kürşat haldun akalin - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d00018/2014_42/2014_42_akalinkh.pdf ·...

ÖZYalnızca İsis’in yerini Meryem’in almasıyla değil fakat bununla birlikte vaftiz

ve günah çıkartma ayinlerinin uygulanmasıyla da, Mısırlı ana tanrıça dini olarak İsis tapınması Hıristiyanlığa aktarılmıştır. Suyla yıkanarak günahların silinmesi ve günahsız yeniden doğuşun gerçekleşmesini simgeleyen vaftiz, ilk İsis bağlıları arasında rağbet bulmuştur. Zira İsis ayinleri sırasında vaftizle veya Nil’in kutsal suyunu tapınanın başından aşağı dökmekle, onun tüm günahlarının silineceğine ve hatalarından da kurtulacağına inanılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Vaftiz, Günah çıkartma, İsis tapınması, Hıristiyanlık

ABSTRACTThe Sacraments of Baptism and Confessionism :

As a Method of İsis’s Rituals Transmissed to ChristianityThe cult of Isis as an Egyptian mother goddess faith, was absorbed into

Christianity not only by replacing Isis with Mary but also by practising sacraments of baptism and confession. Baptism which symbolizes the washing away of sin and sinless rebirth had been popularized among the early Isis adherents. Because they believed that baptism or pour down the holy water of Nile to the devotee’s head during the İsis rituals removes him or her all sins and errors. Every catholic receive to the church by baptism as infant, they stipulate to baptizedont take heed of all babies are innocent and harmless.

Keywords: Baptism, Confession, The Cult of Isis, Christianity

* Doç.Dr.,OsmaniyeKorkutAtaÜniversitesi.

Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 42 ● Erzurum 2014

Kürşat Haldun AKALIN (*)

HIRİSTİYANLIĞA AKTARILMIŞ RİTÜELLER OLARAKİSİS KÜLTÜNDEKİ VAFTİZ VE GÜNAH ÇIKARTMA AYİNLERİ

42 Kürşat Haldun AKALIN

GirişVaftiz,ekmek-şarap(komünyon=aşa-irabbani),güçlendirme,günahiti-

rafı,sonyağlama,rahiptakdisivenikâholmaküzereyediKiliseayini(sırrı)içindeenönemlisi;suyabatırmakyadadaldırmakanlamınagelenvaftizayi-nidir.Hıristiyanlığagirişyadakapıdangeçişolaraknitelendirilenvaftizayi-niyle,normalcinselilişkiyoluylakalınanhamilelikleaktarılanasligünahtankurtulunduğuna inanıldığı için;çocukdahabebekkenKilisedevaftizedilir,bu ilk vaftizle vaftiz ismidekonulanbebeğingünahkârolarakölmesindenkurtarıldığınainanılır.DoğduktansekizgünsonrayapılanbuvaftizayiniyleHıristiyanlığa alınan bu kişinin, İsa’nın uzuvlarından biri haline geldiği vegünahlagirdiğişeytanınhizmetindençıktığı,duaveilahilerleetkilibirşekildeaktarılır.Kutsalruhtakiyaşamagirişolaraktanımlananvaftizayiniyle,güna-hınsularagömüldüğünevekişininböyleliklearındığınainanıldığıiçin;vaftizolmayankişinindiğerKilisesırlarınaulaşmasıdabeklenilmemektedir.Anneile babadan geçen ilk günah doğumunun sekizinci gününde yapılan vaftizayiniyle silinirken,yaşadığıheran içindefiilen işlenilenvekişininkendineaitolanhatailesuçlarıda,günahitirafıilebağışlanırvesilinir.Birbaşkayo-rumda,fiilenişlenilengünahlarlakaybolanvaftizinayetiniyenidenkazanmakmaksadıyla,günahçıkartmaayinidüzenlenir.Kiliseüyesi işlediğigünahlarıveyadüştüğühataları,Kilisedekigünahçıkartmahücresindekipapaza itirafeder,pişmanlıkbildirir,papazlabirliktetövbeeder.Kutsalruhakarşıişlenme-diğisürece,hangigünahıişlemişolursaolsun,itirafettiğihatalarındandolayıkişipapaztarafındanaffolunur.1

SümerlerdenMısırlılaravarıncayahemenhementümBâtınidinlerdevaftizilegünahitirafıvardır.2Tanrınınhuzurunaarınmışbirhaldeçıkmakinancıyla

1 “Benden yana olmayan bana karşıdır. Benimle birlikte toplamayan dağıtıyor demektir.Bununiçinsizediyorumki,insanlarınişlediğihergünah,ettiğiherküfürbağışlanacak;amaRuh’akarşıyapılanküfürbağışlanmayacak.İnsanoğlu’nakarşıbirsözsöyleyen,ba-ğışlanacak; amaKutsalRuh’a karşı bir söz söyleyen, ne bu çağda, ne de gelecek çağdabağışlanacaktır.”(Matta12:30-32).

2 “Vaftiz,gizemlerdekitemelritüeldi.Vaftiztöreni,suevinintanrısıolansutanrısıEa’nıneskiSümertapınakşehriEridu’dangelenantikbirtörendi.Homerikilahilerinokunduğueskizamanlardaritüelarınmanınkurtuluşunkoşuluolduğunuveinsanlarınöncekitümgünahlarındantemizlenmekiçinvaftizedildikleriniduyardık.Piramityazıları,Mısırfira-vunlarının,Osirisolarakritüeldoğumtörenindenöncetörenselbirşekildevaftizedildik-lerinigösterir.Bazıgizemayinlerindevaftiz,sadece,kutsalsuyunserpilmesiylesembolizeediliyordu.Bazılarıise,tamamensuyagirilmesiniiçeriyordu.İnisiyasyonsalonlarındavemabetlerdevaftiziçinolansudepolarıbulunmuştur.Eleusis’teinisiyeler,ritüelolarakde-nizlerdearınıyorlardı.LuciusApuleius,kendiinisiyasyontöreninde,birgünahçıkartmaduasınınardındanbirarınmabanyosuyapmıştırvedahasonrasuserpmesişeklindebirvaftizgerçekleşmiştir.Mitrasgizemlerinde inisiyelere,günahlarındanarınmaları içinsü-

HIRİSTİYANLIĞAAKTARILMIŞRİTÜELLEROLARAKİSİSKÜLTÜNDEKİVAFTİZVEGÜNAHÇIKARTMAAYİNLERİ 43

yapılanvaftizvegünahçıkartmaritüelleri,birİsisarınmaveyetişmeyöntemiolarakasırlardırMısırtapınaklarındauygulanmıştır.3Mitolojikaraştırmalar,tanrıanasınamıylapekçokyöndenİsis’inyerinialmışolan4MeryemAna’nın

reklivaftizleryapılıyordu.BuinisiyasyonlarMartyadaNisanaylarındaoluyordu.SonrakiyüzyıllardaHıristiyanlardakendidinlerineyenigeçenkişileri tamaynızamandavaftizetmişlerdi.HıristiyanvePaganayinleriarasındakibenzerlikler,ilkHıristiyanlariçinaşikâr-dı.KilisebabasıTertullianşöyleder:‘Bazıgizemlerde,üyelervaftizyoluylainisiyeedilirveonlar,buvaftizinsonucunun,yenilenmekvegünahlarınıncezalarınınaffedilmesiolduğu-nudüşünürler.’TarsusluazizPavlus’agöre,suyuntamameniçinegirmeşeklindekivaftizdeüçsembolikharekettebulunulur.Suyagirmekölümanlamınagelir,suyunaltınadalmagömülmevesudançıkmaölümdendirilişanlamındadır.Vaftizinbualegorikaçıklaması,mistikölümüveölümdendirilişitemsiledengizemrituelleriyletamamenaynıfikripayla-şır.”Bkz.FrekeT.veGandyP. İsa’nın Gizemleri,İstanbul,2005,s.51.

3 “Ölülerkitabında,Amon-Rarahiplerininmezarötesiseyahatinsembolikbirbiçimdean-latılmaktadır.Ruhunölümdensonrakibuuzunseyahatini,yakıcıbiryerdecezasınıçekişi-ni,yıldızsalbedenininarınışını,kırkikidünyalıyargıcınhuzurunaçıkışını,Tottarafındanyargılanışını, sonundaOsiris’in ışığınadalıp ışık içindedeğişimeuğrayışınımerakedipdurmuştu.Kırmızı,varlığınOsiris’inışığınadoğrutırmanışını;siyahda,maddeniniçinehapsoluşutemsiletmektedir,budüşüşmahvoluşakadarvarabilir.Tanrıça,kucağındaka-palıbirkitapolduğuhalde,yereoturmuşmurakabeyaparvaziyetteydi.Yüzüpeçeliydi,şusatırdikkatiçekmekteydi:‘Benimpeçemihiçbirölümlükaldıramamıştır.Zaafsahibininveyakötününeldeedeceğişey,çıldırmaveyaölümdür;güçlüleriveiyileribekleyennimetisehayatveölümsüzlüktür.Herharfvehersayı,ilahiâlemde,entelektüelâlemdevefizikiâlemdeyankılarıolanüçöğelibiryasayıifadeetmekteydi.Bunagöre1sayısınatekabüledenAharfi,ilahiâlemdekendisindentümvarlıklarınsadırolduğuoMutlakVarlığı,en-telektüelâlemdesayılarınbirliğinivekaynağını,fizikiâlemdeisesonsuzluğunkürelerinekadaryükseleninsanıifadeetmekteydi.Birnolusır,beyazgiysilibirmajiletemsiledil-mekteydi.Beyazgiysiarılığı,asabuyruğu,taçdaevrenselışığıifadeetmekteydi.Böyleceharftenharfevesayıdansayıyasıçrayasıçrayaöğretmenöğrencisinesırlarınanlamınıanlat-makta,onuİsisvasıtasıylaOsiris’inarabasına,alevalevyananparlakyıldızaveensonundadamajlarıntacınaulaştırmaktaydı.Butaç,Tanrıylabirleşenveözgürlüğeermişruhlarınebediölümüdür.Ateşsınavını,susınavıizlemekteydi.BiryanındaiyilikmeleğiHermanu-bis,diğeryandadakötülükmeleğiTifon.Duyularınınesiriolankişi,karanlıklardayaşar.Senkaranlıklarıışığatercihettin.Öyleysekaranlıklardakalda,görhalini.Eğeradaykupa-yı(içkiyi)deviripyeredökseydivekadınaelsürmeseydi,onikiasistangeliponualacakvebeyazgiysilergiyinmişmajlarıntammevcutlabeklediğiİsissunağınagörkemlibirşekildegötüreceklerdi.Buyücemürşitlerinhuzurundabulunduğusırada,İsis’inmüridi,kendini,tanrılarınhuzurundaymışgibihissetmekteydi.Böyleceaday,hakikatehlininarasınakatıl-maküzereilkadımınıatmışolmaktaydı.İsisUrani’yedoğruyükselmedenönceyerküreselİsis’itanımakvebilimiöğrenmekzorundaydı.Buuzunçıraklıkdönemisırasındahedefibilmekdeğil,olmaktı.”Bkz.SchureE.Büyük İnisiyeler,1999,s.145.

