kościoły a państwo na pograniczu polsko–litewsko-białoruskim

Kocioy a pastwona pograniczu

polsko-litewsko-biaoruskimrda i stan bada

Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych w WarszawieInstytut Historii Uniwersytetu w Biaymstoku

Instytut Pamici Narodowej Oddzia w BiaymstokuWydzia Zarzdzania Politechniki Biaostockiej

Archiwum Pastwowe w SuwakachArchiwum Pastwowe w Biaymstoku

Kocioy a pastwona pograniczu

polsko-litewsko-biaoruskimrda i stan bada

RedakcjaMarek Kietliski, Krzysztof Sychowicz, Wojciech leszyski

Biaystok 2005

4

Seria wydawniczaWsplne dziedzictwo ziem pnocno-wschodnich

dawnej RzeczypospolitejTom IV

ISBN 83-88097-92-X

Okadka:Herb Biaegostoku z 1919 r.

(Zbiory Archiwum Pastwowego w Biaymstoku)

Wydawnictwo PRYMAT Mariusz liwowskiBiaystok, ul. Zwycistwa 26C lok 7tel. 085 869 14 87, 0602 766 304

www.pymat.stnet.pl, e-mail: [email protected]

5

http://www.pymat.stnet.pl/

Ksidzu doktorowi Tadeuszowi Krahelowi

profesorowi Archidiecezjalnego Wyszego

Seminarium Duchownego w Biaymstoku

w 30-t rocznic

pracy naukowo-dydaktycznej i wychowawczej

- przyjaciele, wsppracownicy, uczniowie

TABULA GRATULATORIA

abp Ziemba Wojciech

abp Szymecki Stanisaw

bp Ozorowski Edward

ks. Ciereszko Henryk

ks. Cieluk Marek

ks. Czech Marek

Czyewski Przemysaw

Dajnowicz Magorzata

Danilecki Tomasz

Dobroski Adam

Dworakowski Jan

Filipow Krzysztof

ks. Gadczuk Czesaw

ks. Grygotowicz Jzef

ks. Hoodok Stanisaw

Jaboski Antoni Krzysztof

ks. Kakareko Andrzej

ks. Kasabua Tadeusz

Kietliski Marek

ks. Kimsza Radosaw

Korneluk Eugeniusz

Kozowska witkowska Elbieta

ks. Krasiski Adam

ks. Krawczenko Tadeusz

Kranicka Urszula

Kuklo Cezary

Lechowski Andrzej

Leoczuk Jan

ks. Lewicki Zygmunt

ks. Liwinko Antoni

ks. apiski Krzysztof

ks. azewski Wojciech

Maroszek Jzef

ks. Michniewicz Wojciech

Mironowicz Antoni

Mironowicz Eugeniusz

Milewski Jan Jerzy

ks. Murawski Eugeniusz

ks. Nieciecki Jan

Ocytko Magorzata

Oleksicki Antoni

ks. Olszewski Mieczysaw

Pasiuk Krystyna

Pawowski Waldemar

ks. Piotrowski Stanisaw

ks. Proniewski Andrzej

Pyewska Anna

ks. Raczkowski Jerzy

ks. Radziewicz Henryk

Rogalewska Ewa

Ruciski Henryk

Rutkowski Lech

Sawicki Krzysztof

ks. Skreczko Adam

ks. Snarski Zbigniew

Snopko Jan

ks. Strzelecki Stanisaw

Sychowicz Krzysztof

ks. Szot Adam

Szumski Jerzy

leszyski Wojciech

ks. widziniewski Mieczysaw

Tgowski Jan

Tomczonek Zofia

Tur Ryszard

Wilczewski Waldemar Franciszek

ks. Wojtecki Dariusz

ks. Zabielski Jzef

ks. Zadykowicz Tadeusz

ks. Zdziech Stanisaw

Zimnoch Ryszard

ks. danuk Tadeusz

ks. ukowski Henryk

10

Przedmowa

Czwarty tom serii Wsplne dziedzictwo ziem pnocno-wschodnich dawnej Rzeczypo-spolitej jest pokosiem midzynarodowej konferencji odbywajcej si w dniach 25-26 listo-pada 2004 roku zatytuowanej Kocioy a pastwo na pograniczu polsko-litewsko-biaoru-skim. rda i stan bada. Wsporganizatorami byli: Instytut Historii Uniwersytetu w Bia-ymstoku, Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych w Warszawie, Katedra Ekonomii i Nauk Spoecznych Politechniki w Biaymstoku, Archiwum Pastwowe w Biaymstoku, Ar-chiwum Pastwowe w Suwakach, Instytut Pamici Narodowej Oddzia w Biaymstoku.

Organizatorzy, wzorem poprzednich konferencji (Pogranicze polsko-litewsko-biaoru-skie. rda historyczne, stan bada, Historycy polscy, litewscy i biaoruscy wobec proble-mw XX wieku. Historiografia polska, litewska i biaoruska po 1989 roku oraz Repatriacje i migracje ludnoci pogranicza w XX wieku. Stan bada oraz rda do dziejw pogranicza polsko-litewsko-biaoruskiego), nie unikali draliwych pyta i trudnych tematw, wierzc, i moliwe jest zainicjowanie jakociowo nowego sposobu podchodzenia do wsplnych dziejw byych ziem Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Prezentowany pokonferencyjny zbir artykuw zawiera cenne informacje o zasobach archiwalnych jak i jest jednoczenie przegldem obecnego stanu wiedzy o dziejach kociow na pograniczu polsko-litewsko-biaoruskim. Moliwo przedstawienia swojego dorobku mieli zarwno historycy i archi-wici reprezentujcy rne krajowe orodki naukowe oraz gocie z zagranicy (Biaoru, Li-twa). Podzia publikowanych materiaw na trzy czci odpowiada trzem sekcjom, w kt-rych toczyy si obrady konferencyjne. Pierwsza cze materiaw powicona jest dziejom Kociow w XV-XIX wieku, druga dotyczy stosunkw pastwo Kocioy w pierwszej po-owie XX wieku, a trzecia zamykajc odnosi si do lat II wojny wiatowej i okresu powo-jennego.

Wicej informacji dotyczcych cyklu konferencji Wsplne dziedzictwo ziem pnocno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej znajdziecie Pastwo na stronach internetowych: www.bialystok.ap.gov.pl lub www.hum.uwb.edu.pl/~history/index.htm

Tegoroczny tom pragniemy zadedykowa w trzydziest rocznic pracy naukowo-dy-daktycznej wybitnemu znawcy dziejw Kocioa dawnej archidiecezji wileskiej Ks. Prof. dr. Tadeuszowi Krahelowi.

Redaktorzy

12

KOCIOY NA POGRANICZU

POLSKO- LITEWSKO-BIAORUSKIM

W XV-XIX WIEKU

KOCIOY A PASTWO NA POGRANICZU POLSKO- LITEWSKO- BIAORUSKIM

rda i stan badaBiaystok 2005

Tomasz Jaszczot(Grodzisk)

Fundacje kocielne na Podlasiu do koca XV wieku

Sie parafialna Kocioa rzymskokatolickiego na Podlasiu w dobie nowoytnej jest dosy dobrze poznana zarwno dziki opracowaniom oglnym, jak i bardziej szczego-wym1. Sabiej natomiast przedstawia si stan wiedzy na temat pocztkw jej formowania si i rozwoju, szczeglnie gdy chodzi o wiek XV, a wic wanie wtedy, gdy powsta za-sadniczy zrb parafii i kociow na Podlasiu, jaki funkcjonowa do 1795 r. Nie zawsze te wiadomo, kto by fundatorem pierwszego kocioa w danej miejscowoci, gdy nie wsz-dzie zachoway si dokumenty rdowe, przekazujce takie informacje. W kilku oglnych opracowaniach znajdujemy wprawdzie prby dokonania przegldu fundacji powstaych na Podlasiu2, jednak ich autorzy nie ustrzegli si bdw, zwaszcza jeli chodzi o daty po-wstania poszczeglnych kociow, gdy zajmowali si t kwesti marginalnie i nie wyko-rzystali naleytej podstawy rdowej, opierajc si gwnie na dawnej literaturze i niekie-dy rdach drukowanych. Std do ich zestawie zakrado si wiele bdw i usterek, a co najgorsze s one powielane w wielu innych pracach dotyczcych poszczeglnych parafii.

Jak susznie zauway ks. L. Krlik, temat z powodzeniem mgby si sta przed-miotem odrbnej monografii3, dlatego te niniejszy artyku nie pretenduje do jego wyczer-pania. Uznaem jednak za celowe choby skrtowe przedstawienie podstawowych informa-cji o fundacjach kocielnych na Podlasiu powstaych do 1500 r. Ze wzgldw objtocio-wych nie zajem si dokadniejsz analiz dokumentw fundacyjnych, wezwa poszcze-glnych kociow i wielkoci ich uposae. Staraem si przede wszystkim zebra i upo-rzdkowa kwestie podstawowe dotyczce fundacji, a wic: ich liczb, czas powstania, osoby fundatorw i kolatorw oraz plebanw.

1 Por. np. A. Jabonowski, Podlasie, cz. 2, Warszawa 1909, s. 213-221.; A. Laszuk, Zacianki i krlewszczyzny. Struktura wasnoci ziemskiej w wojewdztwie podlaskim w drugiej poowie XVII wieku, Warszawa 1998, zacz-nik nr 2, skad parafii w woj. podlaskim w 1673 r., s. 103-111.2 Ks. J. Kurczewski, Biskupstwo wileskie od jego zaoenia a do dni obecnych, zawierajce dzieje i prace bisku-pw i duchowiestwa djecezji wileskiej, oraz wykaz kociow, klasztorw, szk i zakadw dobroczynnych i spoecznych, Wilno 1912, s. 238-246; Ks. L. Krlik, Organizacja diecezji uckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wie-ku, Lublin 1983, s. 281-288; T. M. Trajdos, Koci katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Wadysawa II Jagiey (1386-1434), t. I, Wrocaw 1983, s. 96-100; Pami fundatora. witynie-mauzolea w kra-jobrazie kulturowym Podlasia, opr. J. Maroszek, P. Oldzki, W. F. Wilczewski, Biaystok 1998, s. 44-63.3 Ks. L. Krlik, op. cit., s. 260.


Zachowane rda pozwalaj na odtworzenie w miar penej sieci kociow, jaka powstaa na Podlasiu do 1500 r. Gorzej jest natomiast z ustaleniem pierwotnych dat funda-cji poszczeglnych kociow. Dla czci kociow nie znamy w ogle dokumentw fun-dacyjnych ani erekcyjnych. Dla innych, nawet jeli si zachoway, to okazuj si nie pier-wotnymi (chocia na takie nieraz wygldaj), a ju ktrymi z kolei. Niektre dokumenty zostay wystawione wiele lat po dokonaniu rzeczywistej fundacji. Niejednokrotnie w posia-dociach prywatnych, a nawet w grodach ksicych czy miastach wybudowany koci sta kilkadziesit lat bez zapisu fundacyjnego4. Tak byo nawet w przypadku jedynej funda-cji biskupiej na Podlasiu. Koci w Skrzeszewie zosta wybudowany ok. 1431 r., natomiast jego dokument fundacyjny i uposaeniowy zosta wystawiony przez biskupa uckiego, Jana Pudeko, dopiero w 1501 r. Sytuacja ta jest widoczna bardzo wyranie take na przykadzie kociow w Kuleszach, Dbrowie Wielkiej, Jabonce Kocielnej, Jaboni Kocielnej, dla ktrych dokumenty fundacyjne zostay spisane niemal jednoczenie w 1493 r., gdy biskup wizytowa je i dokonywa ich konsekracji. Faktycznie kocioy te istniay ju wczeniej. Zapewne od razu nie zadbano o wystawienie stosownych dokumentw i dopiero gdy bi-skup zacz wymaga ich przy konsekracji, postarano si o ich spisanie.

Wszystkie dokumenty fundacyjne, jakie znamy z XV w., przechoway si w lep-szych lub gorszych kopiach i odpisach. Do naszych czasw nie dochowa si ani jeden ory-ginalny dokument z XV w. Dokumenty te byy przekazywane do konsystorza biskupiego i w niejasnych okolicznociach zaginy5. Na szczcie byy wpisywane do ksig sdowych poszczeglnych powiatw na Podlasiu lub do ksig konsystorskich, nieraz kilkakrotnie i stamtd wydawano nastpnie odpisy zainteresowanym osobom. Dziki temu znana jest tre wikszoci z nich.

Z braku dokumentw fundacyjnych trzeba byo sign do rde porednich, wrd nich du rol odgrywaj przypadkowe wzmianki o plebanach, ktrzy do czsto wystpo-wali w charakterze wiadkw w rnych dokumentach. Stanowi one nieraz termin ante quem powstania parafii, ktrej dotycz. Rol pomocnicz peni te ustalenie charakteru fun-dacji oraz sytuacji osadniczej i wasnociowej w miejscowoci, w ktrej powsta koci. Niejednokrotnie pozwala to do dokadnie zawzi przedzia czasowy, w ktrym dokona-na moga by fundacja.

Zanim przejd do omwienia poszczeglnych fundacji, dokonam przedstawienia oglnej sytuacji poprzedzajcej i warunkujcej powstanie sieci parafii i kociow na Pod-lasiu z uwzgldnieniem administracyjnej przynalenoci pastwowej i kocielnej tego ob-szaru. Omawiajc fundacje dokonam ich pogrupowania wedug podziau terytorialnego Podlasia z 1569 r.

4 Bardzo serdecznie dzikuj P. mgr Przemysawowi Czyewskiemu i dr Waldemarowi F. Wilczewskiemu za zwrcenie mi uwagi na t kwesti podczas dyskusji na konferencji.5 Wedug spisu dokumentw znajdujcych si w archiwum konsystorza janowskiego w 1606 r. znajdoway si tam dokumenty dla kociow w: Jakimowiczach (Starej Wsi), Sokoowie, Jabonnie, Rudce, Czerwonce, Sterdyni, Kadubach, Mordach, Topczewie, Zembrowie, Wgrowie, Surau, Dziadkowicach, Dbrwce Maej, Wyszokach (ADS, sygn. d. 18, k. 67-68). Jeszcze w 1851 r. proboszcz z Dziadkowic w kronice kocielnej pisa, e oryginalne dokumenty fundacyjne kocioa znajduj si w konsystorzu janowskim (Biblioteka Uniwersytetu Wileskiego, sygn. f. 4, nr 2638). Po likwidacji diecezji janowskiej w 1867 r. jej akta wczono do archiwum diecezji lubelskiej. Tam te mogy trafi oryginalne dokumenty pergaminowe kociow i parafii podlaskich. Nie wiadomo czy za-choway si do dzi. W aktach konsystorza janowskiego w Archiwum Diecezjalnym w Siedlcach (dalej: ADS), sygn. d. 157, k. 190, zachowa si oryginalny dokument fundacyjny kocioa w Pietkowie z 1522 r., wszyty w ksig pomidzy pniejsze dokumenty.

