahlil qiling.

1.8 Oddiy dinamik tahlil usuli yordamida sotish hajmiga oid quyidagi ma’lumotlar asosida uni tahlil qilish uchun regressiya tenglamasini tuzing. Sotish hajmi mln rub.:12, 14, 18, 17, 19, 22, 24, 27.

1.9 Ikkita investitsiya ob’ekti mavjud. Bu ikkala ob’ektga ham talab qilinadigan kapital qo’yilmalar hajmi bir xil miqdorda. Ob’ektlar bo’yicha rejalashtirilayotgan daromad miqdori noaniq bo’lib, u quyidagicha taxminiy tahlil qilingan:

A-loyiha Daromad Ehtimollik

3000 0.10 3500 0.15 4000 0.40 4500 0.20 5000 0.15

B-loyiha Daromad Ehtimollik

2000 0.10 3000 0.25 4000 0.35 5000 0.20 8000 0.10

5

Qaysi loyiha afzalroq deb hisoblaysiz? 1.10 Bozorda yangi texnologik liniyani yo’lga qo’yish uchun ikki turdagi stanok

mavjud. M1 modeli 15000$, M2 modeli esa 21000$ turadi. Ikkinchi model ikkinchisiga qaraganda ancha unumliroq. M1 va M2 modellardan foydalanganda mahsulot birligiga to’g’ri keladigan daromad mos ravishda 20$ va 24$ miqdorida rejalashtirilmoqda. Mahsulotga bo’lgan talab o’zgarishi mumkin va u kuyidagicha baholanmoqda: 1200 dona 0.4 ehtimollik bilan va 2000 dona 0.6 ehtimollik bilan. Bu vaziyatda qanday yo’l tutish strategiyasini tahlil qiling va echimlarning eng yaxshisini tanlang.

2.1 Quyidagi (ma’lumotlar) F1 va F2 firmalarining ma’lumotlari asosida

moliyaviy koeffitsientlarlarni hisoblang va ularni tahlil qiling. Balans

Moddalar F1 F2 Aktiv

Pul mablag’lari 1900 4500 Debitorlar 1998 6500 Zaxira va xarajatlar 20580 5000 Asosiy vositalar 77939 40000 Balans 102417 56000

Passiv Qisqa muddatli kreditorlik majburiyatlari 11017 7000 Uzoq muddatli qarz majburiyatlari 400 30000 Ustav kapitali 89000 12000 Taqsimlanmagan foyda 2000 7000 Balans 102417 56000

Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot Moddalar F1 F2

Sotishdan tushgan tushum 100000 86000 Ishlab chiqarish xarajatlari 72000 61000 Sotishdan olingan natija 28000 25000 Boshqa aktivlarni sotishdan oligan natija 2000 -6600 Sotishga oid bo’lmagan operatsiyalardan daromad va xarajatlar -10000 -15000 Foyda 20000 3400

Aktsiyalar to’g’risidagi ma’lumot

Moddalar F1 F2 Chiqarilgan aktsiyalar soni - 3000 Aktsiyaning bozor bahosi - 20 Aktsiyalarga to’langan dividendlar - 600

2.2 Firmanning joriy aktivlari qiymati hisobot davri oxirida -2350000 so’mni,

qisqa muddatli majburiyatlar qiymati esa 1680000 so’mni tashkil etgan. Qisqa muddatli majburiyatlar miqdori o’zgarmay qolganda qoplash koeffitsientining

6

normadagi ikki darajasiga etishi uchun kelgusi 6 oyda foyda miqdori qancha bo’lishi kerak?

2.3 Quyidagi jadvalda firmaning 2005 yilning 1-choragidagi moliyaviy holati to’g’risida ma’lumotlar berilgan (mln. so’m). To’lovga layoqatlilik ko’rsatkichlari normada saqlangan. Kelgusi uch oyda to’lovga layoqatlilikning yo’qolishi ehtimolligini aniqlang. Quyidagi qo’shimcha ma’lumotlar mavjud:

firma har oygi ishlab chiqarish hajmini 0.5%ga o’stirmoqchi. hisobot davrining daromad va xarajatlarida oxirgi oyning ulushi 25.8% ni tashkil

etadi. inflyatsiya darajasi oyiga 7%ni tashkil etishi kutilmoqda. ishlatiladigan xom ashyo narxining o’sish sur’ati-9.5%. hisobot davri foydasi “o’z mablag’lari manbalari” moddasida ko’rsatilgan. aniqlik uchun, hisoblangan dividendlar bir yo’la to’lanadi deb qaraladi.

Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot Sotishdan tushgan tushum 51.40 Xarajatlar: Xom ashyo va materiallar 34.20 Boshqalar 12.30 Soliqqa tortiladigan foyda 4.90 Soliq va foydadan boshqa majburiy to’lovlar (37%) 1.81 Sof foyda 3.09 To’lanadigan dividend 1.24 Qayta investitsiya qilinadigan foyda 1.85

Balans

Moddalar F1 Aktiv

Asosiy vositalar 15.20 Zaxira va xarajatlar 19.60 Boshqa aylanma aktivlar 5.50 Balans 40.30

Passiv O’z mablag’lari manbalari 23.30 Hisobot davri foydasi - Uzoq muddatli qarz mablag’lari 4.60 Qisqa muddatli kredit majburiyatlari 12.40 Balans 40.30

2.4 A-kompaniya haqida quyidagi ma’lumotlar mavjud:

Sotishdan tushgan tushum 2 mln. $ Tushum va o’z aylanma mablag’lari miqdori o’rtasidagi munosabat 2:1 Aylanma va aylanma bo’lmagan mablag’lar o’rtasidagi munosabat 4:1 Joriy likvidlik koeffitsienti 3:1

Hisoblang: a) qisqa muddatli kreditorlik majburiyatlari; b) aylanishdan tashqaridagi aktivlar qiymatini.

7

2.5 A-kompaniyasining 31.12.2005 yil holatiga buxgalteriya balansidan quyidagi ma’lumotlar keltirilgan ( mln. $):

Oborotdan tashqari aktivlar 1900 Oborot aktivlari: Debitor majburiyatlari 350 Ishlab chiqarish zaxiralari 150 Pul mablag’lari 5 Jami aylanma aktivlar 505 Qisqa muddatli passivlar Kredit majburiyatlari 315 Hisoblashishlar 130 Qarz mablag’lari 280 Jami qisqa muddatli passivlar 725 Sof aylanma kapital 220 1680

Hisoblang: a) joriy va b) likvidlik koeffitsientlarini

3.1 Firma bankdan bir yil muddatga 10 mln. so’mni 16 mln. so’m qilib qaytarib

berish sharti bilan kredit oldi, foiz va hisob stavkalarini hisoblang. 3.2 Oddiy va murakkab foizlarni qo’llaganda kapital o’zgarishi grafigini

taqqoslama tahlil qiling. 3.3 Firmaning bankdagi schetida 1.5 mln so’m bor. Bank yillik 12.5% miqdorida

to’lov to’laydi. Firmaga barcha kapitali bilan qo’shma korxona tuzish taklifi tushdi. Bunda firma kapitali 5 yildan so’ng 2 barobar oshadi. Firma bu taklifga rozi bo’lishi kerakmi?

3.4 Sizda 10 mln. so’m pul bor. Agar siz ushbu pullarni 5 yildan so’ng 2 barobar oshishini istasangiz foiz stavkasining eng minimal darajasin qancha bo’lishi kerak?

3.5 Agar yillik foiz stavkasi 15% ga teng bo’lsa, uch yildan so’ng 5 mln so’m pul mablag’iga ega bo’lish uchun bankka qo’yiladigan dastlabki qo’yilma necha so’m bo’lishi kerak?