4 “İsa’nınanasıMeryem’everilen‘TanrıAnası’unvanı,ilkolarakbüyükİsistapınmasınınMısır’daki en büyük merkezi olan İskenderiye ilahiyatçıları tarafından üçüncü yüzyılınsonlarına doğru verilmiştir ve dördüncü yüzyılda Hıristiyanlığın zafer kazanmasındansonraMeryembuunvanladahaçokanılmayabaşlamıştır.400yıllarındanhemenönceEpiphanius,gerçekbirtanrıgibiMeryem’etapankadınlarıkınıyordu.Bununlabirlikte430yıllarıcivarındaHıristiyanilahiyatçısıolanPtoclusbirvaazında,Meryemetanrısallık


yanında,kurtuluşuvaatedenKiliseayinveibadetlerinindeİsistapınakusul-lerinidevamettirdiğisonucunavarmaktadır.Vaftizinayetininkazanılmasınıve korunulmasını sağlayan bu iki ayin sayesinde, kişinin tanrı (ya da önceİsavesonradaBaba)ilebarıştırıldığıduygusukişiyevecemaateyerleştirilir.KatolikKiliselerintamamındaProtestanKiliselerininisebirkısmındahalenuygulanmaktaolanbuyediayin,özellikleİngiltereveAmerika’daetkiliolanKilise karşıtları (nonconformist) tarafından bütünüyle reddedilmiştir. Ki-lisedışındakurtuluşungerçekleşeceğini,Kilisedeuygulanılanbu ayinler veyortularlahattagünlükvehaftalıkcemaat ibadetleriylekişininasla ruhunukurtaramayacağınıönesürenKilisekarşıtları,buimannedeniyüzündenKi-liseninyedisakramentinehiçitibaretmemiş;cemaathalindetoplukurtuluşvearınmayerine,meslekietkinliküzerinekurduklarıbireyselgayretvekişi-sel seçilmişliköğretisinigeliştirmişlerdir.KatolikdogmanınKiliseduvarlarıiçinehapsettiğivecemaatepasifkatılımhalindegerçekleştirdiğikurtuluşveibadettarzları,özelliklesonbirasıriçindegerçekleşenbilimselçalışmalarvaf-tizvegünahçıkartmaayinlerininmitolojikkökeninigözlerönünesermiştir.Roma’daveYunanistan’daağlamagünleriyleanılanİsis5,tıpkıkucağındakiİsaileresmedilenMeryemgibioğluHorus’labirliktetasviredilmiştir.

atfeden bit konuşma yapıyor, Meryem’iTanrı Anası veTanrı ile insan arasındaki aracıolarak tanımlıyordu. 431 yılındaİskenderiye piskoposu Cyril, Efes’teki bilinen bir vaa-zındaMeryem’leilgiliolarak,İsisveİsis’inkopyalarıolanEfes’intanrıçalarıDianaveyaArtemis’insoluşuylainsankalbindeboşalanyerinvarsayıldığıgibiMeryemiledolabilece-ğinianlattı.Buvaazsonucuolarakinsanlarınbüyükbirmemnuniyetialtındaozaman-danberiMeryem, cennetinyücekraliçesidir.Birhikayede,Meryem’in İsa vemelekleritarafındanmucizevibir şekildeCennetegötürüldüğüyayılmayabaşlanmıştır.Yükselmefestivalindekutlananbuolay,altıncıyüzyıldaKilise tarafındantanınmıştır.Şuandabuyortu,RomaKatolikliğininbüyükşenliklerindenbiridirvereformlarsırasındaİngiltereKilisesi tarafından durdurulduğu için, şimdi yavaş yavaş Anglo-Katoliklerin yardımıylatekrarrevaçkazanmaktadır.Bufestival,İsis’inbenzerleriolanDianaveArtemis’inbüyükfestivalinintarihiolan13Ağustos’dakutlanmaktadır.Böylece insanlar,Meryem’innasıltanrıçalarınyerinialdığınıgörebilir.İsis,denizvedenizcilerintanrıçalarınınkoruyucusunadönüşmüştür.Meryemİsis’inyerinialdıktansonra,RomaKatolikülkelerindesıklıklaanı-lan‘denizyıldızı’unvanınıdaalmıştır.”Bkz.WeigallA.Hıristiyanlığımızdaki Putperestlik,İstanbul,2002,s.60.

5 “Pavlus’un zamanında, Greko-Romen dünyada popüler olan gizem, tarihsel kaynağıantik Mısır’a uzanan gizem, tarihsel kaynağı antik Mısır’a uzanan İsis kültüydü. Mısırtanrıçasıİsis’etapınmak,İtalya’yayaklaşıkM.Ö.2.yüzyıldatakdimedilmişti.İsis’inma-betleriSuriye’yiyaklaşıkM.Ö.7.yüzyıldasüslemiştiveüçyüzyılsonraYunanistan’dakiAkropolis’inayağındaİsis içinmuazzambirmabet inşaedilmişti.Yakınbir süre sonra,herYunanşehrindeveköyündebirİsismabedibulunmaktaydı.İsis,Greko-Romendün-yadabir tapınmaobjesioldu. İsis’e tapılması,M.Ö.birinciyüzyıldaRoma’dayayılmış-tıveVespasias’ınzamanındansonraİsis’etapınmaktümBatıAvrupa’yayayılmıştı.İsis’ekesinlikleinanılmasınınnedeni,ötedünyadayargıtahtınınönünegeldiklerizaman,İsiskendileriiçinaracılıkyapardı,İsis’inaracılıkyaptığıinsanlaraslaölümsüzlüktenmahrum


TıpkıDionysus,Mithras,Kibelevs,gibiRoma-YunandünyasınahakimolangizemlidinlerinyerinialarakonlarıgünümüzekadartaşıyanHıristiyanlıkgibi;Hıristiyanlığınkökeninioluşturanbupagandinlerindenİsistapınmasıda, her bir inananın insan biçiminde tasvir edilen yüceler yücesiTanrı’nın(Ra’nın)huzuruna ruhençıkabilmesi için ruhunuarındırması ilkesineveyakoşulunadayanmaktaydı.ZiraherşeyekadirvekusursuzolanbuGüneştan-rısıRa’ya,ancakarınmışvelekesizolankimselerinruhlarıçıkabilirdi.Ölenki-şininruhubirtüyleölçülür,ruhutüydenağırgelentanrınıncemalinigörmek-tenyoksunkalırdı.Şuhalde,budünyadavaftizolarakyadasuylayıkanarakgünahlardanarınmak,tapınakrahibinegünahlarını itirafederekcezasındankurtulmak;öldükten sonrabedendençıkan ruhunceza almadandoğrudanGüneş’ekatılmasıiçinönemlibirkoşul,dahadoğrusuciddibirsınavyadasorgulamadır. İsis tapınmasıRomaİmparatorluğu’nagirdiği anda,vaftizvegünahçıkartmasırları,osıradaetkiliolanneredeysetümdinlerenüfuzetmişvetapınakibadetlerinedebiçimvermiştir.OrfeusşenliklerikadarArtemisda,vaftizvegünahitirafıseanslarınıkendilerineuyarlamakzorundakalmışlardır.Çünkügizemlidinlerinmucizesiolanbudünyadailahlakarşılaşmakveyaöl-düktensonraruhunutanrıya teslimetmek imanı, sadeceve sadece,kişininruhununarınmışlığıvegünahtantemizlenmişliğikuralınadayanmaktadır.

Kutsal Kitap’ta Vaftiz ve Günah ÇıkartmaKitab-ıMukaddes,Torah’ınkendisiolanilkbeşkitapvepeygamberlerin

kitapları ile tarih kitaplarındanoluşanEskiAhit ileYeniAhit’ten yaniYu-nancayazılmışİnciller,elçilerinişlerivemektuplardanmeydanagelmektedir.EskiAhit’tesuyabatırma,suserpme,suylaıslatmaşeklindegerçekleşendinseltörenolarakvaftizerastlanılmamaktaysada;asırlardırtümpagan(putperest)dünyadayaygınolarakuygulanılanölüm-yenidendoğuşayininiİsa’nınölü-

olmazdı.Önünegelenruhlar,huzurundaitiraflarınıyaparlardıvekalpleriadaletterazisin-detartıldıktansonraebedihayatakavuşurlaryadagünahlariçinuyguncezalaralırlardı.Tapanlarıİsis’eikiayrıkapasiteylebakıyordu:birincisiüzüntülerleydisidirveikinciolarakİsisoğluHorus’ubüyütenTanrıçaAna’dır.İsis,EleusiangizemlerindekiağlayananatanrıçaDemeterileözdeşleştirilirdi.Anatanrıça,bebekoğluHorusilebirlikteresmedilmekteydi.Tanrıçaİsisanaçtı,sevginin,korumanın,yaratıcıhayatınveiffetinsembolüydüvegöğüntanrıçasıolarakitibaredilmekteydi.İsisbutürerdemleresahipolduğundandolayı,kültüçok sayıda takipçi cezbetmişti. İsis’in mabedi, şu anda Kilisenin merkezi olan VatikantepesindeydiveKiliseTanrıAnasına(Meryem’e)aynıkapasitedetapmaktadır.M.S.430yıllarıcıvarındaHıristiyanteoloğuProclus,Meryem’etanrısallıkatfedenbirvaazveriyor,Meryem’itanrınınanasıvetanrı ile insanarasındakiaracıolarakadlandırıyordu.İsken-deriyeliCyrilEfes’tekibilinenbirvaazında,Meryemhakkındaöylesineterimlerkullandıki;kişi,İsis’inveonunkarşılığıolanEfeslilerinbüyüktanrıçasıDianaveyaArtemis’inyokoluşuylainsankalbindeboşalanyeridoldurmakiçinMeryem’insunulduğunuhissederdi.”Bkz.SakioğluM. İsa Haçta Öldü Mü, İstanbul, 2004,s.301.


müveyenidendirilişiolarakkişiselleştirerekdevamlılıkkazandırmışolanHı-ristiyanlar;EskiAhit’tekitanrıvaadiyleilgilibazıifadeleri6,vaftizinişaretiveyaonayıolarakkabuletmişlerdir.BöyleceHıristiyanlar,vaftizinkaynağınınEskiAhitolduğunuönesürerek,vaftizinbirpaganistuygulamaolduğugerçeğiniunutturmak istemişlerdir. Vaftize dayanak kılınan bu Eski Ahit ifadelerinegöre,Yahvesondereceüzgündür;çünküseçipyücelttiğihalkıyasasınauyma-makta,AdemileHavva’nınyediğielmanınvebaliuluslarkadarİsraillileridesarmakta,tümbedenleriveruhlarıgünahasürüklemektedir.ArtıkYahve,buseferbütünuluslarlayenibiranlaşma(ahit)yapmanıngerekliolduğunubil-dirir,kutsalruhugöndereceğinivaatederolmuştur.EskiAhit’tekibuifadeleri,‘Tanrının tapınağı olduğunuzu ve Tanrının Ruhunun sizde yaşadığını bilmiyor musunuz’7ifadesiyleyorumlayanPavlus;böylece,tanrınınruholduğuveru-huylatümcanlılarahayatısunduğu,dolayısıylatanrınınruhunubedenindetaşıyan insanı tanrısallaştırdığı, genel olarak tüm ruhların taş ve tahta gibicisimleregirerekgirdiğihercismi(putu)inananlarınatapınakkıldığıvs.,içe-riğindekieskininimanınadevamlılıkkazandırdığıgibi; tanrıruhununsudasaklı olduğu, İsraillilerin Mısır köleliğinden kurtuluşu sağlayan Kızıldeniz’iyürüyerekgeçmelerininsuylavaftizsayesindemümkünolduğu,Nuh’unge-misinindahisuyla-vaftizleesenliğekavuşmanınbirişaretidemekolduğuvs.,tarzındakiEskiAhityorumlarınınHıristiyanlararasındayaygınlaşarakverağ-betbularakKutsalKitap’ınvaftizedayanakkılınmasınanedenolmuştur.