15

Tomasz Jaszczot

Podlasie w swych granicach uksztatowanych w momencie wczenia do Korony w 1569 r. nie byo obszarem jednolitym pod wzgldem dawnej przynalenoci administracyj-nej. Wiksza jego cz wraz z grodami w Drohiczynie, Mielniku, Surau i Bielsku w XIII wieku wchodzia w skad ksistwa halicko-wodzimierskiego. Powiat gonidzki do koca XIV w. nalea do ziemi wiskiej znajdujcej si pod panowaniem ksit mazowieckich. Tereny pooone wok dzisiejszego Wysokiego Mazowieckiego naleay do funkcjonuj-cej w XIII w. kasztelanii z orodkiem w grodzie w wicku. Z XV-wiecznych rde wyni-ka, e do Mazowsza nalea take okrg wgrowski, ktry nie wiadomo kiedy dokadnie zosta zagarnity przez Litwinw6.

Zmienna granica midzy wadaniem polskim a ruskim na ziemiach na pnoc od Bugu utrwalia si na duszy czas wzdu dolnego Nurca oraz rzeczek Mieni i Lizy. Osad-nictwo mazowieckie posuwajc si na wschd, pozostawio acuch grodw rozcignity od ujcia Nurca do Bugu po Narew na pnocy. Wrd nich centralnie pooony by grd kasztelaski w wicku nad Brokiem, otoczony zwartym krgiem wsi, ktre jako uposae-nie biskupstwa pockiego wyliczone zostay w najstarszym inwentarzu jego dbr. Linii gro-dw mazowieckich odpowiaday zaoone przez ksita ruskie: Drohiczyn, Brask i Su-ra.

Rozdrobnienie dzielnicowe Rusi stao si czynnikiem uatwiajcym wzrost wpy-ww polskich. W 1192 r. ksi Kazimierz Sprawiedliwy zaj Drohiczyn7. W latach 1209-1227 wada tym obszarem jego syn Leszek Biay8. W 1237 r. Konrad I Mazowiecki nada zakonowi Braci Dobrzyskich grd Drohiczyn wraz z okrgiem wyranie oznaczonym we-dug granic, ktre miay si opiera na rzekach Bug i Nurzec9. Jednak ju w 1240 r. Drohi-czyn zosta opanowany przez ksicia wodzimiersko-halickiego, Daniela Romanowicza, ktry Braci Dobrzyskich usun, chocia wsplnie z ksitami mazowieckimi organizo-wa std w latach 1248, 1253, 1254 wyprawy na pogaskich Jawingw10. W 1253 r. miaa tu miejsce koronacja Daniela Halickiego na krla Rusi. Koronacji tej dokona na polecenie papiea opat Opizo z Mezzano11. Papie czy z tym faktem nadzieje na pozyskanie Danie-la dla unii kocielnej. Ostatecznie jednak Daniel zerwa stosunki z Rzymem i pozosta przy prawosawiu.

Ziemia drohicka, ktra swym zasigiem obejmowaa wwczas rwnie grodyw Mielniku, Surau i Bielsku, naleaa do ksistwa halicko-wodzimierskiego co najmniejdo 1340 r., czyli do mierci ostatniego z ksit halickich - Bolesawa Jerzego II. Pochodzi on z linii Piastw mazowieckich, dlatego do walki o sched po nim przystpili: krl Kazi-mierz Wielki oraz bracia rodzeni Bolesawa: Siemowit i Kazimierz. Ru Czerwon zaj 6 L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Ksistwa Litewskiego za Jagiellonw, t. I (1377-1499), Warszawa 1930,s. 237.7 W. Caban, Polityka pnocno-wschodnia Kazimierza Sprawiedliwego w latach 1177-1192, [w:] Rocznik Biao-stocki, t. XII, 1974, s. 206-207.8 K. Kwiatkowski, Drohiczyn n. Bugiem jako miejsce stykania si wpyww rusko-batyjsko-polskich (XII-XIV w.), [w:] Zeszyty Naukowe Studenckiego Koa Naukowego Historykw Uniwersytetu w Biaymstoku, red. R. Poniat, Biaystok 2003, s. 71.9 J. K. Kochanowski, Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis, Warszawa 1919, s. 421-422.10 S. Alexandrowicz, Dziaania wojenne w XI-XIII wiekach, [w:] Z dziejw wojskowych ziem pnocno-wschod-nich Polski, Biaystok 1986, s. 25-29.11 B. Wodarski, Polska i Ru 1194-1340, Warszawa 1966, s. 121; D. Dbrowski, Rodowd Romanowiczw ksi-t halicko-woyskich, Wrocaw 2002, s. 43, 94.

16


Kazimierz Wielki, natomiast Podlasie objli w swe posiadanie ksita mazowieccy, ktrzy ustanowili tutaj swych namiestnikw, przykadowo w 1342 r. jest znany wojewoda drohi-czyski Mazowszanin Jan, syn Dobrogosta12.

Istotne zaburzenie ukadu politycznego ustabilizowanego licznymi wzami pokre-wiestwa midzy ksitami ruskimi i polskimi przyniosa nasilajca si od drugiej poowy XIII w. ekspansja Litwy. W wyniku niszczcych napadw litewskich zarwno obszar ziemi bielskiej i drohickiej, jak i pooone dalej na zachd tereny wschodniego i centralnego Ma-zowsza ulegy w XIV w. prawie kompletnemu wyludnieniu. W poowie tego wieku Litwi-nom udao si nawet zaj Podlasie, ktre znalazo si w dzielnicy trockiej ksicia Kiejstu-ta, syna Giedymina.

Od tego czasu ziemie podlaskie, jako podlegajce pogaskiej jeszcze Litwie, zaczy by obiektem rejz krzyackich. Najazdy krzyackie stay si szczeglnie silne po mierci wielkiego ksicia litewskiego Olgierda. Krzyacy docierali a pod Drohiczyn i Mielnik. Kronikarz krzyacki, Wigand z Marburga opisuje jedn z takich wypraw w 1394 r. na oko-lice Drohiczyna, podczas ktrej Krzyacy spustoszyli ziemi drohick przy okazji uprowa-dzajc ze sob jecw, bydo i wiele innych zdobyczy13.

Jak ju wspomniaem, Podlasie znajdowao si w dzielnicy trockiej nalecej do ksicia Kiejstuta. Na przeomie lat 70 i 80-tych XIV w. doszo na Litwie do wojny domo-wej pomidzy ksiciem Kiejstutem a jego bratankiem Jagie. W wyniku tych walk Kiej-stut zosta pojmany przez Jagie i zmar wkrtce w niezbyt jasnych okolicznociach, naj-pewniej zosta zamordowany. Wykorzystujc wewntrzne walki na Litwie, ziemi drohick zaj ksi mazowiecki Janusz, zi Kiejstuta i obsadzi waniejsze grody: Drohiczyn i Mielnik swymi zaogami. Po niespena roku wypar go std Jagieo, lecz objcie przez nie-go tronu polskiego spowodowao kolejn zmian ukadu si. Ten sam Jagieo w 1390 r. ju jako krl polski Wadysaw nada ziemi drohick z grodami: Drohiczynem, Mielni-kiem, Suraem i Bielskiem ksiciu Januszowi14. Rok pniej wystawi w czycy odpo-wiedni dokument potwierdzajcy t darowizn15. Nadanie to byo moliwe dlatego, e pra-wowity dziedzic tych ziem ksi Witold, syn Kiejstuta, bdc w konflikcie z Jagie uciek w tym czasie do Krzyakw. Jak mona byo si spodziewa, nie byo to nadanie trwae, poniewa wkrtce upomnia si o swoje dziedzictwo Witold i ok. 1405 r. odebra Januszowi wiksz cz Podlasia, przy okazji dokonujc przesunicia dawnej granicy ma-zowiecko-ruskiej bardziej na zachd16.

12 Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, t. II, dokumenty z lat 1248-1355, opr. S. Kura i I. Sukowska-Kura-siowa, Wrocaw 1989, s. 252.13 Kronika Wiganda z Marburga, wyd. E. Raczyski, Pozna 1842, s. 353.14 M. Radoch, W sprawie daty nadania przez Wadysawa Jagie ziemi drohickiej ksiciu mazowieckiemu Janu-szowi I, [w:] Szkice z dziejw kolonizacji Podlasia i Grodzieszczyzny od XIV do XVI wieku, Olsztyn 2002, s. 11-20.15 T. J. Lubomirski, Kodeks Dyplomatyczny Ksistwa Mazowieckiego, Warszawa 1863, s. 111-113; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (dalej: BPAN) Krnik, rkp. 203, k. 178-178v. Jest to nie znana literaturze XVI-wieczna kopia dokumentu Wadysawa Jagiey dla ksicia Janusza, sporzdzona zapewne z oryginau przechowywanego w Archiwum Koronnym. M. Radoch prbuje poprawi dat roczn dokumentu z 1391 na 1390 r., lecz niesusznie, bowiem sam dokument mg by wystawiony pniej ni dokonana zostaa czynno prawna.16 W 1401 r. jeszcze ksi Janusz nada Pretorowi z Brzecia wie Korczew (AP Krakw, dok. perg. nr 867), na-tomiast z 1405 r. s ju znane nadania na Podlasiu czynione przez ksicia Witolda (Vitoldiana. Codex privilegio-rum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386-1430 (dalej: Vitoldiana), wyd. J. Ochmaski, Warszawa-Pozna 1986, s. 84; Archiwum Gwne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Terr. Droh. 2, k. 379-379v.

17

Tomasz Jaszczot

Ziemia wiska zostaa w 1382 r. oddana przez ksita mazowieckie Siemowita IV i Janusza I w zastaw Krzyakom. Pod koniec XIV w. ksita mazowieccy starali si wyku-pi zastawione ziemie od Krzyakw. Siemowit IV po otrzymaniu pokanej sumy od Wa-dysawa Jagiey za zwolnienie ziemi kujawskiej, ktr dziery do 1398 r., spotka si w Malborku z wielkim mistrzem Konradem von Jungingen w 1399 r. i wykupi Zawkrze oraz Posk. Brakujc do spaty sum zabezpieczy Siemowit dalszym zastawem ziemi wiskiej. Nastpnie ksi Siemowit IV w 1401 r. zastawi ziemi wisk z powiatem gonidzkim swemu bratu Januszowi. Za uzyskane pienidze wykupi ziemi wisk od Krzyakw. Wwczas wyszo na jaw, e powiat gonidzki zajli Litwini na mocy tajnego ukadu z Krzyakami. Ksita Siemowit IV i Janusz I wystpili ze skarg. Krzyacy wyparli si jednak tej machinacji i oskaryli ksicia Witolda, e le interpretuje ukad zawarty z Zako-nem. Utrata Gonidza i Rajgrodu przez Mazowsze na rzecz Litwy miaa si jednak okaza trwaa17.

Niewtpliwie w tym czasie Witold oderwa od Mazowsza take znaczn cz daw-nej kasztelanii wickiej. Sztuczn granic midzy ksistwem mazowieckim a Wielkim Ksistwem Litewskim przecito jednolite geograficznie i osadniczo terytorium wschodnie-go Mazowsza i kolonizowanej puszczy towo, rozcigajcej si od ujcia Nurca do Bugu, a po ujcie liny do Narwi. Ta wytyczona wtedy granica bya z niewielkimi zmianami do 1569 r. granic pastwow pomidzy Litw a Koron, a nastpnie a do rozbiorw, granic midzy wojewdztwami mazowieckim i podlaskim.

Dzieje aciskiej administracji kocielnej na omawianym terytorium byy rwnie skomplikowane i zawie jak jego historia polityczna. Pierwotnie w XIII i XIV w. obszar ziemi drohickiej mg by objty jurysdykcj biskupw pockich, ktra jednak przez wik-sz cz tego okresu bya sprawowana raczej tylko formalnie ni w faktycznie. Mona s-dzi, e podczas wadania ksit halicko-wodzimierskich w ogle nie bya wykonywana. Wyjtek stanowi obszar kasztelanii z orodkiem w wicku. Kasztelania ta stanowia upo-saenie biskupstwa pockiego. By tutaj koci, ktrego istnienie, wzmiankowane w r-dach pisanych, zostao dowiedzione take poprzez odkrycia archeologiczne18.

Pniejsze walki i czste zmiany przynalenoci pastwowej oraz wyludnienie tych terenw spowodoway cakowite zahamowanie rozprzestrzeniania si katolicyzmu na Pod-lasiu. Dopiero chrystianizacja Litwy po 1385 r. umoliwia zaprowadzenie na tych terenach obrzdku aciskiego w szerszym zakresie. Krl Wadysaw Jagieo w 1387 r. dokona uposaenia biskupstwa wileskiego. Fundacj Jagiey potwierdzi rok pniej papie Urban VI, mianujc jednoczenie pierwszego biskupa. Zosta nim Polak Andrzej, dotych-czasowy biskup Seretu w Modawii19.

Krl Wadysaw Jagieo oraz ksi Witold pocztkowo zamierzali wczy do die-cezji wileskiej take Podlasie. Nadali nawet biskupstwu wileskiemu dwie wsie: Jarnice i

17 Codex Epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376-1430, wyd. A. Prochaska, Krakw 1882, s. 52, 83;Cz. Brodzicki, Pocztki osadnictwa Wizny i ziemi wiskiej na tle wydarze historycznych w tym regionie Polski (do 1529 roku), Warszawa 1994, s. 75.18 D. Jaskanis, Archeologiczne lady najstarszej budowli sakralnej na wschodniomazowieckich peryferiach w wicku Strumianach w woj. podlaskim, Biuletyn Konserwatorski Wojewdztwa Podlaskiego, nr 10, Biaystok 2004, s. 251-265.19 Kodeks Dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileskiej, wyd. J. Fijaek, W. Semkowicz, Krakw 1948 (dalej: KDKW), s. 1-6, 20-22.

18


Wasilew, pooone w poudniowej czci ziemi drohickiej20. Zamierzenie to jednak upado z chwil nadania Podlasia ksiciu mazowieckiemu Januszowi w 1390 r. By moe ww-czas tereny te powrciy pod jurysdykcj biskupw pockich, ktrzy jednak nie sprawowali tutaj swej wadzy dugo, ze wzgldu na zbyt krtki okres, przez jaki ksi Janusz wada Podlasiem. Gdy niedugo przed 1405 r. Podlasie znw zajli Litwini, na nowo pojawi si problem przynalenoci diecezjalnej. Ostatecznie na prob ksicia Witolda w 1409 r. pa-pie Aleksander V przyczy Brze i Drohiczyn, wraz z podlegymi im terytoriami do sto-sunkowo modej diecezji majcej siedzib we Wodzimierzu Woyskim.