3.6 9% stavkasidagi bugungi 1000$ afzalmi yoki 8 yildan keyingi 2000$? 3.7 Bankka qo’yilgan dastlabki mablag’ 2 mln. so’mni, yillik foiz stavkasi

15%ni tashkil etsa a) oddiy foizlarda; b) murakkab foizlarda ushbu mablag’ 90 kundan keyin necha so’mga aylanadi?

3.8 Bankka 5 yil muddatga qo’yilgan 1 mln. so’m mablag’ga yillik 8% miqdorida ustama hisoblanadi. Agar foiz to’lovlari oddiy va murakkab foizlarda a) har yili; b) yarim yilda bir marta hisoblansa ushbu muddat oxirida oshgan mablag’ necha so’mni tashkil etadi?

3.9 Quyida pul oqimlari to’g’risida ma’lumot keltirilgan: Yillar Manba 1 2 3 4 5

A 100 200 200 300 300 B 600 - - - - V - - - - 1200 G 200 - 200 - 200

8

Manbalardan pul kelib tushishi a) yil boshida; b) yil oxirida amalga oshadi deb

hisoblab, har bir pul kelib tushish manbasi uchun r=12% bo’lganda FV ni va r=15% bo’lganda PV ni hisoblang.

3.10 Annuitet postnumerando, ya’ni pul mablag’larining kelib tushishi har bir muddatning oxirida amalga oshadigan sxema bo’yicha pul mablag’lari jamg’arilishining 2 ta varianti ko’rib chiqiladi:

1) bankning 8% yillik stavka bo’yicha har yarim yilda foiz hisoblash sharti bilan bank depozitiga har yarim yilda 500$ mablag’ qo’yiladi.

2) bankning 9% yillik stavka bo’yicha har yili foiz hisoblash sharti bilan har yili 1000$ mablag’ qo’yiladi quyidagilarni aniqlang:

a) har bir varianti bo’yicha 10 yildan so’ng schetda qancha mablag’ bo’ladi? Qaysi variant afzalroq?

b) agar 2- variantdagi foiz stavka 8.5%ga pasaysa sizning fikringiz o’zgaradimi?

4.1 So’ndirilish muddati 3 yil, foiz stavkasi 9% va nominal qiymati 1000$

bo’lgan obligatsiyaning bozordagi foyda normasi 7% bo’lsa, uning joriy qiymatini baholang.

4.2 A va B aktsiyalarning kutilayotgan daromadlilik darajasi mos ravishda 10% va 20%ni tashkil etadi. Ular daromadining standart og’ishish darajasi 5% va 60%ga teng. Aktsiyalarning daromadlari o’rtasidagi korrelyatsiya koeffitsienti 0.5ga teng. 40% A aktsiyadan va 60% B aktsiyadan iborat portfelning kutilayotgan daromad darajasini va standart og’ishish darajasini toping.

4.3 Quyida A va B loyihalar haqida ma’lumot keltirilgan:

A-loyiha B-loyiha Daromadlilik, % Ehtimollik Daromadlilik, % Ehtimollik

12 0.2 12 0.4 15 0.3 15 0.3 18 0.4 16 0.2 19 0.1 35 0.1

Quyidagilarni hisoblang: a) o’rtacha kutilayotgan daromadlilik darajasini; b) standart og’ishish darajasini; v) qaysi loyiha foydaliroq deb hisoblaysiz va nima uchun?

4.4 Investitsiya portfeli quyidagi xarakteristikaga ega qimmatli qog’ozlardan tashkil topgan:

Aktiv Umumiy bozor bahosi, $ Beta A 50000 0.0 V 10000 0.9 S 25000 1.1 D 8000 1.2 E 7000 1.7

Riskimiz qimmatli qog’ozlar daromadlilik darajasi 7%, bozordagi o’rtacha

daromadlilik darajasi 14%ni tashkil etadi. Quyidagilarni hisoblang: a) investitsiya portfelini betasini; b) portfelning daromadlilik darajasini.

9

4.5 Agar muddatsiz obligatsiya bo’yicha yillik daromad 100000 so’mni, bozordagi daromadlilik darajasi 125%ni tashkil etsa uning joriy qiymatini toping.

4.6 Siz 5000 so’m nominal qiymatdagi kuponsiz davlat obligatsiyasini sotib olmoqchisiz. Obligatsiyaning so’ndirish muddati 25 yil. Agar bank foizi 15% ga teng bo’lsa, obligatsiyaning joriy bahosi nimaga teng?

4.7 Ustiga yozib qo’yilgan qiymati 100000 so’m bo’lgan nol kuponli obligatsiyaning joriy bahosini hisoblang. Bunda obligatsiyaning so’ndirilish muddati 12 yil va daromadlilik darajasi 14%.

4.8 Obligatsiyaning so’ndirilish muddati , ustiga yozilgan qiymati 100000 so’m, kupon stavkasi 12% obligatsiya riski deb qaraladi. Risk bo’yicha ustama 2%. Agar bozordagi daromadlilik darajasi 9% bo’lsa, obligatsiyaning joriy bahosini aniqlang.

4.9 Agar bozordagi foydalilik darajasi 12% bo’lsa, nominal qiymati 100000 so’m va yillik dividend miqdori 9% bo’lgan imtiyozli aktsiyani joriy bahosini hisoblang.

4.10 Aktsiya bo’yicha oxirgi to’langan dividend 1$ ga teng. Dividend miqdori kelgusi 3 yil davomida 14% darajasida o’sib borishi kutilmoqda. Keyin esa o’sish sur’ati 5% atrofida bo’ladi. Agar bozordagi foydalilik darajasi 15% bo’lsa, aktsiyaning joriy bahosi nechaga teng.

4.11 50$lik aktsiya sotib olindi. Bu aktsiya bo’yicha kelgusi yilgi dividend miqdori 2$ bo’lishi kutilmoqda. Ushbu dividend kelgusi yillar mobaynida 10% miqdorida o’sib borishi prognoz qilinmoqda. Aktsiyani sotib olishda investorni qanoatlantiradigan foyda normasi qancha bo’lgan?

4.12 To’rt yil avval A kompaniya har bir aktsiyaga 800 so’mdan dividend to’lagan. Oxirgi to’langan dividend esa 1660 so’mni tashkil etgan. Kelgusi besh yil davomida dividendlarning o’rtacha yillik qiymati o’sish sur’ati shunday saqlanishi kutilmoqda. Besh yildan so’ng esa o’sish sur’ati 8% miqdorida stabillashadi. Aktsiyaning joriy bozor bahosi 30$. Agar talab qilinadigan foyda normasi 18% bo’lsa, ushbu aktsiyani sotib olish mumkinmi?

4.13 A kompaniyaning aktsiyalar bo’yicha oxirgi to’lagan dividendi 7$ga teng. Dividendlarning o’sish sur’ati yillik 3%ni tashkil etadi. Diskontlashtirish koeffitsienti 12%ga teng bo’lsa, kompaniya aktsiyalarining joriy bahosi nechaga teng?

4.14 A kompaniya hisobot yilida dividend to’lamadi. Ammo, kelgusi yilda 5$ miqdorida dividend to’lamoqchi. Kelgusi yillar mobaynida dividendlarning doimiy o’sish sur’ati 6% bo’lishi kutilmoqda. Agar diskontlashtirish koeffitsienti 13%ga teng bo’lsa, kompaniya aktsiyalarining joriy bahosi nechaga teng.