Vaftizle günahtankurtulduğunave ikincidefa tanrının çocukları olarakdoğduğunainananHıristiyanlar;suylavesözleyenidendünyayagetirenbirsır olarak algıladıkları vaftiz sayesinde8, kutsal ruhtaki yaşama giren bu ki-6 “Yeremyaçağrılıyor;Rabbanaşöyle seslendi,ana rahmindesanabiçimvermedenönce

tanıdımseni,İsrailveYahudahalkıylaYenibirantlaşmayapacağımgünlergeliyor,atalarınıMısır’dançıkarmakiçinellerindentuttuğumgünonlarlayaptığımantlaşmayabenzeme-yecek,onlarınkocasıolmamakarşınbozdularoantlaşmamı,amaogünlerdensonraİsrailhalkıylayapacağımantlaşmaşudur;Yasamı içlerineyerleştirecekyüreklerineyazacağım,onlarınTanrısıbenolacağım,onlardabenimhalkımolacak.Deki,RabYahveşöylediyor:ülkeyedönecekputlarıoradansöküpatacaklar,onlaratekbiryürekvereceğimiçlerineyenibirruhkoyacağım,onlarhalkımolacakbendeonlarınTanrısıolacağım,putlaragönüldenyönelenleregelinceyaptıklarınınaynısınıbaşlarınagetireceğim,böylediyorRabYahve.RabYahveböylediyor,yaptığınızkötülüktendönün,günahınsiziyıkımasürüklemesineizinvermeyin,yaptığınızbütünkötülükleriatınüzerinizden,yenibiryürekyenibirruhedinin.Üzerinizetemizsudökeceğimarınacaksınız,sizibütünkirliliklerinizdenveputla-rınızdanarındıracağım,sizeyenibiryürekverecekiçinizeyenibirruhkoyacağım,ruhumuiçinizekoyacağım,kurallarımıizlemenizibuyruklarımauyuponlarıuygulamanızısağlaya-cağım,RabYahveböylediyor.”(Yeremya1:4-5,24:7,31:32-34,32:27)

7 Bkz.1.Korintlilere3:16-17.8 “VaftizdeO’nunlabirliktegömüldünüzveO’nuölümdendiriltenTanrı’nıngücüneiman

ederekO’nunlabirliktedirildiniz.Mesihİsa’yavaftizedilenlerimizinhepsininO’nunölü-


şinin, İsa’nın öldürüldükten sonra gömülmesini ve dirilmesini simgeleyenvaftizleyenibirinsanhalinegeldiğineinanırlar.VaftizekutsalruhlayenidencanlanmaadınıverenHıristiyanlar,bubanyosayesindesudanveruhtandoğ-duklarınainandıklarıgibi,vaftizlikişininaydınlandığınaışıkçocuğuveyaışı-ğınkendisiolduğunadaimanederler.9VaftizlegünahınsuyagömüldüğüneveaydınlanarakparlakbirışıkhalinegeldiklerineinananHıristiyanlar,bukutsalbanyoylatanrıkrallığınagirmeninönkoşuluolarakilerisürülensudanveruh-tandoğulduğunu,tanrınınvaftizarmağanıyladökülenhersuylagünahlarınsilinipdöküldüğünüsavunmaktadır.Beyazelbisesiiçindekivaftizleİsa’nıngi-yildiğinivekutsalruhlayenidendoğulduğunubelirtenPavlus,kişininruhunuarındıranvekendisinidekutsalkılanbubanyoylatohumolarakadlandırılantanrısözününcanlandığınısavunmuştur.10Vaftizyoluylagünahtanvegünahaazmettirenşeytandankurtulmagayeedinildiğiiçin,şeytankovmaduasıoku-nurveşeytanıreddettiğiayinsırasındasüreklitekraredilir.Kiliseotoritelerine

münevaftizedildiğinibilmezmisiniz?Baba’nınyüceliğisayesindeMesihnasılölümdendirildiyse,bizdeyenibiryaşamsürmeküzerevaftizyoluylaO’nunlabirlikteölümegö-müldük.EğerO’nunkinebenzerbirölümdeO’nunlabirleşmişsek,O’nunkinebenzerbirdiriliştedeO’nunlabirleşeceğiz.Artıkgünahaköleliketmeyelimdiye,günahlıvarlığımı-zınortadankaldırılmasıiçineskiyaradılışımızınMesih’lebirlikteçarmıhagerildiğinibili-riz.BirkimseMesih’teise,yeniyaratıktır;eskişeylergeçmiş,herşeyyeniolmuştur.Banagelince,O’nunçarmıhıaracılığıyladünyabenimiçinölüdürbendedünyaiçin,önemliolanyeniyaratılıştır.”(Romalılara6:3-5).

9 “BirkimsesudanveRuh’tandoğmadıkçaTanrı’nınEgemenliğinegiremez.Musa’nınyasa-sınıhiçesayanbirkimse,ikiyadaüçtanığınsözüüzerineacımasızcaöldürülür,sizleriseaydınlandıktansonraacılarladolubüyükbirmücadeleyedayandığınızilkgünlerianımsa-yın.Dünyayagelenherinsanıaydınlatangerçekışıkvardı,birzamanlarkaranlıktınızamaşimdiRab’deışıksınız,ışığınçocuklarıolarakyaşayın,çünküışığınmeyvesihertüriyilikdoğrulukvegerçektegörülür.KurtarıcımızTanrı,iyiliğiniveinsanaolansevgisiniaçıkçagöstererekbizikurtardı,bunudoğruluklayaptığımızişlerdendolayıdeğilkendimerha-metiyleyenidendoğuşyıkamasıylavekurtarıcımızİsaMesiharacılığıylaüzerimizebolboldöktüğüKutsalRuh’unyenilemesiyleyaptı,öylekiO’nunlütfuylaaklanmışolarakümitiçindesonsuzyaşamınmirasçılarıolalım.”(Yuhanna3:3,5-8).

10 “Sözdinleyenkölelergibi,kendinizikimeteslimederseniz,sözünüdinlediğinizkimseninköleleriolduğunuzubilmezmisiniz?Yaölümegötürengünahın,yadadoğruluğagötü-rensözdinlerliğinkölelerisiniz.Eskidengünahınköleleriolansizler,adandığınızöğretininözüneyürektenbağlandınız.Günahtanözgürkılınarakdoğruluğunkölelerioldunuz.Me-sihİsa’ya imanettiğiniz içinhepinizTanrı’nınoğullarısınız.Mesih, inanlılartopluluğu-nusuylayıkayıpTanrısalsözletemizleyerekkutsalkılmakiçinkendinifedaetti.VaftizdeMesih’lebirleşenlerinizinhepsiMesih’igiyindi.ArtıkneYahudineGrek,neköleneözgür,neerkeknedişiayrımıvardır.HepinizMesihİsa’dabirsiniz.VeeğerMesih’eaitseniz,ozaman İbrahim’in soyundansınız, vaadegöredemirasçılarsınız.Bazılarınızböyleydiniz;amayıkandınız,kutsalkılındınız,RabİsaMesih’inadıylaveTanrımızınRuhuaracılığıylaaklandınız.Ölümlüdeğil,ölümsüzbirtohumdan,yaniTanrı’nındirivekalıcısözüaracı-lığıylayenidendoğdunuz.”(Romalılara6:15-18).


göre,insanyaşeytanıntarafındaolacaktıryadaşeytanakarşıduraraktanrınınyanındayeralacaktır.Tanrınınkendisuretindeyarattığıbirvarlıkolarakvaftizolankişininyüzüneüçdefaduaokunurveherseferindeyüzüneüflenir.Böy-lecebedenindekişeytanvecingibihilekâryadakötüsayılanruhlarınçıkıpgitmesi,dualar sayesindesağlanılır.Şeytanıreddettiğinibildirerekveşeytanismisöylendiğiandadaüçdefatükürerekgerçekleşenvaftizayinindekutsananbireysuyaüçdefadaldırılır,herdefasındateslisismitekrartekraranılır.Kilisetöreniylevaftizolmuşbirkimseartıkkendisineaitdeğildirölüpdirilenİsa’nınhizmetindedir,Kilise sırlarınıalmayahazırveayinleriylebusırlarıkoruyupaktarmayaehilbirkişihalinegelmiştir.YargılamagünügelmedenveölmüşkişiOsiris’inbaşkanlığındakimahkemeninhuzurunagetirilmedenönce,herdindarmutlakagünahlarınıİsisrahiplerineitirafetmekzorundadır.İsisrahip-lerinegöre,mutlaksaflıkistemininvezihinkontrolününkişiselolarakgünahçıkartmaylaçokyakındanbağlantısıbulunmaktadır.Hıristiyanlıktakigünahçıkartmanındayanağını, İncil’deki ifadeler11oluşturmaktadır.Buanlamıyla,HıristiyanKiliselerindeolduğugibi İsis tapınaklarındada, günah çıkartmaritueli,birlikteuyumhalindeyaşamaduygularınıpekiştirmekte,kişiselsırlarıyoketmekyerinetamtersinebağlılığıveiçtenliğiarttırmaktavepekiştirmek-tedir. Günahtan dolayı duyulan kişisel nedamet duyguları olmaksızın affınolmayacağına,bağışlamayetkisininveyagücününsadeceKilisedevegörevlirahiplerdeolduğuna,bütünKatoliklerimanetmiştir.