Grd ten by wczeniej tylko siedzib eparchii prawosawnej. Tworzca si dopiero diecezja katolicka we Wodzimierzu nawizywaa zgodnie z legalistyczn koncepcj re-stytucji organizacji, nie za jej instalacji od nowa do zasigu eparchii prawosawnej21. Te-rytorium te wzorowao si na strukturze ruskich ksistw dzielnicowych. A jak wiemy, Brze i Drohiczyn naleay do ksistwa halicko-wodzimierskiego. Mona zatem sdzi, e granica diecezji wodzimierskiej, a potem uckiej, na Podlasiu przechowuje w sobie w przyblieniu lad politycznej struktury terytorialnej z czasw przynalenoci tego obszaru do Rusi halickiej. Wyjtkiem s jedynie wsie nalece w XIII w. do kasztelanii wickiej, zajte pniej przez Litwinw i dlatego przyczone do biskupstwa uckiego, podczas gdy wczeniej z ca pewnoci byy podlege biskupom pockim.

Z kolei powiat gonidzki zosta przyczony do diecezji wileskiej. Ostatecznie gra-nica pomidzy diecezjami uck i wilesk utrwalia si w pobliu Tykocina. Sam Tykocin z dobrami znalaz si w diecezji uckiej, natomiast pobliska Choroszcz naleaa ju do die-cezji wileskiej.

Organizowany od poowy XIV w. na Woyniu koci aciski nie nawizywa do nikych ladw infiltracji acinnikw z poprzednich stuleci, lecz do organizacji cerkiewnej, stosujc si do doktryny o jej pierwotnej podlegoci wobec Rzymu. Pocztki katolickiego biskupstwa z orodkiem we Wodzimierzu Woyskim zwizane s historycznie z proce-sem podporzdkowania Rusi halicko-wodzimierskiej Koronie Polskiej za panowania Kazi-mierza Wielkiego. Po krtkim okresie funkcjonowania biskupstw misyjnych zawizana zo-staa w 1375 r. regularna struktura kocielna z metropoli w Haliczu, pniej we Lwowie oraz z katedrami w Przemylu, Wodzimierzu i Chemie22. Jednak do 1400 r. aden z bisku-pw wodzimierskich nie rezydowa na obszarze swej diecezji, byo to wic biskupstwo ty-tularne. Przeom stanowi dopiero pontyfikat biskupa Grzegorza z Buczkowa (1400-1425). Odmiennie ni jego poprzednicy, przez cay czas faktycznie przebywa i dziaa na terenie powierzonej mu diecezji23. Wczeniej by przeorem dominikanw w ucku i tam zapewne nawiza kontakt z ksiciem Witoldem i pozyska jego zaufanie, stajc si jednym z bli-szych wsppracownikw Kiejstutowicza24. Grzegorz wspdziaa z nim na paszczynie odnowienia i organizacji struktur Kocioa katolickiego na Podlasiu. W 1409 r. papie Aleksander V wyda bull, w ktrej na prob ksicia Witolda wyznaczy granice diecezji wodzimierskiej. Z woli wielkiego ksicia jurysdykcja biskupia Grzegorza z Buczkowa miaa si rozciga na ziemie: wodzimiersk, uck, krzemienieck, brzesk, drohick i

20 KDKW, s. 8, 28.21 T. M. Trajdos, op.cit., s. 77-78.22 T. M. Trajdos, op. cit., s. 72-74.23 K. R. Prokop, Sylwetki biskupw uckich, Biay Dunajec-Ostrg 2001, s. 20-22.24 Vitoldiana, s. 16; Polski Sownik Biograficzny (dalej: PSB), t. III, s. 86-87.

19

Tomasz Jaszczot

pisk25. Biskupi wodzimierscy mieli zatem sprawowa zwierzchno nad caym Woy-niem, wiksz czci Podlasia i Polesia.

Ksi Witold przez bogate uposaenie diecezji wodzimierskiej chcia pozyska jej biskupa Grzegorza do swoich planw zorganizowania metropolii w Wilnie. To wanie bi-skupstwo wodzimierskie obok mudzkiego miao stanowi jedn z sufraganii przyszej metropolii wileskiej. O takich projektach Witolda dowiadujemy si z jego listu do papiea Marcina V z 1418 r., w ktrym protestuje przeciwko prbom podporzdkowania diecezji wodzimierskiej jurysdykcji metropolity lwowskiego, Jana z Rzeszowa. Ostatecznie jednak plany Witolda nie doczekay si realizacji, a diecezja wodzimierska zostaa wczona do metropolii lwowskiej26.

Jak wspomniaem, biskup Grzegorz by inicjatorem tworzenia si struktury kociel-nej na Podlasiu. Wiemy z ca pewnoci, e za jego rzdw diecezj powstao co najmniej kilka fundacji kocielnych. W niektrych fundacjach uczestniczy osobicie (Wgrw 1414 r., Sokow 1415 r., Kuczyn 1419 r.), wszystkie niewtpliwie wspiera.

Nastpc biskupa Grzegorza po jego mierci zosta Andrzej z Poska, kapan diece-zji pockiej, z pochodzenia mieszczanin. Papie Marcin V udzielajc mu w 1425 r. kano-nicznej prowizji na biskupstwo zdecydowa rwnoczenie o przeniesieniu siedziby bisku-piej z Wodzimierza do ucka i podniesieniu tamtejszego kocioa zamkowego do godnoci wityni katedralnej27. Decyzja papieska bya zapewne podjta dziki staraniom ksicia Wi-tolda, dla ktrego uck stanowi jedn z najwaniejszych siedzib. Ju 1 kwietnia 1428 r. ksi Witold uposay bogato biskupstwo uckie. Otrzymao ono wwczas z jego nadania wsie i grody: uczyce, Winiw, Torczyn, Koodieno, Skulin, Bylin, Chotiaczew, Chrypa-lice, Zieleniw, Rusw, Porchw, Buczyce, Skrzeszew, a take myn na rzece Soczelnica28. Jeszcze w tym samym roku, 15 sierpnia, Witold wraz ze widrygie w ucku wystawi przywilej dla kapituy uckiej, ktrej nada uposaenie29.

Poniewa prawie caa sie parafialna diecezji uckiej powstawaa gwnie na Podla-siu, ktre byo pooone do daleko od stolicy diecezji, dlatego konieczne stao si ustano-wienie sdu duchownego tutaj na miejscu. Ju na pocztku rzdw biskupa Andrzeja zosta ustanowiony oficja sdowy dla ziemi drohickiej. Zosta nim pleban ze Skrzeszewa, Grze-gorz, ktry by powiadczony na tym urzdzie w latach 1431-145830. Za czasw biskupa Andrzeja postpowa dalszy rozwj sieci parafialnej. Bezporednio s powiadczone w do-kumentach fundacje kociow: w Dziadkowicach (1431 r.), Topczewie (1433 r.), Wyroz-bach (1438 r.), Rudce (1442 r.), Ostroanach (1450 r.), Siemiatyczach (1456 r.), Wyszkach (1457 r.), Mordach, Dugiej Dbrowie. Z pewnoci tych fundacji byo wicej. Dokadniej-szego wyjanienia wymaga sprawa rzekomego spisu parafii podlaskich wchodzcych w

25 Bullarium Poloniae, t. III wyd. I. Sukowska-Kura, S. Kura, Rzym 1988, s. 199.26 Codex epistolaris saeculi decimi quinti 1384-1492, t. II, wyd. A. Lewicki, Krakw 1891, s. 109-110.27 Bullarium Poloniae, t. IV wyd. I. Sukowska-Kura, S. Kura, Romae-Lublin 1992, s. 297. Biogram biskupa Andrzeja, zob. PSB, t. I, s. 106.28 Vitoldiana, s. 45-46; F. Leontowicz, Akty Litowskoj Metriki (dalej: ALM), t. I, Warszawa 1896, s. 3-4; Akty Li-towsko-Russkago Gosudarstwa, t. I, wyd. M. Downar-Zapolskij, s. 7-9.29 ADS, sygn. d. 3, k. 161-162. Dokument ten na podstawie nieprecyzyjnego przekazu ks. Pruszkowskiego zosta uznany mylnie przez J. Ochmaskiego za dokument fundacyjny kocioa w Janowie Podlaskim. Zob. Vitoldiana, s. 45, 47. J. Ochmaski nie poda jednak jego treci.30 AGAD, Terr. Droh. 2, k. 481v-482; BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, k. 107.

20


skad archidiakonatu brzeskiego z 1446 r., ktrego istnienie utrwalio si w historiografii Podlasia za spraw Aleksandra Jabonowskiego. Historyk ten poda taki spis w jednym z tomw swego nieocenionego Podlasia. Jednak gwnym i pierwszym winowajc by tu ks. Jzef Pruszkowski, z ktrego ksiki pt. Janw biskupi czyli podlaski, z dawnych i wspczesnych rde, Jabonowski ten spis przepisa31. Ot ksidz Pruszkowski korzy-sta z najstarszej zachowanej ksigi konsystorza janowskiego z lat 1470-1488. Obecnie ksiga ta jest przechowywana w Archiwum Diecezjalnym w Siedlcach, natomiast gdy mia j w rkach ks. Pruszkowski znajdowaa si w Archiwum Diecezjalnym w Lublinie. Na sa-mym pocztku tej ksigi znajduje si obszerny wstp oraz wykaz kociow spisany rk XVIII-wieczn (moe przez Adama Naruszewicza, ktry porzdkowa archiwum konsysto-rza janowskiego w 1793 r., gdy by biskupem uckim)32. Bezporednio nad tym spisem znajduje si wzmianka zapisana t sam rk, i biskup ucki Andrzej okoo 1446 r. doko-na konsekracji kocioa w Wyrozbach. Ks. Pruszkowski bdnie powiza t dat z owym spisem i uzna, jakoby by to spis kociow istniejcych na Podlasiu w 1446 r. W rzeczy-wistoci jest to spis kociow, ale nie z tego roku, lecz tych, ktre wystpiy na kartach wspomnianej ksigi, czyli w latach 1470-1488. A. Jabonowski, nie znajc bliej wspo-mnianego rda, powtrzy bezkrytycznie informacj ksidza Pruszkowskiego i za jego porednictwem trafia ona do obiegu naukowego, a co najgorsze jest powtarzana przez wie-lu badaczy do dzi, czy to w opracowaniach oglnych, czy te przy opracowywaniu dzie-jw poszczeglnych parafii i kociow, ktre zostay wymienione w owym spisie33.

Ziemia drohicka cz prawobrzena

Bez wtpienia najstarszym z kociow ufundowanych w ziemi drohickiej by ko-ci w jej stolicy - Drohiczynie. Ustalenie daty jego powstania nastrcza jednak powane trudnoci, podobnie jak osoby fundatora (fundatorw?), nie zachoway si bowiem adne bezporednie rda, ktre pozwoliyby ustali te dane. Latopisy ruskie z XIII w. stwierdza-j tylko istnienie wityni prawosawnej pw. Przeczystej Bogarodzicy w Drohiczynie, lecz niewtpliwie i katolicy mieszkajcy zarwno w samym Drohiczynie, jak i w okolicy mogli posiada swoj wasn, choby niewielk wityni. Moga ona powsta, gdy Drohiczyn znajdowa si pod panowaniem Piastw maopolskich i mazowieckiech: Kazimierza Spra-wiedliwego i jego synw Leszka Biaego i Konrada Mazowieckiego. Niewykluczone, e zbudowali j rycerze z Zakonu Braci Dobrzyskich, ktrzy dostali w 1237 r. Drohiczyn z nadania Konrada Mazowieckiego. Z braku jednak jakichkolwiek rde bdziemy skazani tylko na domysy. Trudno jednak nie zgodzi si z tym, e tak wany orodek administra-cyjny nie posiada wasnej wityni, obsugujcej ludno wyznania aciskiego. Pniejsza tradycja wskazuje na rok 1392 jako dat odnowienia fundacji kocielnej w Drohiczynie. Mia jej dokona krl Wadysaw Jagieo. Data ta jest jednak nie bardzo moliwa do zaak-ceptowania z tego powodu, e ju dwa lata wczeniej Wadysaw Jagieo odda ziemi dro-hick w lenno ksiciu mazowieckiemu Januszowi. Moe wic fundacja ta miaa miejsce

31 A. Jabonowski, op. cit., s. 22; P. J. K. Podlasiak [Pruszkowski], Janw biskupi czyli podlaski z dawnych i wspczesnych rde, Krakw 1897, s. 26.32 ADS, sygn. d. 1, k. 3.33 T. M. Trajdos, op.cit., powtpiewa w prawdziwo spisu z 1446 r, jednak prbowa poprawi dat na 1556 r.

21

Tomasz Jaszczot

nieco wczeniej i Jagieo dokona jej niedugo po swoim chrzcie w latach 1386-90. Koci w Drohiczynie, jak wiemy z pniejszych rde, posiada jako uposaenie wie o nazwie Ruda w ziemi drohickiej, pooon na przeciwlegym brzegu Bugu. Mg j nada ksi Witold. Wiemy na pewno, e bya ona w posiadaniu plebana drohickiego ju w 1458 r.34

Pierwsza wiadomo o plebanie drohickim pochodzi z 1419 r., by nim wtedyks. Dobiesaw z Guchowa w ziemi pockiej. By powiadczony jako pleban drohicki jesz-cze w 1451 r.35 Zapewne nie by pierwszym plebanem, tylko kolejnym. Znamy rwnie imiona nastpnych plebanw drohickich z XV w. W latach 1458-70 by to Wawrzyniec, 1471 r. Andrzej, w latach 1473-80 Wawrzyniec (niewtpliwie identyczny z poprzednim), Pawe w latach 1481-1484, Jan w latach 1486-9436.

23 listopada 1492 r. ksi litewski, Aleksander Jagielloczyk poleci starocie dro-hickiemu Jakubowi Dowojnowiczowi wyda ze swej daniny sze rczek miodu dla Jana, plebana kocioa Trjcy Przenajwitszej w Drohiczynie37. Wobec zaginicia pierwotnego dokumentu fundacyjnego, a raczej jego nieistnienia, krl Zygmunt Stary w 1509 r. potwier-dzi swoim dokumentem dawniejsze nadania farze drohickiej. Skaday si na nie: wie Ruda Plebaska wraz z mynem, ka w pobliu Drohiczyna, pow ryb na rzece Tocznej (dawniej: Kamianka). Zapewniona zostaa rwnie dziesicina z 35 wsi szlacheckich i kr-lewskich38.