4.15 Har yarim yilda foiz hisoblanadigan va kupon stavkasi 10% bo’lgan 500 so’m nominal qiymatga ega obligatsiya 6 yildan so’ng so’ndiriladi. Agar bozordagi foyda normasi: a) 8%; b) 10%; v) 12% bo’lsa, uning joriy bahosi qanchaga teng.

5.1 Tadbirkorlik faoliyatini yo’lga qo’yish uchun 200000$ mablag’ talab

qilinadi. Ikkita varianti mavjud: 1) yillik 10% stavka bilan 100 ming $lik qarz majburiyatlarini va nominal

qiymati 1$ bo’lgan 100 ming $lik oddiy aktsiyalarni chiqarish .

10

2) yillik 10% stavka bilan 20 ming $lik qarz majburiyatini va nominal qiymati 1$ bo’lgan 180 ming $lik oddiy aktsiyalarni chiqarish.

Foizlar, soliqlar, va dividendlarni to’lagungacha bo’lgan foyda miqdori yillar bo’yicha quyidagi hajmda prognoz qilingan ($, ming):

1997 yil-40. 1998 yil-60, 1999 yil-80. Foyda solig’i stavkasi 33%ni tashkil etadi. Har bir variant bo’yicha aktsionerlar olishi mumkin bo’lgan bir aktsiyaga tegishli daromad miqdorini aniqlang.

5.2 Quyidagilar asosida mablag’lar manbai o’rtasidagi munasabat

koeffitsientini hisoblang.

Ko’rsatkichlar A-kompaniya B-kompaniya Oddiy aktsiyalar (minimal qiymati 1$) 300000 100000 Uzoq muddatli qarz majburiyatlari (10%) 100000 300000 Jami 400000 400000

5.3 Bir xil hajmdagi kapitalga ega ammo har xil tarkibdagi mablag’lar manbaiga

ega ikkita kompaniya haqida quyidagi ko’rsatkichlar berilgan:

Ko’rsatkichlar A-kompaniya B-kompaniya Oddiy aktsiyalar (minimal qiymati 1$) 500000 200000 Uzoq muddatli qarz majburiyatlari (10%) 200000 500000 Jami 700000 700000

Soliq va foizlar to’langungacha bo’lgan foyda yillar bo’yicha quyidagiga

teng ($, ming): 1 yil-100, 2 yil-60, 3 yil-30. Quyidagilarni hisoblang: a) foizlar to’langandan keyingi foydani; b) agar qarz majburiyatlarii bo’yicha foiz miqdori 15% bo’lganda, foizlar

to’langandan keyingi foydani. 5.4 A kompaniya aktsiyalarining bozor bahosi 2.50$ ga teng. Yalpi yillik

dividend miqdorining kutilayotgan darajasi 8%ga teng. Kompaniya xususiy kapitalining bahosini hisoblang.

5.5 B kompaniya 10%lik qarz majburiyatlarini emitsiya qildi. Agar kompaniyaning foyda solig’i normasi 33% ni tashkil etsa, ushbu mablag’lar manbai bahosi nechaga teng bo’ladi?

5.6 V komnaniya kapitalining o’rtacha tortilgan bahosini hisoblang. Bunda mablag’lar manbai tarkibi quyidagicha:

Mablag’lar manbai Manbalarning umumiy summadagi ulushi Baho Aktsionerlik kapitali 80% 12% Uzoq muddatli qarz majburiyatlari 20% 6.5%

11

Agar aktsionerlik kapitalining ulushi 60% gacha kamaysa WACC (aktsionerlik kapitalining bahosi) ko’rsatkichining qiymati qanday o’zgaradi.

5.7 Qarz mablag’lar manbaiga ega bo’lmagan kompaniyaning kapital bahosi 10%ni tashkil etadi. Agar firma 8%lik uzoq muddatli majburiyatlarnii emitsiya qilsa, mablag’lar manbai tarkibining risk darajasi oshishi munasabati bilan xususiy kapital bahosi o’zgaradi.

1. Quyidagi mablag’lar manbai tarkibiga ko’ra kompaniya xususiy kapitali bahosini Modilyan-Miller nazariyasi asosida hisoblang:

Xususiy kapital 80% 60% 20% Qarz kapitali 20% 40% 80%

2. Har bir holat bo’yicha WACC qiymatini hisoblang. 3. Agar foyda solig’i 33%ni tashkil qilsa, yuqoridagilar qanday o’zgaradi. 5.8 Mahsulot ishlab chiqarish haqida quyidagi ma’lumotlar mavjud: shartli doimiy xarajatlar-50 mln. so’m mahsulot birligiga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan xarajatlar - 55 ming so’m bir birlik mahsulot bahosi- 65 ming. so’m

Quyidagilarni hisoblang: a) kritik sotish hajmini ; b) 20 mln. so’mlik yalpi dpromad beruvchi sotish hajmini. 6.1 160000$ investitsiya talab qiluvchi loyiha o’n besh yil davomida har yili

30000$ daromad keltiradi. Agar diskontlashtirish koeffitsienti 15% bo’lsa, ushbu loyihaga baho bering.

6.2 O’n besh yil muddatga mo’ljallangan loyiha 150000$ miqdordagi investitsiyani talab qiladi. Birinchi besh yilda hech qanday tushum bo’lmaydi, ammo keyingi o’n yil davomida har yilgi daromad 50000$ ga teng bo’lsa, ushbu loyihani qabul qilish mumkinmi?

6.3 Ikkita muqobil loyiha ko’rib chiqilmoqda:

A: -50000 15625 15625 15625 15625 15625 B: -80000 - - - - 140000

1. Fisher nuqtasini toping. 2. r=5% va r=10% bo’lgan hollarda loyihalardan birini tanlang.

6.4 Agar diskontlashtirish koeffitsienti 20% bo’lsa, quyida keltirilgan loyihalar

uchun NPV va IRRlarni hisoblang. A: - - - - 1000 B: 60 60 60 60 - S: 100 100 100 100 100

12

6.5 Agar kapital bahosi 10% bo’lsa, ikkita muqobil varmantni tahlil qiling. A: -100 120 - - - B: -100 - - - 174

6.6 Quyidagi loyiha uchun IRRni hisoblang.

A: -200 20 40 60 60 80

6.7 Agar kapital bahosi 13% bo’lsa, quyidagi ikkita loyihani NPV, IRR va PP mezonlari asosida taqqoslang.

6.8 Loyiha bo’yicha talab qilinayotgan investitsiya miqdori 18000$ tashkil qiladi. Kutilayotgan daromad miqdori esa birinchi yil 1500$ ni, keyingi 8 yil davomida har yili 3600$ ni tashkil etadi. Agar kapital bahosi 10% bo’lsa, loyihani qabul qilishning maqsadga muvofiqligini aniqlang.

6.9 Kompaniya 90000$ hajmdagi mablag’ni investitsiya qila olishi mumkin. Quyidagi oltita loyihalardan tanlash imkoni bor:

IC IRR(%) NPV A: -30000 13.6 2822 B: -20000 19.4 2562 S: -50000 12.5 3214 D: -10000 21.9 2679 E: -20000 15.0 909 O: -40000 15.6 4509

Kompaniyaning kutilayotgan bahosi 10%. A) NPV; b) IRR; v) PP mezonlari asosida optimal portfelni yarating. 6.10 Quyidagi pul oqimining IRR ni hisoblang:

-100 +230 -132

6.11 Agar kapital bahosi 8% bo’lsa, quyidagi loyihalardan qaysi biri afzalroq?

A: -250 60 140 120 - B: -300 100 100 100 100

6.12 Investitsiya hajmi 1 mln. so’mga teng yillar bo’yicha prognozlashtirilgan

daromad hajmi mos ravishda 344, 395, 393, 322 (ming so’m)ga teng. Agar kapital bahosi 10% bo’lsa, IRR va MIRR ko’rsatkichlarini hisoblang.