İşlenilengünahlarlavedüşülenhatalarlakaybolanvaftizinayetiniyenidenkazanmakmaksadıylaKiliseyekabuledilenkişi,Kiliseadınaaffetmeyetkisi-nesahipolanpapazaitiraftabulunur.Gerçiİncillerde,Yahya’nınvaftizettiğikişilerin günahlarını itiraf ettiğini yazmasına rağmen, açıklanan günahlarınYahyatarafındanaffedildiğihakkındahiçbiripucubulunmamaktadır.Ayrıca,fiilenişlenilengünahlarınvegizlicebeslenilenkötüniyetlerinpapazaayrıntı-sıylaanlatılarakpişmanlıkdilenmesinibelirtenhiçbirifadeyeİncillerderast-

11 “Onların imanını gören İsa felçliye, oğlum, cesur ol, günahların bağışlandı dedi; insa-noğlununyeryüzündegünahlarıbağışlamayetkisinesahipolduğunubilesiniz.GöklerinEgemenliğinin anahtarlarını sana vereceğim, yeryüzünde bağlayacağın her şey göklerdede bağlanmış olacak, yeryüzünde çözeceğin her şey göklerde de çözülmüş olacak. Sizedoğrusunu söyleyeyim, yeryüzünde bağlayacağınız her şey gökte de bağlanmış olacak,yeryüzündeçözeceğinizherşeygöktedeçözülmüşolacak,yeryüzündearanızdanikikişidileyecekleriherhangibirşeyiçinuyuşurlarsagöklerdekiBabamdilekleriniyerinegetirir,neredeikiyadaüçkişibenimadımlatoplanırsabendeoradaonlarınarasındayım.Senba-şımazeytinyağısürmedinamabukadınayaklarımahoşkokulubiryağsürdü,bunedenlesanaşunusöyleyeyim,kendisininçokolangünahlarıbağışlanmıştır.Bababenigönderdiğigibibende sizigönderiyorum,üzerineüfleyerek,KutsalRuh’ualın,kimingünahlarınıbağışlarsanızbağışlanır,kimingünahlarınıbağışlamazsanızbağışlanmazkalır.”(Matta9:2,6;Yuhanna20:22-23).


lanılmamaktaysada;HıristiyanlığınRomaİmparatorluğundaresmi tekdinhalinegelmesiylebirlikte,büyükperhizgününde tövbekârlarıngünahlarınıKilisedekipapazaitirafetmelerizorunlukılındı.Böylecetövbekârların,kut-salperşembeKilisedekigünahçıkartmahücresinde,büyükküçükhergünahıaffetmeyetkisiyledonatılmışpapazınhuzurundagünahlarınıitirafetmesivepapaz tarafındanaffauğradığınınbildirilerekhuzura erişmesigelenekselleş-miştir.Kutsalperşembegünüyıldaenazbirdefapapazagünahlarını itirafetmeyükümlülüğünüüstlenmişKatolikveOrtodoksKilisesinebağlıHıristi-yanlar;tövbeettiklerigünahıbirdahaişlememeyeazmetmekte,içtenliklepiş-manlıkduygularınıifadeetmektedirler.AnglikanKilisesi,günahçıkartmanıngerekliliğinibenimsemişolsadahi,Evharistiyaayinisırasındayapılangünahçıkartmaduasıylabuyükümlülüğünyerinegetirildiğinibelirtmektedir.Pro-testanKiliselerininbüyükbirçoğunluğu,papazınTanrıadınagünahıaffetmeyetkisininbulunmadığınaiknaolduğuiçin,affaulaşmadakişininkendiken-dineveiçtenlikleduaedipyakarmasınıyeterlibulmaktadır.

Cennetvecehennemgibiahirethayatınaaittekbirkelimeyerastlanılma-yanTevrat’taki,özelliklesuçunhesabını12çocuklarından,üçüncü,dördüncünesillerindensorarımvs.,gibisindenifadelerden;Yahve’nincezasınındaödü-lünündebudünyaylasınırlıolduğuveölümdensonrakihayatıkapsamadığıgibibirhükmekolaylıklavarılabilir.OysaTanrı-insanilahlakarşılaşmasırrınaulaşmak ve başkalaşarak tanrı gibi olmak ümidiyle oluşan gizemli dinlerinasırlardıruyguladığıruhaniarınmayöntemiolarakgünahitirafıveaffı;yar-gılanmanındehşetinihissederekölümdensonrakihayatainanmanınbirso-nucudur.Tevrat’ıdakapsayanEskiAhit’deİsrailliler,ölümdensonrakihayatkonularıylaaslailgilenmemiş,yakınlarınaöldüktensonrakavuşacaklarınahiçihtimalvermemiş,ölümlebirlikteYahveileolanilişkilerininsonbulacağınainanmışlardır.Yenilgiler,istilalar,yıkım,açlık,kıtlık,borçlanma,fakirlikvs.gibidurumlarlafakatbudünyadakihayattadahiolsagünahlarıbağışlayanya

12 “Putlarınönündeeğilmeyecek,onlaratapmayacaksın,çünkübenTanrınRabkıskançbirTanrı’yım,bendennefretedeninbabasınınişlediğigünahınhesabınıçocuklarındanüçün-cü dördüncü kuşaklardan sorarım, ama beni seven buyruklarıma uyan binlerce kuşağasevgigösteririm,TanrınYahve’ninadınıboşyereağzınaalma,çünküYahveadınıboşyereağzına alanları cezasız bırakmayacaktır.AdımıYahve adını seninönündeduyuracağım,lütfetmekistediğimkişiyelütfedecekacımakistediğimkişiyeacıyacağım,ancakyüzümügörmeneizinverememçünküyüzümügörenyaşayamaz,görkemimoradangeçerkensenikayanınkovuğunasokupgeçinceyekadarelimleörteceğim,elimikaldırdığımda,sırtımıgöreceksinamayüzümgörülmeyecek.BenYahve’yim,Yahve,acıyan,lütfeden,tezöfke-lenmeyen,sevgisienginvesadıkTanrı.Binlercesinesevgigösterir,suçlarını,başkaldırıla-rını,günahlarınıbağışlarım.Hiçbir suçucezasızbırakmam.Babaların işlediğigünahınhesabınıoğullarından,torunlarından,üçüncü,dördüncükuşaklardansorarım.”(Çıkış20:1-7).


dacezalandıranYahve’ninkendisiolsadahi;kişininneslininveulusununYah-vetarafındanaffolunmasıiçin,günahsunusunubelirleyenyadasuçugünahkeçisine yükleyenkâhine karar verme yetkisi verilmiştir.13Tanrı ile insanınkesinliklebirbirindenayrıldığı,insanındışındakitanrınınölmesivedirilme-sininolmadığıMuseviliğingünahsunusununaksine;ruhaniarınmaveölüm-dendirilmeduygularıüzerindeodaklaşanRoma-Yunanuygarlığınıngizemlidinlerinde14, tanrıyla içten ve gönüldenbir bağlantı kurulmakta, hastalıkta

13 “İkielinitekeninbaşınakoyacak,İsrailhalkınınbütünsuçlarını,isyanlarını,günahlarınıaçıklayarakbunları tekeninbaşınaaktaracak.Sonrabu iş içinatananbiradamla tekeyiçölegönderecek.Tekeİsrailhalkınınbütünsuçlarınıyüklenerekıssızbirülkeyetaşıyacak.Adamtekeyiçölesalacak.İsrailhalkıtaptığıtekeilahlara(tekegörünümlücinlere)artıkkurbankesmeyecek.Buyasakuşaklarboyuncageçerliolacak.Sonrakâhinlertekelerikes-tiler.Bütünİsrailhalkınıngünahlarınıbağışlatmakiçintekelerinkanınısunağınüzerindegünahsunusuolaraksundular.Çünkükralyakmalıksunuvegünahsunusunubütünİsrailhalkıadınasunmalarıiçinbuyrukvermişti.Oymaklarınsayısınagöre,bütünİsraillileriçingünahsunusuolarakonikitekesundular.”(Levililer16:20-22,Sayılar29:7-11).

14 “Gizemler,kişininkendikendineverdiğibirkararadayanan,tanrılığayakınlaşmayoluylabirtüresenliğekavuşmayıamaçlayanbirkişiseldinbiçimidir.Gizemlerinuygulanışınınarkaplanınıoluşturan(yalın,yaygınvetamanlamıylabudünyayaait)birkişiseldinbiçimivardır:Adakadamayadaadakdinidenenuygulama.Buuygulamailkçağdünyasınınçoköncesine uzanır; gerçekten de Hıristiyanlıkta bile, Protestan yada ussalcı düzeltmelerinyoketmeyi başaramadığı yerlerde bugün bile varlığını sürdürmektedir. Derin bir keder,esenlikyadadermanarayışı, imanboyutuvardırburada;adakyazıtlardakişininalacağıkarardadoğaüstününkarışmasına,hayallere,görüntülereseslenilmesiazrastlanırbirdu-rumdeğildirveherşeydenöncebirbaşarıdeneyimisözkonusudur.Diagoras’ın,tanrılarınkurtardığıdenizcilerinsunduklarıadaklarhakkındadediğigibi;denizdeboğulmuşolanlardatanrılaraadaksunmafırsatıbulabilmişolsalardı,tanrılarınesirgediklerininsayısıçokdahafazlaolurdu.Amadünyasağkalanlaraaittirvesağkalanherkişideşuamansızke-sinlikduygusuvardır:tanrılaryardımetti.MısırtanrılarıözellikledeSerapisileİsissağal-tımdauzmanlaşmıştır.Bütündünyaİsis’eonurlarvermekteadetayarışır,çünküonugörenhastalarşifabulur.Sağaltımiçinalınanücretleradakyerleriiçinönemlibirgelirkaynağıoluşturmuşolsagerektir.HastalıktanbirtürlübaşınıalamamışşairTibullus,İsis’insadıkmüminisevgiliDelia’sıaracılığıylakendisineyardımedeceğiniumar,İsis’intapınağındabulunanvebutanrıçanınsağaltmagücünetanıklıkedenüzerindetasvirbulunanbirdolutableteatıftabulunur.SağlığınakavuşursaDelia,tapınağıngirişindeMısırlırahiplerinor-tasındaoturacakvegündeikikezyükseksesleİsis’esenadabulunacaktır.Buuygulamayatanrılığıngüçlerinesesliveherkesiniçindeövgülerdüzerekadağınyerinegetirilmesikar-şılığındaşükrandabulunmadenir.İsistapınımıylailgilibirbaşkauygulamada,Anadolutapılarındaolduğugibi sağaltımınbiröngereğiolarakgünahların itirafıdır.Bununbirtürruhçözümlemeniyetineterapiketkileriolmuşolmalı.İsisileyoldaşıtanrılarınkay-rası,zenginlikveparakazanmakdahilyaşamınbaşkaalanlarındandaeksikolmaz.ServetsahibiolmakbileSerapis’inbirarmağanıdırveadaklarSerapis’e‘bereketiverenkurtarıcı’diyeadanır.HattaSerapisetkisini,vergilerinindirilmesi içinbilekullanabilir.BirMısırmetninegöre,oradanorayadolaşanİsis,uğradığıbirevinhanımıtarafındaniyikarşılan-maz;bununüzerineİsis’inyanındabulunanakrepkadınınoğlunusokarveevyanmayabaşlar.Amaosıradayağanyağmur,ateşisöndürür.İsisdemerhametegelip,küçükçocuğu