Obok kocioa farnego ju w XV w. istniaa w Drohiczynie take druga witynia aciska, ktra naleaa do zakonu franciszkanw. Nosia ona wezwanie Wniewbowzicia NMP. Przyjmuje si na og, e franciszkanw do Drohiczyna sprowadzi ksi Witold w 1409 r.39 Wydaje si jednak, e data ta jest nieco za wczesna i odnosi si oglnie do spro-wadzenia tego zakonu na Litw przez ksicia Witolda. Jeli tak rzeczywicie byo,to ich przybycie do Drohiczyna mogo nastpi nieco pniej, ale jeszcze za ycia ksicia Witolda. Na uwag zasuguje tutaj tradycja klasztorna przywoana w rkopisie zatytuowa-nym Vorago rerum, spisanym w 1797 r. przez Karola Gaudentego er, franciszkanina drohiczyskiego. Wedug tego przekazu franciszkanw w Drohiczynie osadzi z polecenia ksicia Witolda wojewoda drohiczyski40. Pierwsi namiestnicy grodu drohickiego, a do poowy XV w., rzeczywicie byli nazywani wojewodami. Z czasw ksicia Witolda znamy imiona trzech wojewodw-starostw drohickich: Pretor z Korczewa (1414 r.), Mikita (1416 r.) i Mikoaj Nasuta z Midzyrzeca (1430 r.)41. Mona wic przyj, e franciszkanie w Drohiczynie zostali osadzeni przez ktrego z nich ju przy kocu rzdw ksicia Witolda.

34 BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, k. 107; AP Krakw, ZZG, sygn. 32, s. 476.35 ADS, sygn. d. 3, k. 51v-52; Ibidem, sygn. d. 148, k. 171v; AGAD, Metryka Koronna, ks. 335, k. 86-86v.36 ADS, sygn. d. 1, k. 6, 9v, 11, 11v, 27v, 53, 69v, 82, 86v; BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, k. 107; B. Czart. Krakw, Teki Naruszewicza, t. XXIII, s. 255-257; RIB, t. XXVII, kol. 515-516.37 RIB, t. XXVII, kol. 515-516; ALM, t. I, s. 33.38 AGAD, Kapicjana, p. 3, s. 50-58, p. 4, s. 611-617; APK, ZZG, sygn. 31, s. 153-160; NAHB, sygn. f. 1759, op. 2, nr 27, k. 423; Ibidem, nr. 52, k. 699.39 Ks. J. Kurczewski, op. cit., s. 246; Ks. K. Kantak, Franciszkanie Polscy, t. 1, Krakw 1937, s. 297-306; Ks. E. Borowski, Dziaalno franciszkanw w Drohiczynie nad Bugiem od schyku XIV wieku do 1832 roku, [w:] Stu-dia Teologiczne t. 10, 1992, s. 161.40 APK, ZZG, sygn. 804, s. 50-52, autograf Vorago rerum K. G. ery. Te same informacje s zawarte w innym rkopisie ery, zatytuowanym: Phenix ex pulveribus resuscitatus, Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk Wilno, F. 17-193, s. 1-6.41 Vitoldiana, s. 87, 158; BPAN Krakw, dok. perg. nr 22, 31.

22


Pierwsza pewna wzmianka o franciszkanach w Drohiczynie pochodzi dopiero z 1470 r. i dotyczy darowizny, ktrej dokona szlachcic Maciej Mikowski z on Katarzyn na rzecz gwardiana franciszkanw drohickich, Szymona z Krakowa42. Chocia nie wykluczone,e gwardianem drohickim by ju providus Joannes gardianus de Ruda, wystpujcy w 1451 r.43 Franciszkanie posiadali jako uposaenie wie Kyzwk, graniczc z Drohiczy-nem. Wedug wspomnianej tradycji klasztornej zostaa ona im nadana przez ksicia Witol-da w momencie fundacji klasztoru, co wydaje si dosy prawdopodobne44.

Najstarszy po Drohiczynie koci zosta ufundowany w Kuczynie, wsi znajdujcej si w ziemi drohickiej, pooonej a za rzek Nurzec. Wie Kuczyn bya jedn z najstar-szych osad na Podlasiu i pierwotnie znajdowaa si w kasztelanii wickiej nalecej do Mazowsza. Wymienia j dokument uposaeniowy biskupstwa pockiego z okoo 1230 r.45Po zniszczeniach w wieku XIII i XIV wie zostaa nadana przez wielkiego ksicia litew-skiego Witolda piciu braciom: Wawrzycowi, Florianowi, Jakubowi, Stanisawowi i Mar-cinowi z Gsiorowa w ziemi czyckiej. Wanie oni w 1419 r. ufundowali w Kuczynie ko-ci pw. . Andrzeja, Wawrzyca, Marii Magdaleny i Elbiety46. Fundacji patronowa bi-skup wodzimierski Grzegorz, ktry by przy niej obecny i jednoczenie erygowa przy tu-tejszym kociele parafi, pierwsz na tych terenach. W pniejszym czasie w Kuczynie dziedziczyli tylko Wawrzyniec i Florian, ktrzy kupili od swych ssiadw cz wsi Lubo-wicz. Kupno to oraz posiadanie wsi Kuczyn, potwierdzi Wawrzycowi i Florianowi w 1429 r. wielki ksi Witold47. Od Wawrzyca pochodzili Lubowiccy herbu lepowron, mieszkajcy w Lubowiczu Wielkim oraz zapewne Olszewscy i Rybatowscy herbu lepow-ron, natomiast Florian mia trzech synw: Mikoaja, Piotra i Klemensa, od ktrych pocho-dziy trzy gwne linie Kuczyskich herbu lepowron, kolatorw kocioa w XV w.i pniej. Tutaj warto nadmieni, i jednym z synw Mikoaja z Kuczyna by Jakub, studiu-jcy w 1477 r. na Akademii Krakowskiej, ktry uzyska tytu bakaarza, pniej by kanoni-kiem wileskim i plebanem w Mejszagole48. Mimo e parafia w Kuczynie bya jednz najstarszych na Podlasiu, to w ksidze konsystorza janowskiego napotykamy tylko dwa razy wzmiank o plebanie kuczyskim, nie wymienionym z imienia (pod 1478 i 1485 r.). W aktach sdowych drohickich w 1469 r. wystpi pleban z Kuczyna, Aleksy49.

Rwnie stary koci jak w Kuczynie mg by ufundowany take w Perlejewie.Ks. Kurczewski powoujc si na baamutne zapisy z XVIII i XIX-wiecznych wizytacji i inwentarzy parafialnych datuje fundacj kocioa na 1407 r., mia jej wedug niego dokona Walter Cycerski. W rzeczywistoci chodzio tutaj o znieksztacony przekaz fundacji kolej-nego kocioa w Perlejewie, dokonanej w 1707 r. przez Baltazara (Balcera) Ciecierskiego50. Wie Perlejewo zostaa nadana w 1418 r. przez wielkiego ksicia Witolda rycerzowi Jano-wi z Biaoskrw w ziemi pockiej. Ju w nastpnym roku tene Jan, piszc si z Perleje-

42 ADS, sygn. d. 5, k. 91v-92; AGAD, Kapicjana, p. 5, s. 9-12.43 ADS, sygn. d. 148, k. 171v.44 Ks. E. Borowski, op. cit., s. 180.45 J. K. Kochanowski, op. cit., s. 301.46 ADS, sygn. d. 3, k. 51v-52; Ibidem, sygn. d. 151, k. 209-210.47 APK, ZZG, sygn. 32, s. 12.48 Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400-1508, t. I, wyd. A. Gsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy wsp. R. Grzesika, Krakw 2004, s. 392.49 ADS, sygn. d. 1, k. 47, 82v; BPAN Krakw, sygn. 8823, z. 10, s. 17.50 J. Kurczewski, op. cit., s. 245.

23

Tomasz Jaszczot

wa, wiadczy na dokumencie fundacyjnym kocioa w Kuczynie51. By moe jego obec-no w Kuczynie, gdzie akurat w tym czasie przebywa take biskup wodzimierski Grze-gorz, bya zwizana ze staraniami o uzyskanie pozwolenia na fundacj kocioa i erekcj parafii. Trzeba wic przyj, e koci w Perlejewie zosta ufundowany raczej po 1419 r., ale niedugo. Gdyby byo inaczej, to na dokumencie fundacyjnym kocioa w Kuczynie po-winien wystpi pleban z Perlejewa, a nie tylko miejscowy dziedzic, skoro wiadczy na nim nawet pleban z dosy odlegego Kouchwka.

Koci i parafia w Perlejewie istniay w 1450 r., kiedy to zosta ufundowany nowy koci w Ostroanach i tamtejsi fundatorzy powierzyli sw wityni plebanowi z Perleje-wa Jakubowi. Rok pniej biskup ucki, Andrzej z Poska wydzieli z terytorium parafii Perlejewo kilka wsi, ktre miay stanowi obszar przyszej parafii Ostroany. Biskup za-strzeg jednak, e wsie te miay podlega plebanowi z Perlejewa - Jakubowi a do jego mierci52. Pleban Jakub y jeszcze w 1473 r., jako zmary zosta wspomniany w 1475 r., kiedy to kolatorzy kocioa w Perlejewie prosili biskupa uckiego, Marcina o wyznaczenie dla nich nowego plebana na miejsce zmarego Jakuba. Ju w nastpnym roku by nimks. Mikoaj, ktry by powiadczony do 1485 r. W 1498 r. wystpowa pleban Micha53.

Gwnym, ale zapewne nie jedynym fundatorem pierwszego kocioa by niewtpli-wie Jan z Biaoskrw, ktry otrzyma Perlejewo od Witolda w 1418 r. W drugiej poowie XV w. jako kolatorzy kocioa wystpowali rwnie Leszczyscy z ssiedniej Leszczki.

W 1473 r. dziedzic Perlejewa, Pawe Durs, syn Jana z Biaoskrw, wystawi doku-ment, ktrym nada kocioowi w Perlejewie wk ziemi. Byo to powikszenie kocielne-go beneficjum54.

W tym samym czasie co w Perlejewie zosta ufundowany koci w Ciechanowcu,o ktrym jednak posiadamy bardzo niewiele informacji z XV w., a i te, rwnie nie s zbyt pewne, jak choby wzmianka o nadaniu praw miejskich dla Ciechanowca rzekomo w 1429 r.55 Tutaj naley zaznaczy, e Ciechanowiec w XV w. by zapisywany w rdach jako Ciechonowiec (podobnie jak mazowiecki Ciechonw-Ciechanw). Dlatego te jego waci-ciele uywali nazwiska Ciechonowski i dopiero w XVI w. przyja si forma Ciechano-wiecki. W dalszej czci bd si jednak posugiwa form wspczesn. Ciechanowiec zosta nadany przez ksicia Witolda rycerzowi Pawowi Strumille z Dmoszyna. Okoo 1428 r. tene Pawe pozby si czci w ojczystym Dmoszynie na rzecz krewnych. Najpewniej wizao si to z objciem w posiadanie przez Pawa dbr ciechanowieckich w ziemi drohic-kiej. On te mg ufundowa tutaj pierwszy koci. Wykluczone jest bowiem, aby w orodku tak rozlegych dbr, ktry posiada stosunkowo due znaczenie, waciciele nie po-siadali wasnego kocioa, tym bardziej, e wiemy o dokonanych przez nich fundacjach w innych posiadanych dobrach, jak przez Piotra Strumi w Czerwonce, czy jego bratanka Jakuba w Jabonce Kocielnej. Pierwszy dziedzic Ciechanowca Pawe Strumio posiada

51 AGAD, Terr. Droh. 2, k. 488; ADS, sygn. d. 3, k. 52.52 ADS, sygn. d. 148, k. 171-172v.53 Ks. E. Borowski, Sanktuarium Matki Boej w Ostroanach, Drohiczyn 1986, s. 7; ADS, sygn. d. 1, k. 34v, 39v, 40, 44, 69v, 80, 84v; ADS, sygn. d. 157, k. 145.54 Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie (dalej: ADD), Akta parafii Perlejewo, III/I/1, k. 110; AP Krakw, ZZG, sygn. 697, s. 17-20, 27-28.55 W Bibliotece Uniwersytetu Wileskiego, sygn. f. 4-1893, k. 18v-19, zachowa si tekst sfaszowanego doku-mentu, wystawionego rzekomo w 1429 r. przez wojewod poznaskiego Sdziwoja Ostroroga [!], nadajcego pra-wo magdeburskie dla Ciechanowca.

24


kilku synw, spord nich tylko dwaj: Maciej i Piotr dziedziczyli w Ciechanowcu. Pierw-szy z nich, by namiestnikiem w podwileskich Miednikach, poza tym nie zrobi wikszej kariery. Inaczej potoczyy si losy jego brata Piotra, ktry sw karier rozpoczyna od urz-du starosty drohickiego, pniej by kuchmistrzem krlowej Elbiety Rakuszanki, starost lidzkim i marszakiem hospodarskim. Obaj bracia podzielili midzy siebie Ciechanowiec wzdu rzeki Nurzec. Podzia na cz lewobrzen i prawobrzen miasta utrzyma si na trwae i jest widoczny do dzisiaj. Od Macieja pochodziy dwie gazie rodu Ciechanowiec-kich: starsza, ktra dziedziczya na Ciechanowcu i wygasa w poowie XVI w. oraz mod-sza, ktra wyniosa si na Litw i istnieje do dzi. Synem Piotra Strumiy by Stanisaw zwany Kiszk, od ktrego pochodzili Kiszkowie herbu Dbrowa, waciciele Ciechanowca do 1624 r.56 Do naszych czasw nie dotrway adne dokumenty z XV w., czy te wzmianki o nich, wystawione przez miejscowych dziedzicw dla kocioa w Ciechanowcu. W aktach konsystorza janowskiego w 1477 r. wystpowa pleban kocioa w Ciechanowcu Baej oraz wikariusze: Jan (lata 1470-81), Mikoaj (lata 1486-87) i Andrzej (1493 r.)57. Pierwszy koci w Ciechanowcu by ufundowany pod wezwaniem w. Stanisawa, taki bowiem ty-tu spotykamy w testamencie Piotra Kiszki z 1534 r., ktry poleci si pochowa w istniej-cym w jego podziemiach grobowcu58.

Rwnie stary koci z pierwszej poowy XV w. zosta wzniesiony we wsi Winna, lecej w pobliu Ciechanowca. Parafia tamtejsza skadaa si niemal wycznie ze wsi drobnoszlacheckich. Kluczowe znaczenie dla wyjanienia pocztkw kocioa ma bardzo cenny dokument sdu ziemskiego drohickiego z 1432 r., w ktrym starosta Olechno Do-wojnowicz oraz sdzia Skierdo rozsdzili spr graniczny pomidzy plebanem z Winnej oraz dziedzicem czci Winnej Jakubem Krzyszczkiem59. W dokumencie wyranie za-znaczono, i granice powitnego zostay wyznaczone jeszcze przez poprzedniego staro-st Nasut. Nasuta jako starosta drohicki by powiadczony w 1430 r., lecz mg by nim ju wczeniej, gdy jego poprzednik Mikita wystpowa w 1416 r.60 Zatem okres midzy 1416 r. a 1432 r. naley przyj jako czas fundacji pierwszego kocioa w Winnej. Okolica Winnej skadaa si z kilku czci, w ktrych osiada szlachta rnych herbw i rodw, wrd nich: Trzaskowie, Cholewowie, Junosze i Ostoje. Wedug zapisw z XVI w. koci w Winnej mieli ufundowa rycerze z rodw Trzaskw i Choleww. W latach 1470-71 wy-stpowa wikariusz z Winnej - Maciej, w 1480 r. Jan, a w 1481 r. pleban Maciej61.