7. Dividend to’lash siyosati

13

7.1. A kompaniya kelgusi yilda ham joriy yildagi kabi 400 000 $ foyda olmoqchi. Foydani reinvestitsiya qilish orqali umumiy rentabellikni oshirish imkoniyati mavjud:

Reinvestitsiya qilinayotgan foyda ulushi, %

Foydaning erishiladigan o’sish sur’ati, %

Aktsionerlar talab qilayotgan foyda normasi, %

0 0 14 25 5 15*

40 7 16*

* – Aktsionerlar yangi investitsiya bilan bog’liq riskning vujudga kelishi sababli

yuqori foyda normasini talab qilishmoqda. Reinvestitsiya qilishning optimal yo’lini toping. 7.2. Bir necha yillar mobaynida A kompaniya har yili 1500 so’m miqdorida

dividend olib kelmoqda. Bu yil to’lanadigan dividend e’lon qilinishi arafasida. Har bir aktsiya bo’yicha 1500 so’mni reinvestitsiya qilish imkoni bor. Bunda kutilayotgan daromad miqdori bir necha yillar mobaynida 300 so’mni tashkil etadi. Kapital bahosi 11% deb hisoblab, moliyalashtirishning samarali yo’lini tanlang:

A) foydani to’la hajmda reinvestitsiya qilish; B) aktsiyalarning qo’shimcha emissiyasi. 7.3. A kompaniya joriy yilda 1 000 000 $ miqdorida daromad oldi. Kompaniya

kelajakda shu miqdordagi daromadni olib o’z faoliyatini davom ettirishi yoki quyidagi shartlar asosida foydaning bir qismini reinvestitsiya qilishi mumkin:

Reinvestitsiya qilinayotgan foyda ulushi, %

Foydaning erishiladigan o’sish sur’ati, %

Aktsionerlar talab qilayotgan foyda normasi, %

0 0 10 10 6 14 20 9 14 30 11 18

Qaysi yo’lni afzalroq deb hisoblaysiz? 7.4. A kompaniya oxirgi yillar davomida dividendlarining o’rtacha yillik o’sish

sur’atini 7% ga etkazdi. Joriy yilda dividendlar 8% o’sishi kutilmoqda. Shu bilan birga samaradorligini kapital bahosidan ancha yuqori bo’lgan loyihani investitsiyalash imkoni mavjud. Moliyalashtirishning yagona manbai joriy yildagi jami foyda miqdori bo’lishi mumkin. Loyiha uch yil davomida sezilarli pul oqimini bermaydi. Kompaniya direktorining aytishicha, dividendlar to’lanmagan taqdirda aktsiyalarning bonusli emissiyasini chiqarish kerak bo’ladi. Bu vaziyatda aktsionerlar dividendlarini kapitallashtirilgan ko’rinishida olishlari mumkin.

1. Dividendlarni to’lash yoki reinvestitsiya qilishidan avval qaysi aspektlar nazariy va amaliy tomonidan hisobga olinishi kerak?

2. Direktorning fikrini sharhlang.

14

8. Aylanma kapital tahlili va uni boshqarish. 8.1. Agar birinchi chorakda tovaraylanma rejaga nisbatan 4,8% yoki 9 000 000

so’mga ortiq bajarilgan bo’lsa, zaxiralar dinamikasi tovaraylanmasini tahlil qiling: Tovar – moddiy zaxiralar, mln. so’m

1 yanvar 60 61 1 fevral 62 62,5 1 mart 63 64,4 1 aprel 65 67

8.2. Iyun oyida do’konning birinchi bo’limida tushum 52 000 000 so’mni,

ikkinchi bo’limda esa 41 000 000 so’mni, aylanish davri mos ravishda – 35 va 32 kunlarni tashkil etgan. Quyidagilarni hisoblang:

A) do’kon bo’yicha umumiy tovaraylanma vaqti va tezligini; B) agar tovaraylanma bir oyda 10% ga oshganda, o’rtacha zaxiralar 5% ga

kamayganda do’konning tovaraylanma tezligi qanday o’zgaradi? 8.3. Agar bir partiya buyurtmani bajarish qiymati 20 000 so’mni, xom – ashyoga

yillik talab 2 000 donani va saqlash xarajatlari sotib olish bahosining 10% ini tashkil etsa, buyurtmaning optimal miqdori (EOQ) va yil davomida talab qilinadigan buyurtmalar sonini hisoblang.

8.4. Kompaniya haqida quyidagi ma’lumotlar mavjud: buyurtmaning optimal miqdori – 3 000 dona; xom ashyoga bo’lgan o’rtacha minimal va maksimal haftalik talab mos ravishda quyidagiga bo’lgan 60,35 va 125 dona; buyurtmani bajarish davri 14-20 kun. Bir haftada shu kuni 5 kun deb hisoblab, quyidagilarni aniqlang:

A) buyurtmani bajarish uchun zarur bo’lgan zaxiralar qismini; B) zaxiralarning maksimal darajasini; V) zaxiralarning minimal darajasini. 8.5. Tovar – moddiy zaxiralar zarurligini asoslaydigan asosiy sabablarini keltirib

o’ting. Zaxiralarni samarali boshqarish korxona faoliyati uchun hayotiy zaruriyat ekanligini asoslab bering.

8.6. Kompaniyalarning xom – ashyoga bo’lgan yillik talabi-2 000 dona. Bir dona xom – ashyoni saqlash xarajatlari-500 so’m, buyurtmani bajarish xarajatlari-60 000 so’mni tashkil etadi. Quyidagilarni hisoblang:

A) buyurtmaning optimal miqdorini; B) agar xom – ashyo etkazib beruvchi bir yilda 4 martadan ko’p xom – ashyo

bera olmasligini aytsa, bu to’siqni olib tashlash uchun kompaniya qancha mablag’ to’lay olishi mumkin.

8.7. A kompaniya bir donasining narxi 4 000 so’m bo’lgan xom – ashyoga har birida 200 donadan bo’lgan partiyalarda buyurtma beradi. Xom – ashyoga bo’lgan talab doimiy va 250 ish kuni davomida kuniga 10 donani tashkil etadi. Bir buyurtmani bajarish bahosi 25 000 so’mni, saqlash xarajatlari esa xom – ashyo bahosining 12,5% ini tashkil etadi.

1. Buyurtmaning optimal miqdori (EOQ) va xom – ashyo buyurtma qilishning joriy siyosati EOQ ga asoslangan siyosatga o’tish samaradorligini aniqlang.

15

2. Agar xom – ashyo etkazib beruvchi buyurtmalar katta partiyalarda qilinsa, xom – ashyo narxini pasaytirishga rozi bo’lsa EOQ ni hisoblang. Quyidagi shartlar qo’yilgan: buyurtma hajmi: 0-599 bo’lsa, chegirma-0; 600-999 gacha chegirma 10% ; 1 000 dan ortiq chegirma 15%.

8.8. A kompaniya bozorga yangi mahsulotini chiqardi. Uning tannarxi 4 000 so’m, sotish bahosi 5 000 so’m. Kompaniya xom ashyo qiymatini etkazib berilgan kun to’laydi. O’z mahsulotlari uchun mijozlaridan pulni bir kun farq bilan oladi. Kompaniya mahsulotlariga talab katta va hech qanday to’siqlarsiz sotilishi mumkin. Kompaniya kunlik ishlab chiqarish hajmini ikki baravar oshirmoqchi. Yaqin bir hafta uchun pul oqimini prognoz qiling.