şifabulunmasıveyabeladankurtulunmasıiçinkişiselveserbestçedualaredil-mekte,gönüldengeçenherkonudaadaktabulunulmaktaveistediğikurbanıdilediğitanrıyaadamadakişitamamıylaserbestbırakılmaktaydı.Yasayabağ-lanankişininsuçbildirimindenbaşkahiçbirkararserbestîsininolmadığıvedoğrudankâhinintürünübelirlediğibugünahsunusu,kişininyenidendiri-lişteruhunuarındırmakiçindeğildir,günahkeçisiyleYahve’ninbütünulusucezalandırmahiddetindenkurtulmakistenmediğigibi,kâhiningünahıaffet-meyetkisideyoktur.HıristiyanlığagiripkurumsallaşmışolangünahitirafıveaffınınEskiAhit’tehiçdayanağıyoktur,doğrudanbaşkalaşımgizemleriyle15

iyileştirir.Bu,akrepsokmasınavehavaleyekarşıbirbüyüdür;büyüduasındaçocuk,İsis’inoğluHorusileözdeşleştirilir;yanmaktaolan(havaleli)Horusilekurtuluşu,çeşitliMısırveYunanbelgelerindeyeralmaktadır. İsis’in,Demeter’leolduğugibiAyvePersephoneiledeözdeşleştirilmesi; İsis’i,hemaydınlığınvehemdeyeraltınınyaniötekidünyanınhâkimikılmaktadır.Amaherdurumdaasılvurgu,İsis’inbuevrendekiyönetme,buradakiyazgılarıdeğiştirmevebugünkükoruyucugücüneyapılmaktadır.Erginlenmetörenleriningerçekteneredevenasılortayaçıktığı,İsisgizemleriyleilgilianasorunuoluşturmaktadır.AslındaİsisgizemlerihakkındaeneskiyazınsaltanıklıkTibullus’aaittir.İsisikonografisi-nindebirinciyüzyıldaortayaçıktığınıgörüyoruz.İsis’etapanlar,özelbirerginlenmeninolduğunu söylerler.Gerçek İsiakos, keten giysileri ve tıraşlı kafasıyladeğil, dindarca vefilozofçayönelimiylebelliolur.İsistapınmasıgaripbirmanzarasunar.Hiçbircinselsimgeyoktur.İlkçağgizemlerindegeneldevarolanveYahudiyadaHıristiyanbakışaçısınabirkusurgibigelebilecekörgütlenme,dayanışmavetutunumnoksanlığınaağıbasmaktadır.Dinselayırmalarınvebilinçligrupkimliğininyokluğu,bırakalımaforozetmeyi,herhangibirsapkınlıkdüşüncesininbulunmayışınınyanında,rakiptapılararasındakatısınırlarınolmamasıanlamınadagelmektedir.Pagantanrılarhattagizemlerintanrılarıbilebirbirleri-nikıskanmazlar,deyimyerindeyseaçıkbirtoplumoluştururlar.Gecevegündüz,karanlıkveaydınlık,aşağıveyukarıkarşıtlarıylailgilibütüngizemlerdedinamikbirölümveyaşamparadoksu vardır; ancakYeni Ahit’te (özellikle Pavlus’un mektuplarındanTitus 3: 5’de‘yenidendoğumbanyosu’ ileYuhanna’nın İncilindeki3:56’da ruhsalyenidendoğuşta)İsa’nınölümününvetinselyenidendoğuşunanlatıldığıbölümlerdekikadarapaçıkveün-lenmişolanıyoktur.”Bkz.BurkertW.İlkçağ Gizem Tapıları,İstanbul,1999,s.31.

15 “İsis inisiye törenlerinde başkalaşmaya, İsis’in tapınanlarına sonsuz yaşamı sunmasıylaulaşılacağınainanılır.İnisiyesırasındakatılımcınınbudönüşümüilecemaatekabuledil-mesini, Lucius, İsis’in bütün insanlar tarafından ‘kutsal ve ezeli-ebedi kurtarıcı’ olarakkabul görmesininbir sonucu sayar.Tanrıça İsis’in ellerindeölümkapısı vardır, yaşamageçişkapısınınmuhafızıdır,inisiyeyegeçişsırasında,gönüllüölümterbiyesivedoğrudankurtuluş talimigörülür.Tapınmagizemlerinehuşuhalinde susarakgiren tapınanlarına,sonsuzyaşammüjdeleri verilir;birkeredahayenilenenyaşameğitimive eğilimiüzeri-nekurulmasıveböylecetanrıinayetininaçığaçıkmasısayesindede,tapınanlarıyenidendoğuma muktedir kılınırlar. Hıristiyanlığın yazılı kaynaklarındaki ifadelerine bakıldığızaman,bugizemlidönüşümüdikkatealanüyeliğegiriş(vaftiz)töreniyleilgilianlatılanlararasındabolmiktardabenzerliklerinolduğunatanıklıkedilir.Hiçbirkimsede,YeniAhitilebugizemlidinleri(İsis)daimaaynıarınmayönteminikullanmışolduğugerçeğiniinkaredemez.Nezamanki,Pavlus,vaftizolarakİsa’ylabirlikteölenveböylecededirilerekyeniyaşamındayürüyen,ruhunpeşindengidenbirkimsekurtuluşaermiştirvs.,gibi sözlerimektuplarındatekraretmişse;bilinizkiPavlus’ünbusözleri, İsisgizemli törenlerindeki


İsis/Serapistapınaklarından16geçmiştir,Artemismabetlerindeetkilibirayintarzıgücüneulaşmıştır.AncakHıristiyanlaragöre,Museviliğintemeliniteşkiledengünah-kefaret-kurbanhesabındanvekâhininarabuluculukhizmetindenYahve’ninbıkmışusanmışolması,merhametveadaletistemesi;EskiAhit’insüresinintamamladığınınveYeniAhit’egeçildiğininkesinişaretidir.Tapına-ğınyıkılmasıyla(M.S.70)birliktegünahsunusukurbanlarınınfiilenyapıla-mazhalegelmesi,HıristiyanlarcaMuseviliğinsonuolarakalgılanmıştır.

Kilisedeki Vaftiz Gizemlerinin Mitolojik Kökeni:İsis/Serapis Tapınak Ayinleriİsis/Serapis tapınak ritüellerinin temel işlevi, bedene hapsedilmiş ruhun

budünyadanruhsalâlemeyaniötekidünyayagidişindekötülüklerdenarın-mabet rahiplerinin sürekli tekrar ettiği nakaratlarla tam bir benzerlik içindedir. Günü-müzİncilmetinlerinevePavlus’ünmektuplarınabağlanarakHıristiyanların,vaftizlegir-diklerikutsalruhiçindeezeliveebediyaşamıummalarıyadaölümdendirilereksonsuzyaşamlaödüllendirilmeyidilemeleri,asla,İsisgizemlerinekatılantanrıçatapınanınınümi-dindenfarklıbirdileğinveyaeğilimindışınaçıkamaz.Aralarındahiçbirfarklılıkyoktur,çünkü,İsistapınanları,ölümdensonrayaşamınruhanivarlıklarıhalinegelecekleriniveyabilinçsizgölgelerolarakheryerdevarolacaklarınıkesinliklebilirler.Ancak,ikisiarasındakibelkideenbarizfarklılık,tanrıçaİsis’in,kendisineimanederektörenlerinekatılanherkeseölümdendirilmemutluluğunaulaştırmasınarağmen;Hıristiyanlıkta,insanlardanyalnızcaçokazbirkısmınınseçilmişbulunduğu,buyüzdendeüyeliğevaftizlealınmasınınçokağırbedellerininolduğutelkinidir.”Bkz.McCabeE.A.An Examination of the İsis Cult with Preliminary Exploration into New Testament Studies,Plymouth,2008,s.57.

16 “YaygınolarakkullanılanadlandırılmasıylaİsismisyonununengeçM.Ö.4.yüzyıldaniti-barenbaşladığı tespit edilebilir. 333/332yılındaPire’debir İsis tapınağınınbulunduğukanıtlanmıştır,amaLibyalıAmmon’atapınma,Yunanistan’dadaha6.yüzyıldanberigö-rülmeyebaşlamıştır.Ammon’atapınmadahasonraİtalyaveİspanya’dagelişmeyebaşlarveSerapisileözdeşleştirilir.Serapisdahaenbaştanitibaren,odönemdeartıksadeceyeraltıdünyasınınveölülerinhükümdarıdeğildir,aynızamandaGüneştanrısıdaolanOsiris’invarlığındaortaya çıkar. Serapis,Zeus yada Jüpiter ile eşitlenerek,Roma zamanında ev-renhükümdarıKosmokratorolur.Serapis’e tapılmasını destekleyenönemlibirneden,İsis’leolanbağlantısıdır.İsisevrenselbirtanrıçakonumunayükselmişti,birçokdiğertan-rıçanınörneğingöktanrıçaNut,HathoryadaMaat’ınözünükendivarlığınakatıyordu.Capua’dakibiryazıttaİsis’ten,‘okiherşeydir’diyebahsedilirveNarmuthis’liİsidoros’unM.Ö.1.yüzyılaaitilahisinegörebütünhalklarİsis’etapar.Gökyüzününefendisivedoğaldüzenin temsilcisi niteliğiyle bütün kader güçleri İsis’in kontrolü altındadır ve böyleceİsisbuamansızkadergüçlerindenkaçınmakisteyenherkesiçinbüyükönemtaşır.KaderekarşıZeus’unelindenbir şeygelmez,İsis’inelindengelir. İsisbunaekolarak,başarıvezenginlikbahşeder,eski rolleriniyanikoruyucutanrıçalığıveçaresizlerinyardımcılığınıoynamayadadevameder.Adınaeklenenregina,İsis’inevrenselkraliçeolduğunukanıtlar.Ruhunrefakatçisiolarako,budünyaileötedünyaarasındabağlantıkurar.İsiskültüMısırsınırlarınındışındayenibiçimlergeliştirmiştir,çünkürahiplerinveyardımcılarınınyanın-dabircemaatönplanaçıkmaktadır.Roma’daİsiskültü,Sulla’dan(M.Ö.88-78)itibarenbelgelenmiştirveRomaİmparatorluğununhemenhemenbütünvilayetlerindeadımadımİsistapınaklarıinşaedilir.”Bkz.HornungE. Ezoterik Mısır,İstanbul,2009,s.87.