Na pnoc od parafii Kuczyn, wdu granicy ziemi drohickiej z Mazowszem cign si las zwany Duga Dbrowa, ktry by czci wielkiej puszczy towo rozcigajcej si od rzeki Bug a do okolic Wysokiego Mazowieckiego. W czasach ksicia Witolda las ten zosta podzielony i rozdany pomidzy kilka rodzin rycerskich, m.in.: herbu Rawicz, Mo-dzel, Suchekownaty. Zachowany dokument kocioa fundacyjnego w Dugiej Dbrowie jest opatrzony dat 1423 r., lecz wiadkowie wystpujcy na jego kocu s identyczni jak na dokumentach z 1493 r., wystawionych dla kociow: w Jaboni Kocielnej, Jabonce Ko-cielnej i Kuleszach (w Dbrowie dodatkowo wystpili jeszcze wikariusze: Andrzej z Cie-56 S. Dumin, A. Rachuba, J. Sikorska-Kulesza, Ciechanowieccy h. Dbrowa, Warszawa 1997, s. 19-20; T. Jasz-czot, Piotr Strumio z Ciechanowca [w:] Sownik biograficzny biaostocko-omysko-suwalski, z. 2, s. 137-138.57 ADS, sygn. d. 1, k. 7v, 44, 46, 61, 69, 86v, 87v; Ibidem, sygn. d. 149, k. 286.58 Lietuvos Metrika, knyga nr 15[15], (1528-1538), Vilnius 2002, s. 243-246.59 ADD, Akta parafii Winna, VIII/R/1a, s. 3.60 Vitoldiana, s. 87, 158.61 ADS, sygn. d. 1, k. 6, 10v, 11, 13, 54,58, 62v, 63v, 65v.

25

Tomasz Jaszczot

chanowca i Mikoaj z Kuczyna)62. Najprawdopodobniej wic w 1493 r. dokonano ostatecz-nej redakcji dokumentu fundacyjnego w oparciu o dokument starszy z 1423 r. Ju po for-mule datacyjnej, a przed list wiadkw wystpujcych w 1493 r., doczono do dokumen-tu tekst z informacj o konsekracji kocioa w Dugiej Dbrowie przez biskupa uckiego Andrzeja (1425-59). Niekoniecznie musi to wiadczy przeciwko prawdziwoci treci do-kumentu fundacyjnego z 1423 r., gdy sama konsekracja moga by dokonana pniej przez biskupa Andrzeja, a wzmiank o niej doczono podczas redakcji dokumentu w 1493 r. Fundatorami kocioa w Dugiej Dbrowie byli przedstawiciele trzech rodzin bracia: Stanisaw, Piotr, Bogusaw i Falisaw; Jan ze swymi bratankami oraz Mcisaw, Maciej i Pawe, dziedzice w Dugiej Dbrowie. Wymienieni zostali take dziedzice dziesiciu wsi szlacheckich, ktrzy mieli przynalee do nowo powstaej parafii: Miodusy, Kaczyno, wicko, Brzski, rednica, Mystki, Wosty, Plewki, Gieraty i Szepietowo. Nowy koci otrzyma wezwanie Zwiastowania NMP, . Anny, Katarzyny, Stanisawa i Mikoaja. W la-tach 1476-79 plebanem w Dugiej Dbrowie by ks. Marcin63.

W 1442 r. zosta ufundowany koci w Rudce. Wie ta w 1434 r. zostaa nadana Pretorowi (II) z Korczewa64. Zapewne wkrtce Pretor zmar, gdy fundacji dokona nie on, a jego brat Skierdo z Korczewa wraz ze swymi bratankami, czyli synami nieyjcego Pre-tora: Janem, Jerzym i Stanisawem65. Skierdo mg by ich prawnym opiekunem i jedno-czenie zarzdc dbr pozostaych po ojcu. Pierwszym plebanem zosta ks. Jan Gozdowa z Sochaczewa. Koci otrzyma wezwanie Trjcy Przenajwitszej oraz Wszystkich wi-tych. W 1486 r. Stanisaw Korczewski, dziedzic Rudki, Korczewa i Mord potwierdzi po-przedni dokument i dodatkowo powikszy uposaenie kocioa66. Wspomniany w doku-mencie pleban Jan by zapewne tosamy z ksidzem Janem z Sochaczewa, wystpujcym w 1442 r. oraz z ksidzem Janem, plebanem z Rudki, wystpujcym w aktach konsystorza janowskiego w 1470 r. 67

W 1450 r. dwaj dziedzice dbr Ostroany Bartomiej i Dadbg wystawili doku-ment fundacyjny, w ktrym nadali dwie wki ziemi oraz karczm wybudowanemu przez siebie kocioowi pw. Narodzenia NMP oraz . Piotra, Pawa i Marcina. Poniewa nowy koci znajdowa si na terenie ju istniejcej parafii Perlejewo, dlatego Bartomiej i Dad-bg powierzyli go w opiek plebanowi perlejewskiemu Jakubowi a do jego mierci. Tym samym witynia w Ostroanach miaa by fili kocioa w Perlejewie. W roku nastpnym biskup ucki Andrzej z Poska zatwierdzi fundacj oraz wyznaczy obszar przyszej para-fii, do ktrej miay nalee oprcz Ostroan take wsie: Grodzisk, Smarklice, Smorczewo, Koski, Zdzichy, Krakwki i Jaszczoty. Biskup rwnie majc na wzgldzie racje plebana perlejewskiego, Jakuba, powierzy mu zarzd kocioa oraz przyzna dziesiciny z powy-szych wsi a do jego mierci68. Pleban Jakub zmar w 1475 r. i ju w nastpnym roku poja-wi si w aktach konsystorza janowskiego odrbny pleban z Ostroan - ks. Jan, a take wi-

62 Ibidem, sygn. d. 149, k. 286; APK, ZZG, sygn. 29, s. 348-349.63 ADS, sygn. d. 1, k. 40v, 42, 49v, 50.64 B. Czart. Krakw, Teki Naruszewicza, XV, s. 443-446.65 AGAD, Kapicjana, p. 26, d. 167; ADS, sygn. d. 149, k. 302-302v; Ibidem, sygn. d. 151, k. 88-88v.66 Ibidem.67 ADS, sygn. d. 1, k. 9v.68 Ks. E. Borowski, Sanktuarium, s. 6-7; ADS sygn. d. 149, k. 301-304; AP Krakw, ZZG, sygn. 31, s. 643-647.

26


kariusz Jan Jaszczot. W 1488 r. wystpowa wikariusz Wojciech69. Dobra Ostroany zosta-y nadane wspomnianym braciom z polecenia ksicia Witolda przez starost drohickiego Mikit okoo 1416 r. Ju w 1452 r. Dadbg sprzeda swoj cz Pawowi z Chrocic i jego braciom70. Okoo 1470 r. cz Ostroan naby Piotr Strumio z Cichanowca, starosta drohicki. Jego potomkowie - Kiszkowie herbu Dbrowa, posiadali Ostroany do 1624 r. i byli kolatorami miejscowego kocioa71.

Koci w Doubowie zosta ufundowany w 1465 r. przez tutejszego dziedzica Wita Raczyskiego, sdziego ziemskiego bielskiego i jego on Dorot72. Wie ta naleaa do ony sdziego Wita Doroty. Na pierwszego plebana zosta prezentowany przez fundato-rw ks. Marcin, wystpujcy jeszcze w 1480 r.73 Wit Raczyski pochodzi ze wsi Raczyno w parafii Przesmyki. Po raz pierwszy pojawi si w otoczeniu ks. Michaa Zygmuntowicza w 1437 r., moe od niego lub od jego ojca otrzyma jako nadanie Doubowo z wsiami Widgowo i Chrocianka. Co najmniej od 1452 r. by sdzi ziemskim bielskim, zmar bez-potomnie74. Po mierci ma Dorota ufundowaa w kociele w Doubowie altari75. W 1479 r. zapisaa wie Houbl swemu bratankowi Grzegorzowi Steczce. Doubowo wraz z wsia-mi odziedziczy drugi z bratankw Doroty Jan Steczko, ktry w 1501 r. otrzyma od Aleksandra Jagielloczyka potwierdzenie posiadania tych dbr76.

Wie Wierzchuca, pooona w poowie drogi pomidzy Ciechanowcem a Drohiczy-nem, naleaa do rodziny Hiczw, ktrej przodkiem by rycerz Hicza wystpujcyw 1452 r.77 W 1469 r. jego potomek, zapewne syn, Jerzy Hicza ufundowa tutaj koci pw. Narodzenia NMP oraz . Andrzeja, Mikoaja i Magdaleny. Na plebana kocioa zosta prezentowany ks. Konrad78. W aktach konsystorskich nie znajdujemy adnej wzmiankio kociele w Wierzchucy. Od 1479 r. wacicielem wsi by Jan Hicza, ktry w 1498 r. uzyska od Aleksandra Jagielloczyka potwierdzenie posiadania tej wsi, a w 1494 r. dosta przywilej na wjtostwo miejskie w Wysokiem Mazowieckiem79. Jego potomkowie byli ko-latorami kocioa do drugiej poowy XVI w., kiedy to przeszli na protestantyzm, a gdy do-szo do zabjstwa miejscowego plebana, biskup ucki zlikwidowa tutejsz parafi, a ko-ci przyczy do ssiedniej parafii w ledzianowie.

Koci w ledzianowie by ufundowany pocztkowo tylko jako kaplica dworska przez Magorzat, wdow po Janie Niemirowiczu, wacicielu: Ceranowa, Bacik, Buyski ledzianowa. Kaplica ta istniaa ju w 1472 r., kiedy to wystpi jej komendarz, ks. Jerzy, niegdy pleban w Pniewniku w ziemi liwskiej80. Kaplica w ledzianowie uzyskaa status kocioa parafialnego zapewne za czasw biskupa uckiego, Pawa Holszaskiego, ktry 69 ADS, sygn. d. 1, k. 42, 42v, 44, 49v, 84.70 AGAD, Castr. Droh., seria II, nr 1, k. 196; BPAN Krakw, sygn. 8823, zesz. 9, s. 34.71 AGAD, Castr. Droh., seria II, nr 1, k. 116, 188v.72 ADS, sygn. d. 149, k. 305.73 Iibidem, sygn. d. 1, k. 48v, 50, 52v; Ibidem, sygn. d. 25, k. 258; Ibidem, sygn. d. 149, k. 305.74 T. Jaszczot, Wit Raczyski z Doubowa, sdzia ziemski bielski, [w:] Sownik biograficzny biaostocko-omy-sko-suwalski, t. 3 [w druku].75 ADS, sygn. d. 4, k. 39v-40. Dokument zosta wpisany do akt z dat 20.V.1535 r. Jednak nie jest to jego waci-wa data wystawienia, lecz wpisu do wczeniejszej ksigi konsystorskiej, dzi nie zachowanej. 76 AGAD, Castr. Droh., s. II, nr 1, k. 338; BPAN Krakw, dok. perg. nr 86.77 AGAD, Kapicjana, p. 3, s. 218.78 ADS, sygn. d. 149, k. 344.79 AGAD, Castr. Droh., s. II, nr 1, k. 8v, 209; Terr. Droh. 2, k. 457v; BPAN Krakw, dok. perg. nr 84.80 ADS, sygn. d. 1, k. 24, 27, 38.

27

Tomasz Jaszczot

wzi si za porzdkowanie statusu prawnego istniejcych kociow i kaplic w swej diece-zji. W kadym razie wiadomo na pewno o istnieniu parafii ledzianowskiej w latach 40-tych XVI w.

Kilka kilometrw na pnoc od ledzianowa w miejscowoci Granne powsta kolej-ny koci. Wie Granne zostaa zaoona w 1453 r. na surowym korzeniu przez dziedzi-ca pobliskiego Krzemienia, Michaa Wesztortowicza, owczego wielkiego litewskiego81.W 1491 r. wdowa po nim Katarzyna, wraz z synem Janem, rwnie owczym wielkim li-tewskim ufundowaa w Grannem koci pw. Wniebowzicia NMP i w. Jana Chrzciciela, ktry bogato uposaya82.

Dwie ostatnie fundacje w ziemi drohickiej pochodz z czci, ktra niegdy naleaa do kasztelanii wickiej. Pierwsza z nich - Jabonka wierczewo w 1428 r. naleaa do zie-mi omyskiej i zostaa nadana przez ksicia Janusza Mazowieckiego braciom: Mirzono-wi, Michaowi i Janowi z Tyszek. Inn cz tej dziedziny w 1435 r. Bolesaw IV nada Idziemu (Idzikowi) z Dbnikw w powiecie zambrowskim. Bracia z Tyszek w 1440 r. od-sprzedali swoj cz Idzikowi z Dbnikw. Z kolei od jego synw - Piotra i Mikoaja Idkw dobra te nabya w 1485 r. Oluchna, ona Jakuba Ciechonowskiego z Ciechanow-ca83. Jakub Ciechonowski w 1493 r. wraz z picioma brami ze wsi Miodusy: Wszeborem, Maciejem, Stanisawem, Piotrem i Szczepanem ufundowali w Jabonce wierczewie ko-ci pw. Niepokalanego poczcia NMP oraz . Piotra, Pawa, Mikoaja, Stanisawa, 10 tysicy rycerzy, Anny, Barbary i Katarzyny84.