8.9. A kompaniya tannarxi 30 000 so’m va chakana narxi 65 000 so’m bo’lgan mahsulot ishlab chiqaradi. Olinadigan xom ashyo qiymati etkazib berilgan vaqtida to’lanadi. Ishlab chiqarish quvvatlari haftasiga 1 000 dona mahsulot, ishlab chiqarish imkonini beradi. Kompaniyaning schyotida 4 000 000 so’m bor. B kompaniya 8 hafta davomida ushbu mahsulotni haftasiga 1 000 donadan sotib olmoqchi. U bir dona mahsulot uchun 100 000 so’m to’lashga tayyor. Ammo to’lov oxirgi partiya qabul qilinib olingandan so’ng amalga oshiriladi. Qanday shartlar asosida A kompaniya ushbu taklifni qabul qilishi mumkin?

8.10. Xom ashyoga bo’lgan o’rtacha talab 75 donani, maksimal talab 110 donani tashkil etadi. Agar buyurtmani vaqti ikki hafta bo’lsa, zaxiralarning qanday darajasida buyurtma qilish kerak?

8.11. A kompaniyaning yanvar oyidagi mahsulot sotishdan tushumi 50 000 000 so’mni tashkil etdi. Kelgusi oylarda uning o’sish sur’ati oyiga 1% tashkil etishi kutilmoqda. Xom ashyo xarajatlari sotish hajmining 30% ni tashkil etadi. Xom ashyo ishlatilishidan bir oy avval sotib olinadi va qabul qilib olingandan ikki oydan keyin to’lov amalga oshiriladi. Iyun oyida xom ashyo sotib olish bilan bog’liq pul mablag’lari chiqimini hisoblang.

8.12. A kompaniyaning yanvar oyidagi mahsulot sotishdan tushumi 50 mln. so’mni tashkil etdi. Kelgusi oylarda uning o’sish sur’ati oyiga 1% bo’lishi kutilmoqda. Mijozlarga etkazib berilgan mahsulot uchun to’lov quyidagi shartlar asosida amalga oshiriladi: bir oylik sotish hajmining 20% ni naqd hisob-kitoblardan tushum tashkil etadi; 40% bir oy davomida to’lanadigan kredit va mijozlarga beriladigan 3% miqdoridagi chegirma asosida sotiladi; mahsulotning qolgan qismi uchun to’lov ikki oy davomida amalga oshiriladi, bunda ushbu summaning 5% ni shubhali qarzlar tashkil etadi. Iyun oyi uchun pul mablag’lari kirimini hisoblang.

9.1. 1. Obligatsiya chiqarish orqali mablag’ jalb qilishning afzalliklari va

kamchiliklarini sanab o’ting. 2. Kompaniya qarz mablag’ini har xil manbalardan har xil foiz stavkalari

asosida yoki oltita manbadan past foiz stavkada jalb qilishi mumkin. Qaysi variant afzalroq?

9.2. Kompaniya yangi uskuna sotib olishi kerak. Uni ikki yo’l bilan sotib olish mumkin: bank krediti hisobiga yoki lizinga. Muqobil variantlarni ko’rib chiqishda asosiy e’tiborni nimaga qaratish lozim?

16

9.3. Investor 30$ ga A kompaniyaning ijro etish bahosi 900$ bo’lgan aktsiyalarini sotib olish imkonini beruvchi optsionni sotib oldi. Optsion bir yil davomida ijro etilishi mumkin. Agar aktsiyalarning joriy bozor bahosi 850$ bo’lsa, investor qanday narx darajasida optsionni ijro etishni afzal biladi?

9.4. A kompaniya bahosi 5 000 so’m bo’lgan yangi oddiy aktsiyaga obuna bo’lish huquqini beruvchi variantlarni chiqardi. Agar investor talab qilayotgan foyda normasi 12% bo’lsa, varrantning qiymati qanday bo’ladi? Bunda varrant a) ikki yildan so’ng; b) besh yildan so’ng ijro etiladi. Kutilayotgan baho 4 900 so’m va 10 000 so’m bo’lgan ikkita holatni ko’rib chiqing.

9.5. Kompaniya nominal qiymati 100$ bo’lgan konvertirlanadigan obligatsiya chiqardi. Uning kupon stavkasi 12% ga teng. To’rt yildan so’ng har bir obligatsiya 50 ta oddiy aktsiyaga konvertirlanishi mumkin. Agar investor obligatsiyani konvertirlashni xohlamasa ular 115$ dan so’ndiriladi. Agar talab qilinadigan foyda normasi 10% bo’lsa hamda konvertirlash sanasiga oddiy aktsiyaning kutilayotgan bahosi a) 2$ b) 3$ bo’lsa, obligatsiyaning joriy bozor bahosini hisoblang.

9.6. 100 000 dona oddiy aktsiyasi muomalada bo’lgan kompaniya nominal qiymati 60$ va foiz stavkasi 8% bo’lgan 10 000 dona konvertirlanadigan imtiyozli aktsiyalarni muomalaga chiqardi. Kelgusi yilda kutilayotgan foyda 315 000$ tashkil etadi. Oddiy aktsiyaning joriy bozor bahosi 25$ ga va konvertirlash koeffitsienti 2 ga teng. Imtiyozli aktsiyalarning konvertatsiya bahosini hisoblang. Agar a) bironta imtiyozli aktsiya konvertirlanmaydi; b) hamma imtiyozli aktsiyalar ham konvertatsiya qilinmaydi; v) imtiyozli aktsiyalarning 40% konvertatsiya qilinadigan bo’lsa, kelgusi yil uchun “Bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan daromad” ko’rsatkichining prognoz qiymatini hisoblang.

9.7. Optsionlar bilan bajariladigan operatsiyalarning to’g’ridan-to’g’ri aktsiyalar orqali bajariladigan operatsiyalarga nisbatan afzalligini aniq misollarda ko’rsatib bering.

9.8. Loyihani amalga oshirish uchun investorga 10 mln. so’m kerak. Bank nominal foiz stavkasi 16% bo’lgan ssuda berishga tayyor.

1. Agar ssuda bir yilga quyidagi a) odatdagi; b) diskont; v) qo’shimcha foizlar bilan har oylik to’lovlarni to’lash sharti bilan olingan bo’lsa, samarali yillik stavkani hisoblang.

2. Kreditni so’ndirishning qanday bo’lishi kompaniya uchun afzal. 3. Agar diskont foizi shartnomada ko’rsatilgan bo’lsa, tadbirkor bankdan olishi

kerak bo’lgan summani ko’rsating. 10.1. Quyidagi ma’lumotlar asosida har bir mahsulot va do’kon bo’yicha

umumiy narx o’zgarishini hisoblang. Bazis davri Hisobot davri Mahsulot guruhi narx, ming so’m narx, ming so’m miqdor, dona

A 1,2 1,1 100 B 3,0 3,8 50 V 8,5 9,1 70

17

10.2. Bir birlik mahsulot ishlab chiqarish rentabelligini ko’rsatuvchi quyidagi ma’lumotlar keltirilgan (ming so’m) Ishlab chiqaruvchi bahosi 90 Haqiqiy tannarx 50 Shartli tannarx (joriy bahoda) 70

Bir birlik mahsulotga to’g’ri keladigan foydani a) o’tgan davr baholarida b) joriy baholarda hisoblang.