masınısağlamak,bedeninkirlerindentemizlenmişruhutanrısalışıkdiyarınataşımakolmuştur.Vaftizayiniyle,katılımcının,dünyadakigörünenvebilinenhalinindışınaçıkıpkutsalruhagirerekbaşkalaşmagizemininkökeninde,asır-laröncesindebinlerceyıldanberiİsistapınaklarındauygulanansuylaarınmatörenleriyatmaktadır.İsis inisiyetarzındaolduğukadarPavlusHıristiyanlı-ğındada,vaftizayinlerinidüzenlemenintemelhedefi,katılımcılarınakurtuluşümidini17aşılamakvetapınanlarınyenidenkurtuluşimanınıpekiştirmektir.TıpkıİsistapınaklarındaolduğugibiilkkurulanPavluscuKiliselerdedekadınileerkeklereşitolarakbirliktebulunmakta18,aynımekândaduaedipyakar-maktadır.PavlusizmidolayısıylagünümüzHıristiyanlığınıYahudiliktenayı-ranenönemliniteliğiolarakgörülen,İsraillilerinseçilmişliğiayrımcılığınabirsonvererekvehattadahadailerigiderekİsraillilerintanrısıYahve’yetapan-lar asla kurtuluşa eremeyecektir diyerek tüm ulusları kapsaması yönündekieşitlik anlayışı ile, İsis’inherulustan insanların tapınağa alınması serbestisiarasındadatambiruyumvebenzerlikvardır.İbadethanelerekadınlarındagirmesini19sağlayanPavlustarafındankurulanilkKiliselerdedüzenlenenvaf-

17 “Kurtuluşaerişmeyle ilgiliolarakhemİsis tapınmasıvehemdePavluscüHıristiyanlık,kendiizleyicilerineölümdensonrasonsuzyaşamıvaatetmektedir.İsistapınması,ayinle-rekatılmanınbirkarşılığıolarakkendidüşkünlerinesonsuzhayatı sunmaktadır.Bütünkesimlerindenhalkınböylebirtapınmayakatılımıhalinde,herkesinkurtuluşaermeyiga-rantialtınaaldığına inanmışolmasıdaçokmuhtemeldir.OysaPavluscüHıristiyanlıkta,kurtuluşaerişmeninbedeliayinleredüzenlikatılmakdeğildir,kurtuluşaermekiçingay-ret saf edilmesigerektiğikonusundaciddi şekildeuyarılmavardır.Pavlus,mektubunda(Efeslilere2:8-9)uyarır.İsistapınmasındadakurtuluşgörüşüçalışmasıylayadatanrınınhizmetinegirmeyledoğrudanalakalıolduğundan,ayinlerekatılımlarayardımmaksatlıbirgirişücretidahialınmakta,inisiyeolarakkatılımcılaradüzenlibirperhizuygulanmakta,bekarlıkyasasınabağlıkalmalarısıkısıkıyatelkinedilmektedir.Luciusdaİsistapınanlarıiçinbenzerişeylerisöylemiştir;şayetİsis’etapanbirkimse,imanlıveitaatkârise,kendisinitapınağın ve tanrıçanın hizmetine adamışsa, kaderinde kendisine vaat edilen kurtuluşaelleriyleulaşacaktır.”Bkz.McCabeE.A.An Examination of the İsis Cult with Preliminary Exploration into New Testament Studies,Plymouth,2008,s.90.

18 “PavluscüHıristiyanlıkileİsistapınmasıpekçokyöndendikkatedeğerortaknitelikleritaşırken,yinede,bu,herikidininbirbirindenfarklıolanyönlerihiçyokturanlamınagel-mez.Kavramlardanbazısıdiğerlerinekıyaslaanlamyönüyleçokdahavurguludaolabilir.Mesela,kadınlarıntapınağagelipayinlerekatılmasıyönüyle,İsistapınmasındaneredeysetambirserbestlikveeşitlikhakimdir.İsistapınması,kadınlarınerkeklerleeşitliğiveiba-detlere tapınaktakatılmaserbestliğiüzerindeçokyoğunbir şekildealakadarolmuştur.”Bkz.McCabeE.A.An Examination of the İsis Cult with Preliminary Exploration into New Testament Studies,Plymouth,2008,s.87.

19 “İsis tapınmasının Pavluscü Hıristiyanlıkla kıyaslanması durumunda, Pavlus; etnik ba-riyerleri yok etmesi sırasında veya ümitsizliğe kapılarak Yunanlı ve Yahudiyi defterdensilerkendahi,tanrınıninsanlararasındakurduğubuayrımcılığasonvermekistemiş,farklıetnikgruplarınfarklı ilahlaradeğildeaynı tektanrıya(İsa’ya) tapınmaserbestliğinige-tirmeyi tasarlamıştır.Pavlus,Yunanlı ileYahudiarasındahiç farkyoktur,derken,aslın-


tizayini,hemenheryönüyleİsistapınaklarındauygulanansuylaarınmaveyağlagünahlardantemizlenmearınmasının20aktarılmasıolsadahi,aralarındabazıfarklılıklar21dayokdeğildir.Belkienönemlibenzerliği,vaftizayininin,gerek İsis tapınaklarına ve gerekse de Hıristiyan Kiliselerine giriş izni veyadiğergizemlere(ayinlere)katılmayısağlayanbirönşartolarakönemsenmişolmasıdır.22

dabuümitsizliğiniaçığavurmaktadır.Bellibiretnikgruptangeleninsanlarındışlanarakkurtuluştanvetapınmadannasiplendirilmemesihoşnutsuzluğunu,Pavlusmektuplarında(Galatyalılara3:28)öneçıkmaktadır.”Bkz.McCabeE.A.An Examination of the İsis Cult with Preliminary Exploration into New Testament Studies,Plymouth,2008,s.89.

“İsis,kadınveherüremeyeelverişlibirvarlıkolarakkabulediliyor.Sayısızadıolantanrıçadır,İsis.İsissırasıylagökyüzününkraliçesi,Ceres,Venüsadlarınıalıyorveşöylediyor: ‘Bendoğayım,nesnelerinanası,tümcisimlerinsahibesi,maneslerin(tanrılaştırılmışölülerin)kraliçesiyim,gökyüzüsakinlerininilkiyim.Tanrılarınvetanrıçalarıntekbiçimlitürüyüm.Tümevrenibiçokbiçimesokarak,binlerceisimvererektörenlerletapındığıeşsizgücümben.”Bkz.Plutarkİsis ve Osiris,İstanbul,2006,s.71,173.

20 “MütevazıbedeniiçindebüyüyenHorus,dünyadadırartık.Dahagençikengöktengelmişvebabasınınşanınıüzerinegiyinmiştir.İlkindehenüzçocukturvesuylavaftizolmuştur.İkincisindeise,kutsalyağilesıvazlanmışyadatanrınınoğluolarakanılmıştır.Bedenineözellikledesaçlarınasürülenyağla,yüceleryücesibabasınınşanınıyansıtmıştır.Ayindera-hibinsözleriylebiçimlenengizemlilikiçindeikimislivaftizgerçekleşmişolmaktadır.Vaftizayininde,İsistapınaklarındakirahip,suylasenigünahlarındantemizliyorumveyağladasenigünahlarındanarındırıyorum,diyeseslenmektedir.”Bkz.MasseyG.Ancient Egypt: The Light of the WorldVol.2,London,1907,s.669.

21 “PavluscüHıristiyanlıktadaİsistapınmasındadavaftizayinidüzenlenmektedir.Ancakbudemekdeğildirki,herikisidetıpatıpbirbirininaynısıdırvearalarındahiçfarklılıkyoktur.Benzerliklerçokfazlaolsadahi,farklılıklardavardır.Endikkatçekicisi,inisiyeasasıolarakyerinegetirilenvaftiztapınaksalonundagerçekleştirilmekyerine,İsistapınağındayukarı-dansuakanbirodada(banyoda)yapılmasıdır.”Bkz.MasseyG.Ancient Egypt: The Light of the WorldVol.2,London,1907,s.667.

22 “Törenlerekatılarakinisiyeolanherİsistapınanınınkendindegerçekleşenbukişiselbaş-kalaşımveyadönüşüm;sofuLucius’unifadesiyle,İsisbağlılarınıngözlerininönündeveyatanıklığıyla,adayıngelenekselbanyo ibadetini tamamlayarakbuİsis tapınmatörenindeinisiyeolmasısayesindegerçekleşmektedir.Cemaatekatılımısağlayanbuvaftizbanyosusonrasında,arındırıcısuherkesinüstüneserpilmekte,böylecekurtuluştantörenekatılanherkesinnasiplenmesininsağlandığınainanılmaktadır.Adayınvaftizbanyosuvekatılanla-rındaüstünesuserpilmesitarzındagerçekleştirilenbuinisiyeayinininİsistapınmasındabirtürvaftizkültüolarakçokrağbetedildiğini,K.Batharaştırmalarındaifadeetmektedir.İsistapınmasındavaftizayinininbirincisırayıaldığıhakkındakigörüşünde,K.Barth,aslayalnızdeğildir.Tertullianda,vaftizleilgiliyazdığıpekçokyazısında,İsabağlılarınınancakvaftizyoluylakutsalayinlerekabuledileceğinivevaftizayiniyapılmışbirkimseninKilise-yeveayinlerealınmayacağını,kutsalayinlerebanyoyoluylagirişyapılacağınıvecemaatealınacağını açıkça bildirmiştir. Oysa, Romalılar, İsis gibi bu gizemli yabancı tarzlarına,uzunzamandanberialışkındılar.ArkeologWitt,Hıristiyanlıkayinlerinegirişisağlayanveinisiyetöreniolarakbüyükönemverilenvaftizayininin,gerçekte,İsistapınmasındavaftizuygulamasıolarakuzunsüredenberi tapınaklardatekraredildiğinetanıklıketmektedir.


İsisdinindeolduğukadarHıristiyanlıktada,vaftizyoluylacemaatealınanvetapınakmüdavimihalinegetirilendindarlar;yenidendirilişisağlayanveyaaynıanlamagelenkurtuluşuvaftizyoluyla23eldeetmekisteselerdahi,öldüktensonrakibuikidirilişbeklentisiarasındabiletambirfarklılık24vardır.İsa’nınbedenseldirilişiniyadsıyanveHıristiyanlarındatıpkıbirerİsagibibedenselolarakdirileceğineimanetmeyenherkesisapkınilanedenKiliseerki,bahşedi-lenbuyenihayatınruhaniolacağındaısraretmiştir.Yenidendoğuşyadakut-salruhakatılaraksonsuzyaşamakavuşmaemeliyleHıristiyanKiliseleri,İsistapınaklarındandeviraldıklarıvaftizi25dahabirkaçgünlükbebeklerebileuy-

Denilmektedirki,İsisgizemlerine(ilahlakarşılaşmak,ölümdendirilmek,sonsuzyaşamakavuşmak vs.,) ulaşabilmek için, kesinlikle, başlangıç ya da giriş vaftizi olmak kaçınıl-mazdır.Banyoyoluylaarınmavesuilevaftizolmatöreni,diğerbütüngizemlidinlerdebilinmekteveısrarlauygulanmaktadır.”Bkz.McCabeE.A.An Examination of the İsis Cult with Preliminary Exploration into New TestamentStudies,Plymouth,2008,s.61.