Ostatni koci na tych terenach ufundowany zosta w 1496 r. w miasteczku Wyso-kie przez Aleksandra Jagielloczyka i starost drohickiego Jakuba Dowojnowicza85. Byo ono jedn z osad wymienionych w spisie wsi kasztelanii wickiej86. Zostao zniszczonew XIII i XIV w. Ponownie osadzone na woli przez Kazimierza Jagielloczyka, miao za-pewne stanowi przeciwwag dla mazowieckiego Zambrowa, ktry rwnie by w tym cza-sie lokowany przez ksita mazowieckie. W 1494 r. Aleksander Jagielloczyk nada wj-tostwo Janowi Hiczy z Wierzchucy, okrelajc jednoczenie granice nowo lokowanego miasta, ktremu ju jako krl polski wyda w 1503 r. przywilej na prawo magdeburskie87. Miasto znajdowao si w dzierawie kolejnych starostw drohickich i wysockich: Jakuba Dowojnowicza, Jana Litawora Chreptowicza, Stanisawa Oldzkiego, Aleksandra Czo-snowskiego i Przecawa Gnojeskiego. Aleksander Jagielloczyk w swoim dokumencie wspomnia, i fundacji kocioa w Wysokiem dokona na proby starosty drohickiego Jaku-ba Dowojnowicza oraz mieszczan z Wysokiego. Koci zosta ufundowany pw. . Alek-sandra, Jana Chrzciciela i Wszystkich witych. Jak na fundacj ksic otrzyma stosun-kowo niewielkie uposaenie: dwie wki ziemi z ogrodem i k, plac na miejsce pod budo-w kocioa oraz dziesiciny od mieszczan z Wysokiego, swego rodzaju wyjtkiem wrd

81 AP Krakw, ZZG, sygn. 31, s. 285-288; BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, s. 128.82 AP Krakw, ZZG, sygn. 29, s. 29; ADS, sygn. d. 149, k. 336; BLAN Wilno, sygn. f. 17-194, k. 4-4v.83 AGAD, Metryka Koronna, ks. 3, k. 173v; Metryka Mazowiecka, t. I, s. 106; M. Dogiel, Limites Regni Poloniae, s. 38-39; NHAB Misk, sygn. f. 1759, op. 2, nr 22.84 ADS, sygn. d. 6, k. 178; Ibidem, sygn. d. 149, k. 282; AGAD, Kapicjana, p. 69, nr 40.85 ADS, sygn. d. 149, k. 306; Ibidem sygn. d. 151, k. 119.86 J. K. Kochanowski, op.cit., nr 301.87 BPAN Krakw, dok. perg. nr 84; F. Leontowicz, Akty Litowskoj Metriki, cz. 2, s. 113-114; Lietuvos Metrika, knyga nr 8[8], s. 361.

28


innych fundacji byo prawo posiadania przez plebana kota do warzenia piwa88. Koci w Wysokiem by drugim i zarazem ostatnim w ziemi drohickiej pochodzcym z fundacji ksi-cej do koca XV w.

Cz lewobrzena ziemi drohickiej

Najstarszy koci w tej czci ziemi drohickiej zosta ufundowany w Wgrowie. Wgrw mg by nadany jeszcze przez ksicia Janusza Starszego Piotrowi Pilikowi ze Sku herbu Rogala. Piotr by synem Jana Pilika, wojewody mazowieckiego, ktry zginw 1399 r. pod Worskl. Sam take zosta wojewod mazowieckim (lata 1402-1435). By rwnie marszakiem dworu ksicia Janusza89. Utrzyma si przy posiadaniu Wgrowa rwnie za rzdw ksicia Witolda. wiadczy o tym dokument z 1414 r., w ktrym Piotr Pilik ufundowa w tej miejscowoci koci pw. Wniebowzicia NMP oraz apostow Pio-tra i Pawa. Nowy koci zosta bardzo dobrze uposaony. Warto podkreli, e jednym ze wiadkw dokumentu by biskup wodzimierski, Grzegorz, w ktrego diecezji Wgrw si znajdowa. Piotr Pilik zmar bezpotomnie i dobra wgrowskie wrciy zapewne do domeny wielkich ksit litewskich, w kadym razie nie napotykamy ju adnych rde wiadcz-cych o tym, e Wgrw nalea do rodziny Piotra Pilika.

W 1454 r. wacicielem Wgrowa by bliej nieznany Stanisaw z Oomoca, ktry powikszy dodatkowo uposaenie kocioa 90. Zapewne synem Stanisawa z Oomoca by Wawrzyniec Wgrowski, wystpujcy jako waciciel Wgrowa w latach 1468-1501. Jego crka Maryna polubia monowadc litewskiego Janusza Kostewicza i wobec bezpotom-nej mierci swego brata Pawa Wgrowskiego wniosa mu Wgrw z dobrami w posagu.

Rok pniej ni w Wgrowie zosta ufundowany koci take w pobliskim Soko-owie. Miejscowo ta zostaa nadana przez ksicia Witolda Mikoajowi Sepieskiemu, pochodzcemu z Wielkopolski. Sepieski wstpi na sub ksicia Witolda, by jego sekre-tarzem i doradc oraz uczestniczy z jego polecenia w wielu legacjach. Bra m.in. udziaw poselstwie do Konstancji91. Wkrtce po otrzymaniu nadania Mikoaj Sepieski ufundo-wa w 1415 r. w Sokoowie koci pw. Michaa Archanioa i w. Magorzaty. Pierwszym plebanem zosta ks. Jan Czamsor. 3 padziernika 1424 r. biskup wodzimierski Grzegorz przeznaczy kocioowi sokoowskiemu dziesiciny ze wsi szlacheckich lecych w pobli-u: Przywski, Nieciecz, Wojewdki, Bielony, Krasnodby i Niewiadomki92. W tym sa-mym roku ksi Witold nada Sokoowowi prawo miejskie zwane redzkim93.

Po mierci Mikoaja Sepieskiego Sokow z caoci dbr przej na wasno Mi-koaj Sokoowski, moe jeden z jego synw, chocia nie jest to filiacja pewna, gdy potom-stwo Sepieskiego spotykamy pniej, gwnie w Wielkopolsce. Niewtpliwie to do niego odnosi si wzmianka z najstarszej zachowanej ksigi Metryki Litewskiej, informujca

88 ADS, sygn. d. 149, k. 306; Ibidem, sygn. d. 151, k. 119.89 PSB, t. XXVI, s. 279.90 A. Jabonowski, op. cit., s. 214-215.91 PSB, t. XXXVI, s. 282-284.92 ADS, sygn. d. 149, k. 226-233; AGAD, Kapicjana, p. 6, s. 623-628; p. 7, s. 31-33.93 Lietuvos Metrika, knyga nr 25[25], s. 288-290.

29

Tomasz Jaszczot

o tym, e Kazimierz Jagielloczyk: U Dorogiczinie. Mikoajku, Rogasnu synu, wiernu otcziznu jego Kupiatin, szto Nieswiedskij diera94. Indykcja 3 oraz wzmianka o Michale Kiegajle, kanclerzu pozwala ustali dat owej czynnoci na 1455 r. Nie ulega wtpliwoci, e by to Kupientyn pod Sokoowem. Chocia niewtpliwie chodzio tutaj o ca wo so-koowsk, ktr krl przywrci Mikoajowi, a ktr wczeniej posiada w Niewicki. Wy-nika z tego, e dobra sokoowskie byy przez pewien czas odebrane pierwotnym wacicie-lom, moe w 1444 r.

Mikoaj Sokoowski w bliej nie znanym czasie ufundowa w kociele w Sokoowie altari pw. w. Michaa Archanioa, do ktrej opieki wyznaczy dwch kapanw: Stanisa-wa i Urbana. Pleban sokoowski, Jakub ofiarowa tej altarii dziesiciny ze wsi Rogw. Jego osoba pozwala w przyblieniu okreli czas tej fundacji, gdy Jakub by powiadczony jako pleban w Sokoowie w latach 1472-74. W 1486 r. plebanem w Sokoowie by Urban, za-pewne identyczny ze wspomnianym wczeniej altarzyst95.

Mniej wicej w tym samym czasie zosta ufundowany koci w Kouchowie . Nie znamy dokumentu fundacyjnego tego kocioa. Wiadomo natomiast, e w 1419 r. wy-stpowa ju pierwszy znany z imienia pleban Maciej, ktry by wiadkiem na dokumencie fundacyjnym kocioa w Kuczynie96. Wiemy rwnie z pniejszych wzmianek, e funda-torem kocioa by dziedzic Kouchowa Jakub. Znamy go jako yjcego tylko z jednego wystpienia z 1438 r., gdy wiadczy na dokumencie fundacyjnym kocioa w Wyrozbach. W drugiej poowie XV w. jego potomkowie Kouchowscy byli ju licznie rozrodzeni. Je-den z nich, rwnie Jakub, w 1474 r. darowa kocioowi kouchowskiemu jedn wk ziemi jako dodatkowe uposaenie97. W 1458 r. plebanem by ks. Trojan, a w latach 1471-88 ks. Piotr98.

Nastpny z kolei koci na tych terenach ufundowany zosta w Suchoebrach przez miejscowego dziedzica Trojana w 1422 r. Jego uposaenie zatwierdzi biskup wodzi-mierski Grzegorz99. Imiona pierwszych plebanw z Suchoebr poznajemy dopiero z naj-starszej ksigi konsystorza janowskiego. W latach 1471-75 by to Mikoaj, w 1480 r. Mar-cin, w 1486 r. Piotr100.

Przed 1429 r. zosta ufundowany koci w Paprotni, wtedy bowiem Jakub ze Skwierczyna (w parafii Paprotnia) nada ju istniejcemu kocioowi k. Plebanem by wwczas ksidz Piotr z rodu Prusw, ktry zosta powiadczony jeszcze w 1438 r., gdy wystpowa na licie wiadkw fundacji kocioa w Wyrozbach101. Niewtpliwie fundato-rami pierwszego kocioa byli Paproccy herbu Cholewa, ktrzy mieszkali w samym Paprot-nie oraz w ssiedniej wsi, ktra od XVI w. nazywaa si Podawce (Podawca kolator, opiekun kocioa, majcy prawo prezenty podawania plebana)102. W latach 1475-86 plebanem by ksidz Bogusaw103.

94 Ibidem, knyga nr 3[3], s. 43.95 AGAD, Kapicjana, p. 4, s. 154-156; ADS, sygn. d. 1, k. 24v, 33v, Ibidem, sygn. d. 149, k. 189.96 ADS, sygn. d. 3, k. 51v-52.97 Ibidem, sygn. d. 1, k. 33, Ibidem, sygn. d. 149, k. 314; AGAD, Kapicjana, p. 5, s. 293-301.98 BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, k. 107; ADS, sygn. d. 1, k. 11, 88.99 ADS, sygn. d. 141, k. 583; Ibidem, sygn. d. 149, k. 195.100 Ibidem, sygn. d. 1, k. 11v, 38v, 54, 87.101 AGAD, Kapicjana 3, s. 199; 5, s. 296.102 W 1482 r. wystpowa Maciej z Paprotny, zwany Podawczyc, AGAD, Castr. Droh. II/1, k. 450.103 ADS, sygn. d. 1, k. 38v, 39, 41, 42, 54v, 65v, 70, 79v, 84, 87.

30


Jak ju wyej wspomniaem ksi Witold w 1428 r. dokonujc uposaenia biskup-stwa i katedry w ucku nada mu take wie Skrzeszew w ziemi drohickiej. Ju trzy lata pniej zosta wspomniany w rdach pierwszy pleban skrzeszewski, ks. Grzegorz, bdcy jednoczenie oficjaem biskupim na ziemi drohick. Jak zapisano dodatkowo przy jego imieniu, budowa w tym czasie koci w Skrzeszewie104. Czyni to niewtpliwie z polece-nia i z funduszu biskupa uckiego, Andrzeja z Poska. By to wic jedyny koci w ziemi drohickiej zaoony z fundacji biskupiej. Skrzeszew by siedzib oficjaatu jeszcze w 1458 r., urzd ten sprawowa nadal ksidz Grzegorz. Jednak wkrtce siedzib oficjaa przeniesio-no do Janowa (dawniejszego Parchowa). Stao si to z pewnoci wtedy, gdy Janw uzy-ska prawo miejskie, czyli w 1465 r. W 1473 r. oficjaem by pleban z Janowa, Wawrzy-niec105. Jednak sprawy sdowe rozpatrywane przez oficjaa janowskiego odbyway si take w Skrzeszewie, rezydencji biskupw uckich do 1795 r. W 1465 r. biskup Jan osowicz nada wjtostwo w Skrzeszewie Wojciechowi z Toczysk106. W latach 1477-86 plebanem w Skrzeszewie by ks. Szczepan, a wikariuszami: Jan (lata 1471-74), Szczepan (lata 1475-76), Wawrzyniec (1477 r.), Piotr (1480 r.). W 1480 r. by rwnie powiadczony rektor szkoy w Skrzeszewie107.

W 1438 r. bracia rodzeni Marcin, Piotr i Pawe z Wyrozb za zgod biskupa uckie-go Andrzeja ufundowali nowy koci w swej wsi pw. Trjcy Przenajwitszej, w. Anny oraz Mateusza ewangelisty108. Spord tych trzech braci Marcin nada kocioowi 2 wki ziemi pooone w trzech polach, natomiast Piotr z Pawem darowali tzw. Zastawne pole pooone z drugiej strony rzeczki pyncej koo Wyrozb oraz k z brzegiem tej rzeczki. Zastawne pole do szybko odeszo z uposaenia kocielnego. W 1471 r. pleban z Wyro-zb procesowa si o nie z Bogdanem i Kunatem, pochodzcymi z tej samej osady. Z ze-zna wiadkw przedstawionych przez plebana wynikao, e pole to odebra kocioowi Kazimierz Jagielloczyk i nada braciom Stankowi Kunatowi i Bogdanowi, ktrzy zaoyli na nim now osad, pniejsze Wyrozby Kunaty (dla odrnienia od wsi Wyrozby Po-dawce, gdzie sta koci)109. W 1452 r. Marcin z Wyrozb odsprzeda swoj cz wraz z prawem patronatu kocioa braciom Stanisawowi i Jarosawowi z Czapli. Pniej osiad tu tylko Stanisaw, oprawca sdu ziemskiego drohickiego. W 1486 r. kolatorem kocioa wy-rozbskiego by take Mikoaj Sasinowicz z Krynicy, zi Stanisawa z Czapli 110. Ciekawa historia z drugiej poowy XV w. wi si z jednym z synw Stanisawa Kunata Mikoa-jem. Odbywa on sub wojskow w Kijowie i zosta wzity do niewoli przez Tatarw po zdobyciu i spaleniu Kijowa w 1483 r., przebywa w niej 12 lat. Po wyjciu na wolno uda si wraz z listem polecajcym krla Jana Olbrachta, wielkiego ksicia litewskiego Aleksan-dra Jagielloczyka oraz kardynaa Fryderyka Jagielloczyka do Rzymu z prob o przyzna-nie relikwii kocioowi w Wyrozbach, ktrego by kolatorem111. W latach 1472-75 pleba-

104 Vitoldiana, s. 45-46; RGADA Moskwa, Metryka Litewska, ks. 31, k. 46v-49, 184-185; ADS, sygn. d. 149, k. 284, AGAD, Terr. Droh. 2, k. 482.105 BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, k. 107; ADS, sygn. d. 1, k.28v; Ibidem, sygn. d. 3, k. 163.106 ADS, sygn. d. 5, k. 21.107 Ibidem, sygn. d. 1, k. 19v, 33, 38, 41v, 45v, 53, 69, 78v, 87.108 Ibidem, sygn. d. 149, k. 314; BPAN Krakw, sygn. 8823, z. IX, s. 9; AGAD, Kapicjana 5, s. 293-301.109 ADS, sygn. d. 1, k. 24, 24v, 30, 38v.110 BPAN Krakw, sygn. 8823, z. 10, s. 9.111 W. Abraham, Sprawozdanie z poszukiwa w archiwach i bibljotekach rzymskich do dziejw Polski w wiekach rednich za lata 1899-1913, [w:] Archiwum Komisji Historycznej, seria 2, t. 1, Krakw 1923, s. 10.