10.3. Amerika kompaniyasi 1970 va 1980 yillarda 5 mln.$ va 17 mln.$ ga ikkita bino sotib oldi. CPL usuli (buxgalteriya hisobi ob’ektlarini bir xil xarid qilish qobiliyatiga ega pul birliklarida baholash) dan foydalanib binolarning 1987 yildagi bahosini hisoblang. Bunda iste’mol narxlari indeksi quyidagicha bo’lgan: 1970 y-116,3%; 1980 y-246,8%;1987 y-339,6%.

10.4. Do’konning tovaraylanma dinamikasi haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan:

Bazis yili Joriy yili Mahsulot guruhi ming dona ming so’m ming dona ming so’m A mahsulot 100 2,5 130 2,3 B mahsulot 350 1,8 330 3,0 V mahsulot 900 0,9 920 1,2

Tovar aylanma dinamikasini tahlil qiling. 1. Individual (xususiy) narx indekslarini toping. 2. Narx indekslarini hisoblang: Karli indeksi, Laspeyres indeksi, Paashe indeksi,

Marshall indeksi, Fisher indeksi. 3. Indekslar sistemasini tuzing va doimiy hamda o’zgaruvchan tarkibli narx

indekslari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tahlil qiling. 4. Alohida mahsulot guruhlari narxlari o’zgarishi va tovaraylanmadagi tarkibiy

o’zgarishlar ta’sirida o’rtacha narx qanday o’zgarganligini hisoblang. 10.5. Korxonaning egri daromad va xarajatlarini modellashtirishning turli

usullarini qo’llab quyidagi shartni misolda ularning qiymatini hisoblang. Korxona balansi quyidagicha (mln.so’m):

Aktiv Passiv Monetar aktivlar (M) – 12 Xususiy kapital (E) – 30 Nomonetar aktivlar (N) – 85 Qarz kapitali (L) – 67 Balans 97 Balans 97

Inflyatsiya darajasi (narxlarning umumiy indeksi) 112% tashkil etgan. Korxona

egalik qilgan aktivlar narxi o’rtacha 18% o’sgan. O’tgan davrda korxonada xo’jalik operatsiyalari bo’lmagan.

Narxlar o’zgarishi va inflyatsiya foydasi darajasi ta’sirida korxona narxidagi o’zgarishlarni aniqlang.

11.6. O’tgan yil mahsulot sotishdan tushum 145,8 mln.so’mni; xom ashyo, material va asosiy vositalar amortizatsiyasi xarajatlaridan tashqari ishlab chiqarish xarajatlari 20 mln.so’mni; davr boshiga xom ashyo zaxirasi – bir donasining narxi

18

75 000 so’m bo’lgan 1 000 dona; davr mobaynida 80 000 so’mdan 1 100 dona kelib tushgan; davr oxirida zaxira 1 090 donani tagkil qilgan. Hisob-kitob schetidagi summa 5 mln.so’mga oshgan. Asosiiy vositalar 6 yil foydalanishga mo’ljallangan; to’g’ri chiziqli amortizatsiya usuli qo’llaniladi. Foyda solig’i – 35%. Yil yakunlari bo’yicha hisobot tuzing va xususiy kapital rentabelligini hisoblang:

A) keltirilgan ma’lumotlar va FIFO usuli asosida; B) yil boshida asosiy vositalar 1,5 koeffitsiet bilan qayta baholangan; qayta

baholash haqidagi ma’lumotlar balansda keltirilmagan; LIFO usuli qo’llanilgan. Yil boshiga balans quyidagicha (ming so’m):

Aktiv Passiv Asosiy vositalarning qoldiq qiymati (dastlabki qiymati-120 mln.so’m) – 100 000 Xususiy kapital – 120 000

Ishlab chiqarish zaxiralari – 75 000 Boshqa joriy aktivlar – 10 000 Boshqa passivlar – 65 000

Balans – 185 000 Balans – 185 000 10.7. Korxona loyihaga 25 mln.so’m sarf qildi va yil oxirida 5 mln.so’m foyda

oldi. Inflyatsiya sur’atining pasayishi kutilmagan holda narxlar bir yil davomida o’rtacha 15% ga oshgan. Quyidagi muammoni hal qiling: korxona jami foydani aylanmadan chiqarib olib ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun sarflashi kerakmi? (Misol uchun, qo’shimcha mukofot berish)

10.8. Xom ashyo neomenklaturasi o’z ichiga 3 turdagi xom ashyoni oluvchi korxonada narxlar indeksini hisoblang va aylanma mablag’larga bo’lgan talabni tahlil qiling.

10.9. Korxonada debitor majburiyatlarni so’ndirishning o’rtacha davri – 75 kun, uni 20 kunga qisqartirish rejalashtirilmoqda. Agar oylik inflyatsiya sur’ati 8% bo’lishi prognozlashtirilgan va bank foizlari yillik 12% ni tashkil etsa, korxona o’z mijozlariga maksimal darajada qancha chegirma berishi mumkin.

10.10. Debitor majburiyatlarining so’ndirilishi davri 80 kunni tashkil etadi. Ekspert so’rovlari natijasija mumkin bo’lgan iqtisodiy o’sish stsenariysi tuzilgan. Mijozlarga berilishi mumkin bo’lgan chegirmaning maksimal darajasini aniqlang.

Iqtisodiy o’sish stsenariysi

Stsenariy Ko’rsatkichlar optimistik ehtimoli yuqori pessimistik Inflyatsiyaning oylik sur’ati, % 18 10 5 So’ndirilish davrining rejadagi qisqartirilishi, kun

5 12 20

Bank foiz stavkasining darajasi, %

100 80 50

Stsenariyning ehtimolligi 0,2 0,5 0,3

10.11. Kelgusi yilda inflyatsiyaning o’rtacha oylik sur’ati 10% bo’lishi prognozlashtirilmoqda. A kompaniyaning debitor majburiyatlarni so’ndirish davri 65 kun bo’lgan. Uni 15 kunga qisqartirish rejalashtirilmoqda. Debitor majburiyatlarning

19

har ming so’miga to’g’ri keladigan egri xarajatlarning qanchaga (ming so’m va foizlarda) qisqarishini hisoblang.

20

ASOSIY FORMULALAR

• Foiz stavkasi

PVPVFVrt

−=

• Hisob stavkasi

PVPVFVdt

−=

• Stavkalar o’rtasidagi nisbat

t

tt d

dr−

=1

yoki t

tt r

rd+

=1

• Oddiy foizlar formulasi

)1( rnPFV ⋅+⋅=

• Murakkab foizlar formulasi

)%,(1)1( nrEMPrPF nn ⋅=+⋅=

• Bank tomonidan veksellarni hisobga olishdagi to’lanadmgan summani aniqlash

formulasi

)1( dfFP ⋅−⋅=

bu erda R – to’lanadigan summa; F – veksel summasi; d – bank hisob stavkasi; f – vekselni qoplashgacha bo’lgan muddatning nisbiy davomiyligi.

• Bir yil davomidagi yil ichi ajratmalari

)/1( TrtPFn ⋅+⋅=

bu erda r – yillik stavka t- ajratmalar hisoblangan muddatning davomiyligi, kunlarda; T- yilning kunlardagi uzunligi (davomiyligi).