23 “Apuleius’untemelarınmainisiyesi,yıkanmaveüzerinesuserpmeolmaküzere ikianakısımdanoluşmaktadır.Yunan-Romauygarlığındavaftizyoluylaarınma,Lucius’unözen-leilgilendiğicemaatealınıştörenlerikapsamında,özellikledeKorint’tekiİsistapınmalarıyoluyla rağbet bulmuştur. Vaftizin ayrıntılı tanımlamasını yapmış olan Apuleius, dahaikinci asrın üçüncü çeyreğinde yazdığı ‘Metamorphoses’ anlatısında şöyle demektedir:‘Rahip,takındığısondereceuysalvemütevazıbirhaliçinde,etrafınıçevreleyenbağlılarkalabalığıarasında,cemaatealınacakkişiönceliklebanyoyaalınır.Banyoyagirip(balne-as)iyicetemizlendiktensonra,alışıldığışekildesudökülür(suetolavacro),Mithras(yaniKorint’tekiİsis tapınağınınyücerahibi) tanrılaraettiğihuşuuhalindekiduadasürekliafvegünahlardanarınmayıniyazetmektedir, rahiplerinaynıcümlelerle tekrarladığı tövbenakaratlarıaltındainisiyeolacakkişiüzerineyavaşyavaşsudökülür(circumrorans),rahipdöktüğüherdamlasuylakişiyiarındırmaktadır(abluit),bukutsalbanyoylavesöylenentılsımlısözlerleruhaniarınmainisiyesidetamamlanmaktadır.”Bkz.FergusonE.Baptism in the Early Church : History, Theology and Liturgy in the First FiveCenturies,Cambridge,2009,s.54.

24 “MazidekiMısır’ıngizemliayinlerineşöylebirbakıldığında,GüneşilahıOsirishakkındadahibirçekişmeninolduğu,derhalfarkedilir.GüneşilahıOsirismiyoksaoğluHorusmu,İsisdüşkünlerinikurtuluşaulaştıracaktır,bukesinleşmişdeğildir.Hangitanrıgerçektanrıolarakkabulgörmektedir,yoksaherüçüdegerçektanrınınfarklıbirergörünümlerimidir,bubilebellideğildir.Ancakburadasorunşöyleceortayakonulabilir,quodammadorenatusifadesiyleLucius,kurtuluşaermekleaslındadoğrudandoğruyayenibiryaşamıveyakeli-menintamanlamıylayenidendoğuşukastetmiştir.Apeleius,quodammadokelimelerinitekrarederken,enazındanyenidendoğuşunnasılgerçekleşeceğinintamanlamıylabilin-cindedir.İsis’indüşkünlerindetapınaklardaadanmışvaftizhizmetininbirsonucuolarak,Lucius’untanımladığıinisiyeyleumulanbuyenidendoğuş,yenibiryaşamyadaölümdendünyayageridönüşiçeriğinitaşıdığıiçin;Nicodemus’unsorusunaaldığı(Yuhanna3:1-8)ruhtandoğmayantanrınınegemenliğinegiremezyanıtıfarklıbirmahiyettedir.”Bkz.WedderburnA.J.M.Baptism and Resurrection,Tubingen,1987,s.264,335.

25 “İsistapınakayinleriiçindevaftizinönsırayıaldığınıönesürenbirgörüşüçürütmeyekal-kışmak,öncelikle,Yunan-Romamitolojikuygarlığıdönemleriboyuncatanrı-insanlaraaitkılınmışefsaneleredayanangizemlidinlerintamamınınetkisinireddetmeyigerektirecek-tir.Kaldıki,İsisdinitarafındanözelolarakdestekgörmüşolaninsan-tanrıefsanelerinin


gulamışolmakla,aslındabirİsisgeleneğinitekrarlamaktadırlar.Apuleius’un26veTertullian’ın anlattıklarına bakılırsa, tanrısal bir kudret yüklenilen vaftizsırasındadökülenveyaserpilensuyla,kişininsadecetemizlenmeyeceği27aynızamandadakötüheveslerdendekurtularakruhenarınacağıduyguveemeli28;

içerdiğiölümdenyaşamadönüşhalidahi,Nilnehrininarındırıcıtılsımınıntesirineuğra-maktadır.Sonsuzyaşamakavuşmasüreciise,vaftizleüyeliğealınmaylabaşlamaktadır.Vaf-tizleinisiyeolanbirtapınakmüdaviminin,kendişahsında,Osiris’inyaşamadönüşününyenidensahnealmasıdahi;herkeste,ölümdensonrayaşamaarzusunudoruğaçıkaracaktır.Papirusbelgeleriüzerindeyapılanaraştırmalarda,suylayapılanvaftizin,enazındanbütünMısır’dakiİsistapınaklarındaolduğu,ölümveölümdenyaşamageçiş ilevaftizarasındadoğrudanbirbağlantıkurulduğu;Apuleius’untanıklığıyla,çokerkendönemlerdenberi,enazındanyenidendirilmekümidiyleİsistapınaklarındavaftizinyapıldığı,kesinleşmiş-tir.Papirusbelgelerinedayalıolarak,ilkolarak,suylayapılanvaftizinyaşamageçişyadaöldüktensonrayenidenyaşamakümidiüzerinekurulanbudoğrudanbağlantınınbirso-nucuolarak,bebekkenölenlerindahivaftizedilmeleri,İsisinisiyeayinininHıristiyanKi-liselerineneölçüdeetkiettiğinigöstermesibakımındansondereceilginçtir.Apuleius’danedindiğimizbilgileridedikkate aldığımızda, vaftizin İsis tapınmasındanekadarbüyükönemesahipolduğunuanlayabiliriz.”Bkz.PearsonB.W.R.Corresponding Sense: Pavlus, Dialectic and Gadamer,Brill,2001,s.325,329.

26 “İsisdinininvegizemlerinintanınmasındaveiçeriğininanlaşılmasında,Apuleius’unMe-tamorphosesadlıyapıtıönemlibirbelgedir.Budinekabuledilenveİsis’inrahibiolmaonurunukazananApuleiusanlattığıİsisayinlerivegizemlisembolleri,budinleilgiliayrın-tılarıntanınmasıaçısındandikkatçekicidir.Mısır’ıngöktanrıçasıNutileyeryüzütanrısıGeb’inkızıolanİsis,Mısırtahtınınkişileştirilmişbiçimiydi.”Bkz.DürüşkenÇ.Roma’nın Gizem Dinleri,İstanbul,2000,s.128.

27 “RomaİmparatorluğununDelasvePompeikentlerindeki İsis tapınaklarında,banyovevaftizyapmayıkolaylaştıran su sistemlerinindahi inşa edildiği, sonzamanlardayapılankazılardaaçığaçıkmıştır.LatinbirHıristiyanyazarolanTertullian,İsisveMithrastapı-naklarındauygulanılanvaftiztörenlerindesuyunnasılsistematikbirşekildekullanıldığını,ayrıntısıylatarifetmiştir:‘İsistapınanları,düzenliolarakevlerini,tanrısuretlerini,tapınak-larınısuylayıkamaktavetapınakkatılımcılarınınüzerinesuserpmektedirler.ApollinarianvePelusianoyunlarındabile,yenidoğmuşolanlarınısuyadaldırmaktavekendileridesuyabataraktutamadıklarısözlerindenyadaadaklarındanazatedileceklerineinanmaktadırlar.Zira,bunlarındaataları,suileherşeyinsilindiği,kötülüklerinvegünahlarındöküldü-ğüduygusunukendilerineaşılamışlardır.Böylece,onlarda,kutsanmışsuylayıkandıkla-rıtakdirdeyadaüzerlerinebuözelsudanserpilmesihalindearınacaklarınaimanetmiş,arınmanınsonucundatanrılarınkendilerinikoruyupkayıracaklarındaneminolmuşlardır.Kutsalsuyunserpilmesiyletanrıdannasılbiryardımvedestekalındığı,suyunnasıltanrısalbirkudreti taşıdığıvaftizayinindenbaşkaanlatılamaz.’Tertullian,antikdönemdeputatapankimselerindahi,suylatemizlenmeyiveyaarınmayıibadethalinenasılgetirereksuyaverdikleriönemibu şekildeaçıklamaktadır.Tertullian’agöre, suyayüklenilenbukutsalveruhanikudret,yaşayantanrınınhizmetinegirmeninönkoşuludur.”Bkz.FergusonE.Baptism in the Early Church : History, Theology and Liturgy in the First Five Centuries,Cambridge,2009,s.54.

28 “AntikMısır’da,Pharaohyadacemaatealınacakbirşahısüzerinesudökülerekveyabirtastakisuyubaşındanaşağıdökerek,sözkonusukişininruhenarındığınainanılırdı.Apu-leius eserinde, circumroransdeyiminibir tas içindeki kutsanmış suyunbirkaçdefaba-şından aşağıyadökülenveyaüzerine su serpilenkişi içinkullanmıştır.Vaftizle ilgili bir


İsistapınaklarındaolduğukadar,bununRoma’dabiçimlendirdiğiSerapisveMithrastapınaklarındatapınanlardadavardır.Vaftiz29banyosusonrasıperhi-ze(oruç)girilmekte,gizemlerletanışılmaktavekutsalyemekyenilmektedir.Günümüz İncillerindede İsa’nın vaftizi30 son akşamyemeğiörneğinde an-latılmıştır.İsa’nınvaftizidahiİsistapınaklarındayapılanvedinekabulünü31sağlayansudökmearınmasınıntipikbiruyarlamasıdır.

Günümüzİncillerindekiİsadatıpkıbirİsis/Serapis inisiyesi32gibigökleruhanibirbağkurmaktavehiçkimseningörmediğibirtarzdaşifrelimesajlar

başkadeyimolarakrenatuskavramı,sütyadabalileyapılanAttis,DionysusveOrpheusayinlerindeölümdensonrahayatadönüşgizeminianlatmaktadır.Sütyadabalilebeslensede,Eleusinianvaftizinisiyelerinderuhanibirarınmaemelibulunmaktadır.Ancaksuylayapılanbuinisiyetörenlerinde,Mısırgeleneğineuygunolarakveyaaktarılarakdüzenlenentapınakayinlerinde,günahlardan(kötülüklerden)korunmavekurtuluşaermeninyanın-da,ölümsüzyaşamveyenidendoğuşgibi ruhanikonkomitantlar arınmaemeline eşliketmektedir.Suyunkutsanmasıyoluyla,hayatveren tanrısalbirgüç işlevinedönüşmesi,suyla temizlenmenin çokötesindebir anlam taşımaktadır.”Bkz.ApuleiusThe Isis Book: Metamorphoses,Brill,1975,s.288.