31

Tomasz Jaszczot

nem wyrozbskim by ks. Wojciech, a w latach 1480-86 ksidz Piotr112. W 1474 r. na Uni-wersytet Krakowski zapisa si Jan, syn Piotra z Wyrozb113.

Koci w Przesmykach istnia ju w 1453 r., kiedy to wystpi pierwszy jego ple-ban, ks. Bartomiej (do 1458 r.)114. Kolejnymi znanymi plebanami byli: ks. Tomasz (lata 1464-65) i Wojciech (lata 1470-81)115. Fundatorami kocioa byli z pewnoci miejscowi dziedzice: Przesmyccy herbu lepowron, do nich te naleao prawo patronatu. W 1438 r. wystpowa pierwszy z nich: Mikoaj Przesmycki116.

Koci w Rozbitym Kamieniu powsta przed 1448 r., z tego bowiem czasu pocho-dzi wzmianka zapisana w ksidze ziemskiej drohickiej, z ktrej dowiadujemy sio sprzeday czci Rozbitego Kamienia dokonanej przez braci Wojciecha i Urbana innemu dziedzicowi Rozbitego Kamienia Jakubowi. Sprzeday tej dokonali razem z prawem pa-tronatu miejscowego kocioa (cum collatura ecclesiae)117. Niewtpliwie to wanie wspo-mniani bracia byli fundatorami pierwszego kocioa. W nastpnych stuleciach prawo patro-natu naleao do rnych rodzin z tej parafii, m.in. do Rozbickich i Ww herbu lepow-ron. W latach 1456-57 wystpowa pleban z Rozbitego Kamienia Mikoaj, w latach 1470-86 Adam, a w 1488 r. Stanisaw118.

Kosw Lacki (dawniej Kossowo) by osad nadan w 1417 r. rycerzowi Marcinowi Ciokowi. Jego potomkowie przybrali nazwisko Kossowskich i uywali herbu Cioek. Sy-nem Marcina by zapewne Andrzej Kossowski, sdzia drohicki (1469-81). Nie wiadomo czy on, czy te moe jeszcze Marcin Cioek, by fundatorem pierwszego kocioa w Koso-wie. Pierwszy pleban tej wityni zosta powiadczony dopiero w 1471 r., by nim ks. Jan, ktry wystpowa do 1475 r. Jego nastpca ks. Pawe by wzmiankowany w 1482 r.119 Jed-nak sama fundacja moga by nawet kilka dziesitkw lat wczeniejsza. Co prawda, ju w 1422 r. wystpowa jako wiadek dokumentu pleban z Kosowa, Tomasz, lecz dokument ten jest ewidentnym falsyfikatem120. Synem sdziego Andrzeja Kossowskiego by Stanisaw, ktry oeni si z dziedziczk Jakimowicz (dzisiaj Stara Wie) w ziemi drohickiej i poczt-kowo pisa si Jakimowskim. Synami Stanisawa byli: Mikoaj, Jakub i Andrzej, ktrzy dali pocztek trzem liniom Kossowskich, kolatorw kocioa w nastpnych wiekach.

Obszar parafii Skibniew pooonej na pnoc od Sokoowa Podlaskiego ju w poo-wie XV wieku by skolonizowany przez liczne rody drobnoszlacheckie. Sama okolica Skib-niew (dawniej Skibniewo) bya podzielona na trzy odrbne wsie: Skibniew Podawce, Kost-ki i Kurcze. Nie znamy dokumentu fundacyjnego kocioa w Skibniewie. Wiadomo na pewno, e koci istnia przed 1464 r., kiedy to wystpowa jego pleban Jan121. Z akt kon-systorza janowskiego znamy rwnie kolejnych plebanw: Macieja (1471 r.) i Stanisawa

112 ADS, sygn. d. 1, k. 24, 30, 38v, 54, 68, 85, 87.113 Metryka Uniwersytetu Krakowskiego, t. I, s. 369.114 BPAN Krakw, sygn. 8822, z. IV, k. 107; Ibidem, sygn. 8823, z. IX, k. 38.115 ADS, sygn. d. 1, k. 4v, 10v, 19v, 25, 49, 66, 69v; Ibidem, sygn. d. 5, k. 21; Ibidem, sygn. d. 149, k. 305.116 AP Krakw, ZZG, sygn. 32, s. 442.117 BPAN Krakw, sygn. 8822, z. I, s. 373.118 Ibidem, sygn. 8823, z. IX, k. 41v; AP Krakw, ZZG, sygn. 31, s. 97-99; ADS, sygn. d. 1, k. 8v, 10, 45v, 87, 88v.119 ADS, sygn. d. 1, k. 19v, 21, 27, 33, 33v, 36, 73.120 AGAD, Terr. Droh. 2, k. 434v-435.121 BPAN Krakw, sygn. 8823, z. IX, s. 47.

32


(lata 1477-1480)122. Natomiast osb fundatorw naley szuka wrd miejscowej szlachty. Moga to by fundacja zbiorowa kilku rodzin. Z pewnoci jedn z nich byli Skibniewscy ze wsi Skibniewo Podawce, wskazuje na to porednio druga cz nazwy wsi Podawce, pochodzca od uprawnie kolatorskich tej rodziny. Skibniewskich poznajemy dopierow drugiej poowie XV w. W aktach konsystorza janowskiego w 1471 r. wystpowali: Mi-koaj, Andrzej i Marcin ze Skibniewa, a w 1480 r. Adam i Wacaw ze Skibniewa123. Pozo-staymi fundatorami mogli by Kostkowie herbu lepowron. Byli oni reprezentowani przez dwch rodzonych braci: Wojciecha i Pawa Kostkw. W 1466 r. dokonali oni podziau dbr, na mocy ktrego Wojciech wzi Skibniew (czyli pniejsze Kostki), natomiast Paw-owi przypad Suchod. Po poowie bracia podzielili si wsi Kieczew lec niedaleko Prostyni, w pnocno zachodniej czci ziemi drohickiej, tu przy granicy z Mazowszem. Ojcem tych obu braci by niewtpliwie Andrzej Kostka wystpujcy w 1438 r.124 Wojciech Kostka zosta w 1470 r. podsdkiem ziemskim drohickim, jednym z jego synw by Krzysztof Kostka Skibniewski, komornik ziemski drohicki. Pochodzi od nich rodzina Kost-kw, wystpujca w parafii Skibniew jeszcze w XVII w. Pawe Kostka z Suchodou, brat Wojciecha, by z kolei przodkiem Suchodolskich. W 1477 r. by powiadczony jako wojski drohicki. Jego synem by Stanisaw, ktry w 1474 r. zapisa si na studia w Akademii Kra-kowskiej razem ze swym bratem stryjecznym Jerzym, synem Wojciecha ze Skibniewa125.

W 1448 r. istniaa ju kaplica dworska w Niemojkach. wiadczy za tym informacja o wystpujcym wwczas kapelanie tej kaplicy Janie, ktry wystpowa na dokumencie sprzeday wjtostwa w Niemojkach dokonanej przez Jana Nasut z Midzyrzecza Jakubo-wi z Nowosielca126. Wie Niemojki zostaa w 1434 r. nadana Mikoajowi Nasucie z Mi-dzyrzeca, byemu starocie drohickiemu, przez ksicia litewskiego Zygmunta Kiejstutowi-cza127. Jego synem by Jan Nasuta wystpujcy od 1438 r., to on zapewne by fundatorem kaplicy zamienionej nastpnie na koci parafialny, skoro ju w 1469 r. wystpowa ple-ban kocioa (rector ecclesiae) w Niemojkach - Jan, pewnie tosamy z kapelanem z 1448 r. Pleban Jan wystpowa w aktach konsystorskich jeszcze w 1471 r. i wkrtce zmar ponie-wa w latach 1472-74 znany jest nastpny pleban w Niemojkach, Marcin. Kolejny pleban Wojciech, wystpowa w 1485 r.128

Jan Nasuta, dziedzic Niemojek, kolejno: kasztelan drohicki (1442-44), starosta ka-mieniecki, drohicki, brzeski i w kocu grodzieski, zmar w 1484 r. nie pozostawiajc m-skiego potomstwa. Jego jedyna crka Anna wysza za Jana Zabrzeziskiego i wniosa mu w posagu pokane dobra nalece do Jana Nasuty, w tym rwnie Niemojki129. Zabrzeziscy herbu Leliwa byli kolatorami kocioa w Niemojkach jeszcze na pocztku XVI w.

Zapewne okoo 1450 r. zosta ufundowany koci w Sterdyni, na pnoc od Sokoo-wa Podlaskiego. Jednak dokadnej daty ustali nie mona ze wzgldu na brak dokumentu fundacyjnego. Miejscowo ta zostaa wymieniona w rdach po raz pierwszy w 1425 r.

122 ADS, sygn. d. 1, k. 14v, 46, 54, 56.123 Ibidem, sygn. d. 1, k. 12, 13, 14, 16, 55v.124 BPAN Krakw, sygn. 8823, z. X, s. 6; AP Krakw, ZZG, sygn. 32, s. 442.125 Metryka Uniwersytetu Krakowskiego, t. I, s. 374.126 AGAD, Kapicjana, p. 3, s. 106-110, Ibidem, p. 5, s. 390-393; AP Krakw, ZZG, sygn. 32, s. 43.127 AGAD, Castr. Mieln. 2, k. 155.128 ADS, sygn. d. 1, k. 4, 14v, 27, 30v, 84; Ibidem, sygn. d. 149, k. 344.129 T. Jaszczot, Jan Nasuta z Midzyrzeca, [w:] Sownik biograficzny biaostocko-omysko-suwalski, t. 3 [w dru-ku].

33

Tomasz Jaszczot

Bya wwczas wasnoci Stanisawa ze Sterdyni herbu Lubicz130. Bya to bardzo rozlega okolica, w obrbie ktrej powstay take inne wsie, w tym: Dzicioy, Kuczaby, Blochy, Stelgi i in. rda nie pozwalaj na uchwycenie pewnych powiza rodzinnych pomidzy pniejszymi dziedzicami waciwej Sterdyni. W latach 1471-72 wystpowa pleban ze Sterdyni, Mikoaj131. Jest to data ante quem fundacji kocioa. Osoby fundatorw poznaje-my dziki dokumentowi biskupa uckiego Pawa Holszaskiego z 1518 r., ktry potwierdzi na prob wczesnego dziedzica Sterdyni Piotra Kiszki dawn fundacj kocioa i okreli terytorium parafii. W dokumencie wspomniano rwnie, e pierwotne dokumenty funda-cyjne przepady zniszczone przez Tatarw (!), natomiast fundatorami pierwszego kocioa byli Grzymaa ze Sterdyni oraz Brykcy Chdzyski132. Bya to wic kolejna fundacja zbio-rowa dokonana przez czonkw rnych rodzin. Grzymaa ze Sterdyni pewnie by potom-kiem Stanisawa znanego z 1425 r. i wystpowa w sdzie drohickim jeszcze w 1484 r., na-tomiast Brykcy Chdzyski pochodzi z rodziny Chdzyskich herbu Cioek, osiadej w pobliskim Chdzynie. Nie wystpuje w rdach jako yjcy, a jedyna informacja o nim (oprcz wzmianki z 1518 r.) pochodzi z akt konsystorza janowskiego, gdzie w 1472 r. od-notowano, i niegdy Brykcy z Chdzyna, ojciec Stanisawa Tabora z Chdzyna darowa grobowiec w kociele w Sterdyni Michaowi z Chdzyna133.

W 1457 r. zosta ufundowany koci w Niecieczy. W 1424 r. biskup wodzimierski Grzegorz wymieni w swoim dokumencie Nieciecz wrd wsi, ktre miay oddawa dzie-siciny kocioowi w Sokoowie134. Fundatorem by Stanisaw, dziedzic Niecieczy i Wiro-wa, wystpujcy w znanych rdach od 1447 r. Uposay on w dwie wki ziemi oraz dziesicin ze swoich dbr wityni pw. Niepokalanego Poczcia NMP oraz w. Doroty, zwan jeszcze w dokumencie kaplic (capellam). Warto podkreli, e w fundacji uczest-niczyli rwnie trzej Rusini - bracia Iwaszko, czyli: Jan, Stanisaw Hryko i Haczko z Wi-rowa. Dwaj pierwsi zostali okreleni jako neofici, natomiast ostatni pozosta przy Prawo-sawiu i zosta okrelony jako scismaticus. Synami Stanisawa Niecieckiego byli: Jerzy, podsdek ziemski drohicki, Klemens, Micha, Benedykt i Jakub, od ktrych pochodzili na-stpni Niecieccy herbu Gozdawa. Ci z nich, ktrzy osiedli w Wirowie przybrali nazwisko Wirowskich. W latach 1470-1480 wystpowa pleban z Niecieczy, Wielisaw135.

Fundacja kocioa w Mordach, rzekomo z 1408 r., mogaby zosta uznana za naj-starsz dokonan przez osob prywatn w ziemi drohickiej i na Podlasiu w ogle, gdyby nie to, e data ta jest niemoliwa do przyjcia, co wynika z bliszego zapoznania si z do-kumentem fundacyjnym kocioa. Jest w nim wyranie mowa o biskupie uckim, Andrzeju, ktry mia wyrazi zgod na fundacj wityni, a ktry jak wiemy by biskupem w latach 1425-1459136. W tym przedziale czasowym naley wic umieci wspomnian fundacj. Idc dalej mona ten przedzia jeszcze bardziej zawzi. Przed 1434 r. Mordy stanowiy wasno wielkoksic, w tym bowiem roku zostay nadane wraz z innymi dobrami ryce-rzowi Pretorowi z Korczewa na wasno. Pretor ten by synem starszego Pretora z Brze-

130 W. Semkowicz, Wywody szlachectwa w Polsce XIV-XVII w., s. 233-234.131 ADS, sygn. d. 1, k. 14v, 21, 24, 25.132 Ibidem, sygn. d. 149, k. 209.133 AGAD, Castr. Droh. II/ 1, k. 488v; ADS, sygn. d. 1, k. 24.134 AGAD, Kapicjana, p. 2, s. 86; Ibidem, p. 6, s. 626-628.135 Ibidem, Castr. Droh. II/1, k. 30v, 125, 150, 177v; ADS, sygn. d. 1, k. 6v, 21v, 23v, 25v, 55v.136 ADS, sygn. d. 131, k. 26-26v; sygn. d. 148, k. 22-23v.