Ajratmalarning uch varinti mavjud: a) aniq foiz va muddatning aniq uzunligi (davomiyligi) (T = 365 yoki 366 kun); b) oddiy foiz va muddatning aniq uzunligi (davomiyligi)

21

(T=360; t – aniq); v) oddiy foiz va muddatning taqribiy uzunligi (davomiyligi) (T=360; bir oyda 30 kun deb hisoblanganda t – taqribiy bo’ladi);

• Butun yillar uchun hisoblangan yil ichi ajratmalari;

km

mrPFV ⋅+⋅= )1(

bu erda r – yillik stavka m - bir yildagi ajratmalar soni (miqdori); k - yillir soni

• Kasr (butun bo’lmagan) yillar uchun hisoblangan ajratmalar a) murakkab foizlar formulasi bo’yicha

tw

n rPF ++⋅= )1(

b) aralash sxema bo’yicha:

)1()1( rfrPF wn ⋅+⋅+⋅=

bu erda w – butun yillar soni; f – yilning kasr qismi

• Yil ichidagi davrlar uzunligi davrlarning butun soniga teng bo’lmaganda yil ichidagi davrlar bo’yicha foiz hisoblash a) murakkab foizlar formulasi bo’yicha

tkmn m

rmrPF )1()1( +⋅+⋅= ⋅

b) aralash sxema bo’yicha:

)1()1( m

rfmrPF km

n ⋅+⋅+⋅= ⋅

bu erda k – yillar soni; m – bir yilda amalga oshirlgan ajratmalar; r – yillik stavka; f - davrning kasr qismi.

• Keltirilgan qiymat formulasi

)%,(2)1(

nrFMFrFP nnn ⋅=

+=

22

• Tushumlar teng bo’lmaganda pul oqimining keltirilgan qiymati

∑= +

−n

kk

k

rF

P1 )1(

• Annuitet postnumerandoning bo’lajak muddatli qiymati

)%,(31)1()1(1

nrFMArrArAFnn

k

kn ⋅=−+

⋅=+⋅= ∑=

−

• Annuitet prenumerandoning bo’lajak muddatli qiymati

)1()%,(3 rnrFMAF +⋅⋅= • Muddatli annuitet postnumerandoning keltirilgan (joriy) qiymati

)%,(4)1(1)1(1

nrFMArrA

rAP

kn

kk ⋅=

+−⋅=

+=

−

=∑

• Muddatli annuitet prenumerandoning keltirilgan (joriy) qiymati

)1()%,(4 rnrFMAP +⋅⋅=

• Muddatsiz annuitetning keltirilgan qiymati rAP /=

• Moliyaviy aktivning kutilayotgan daromadliligi (k0)

∑=

⋅=n

iiio pkk

1

bu erda ki – i-aktivning kutilayotgan daromadliligi;

pi - yuzaga kelish ehtimolligi

• Variatsiya ii Pkk ⋅−= ∑ 2

02 )(δ

- O’rta kvadratik (standart) og’ish

δ=CD

• Variatsiya ko’lami

minmax kkR −=

• Variatsiya koeffitsienti kV /δ=

23

• Portfelning kutilayotgan daromadliligi (Kor) ∑ ⋅= ioiop dkK

bu erda Koi - i –aktivning kutilayotgan daromadliligi;

di - portfeldagi i-aktivning ulushi

• Portfel daromadliligining standart og’ishi

∑ ⋅−= ioppip Pkk 22 )(δ

bu erda kpi – iqtisodiyotning i-holatidagi portfelning daromadliligi

• Ikki aktivdan tashkil topgan portfelning daromadliligi variatsiyasi

21122122

22

21

21

2 2 δδδδδδδ ⋅⋅⋅⋅+⋅+⋅= rddp

bu erda di - i-aktivning portfeldagi ulushi r12 - aktivlarning kutilayotgan daromadliligi o’rtasidagi korrelyatsiya koeffitsienti iδ - i-aktiv daromadliligining o’rta kvadratik og’ishi

• Moliyaviy aktivlarning daromadliligini baholash modeli (Capital Asset Pricing

Model, SARM)

)( fmfo KKKK −⋅+= β

bu erda gde Ko – mazkur kompaniya aktsiyalarining kutilayotgan daromadliligi; Kf – risksiz qimmatli qog’ozlarning daromadliligi; β - mazkur kompaniya uchun beta-koeffitsient; Km – bozordagi o’rtacha daromadlilik.

• Moliyaviy aktivlarni baholashning asosiy formulasi

∑= +

=n

kk

k

ko r

CFV

1 )1(

bu erda Vo – moliyaviy aktivning joriy bahosi; CFk – prognoz qilinayotgan pul oqimi; rk - k-davrda talab qilinayotgan foydalilik me’yori.

• Yillik foizlar hisoblanadigan chaqirib (qaytarib) olinmaydigan obligatsiyalarni baholash

24

)(%,2)%,(4)1()1(1

nFMMnrFMCFrM

rCFV

n

kkk ⋅+⋅=

++

+=∑

=

(2)

bu erda CF – yillik kupon daromadi

M- obligatsiyalarni so’ndirishda to’lanadigan o’zining qiymati r – talab qilinayotgan foyda me’yori normasi n – obligatsiyalarni so’ndirish muddatigacha bo’lgan yillar soni v – obligatsiyaning joriy bahosi

• Yarim yillik foizlar hisoblanadigan chaqirib (qaytarib) olinmaydigan obligatsiyalarni baholash

∑= +

++

=n

knk r

Mr

CFV

2

12)21()21(

2 (3)

• Muddatidan avval so’ndirish huquqiga ega bo’lmagan obligatsiyaning

daromadliligi; sinonimlari: umumiy daromadlilik; so’ndirish daromadi (Yield to Maturity, YTM) YTM ko’rsatkichi, mazkur qimmatli qog’ozga qilingan investitsiyalarning samaradorligini ta’riflovchi YTM ko’rsatkichi (3) tenglama orqali aniqlanishi mumkin.

YTM = r

• (3) tenglama r ga nisbatan faqat kompyuter yoki moliyaviy kalkulyator yordamidagina topilishi mumkin bo’lganligi uchun amaliyotda YTM ning quyidagi formula orqali aniqlangan taxminiy qiymatidan foydalaniladi

2/)(

/)(VM

kVMCFYTM+

−+= (4)

bu erda k – obligatsiyani so’ndirishgacha qolgan yillar soni

• Muddatidan avval so’ndirilishi yoki bozordan chaqirib (qaytarib) olinishi huquqiga ega bo’lgan obligatsiyalarni (qaytariluvchi obligatsiyalar) baholash.

M nominal qiymati qaytarish bahosi (qayta sotib olish bahosi) Sr bilan almashtirilgan (2) va (3) formulalar yordamida bajariladi.

• Qaytariluvchi obligatsiyalar daromadliligi (Yield to Call, YTC) M nominal qiymati qaytarish bahosi (qayta sotib olish bahosi) bilan almashtirilgan (4) formula yordamida hisoblanadi.

• Turli oblagatsiyalar uchun YTM ko’rsatkichini bir-biri bilan taqqoslashning

ilojisi bo’lmasligi mumkin, chunki foizlar turli oraliq bilan hisoblanishi mumkin. Shuning uchun tahlilda samarali yillik stavkadan foydalaniladi.