34


cia, ktry w 1401 r. otrzyma od ksicia Janusza Starszego wie Korczew w ziemi drohic-kiej, a w 1416 r. postara si o potwierdzenie tego nadania przez ksicia Witolda137.

Pretor (II) z Korczewa z on Kordul mia syna Stanisawa, piszcego si ju Kor-czewskim, ktry w drugiej poowie XV w. dziedziczy w Mordach. Bratankiem Pretora (II), a bratem stryjecznym Stanisawa Korczewskiego by Jan, syn Stanisawa z Korczewa. Jest to posta zagadkowa i o tyle wana dla nas, i w latach 1458-63 bya wyranie przez rda okrelana jako dziedzic Mord. Uywa on nawet nazwiska Mordzki. Nie wiadomo w jaki sposb wszed w posiadanie Mord, skoro zostay one nadane tylko jego stryjowi. Moe do-szo do jakiej nieznanej transakcji pomidzy nimi. Jan Mordzki zmar bezpotomnie okoo 1464 r. i dlatego Mordy znalazy si w posiadaniu Stanisawa Korczewskiego, syna Pretora (II).

Jan Mordzki jest osob, ktra moe by brana pod uwag przy identyfikacji fundato-ra pierwszego kocioa w Mordach. Bowiem wedug dokumentu fundacyjnego z 1408 r. mia nim by niejaki Jan Koszycki, dziedzic w Mordach. Osoby takiej jednak nie znamy skdind. Take jego nazwisko budzi powane wtpliwoci. Nie zostao ono nigdzie wicej powiadczone, ponadto nie ma w ziemi drohickiej miejscowoci, od ktrej mogoby zosta utworzone. Najprawdopodobniej orygina dokumentu fundacyjnego w momencie przepisy-wania by miejscami sabo czytelny i podczas jego kopiowania doszo do znieksztacenia nazwiska gwnego fundatora, w ten sposb zamiast nazwiska Mordzki wpisano Koszycki. Wwczas mogo take doj do przekrcenia daty rocznej wystawienia dokumentu. Praw-dopodobnie kopista opuci cyfr dziesitek i w oryginale mg by zapisany rok 1448 lub 1458. Bardziej prawdopodobna wydaje si ta druga data. Sam dokument pod wzgldem au-tentycznoci raczej nie budzi zastrzee. Oprcz Jana Koszyckiego (Mordzkiego) fundato-rami byli rwnie bracia stryjeczni ze Skolimowa: Pawe, Jan, Stanisaw, Maciej i Piotr. S to postacie prawdziwe, o czym przekonujemy si z akt konsystorza janowskiego. Od 1472 r. toczya si przed sdem konsystorskim sprawa Jana plebana z Mord przeciwko dziedzi-com ze Skolimowa o dziesiciny, ktre ci zamiast wnosi plebanowi z Mord oddawali ple-banowi z Przesmyk. Sprawa zakoczya si w 1473 r. dekretem biskupa, ktry stanowi de-finitywnie, i dziedzice Skolimowa maj oddawa dziesiciny kocioowi w Mordach. Dziedzice Skolimowa zostali wymienieni imiennie, byli to: Stanisaw, Maciej, Piotr, Pawe i Jan, a wic ci sami, ktrzy wystpowali w dokumencie fundacyjnym kocioa w Mordach, tyle e w nieco innej kolejnoci138. Jednym ze wiadkw wspomnianego dokumentu by Mcisaw z Guchowa, ktrego spotykamy w rdach z drugiej poowy XV w.139 Wanie ze wzgldu na te osoby trzeba umiejscawia fundacj bliej koca rzdw biskupa Andrze-ja, czyli jak wyej wspomniaem, w 1458 r.

Oprcz tego dwaj bracia: ks. Maciej i Pawe z Czepielina nadali nowo fundowane-mu kocioowi swoj k. Dodatkowo ks. Maciej ofiarowa dla kocioa ornat, co ju nie czsto byo odnotowywane w dokumentach fundacyjnych140. Nowy koci otrzyma we-zwanie Trjcy Przenajwitszej, NMP oraz . Michaa, Leonarda, Mikoaja i Barbary.

137 B. Czart. Krakw, Teki Naruszewicza, t. XV, s. 443-446; AP Krakw, dok. perg. nr 867; BPAN Krakw, dok. perg. nr 22.138 ADS, sygn. d. 1, k. 26v, 27, 27v.139 BPAN Krakw, sygn. 8823, z. IX, s. 51.140 Ten Maciej by zapewne identyczny z Maciejem, plebanem ze Zbuczyna, ktry w 1475 r. zastawi 4 wki w Czepielinie, AGAD, Castr. Droh. II/1, k. 82v.

35

Tomasz Jaszczot

Wacicielem Mord w drugiej poowie XV w. by Stanisaw Korczewski, ktry w 1488 r. postara si o nadanie dla tej miejscowoci prawa miejskiego chemiskiego na wzr Wgrowa. Wystpowa rwnie w aktach konsystorskich jako kolator kocioa w Mordach w sporze z miejscowym plebanem, ktrym by w latach 1471-1487 ks. Jan. Z akt konsystorskich wiadomo, e jego poprzednikiem by ks. Piotr, wspomniany jako nieyjcy w 1474 r.141

Fundacja kocioa w Budzieszynie jest ostatni ze znanych, ktra powstaa za cza-sw biskupa Andrzeja (1425-1459). Zachowa si dokument z 1458 r., w ktrym Micha Goliginowicz, wczesny dziedzic Budzieszyna, nada kocioowi pw. witej Trjcy, w. Andrzeja, Mikoaja oraz 10 tys. dziewic i 10 tys. rycerzy trzy wki ziemi oraz k142. Zarwno w treci dokumentu, jak i na licie wiadkw zosta wspomniany wczesny ple-ban z Budzieszyna, Mikoaj. Moe wic fundacja tego kocioa bya wczeniejsza, a doku-ment z 1458 r. sankcjonowa tylko stan wczeniejszy. Wie Budzieszyn wchodzia w skad dbr ziemskich z orodkiem w Mokobodach. Dobra te w latach 1436-44 byy w posiadaniu Jana Mokobodzkiego, podkomorzego drohickiego (1442-46), nastpnie kasztelana liwskie-go. Jan Mokobodzki w 1444 r. uciek na Mazowsze i wtedy Kazimierz Jagielloczyk nada jego dobra Michaowi Goliginowiczowi, starocie drohickiemu. Nadanie to byo zapewne tylko doywotnie, skoro wspomniane dobra w 1486 r. otrzyma inny pan litewski, Jan Lita-wor Chreptowicz, ktry by ich wacicielem do 1514 r., nastpnie dziedziczyli tu jego po-tomkowie143. Zatem jeli fundacja kocioa w Budzieszynie odbya si przed 1458 r.,to pierwszym fundatorem mg by jeszcze Jan Mokobodzki. Zachowa si jednak doku-ment z 1467 r., ktry dowodzi, e pomidzy Michaem Goliginowiczem a Janem Chrepto-wiczem Budzieszyn posiadaa jeszcze jedna osoba. We wspomnianym dokumencie bliej nie znany Piotr, syn Bogusawa, dziedzic z Budzieszyna zapisa kocioowi wk ziemi. Jednym ze wiadkw dokumentu by pleban budzieski, Piotr. W latach 1471-72 plebanemw Budzieszynie by Szczepan, a w 1486 r. Stanisaw144.

Jedyn znan fundacj w tej czci ziemi drohickiej z czasw rzdw biskupich Wa-cawa Raczkowicza (1459-65), ktry nastpi po biskupie Andrzeju z Poska, jest fundacja kocioa w Knychwku. Knychwek by wsi nalec do dbr rodziny Korczewskich z Korczewa, o ktrych bya ju mowa przy omawianiu fundacji kocioa w Mordach. Tutaj naley przypomnie, i dobra Korczew zostay nadane w 1401 r. rycerzowi mazowieckie-mu Pretorowi z Brzeca herbu Prus, ktry w 1416 r. uzyska od wielkiego ksicia Witolda przywilej potwierdzajcy posiadanie dbr korczewskich. Pozostawi on trzech synw: Sta-nisawa, Skierd i Pretora. Skierdo by sdzi ziemskim drohickim (1432-44). Pretor (II) otrzyma w 1434 r. od wielkiego ksicia Zygmunta Kiejstutowicza Rudk, Mordy, Czarn wraz z okolicznymi dobrami, nie y ju w 1442 r. Jego on bya Kordula, z ktr mia syna Stanisawa i crk Fiedk-Hann, on Jakuba Dowojnowicza. Historyk Aleksander Jabonowski, korzystajcy na pocztku XX w. z archiwum hr. Ostrowskich w Korczewie, widzia jeszcze dokument z okoo 1460 r., wedug ktrego koci w Knychwku zosta za-oony przez Kordul Korczewsk. Bardzo moliwe, e tak istotnie byo, znamy bowiem dokument Mikoaja Hlebowicza, dziedzica Korczewa i Knychwka, prawnuka wspomnia-

141 ADS, sygn. d. 1, k. 11, 25, 32, 36, 50v, 78, 87v.142 Ibidem, sygn. d. 149, k. 225.143 Lietuvos Metrika, knyga nr 4 [4], s. 25.144 ADS, sygn. d. 9, k. 26; Ibidem, sygn. d. 1, k. 11v, 27, 86v.

36


nej Korduli, potwierdzajcy kocioowi w Knychwku dziesicin z dbr korczewskich od poddanych Lachow y Rusi, taka jaka za przodkw jego, to jest: pastwa Przecawa y Korduli, ktra dom boy fundowaa, pradziadw, y za dziada mego Stanisawa Korczew-skiego, y za ojca Pana Stanisawa Chleba wojewody poockiego dawana bya145. Informa-cje genealogiczne zawarte w powyszym fragmencie rzeczywicie s zgodnez prawd, poza imieniem pradziada Mikoaja Hlebowicza, ktre z Pretora zostao przekr-cone na Przecawa. Ojcem Mikoaja Hlebowicza by Stanisaw Hlebowicz, wojewoda po-ocki zmary w 1513 r., ktry by onaty z Zofi Korczewsk, crk Stanisawa, a wnuczk Pretora i Korduli. Rok 1460, jako data fundacji jest bardzo prawdopodobny. Kordula Kor-czewska jako wdowa moga sama ufundowa wtedy wityni, poniewa jej syn Stanisaw by wtedy niepenoletni.

Knychwek wraz z dobrami korczewskimi przynalea do parafii drohickiej. Dopie-ro Stanisaw Korczewski, syn Korduli rozpocz starania o usamodzielnienie si kocioa knychowskiego i powstanie parafii, ktra obejmowaaby w caoci tylko jego dobra. Zabie-gi te napotkay na opr plebana drohickiego, Jana. W 1493 r. wielki ksi litewski, Alek-sander Jagielloczyk rozsdza w Wilnie spr pomidzy Stanisawem Korczewskim, na-miestnikiem kamienieckim (tenutarius noster Camenecensis) oraz plebanem drohickim, Ja-nem. Korczewski twierdzi, e dziesiciny z jego dbr dziedzicznych: Korczewa, Bartkowa i Szczeglacina byy dawane przez jego przodkw i przez niego samego z dobrej woli do ko-cioa drohickiego, lecz byo to bardzo utrudnione ze wzgldu na wylewy rzeki Bug, szcze-glnie wiosn i jesieni. Dlatego Korczewski postawi nowy koci w swoich dobrach, do ktrego zacz oddawa dziesicin. Pleban drohicki protestowa przeciwko temu, jednak nie majc adnych dokumentw i dowodw na to, e dziesicina z dbr korczewskich win-na by dawana jemu, spraw przegra. Aleksander Jagielloczyk przysdzi wspomniane dziesiciny kocioowi wzniesionemu przez Korczewskiego146. W dokumencie wprawdzie nie wymieniono nazwy miejscowoci, w ktrej znajdowa si w koci, lecz niewtpliwie chodzio tutaj o Knychwek. Decyzja Aleksandra Jagielloczyka spotkaa si zapewne z aprobat biskupa uckiego, Jana, ktry by jednym ze wiadkw wspomnianego dokumen-tu. Wedug A. Jabonowskiego koci w Knychwku zosta w 1494 r. konsekrowany.

W 1470 r. podsdek ziemski drohicki, Maciej z Jabonny dokona uposaenia ko-cioa w swej wsi, Jabonnie147. Najprawdopodobniej dokument zosta spisany w momen-cie, gdy koci ju istnia od kilku lub kilkunastu lat. Poniekd przemawia za tym brak in-formacji w dokumencie o wezwaniu kocioa, powierzeniu funkcji plebana, a przede wszystkim, e jest to fundacja de nova radice, jak to zwykle zaznaczano w tego typu do-kumentach. Fundator kocioa Maciej z Jabonny, wystpowa w znanych rdach od 1447 r. By ju wtedy podsdkiem ziemskim drohickim. Urzd ten sprawowa do 1470 r., kiedy to przekaza go Wojciechowi Kostce ze Skibniewa, wkrtce te zapewne zmar. Jego synami byli Stanisaw Rospd i Jan, ktrzy w 1480 r. dokonali powikszenia uposaenia kocioa w Jabonnej. Fakt ten zbieg si w czasie z objciem plebanii w Jabonnej przez dotychczasowego bakaarza, Stanisawa z Michowa, ktry zastpi dotychczasowego pleba-na, Mikoaja z Przesmyk148.

145 AP Siedlce, Akta Kuczyskich z Repek, sygn. 6, k. 10; AGAD, Kapicjana, p. 5, s. 368-371.146 B. Czart. Krakw, Teki Naruszewicza, t. XXIII, s. 255-257.147 ADS, sygn. d. 13, k. 13, Ibidem, sygn. d. 149, k. 234.148 Ibidem, sygn. d. 1, k. 58v; AGAD, Kapicjana, p. 6, s. 146-147.

37

Tomasz Jaszczot

Pierwsza wzmianka o kociele w Miedznej pochodzi z 1470 r. Czasami bdnie przyjmowana jest ona za dat fundacji tego kocioa. W rzeczywistoci wystpi wwczas przed aktami konsystorza janowskiego pierwszy pleban z Miedznej - Piotr149. Miejscowo Miedzna pojawia si w rdach po raz pierwszy w 1441 r., kiedy to nie wymieniony z imienia pan Karski zarzuci nieszlacheckie pochodzenie Jakubowi, dziedzicowi z Miedz-nej150. Owego Karskiego moemy identyfikowa ze Stanisawem Karskim, dziedzicem Miedznej, Ugoszczy, Tchrzowej i Orzeszwki koo Wgrowa. To on najprawdopodobniej by fundatorem pierwszego kocioa. Porednio dowodzi tego rwnie tytu kocioa w Miedznej. Obecny koci jes

kościoły a państwo na pograniczu polsko–litewsko-białoruskim

Documents