25

11 −⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ +=

kn

e krr

bu erda rn - nominal yillik foiz stavkasi (daromadlilik) k – bir yildagi ajratmalar soni

• Imtiyozli aktsiyalar va muddatsiz oblagatsiyalarni baholash quyidagi formula

orqali amalga oshiriladi:

rCFPV /=

• Daromadlilik turlari:

Joriy (dividend) daromadlilik ( ) dr

нархЖорийдаромадиКупон

rd =

Kupon daromadlilik ( ) kr

НоминалдаромадиКупон

rk =

So’ndirish vaqtidagi daromadlilik = YTM Muddatidan avval so’ndirish daromadliligi = YTC Kapitallashgan daromadlilik

0

01

PPPrc

−=

bu erda

1P - davr oxirga kelib aktivning bahosi, 0P - aktivning davr boshidagi bahosi

Umumiy daromadlilik

cd rrr +=1

• Daromadliligi doimiy o’sish sur’atiga (d) ega bo’lgan oddiy aktsiyalarni baholash Gordon modeli yordamida bajariladi

gr

DgrgDP o

o −=

−+⋅

= 1)1( (5)

bu erda — kutilayotgan baho (masalan, yakunlanayotgan yil oxiriga); 0Pr – talab qilinayotgan foyda normasi (me’yori);

D0 – oxirgi marta to’langan yillik dividend (yakunlanayotgan yil

26

uchun); D1 - kelgusi yildagi dividend

• Daromadliligi doimiy bo’lmagan o’sish sur’atiga ega bo’lgan oddiy

aktsiyalarni baholash. Firma tashkil topgan va endi oyoqqa turayotgan davrda dividendlar o’zgarib turadi va ma’lum vaqt o’tganidan so’ng doimiy o’sish sur’atiga erishiladi.

nn

n

kk

kо rgr

DrD

Р ⎟⎠⎞

⎜⎝⎛

+⋅

−+

+= +

=∑ 1

1)1(

1

1

• Keltirilgan sof samaradorlikni baholash (Net Present Value, NPV)

ICrP

NPVk

kk −

+= ∑ )1(

agar NPV > 0 bo’lsa loyiha qabul qilinadi;

NPV< 0 bo’lsa loyihani rad etish lozim; NPV = 0 bo’lsa har qanday qaror qabul qilish mumkin;

bu erda Pk — k yilda loyihadan olingan pul tushumi; IS — birlamchi investitsiya hajmi; r —diskontlash koeffitsienti.

• Investitsiyalarning rentabelligi indeksini hisoblash (Profitability Index, PI)

ICrP

PIk

kk ÷

+= ∑ )1(

agar RI > 1 bo’lsa loyiha qilinadi; PI < 1, bo’lsa loyihani rad etish lozim; RI = 1, bo’lsa har qanday qaror qabul qilish mumkin.

• Ichki foyda me’yorini hisoblash (Internal Rate of Return, IRR)

IRR = r, bo’lganda NPV=f(r)=0

agar IRR > CC bo’lsa loyiha qabul qilinadi; IRR < CC bo’lsa loyihani rad etish lozim; IRR = CC bo’lsa har qanday qaror qabul qilinishi mumkin; bu eda SS— kapitalning bahosi yoki mablag’larning mos manbalari bahosi.

• IRR ni chiziqli approksimatsiya usuli yordamida aniqlash

[ ]{ } )()()()f(rr IRR 122111 rrrfrf −⋅−÷+=

• O’zgartirilgan ichki foyda me’yorini hisoblash (Modified Internal Rate of Return, MIRR)

27

n

n

i

inin

ii

i

MIRR

rIF

rOF

)1(

)1(

)1(0

0 +

+⋅=

+

∑∑ =

−

=

bu erda OFi – i-davrda pul mablag’larining chiqib ketishi;

IFi — i-davrda pul mablag’larining oqib kelishi; r — mazkur loyiha kapitalining bahosi n – loyihaning davomiyligi.

• Investitsiyaning qoplanish muddati (Payback Period, PP)

,min nPP = bo’lganda ∑=

≥n

kk ICP

1

Qo’yilgan maqsadga qarab RR ni turli aniqlik bilan hisoblash mumkin. • Hisoblab topilgan foyda normasi (Accounting Rate of Return, ARR)

)(21 RVIC

PNARR+⋅

=

bu erda PN — loyiha keltirayotgan yillik o’rtacha foyda; IS — boshlang’ich investitsiyaning hajmi; RV — aktivlarning qoldiq qiymati hajmi.

• Cheksiz marta sotilishi mumkin bo’lgan loyihasi NPV

[ ]1)1(/)1()(),( −++⋅=∞ kk rrkNPVkNPV

bu erda k — bir marotaba sotilgan loyihaning davom etish muddati;

• Buyurtmaning optimal partiyasini hisoblash

HDFEOQ ⋅⋅

=2

bu erda EOQ — partiya hajmi, birliklarda; F — buyurtmaning bir partiyasini bajarish qiymati; D — davr ichida xom ashyoga bo’lgan talab, birliklarda; N — xom ashyo birligini saqlash xarajatlari.

MDMURP ⋅=

ADAURPSS ⋅−=

LDLUEOQRPMS ⋅−+=

bu erda AU — xom ashyoga o’rtacha kunlik talab, birlik; AD — buyurtmaning o’rtacha bajarilish muddati (joylashtirishdan boshlab xom ashyo olingunga qadar), kun;

28

SS — ehtimoliligi eng katta bo’lgan zaxiralarning minimal darajasi, birlik; MS — zaxiralarning maksimal darajasi, birlik; RR —zaxira darajasi shu qiymatga kelganda buyurtma beriladi, birlik; LU — xom ashyoga kunlik minimal talab, birlik; MU — xom ashyoga maksimal kunik talab, birlik; MD — buyurtmaning bajarilishi uchun ketadigan eng ko’p kunlar soni; LD — buyurtmaning bajarilishi uchun ketadigan eng kam kunlar soni;

• Baholarning individual indeksi

01 ppip ÷=

• Baho indeksi (Karli indeksi)

npp

i

n

i i

i

p

∑== 1 0

1

• Baho indeksi (Laspeyres indeksi)

∑∑

⋅

⋅=

00

01

qpqp

i p

• Baho indeksi (Paashe indeksi)

∑∑

⋅

⋅=

10

11

qpqp

i p

• Baho indeksi (Marshalla indeksi)

)()(

010

011

∑∑

+⋅

+⋅=

qqpqqp

i p

• Baho indeksi (Fisher indeksi)

ПаашеИндексЛаспейресаИндексi p ⋅=

• Pul birligining xarid quvvatini tushib ketishi koeffitsienti pпс IК ÷1

• Narxlar o’zgarishi hisobiga tovar aylanishining o’sishi ∑∑ ⋅−⋅=Δ 1011 qpqpТp

• Tovar aylanuvini qiyosiy narxlarga o’zgartirilishi

pфc IТТ ÷=

• Ixtiyoriy kunlar soni k uchun baho indeksini hisoblash

kдp ii )1( +=

29

bu erda id — kunlik baho indeksi

• Avtoregression bog’liqlik modeli

ktkttt YaYaaYaaY −−− ⋅+⋅++⋅+= ...222110

• Juft korrelyatsiya koeffitsienti

{ } { }2222 )()( ∑∑∑∑∑ ∑∑

−⋅⋅−⋅

⋅−⋅⋅=

yynxxn

yxyxnr

• Kapitalning tortilgan bahosi

∑ ⋅= ii dkWACC

bu erda - i-manbaning bahosi, ik

id - ularning umumiy hajmidagi i-manbaning ulushi.

• Moliyaviy qaram kompaniyaning (kg) «Xususiy kapital» manbaining soliqlar mavjud bo’lmagan sharoitdagi bahosi.

EDkkkk duug /)( ⋅−+=

bu erda – moliyaviy mustaqil kompaniyaning «Xususiy kapital»i manbai ukbahosi;

gk – qarzga olingan kapital bahosi; D – qarz kapitaltining bozorda baholanishii; E — xususiy kapitalning bozorda baholanishii;

• Moliyaviy qaram kompaniyaning (kg) «Xususiy kapital» manbaning T stavka bo’yicha foyda solig’i mavjud bo’lgan sharoitdagi bahosi.

EDTkkkk duug /)1()( ⋅−⋅−+=

• Obligatsiyaning (imtiyozli aktsiyaning) konversion qiymati

cbc kPP ⋅=

30