29 “Vaftizle cemaatekabul edilmeyi,ongün tutulanoruç izlemektedir.Bundan sonrada,İsisayinlerininsağladığıgizemleriniaçığavurmamakveihanetetmemekkaydıylagirilenteslimiyethaliniayrıntısıylaApuleius,şöyleceaktarmaktadır:‘Kendimiölümünsırlarınaadadım,yerinaltındaki tanrıçanınyolundanyürüdüm,yenidenkavuştuğumuzuvlarımsayesinde tekrardoğdum,geceninyarısındaGüneş’in şanıylaparıldadığını gördüm,buGüneş’inaltındakalanveüstündeduran tanrılarabirbiryaklaştım, tümtanrılarınya-nındaayaktadurdum,hepsinetaparakonlarıyücelttim.’Sabaholduğundaise,Apuleius,beyazbirketengiyerveelindebirmeşaletutar,bu,yenidendoğuşusağlayanvaftizini-siyesininkutsanmasıdır. İsisinisiye törenlerinde,kutsalyemeküçgündürvedaha sonradaherkeseaçıkinisiyetörenleribaşlar.”Bkz.FergusonE.Baptism in the Early Church : History, Theology and Liturgy in the First Five Centuries,Cambridge,2009,s.56

30 “Busıradaİsa,YahyatarafındanvaftizedilmeküzereCelile’denŞerianehrine,Yahya’nınyanınageldi.Yahya,benimsenintarafındanvaftizedilmemgerekirkensenmibanageli-yorsundiyerek,O’naengelolmakistedi.İsavaftizolurolmazsudançıktı.Oandagökleraçıldıve İsa,Tanrı’nınRuhunungüvercingibi inipüzerinekonduğunugördü. İsaduaederkengökaçıldıveKutsalRuhbedenselbirgörünümalarakgüvercinbiçimindeO’nunüzerineindi.Göklerdengelenbirsesdeşöylededi:sevgiliOğlumbudur.OanRuh,İsa’yıçölegönderdi.İsaçöldekaldığıkırkgünboyuncaŞeytantarafındansınandı.Yabanihay-vanlararasındaydıvemeleklerO’nahizmetediyordu.”(Markos1:9-14).

31 “İsisgizemlerinegirmek,kişininkendiisteğineyadabaşrahibebağlıbirolaydeğildir.Tan-rıçaİsis’inkendisininuygunbulduğubirzamandakabuledeceğikişininrüyasınagirmesivebuonayıkendiisteğiylevermesigereklidir.Buyüzden,tanrıçatarafındanbirkişinindinekabuledilmesiçokyücebirolayolarakgörülür.Tanrıçanındininekabuledildiğiniöğrenen aday, diğer erenlerle birlikte tanrıçanın tapınağının yanında bulunan hamam-lardan birine götürülür ve burada yıkanarak arınır. Yıkanma işlemi Nil’den getirildiği-ne inanılanbirsuyunadayınbedenineserpiştirilmesiylegerçekleşir.”Bkz.DürüşkenÇ.Roma’nın Gizem Dinleri,İstanbul,2000,s.142.

32 ”Sinoptikİncillerdekiİsa’nınvaftizişlemi,tıpkısonakşamyemeğindeolduğugibiayinselbiraçıklamatarzıylabiçimlendirilmiştir.Sinoptiklerdeİsa’nınvaftizide,tıpkıaşa-irabbani


almaktadır. İsrailliler suyla temizlenmeye ve özellikle de bedensel temizliğebüyükönemvermişolsalardahi,vaftize tamamıylayabancıkalmışlarhattakesinliklekarşıolmuşlardır.33NeMusavenedeYeşuaslasuylavaftizolmadığıgibisuyunböylesineruhaniyanitanrısalgüçlerininolduğuyönündekiinançvekültlerekesinliklekarşıdurmuşlardır.Vaftizyoluylakurtuluşaveyayenidendirilişekavuşmayıbüyücülükyada şeytanyoluolarak lanetleyenYahudilerde,bebeklerinvaftiz edilmesinibirNemrutgeleneği34olarakgörerekenaz

ayinindeolduğugibi,böylebirardıllıksenaryosuiçindegerçekleşmiştir.İsasuyadoğruyü-rür,göktenbirsesduyar,ruhbedenleşirkuşoluryereiner,oesnadaİsaiyicedaldığısudanhenüzçıkmıştırvesaçlarıdasuiçindedir,babasındanşifrelimesajlaralır,ruhunsunduğugörünmeyen tüm armağanları ayinsel bir üslupta sergilenir. Pavlus, Romalılara yazdığımektubunda(6:1-11)İsistapınmasınınHıristiyanlıktakivaftizayininetesiretmişolduğuihtimalineveyabenzerliklertaşıdığıkuşkusunanedenolur.Özelliklede,vaftizsırasındasuyadalmaveçıkmahallerininİsisvaftizayinindekiölüşiledirilişbeklentileriniyansıttığıkuşkusunanedenolmuşolanPavlus;YeniAhit’inElçilerinİşlerikitabında,cemaateyenialınankimselerin vaftiz edilmesi sırasında, dikkatedeğerbir açıklamaylada tamamıylauyuşmuş görünür. Burada, tıpkı İsa taparlar gibi, ruhun armağanlarına nail olabilmekümidiylevaftizsonrasındaellerinaçılması,İsis/Serapisvaftizuygulamasınınbirkalıntısıniteliğindedir.”Bkz.SpinksB.D.EarlyandMedievalRitualsandTheologiesofBaptism:FromTheNewTestamenttoTheCouncilofTrend,Burlington,2009,s.13.

33 “Mesihİsa’yavaftizedilenlerimizinhepsininO’nunölümünevaftizedildiğinibilmezmi-siniz?Baba’nınyüceliğisayesindeMesihnasılölümdendirildiyse,bizdeyenibiryaşamsürmeküzerevaftizyoluylaO’nunlabirlikteölümegömüldük.EğerO’nunkinebenzerbir ölümdeO’nunlabirleşmişsek,O’nunkinebenzerbir diriliştedeO’nunlabirleşece-ğiz. Mesih’le birlikte ölmüşsek, O’nunla birlikte yaşayacağımıza da inanıyoruz. ÇünküMesih’inölümdendirilmişolupartıkölmeyeceğini,ölümünartıkO’nunüzerindeege-menlik sürmeyeceğinibiliriz.O’nunölümü,günahakarşılık ilkve sonölümolmuştur.OysasürdüğüyaşamıTanrıiçinsürmektedir.Sizdeböylecekendinizigünahkarşısındaölü,Mesihİsa’daTanrıkarşısındadirisayın.Yahyasuylavaftizetti,amasizlerbirkaçgünekadarKutsalRuh’lavaftizedileceksiniz.Tövbeedin,herbirinizİsaMesih’inadıylavaftizolsun.BöylecegünahlarınızbağışlanacakveKutsalRuharmağanınıalacaksınız.Buvaatsize,çocuklarınızaveuzaktaolanlarınhepsine,TanrımızolanRab’binkendineçağıracağıherkese yöneliktir.BenkonuşmayabaşlayıncaKutsalRuh, başlangıçta bizimüzerimizeindiğigibi,onlarındaüzerineindi.OzamanRab’binsöylediğişusözüanımsadım:Yahyasuylavaftizetti,sizleriseKutsalRuh’lavaftizedileceksiniz.Öyleyseneyedayanarakvaftizoldunuz,diyesordu,Yahya’nınöğretisinedayanarakvaftizoldukdediler,Pavlus,Yahya’nınyaptığıvaftiz,tövbeyleilgilibirvaftizdi,dedi.”(Romalılara6;1-11;Elçilerinİşleri1:5).

34 “Vaftizkelimesi,daldırmakveyabatırmakanlamınagelenYunancabirkelimedir.Yunan-cabirkelimeolanvaftiz(baptizo);pagankökenlidir,neMusavenedeYeşutarafındankesinlikleuygulanmışdeğildir.Yahudilerhiçbirzamanputperestlergibisudökünmemiş-lerdir.Ruhaniarınmayısağlamakmaksadıylaaldıklarıbanyo(mikveh);sadecetemizlenmemaksatlıdır,suyunkutsalbiriçeriğesahipolduğunayadabüyüselgüçleribarındırdığınaasla inanmazlar.Suyun tanrısalbirkudretibarındırarak,yenidendoğuşu sağladığı veyasonsuz yaşamakavuşturduğuvs., gibi inançlar, pagan (putperest) inançlarıdır veHıris-tiyanöğretileridir.Su,yalnızcabedeniyıkar, ruhuarındırmaz, sonsuzyaşamı sağlamaz.MusaveYeşu,suylabedenlerinitemizlemişlerdir,aslavaftizolmuşdeğillerdir.Yahve’nin


Apuleiuskadarpagan (putperest) gizemlerinekuşkuylayaklaşmışlardır.Gi-zemlipagandinlerinehiçinanmadığıhaldebüyükilgiduyanvetapınaklarınagiderekgördükleriniolduğugibikayıtedenApuleius35;Hıristiyanlığageçmişolanbupagantapınakgizemlerinin(ayinlerinin)objektiftanığıolmuştur.Ya-hudilergibibugizemlitapınakayinlerineşiddetlekarşıçıkmakyerinealayaalmayolunuseçenApuleius,‘AltınEşek’isminiverdiğibumeşhureserinde,

emri(Tesniye12:30-32)gayetkesindir.Başındanaşağıyasudökünereköldüktensonrayenidendirileceğiniveyasonsuzyaşamakavuşulacağınısöylemek, tanrıyaatılmışen iğ-rençbiriftiradır;ziratanrıbüyücüdeğildir,şeytanınişlerindenolansihrideyasaklamıştır.“Mısırlılarİsisadınavaftizolurken,BabillilerdeDagonadınavaftizedilmekteydi.İsisveDagonaslındaşeytanlabirtutulmuşolantanrıçalardır.Vaftizedilenkişiyeöldüktensonrayeniden dirilişi veya yeniden doğuşu sağladığı için, vaftizde bir tür doğaüstü büyüdürveyaşeytanınkanıylayıkanmaolarakgörülereksihirlebirtutulmalıdır.Gizemlidinlerinayinlerinden biri olan vaftiz, Mısır’da İsis ve Roma’da da Mithra tapınmasının önemlibirkısmınıoluşturmaktadır.AntikBabil’dekiOdintapınmasısırasındavaftiz,dahayenidoğmuşbebeklerinarınarakcemaatealınmasınısağlamakiçinbaşındanaşağıyasudökül-mesişeklindeuygulanmaktaydı.Semiramis(İsis)tanrıçasınınsonsuzyaşamakavuşturmasıümidiyleyapılanvaftiztöreni,aslında,Nemrut’unsuylayenidendirilişinisağlamakiçinDagonveyaNeptureadınavaftizleaynıdır.”Bkz.YliyahP.The Message of the Kingdom : Is theYahweh Seed,Indiana,2004s.103,107.

35 “Apuleius, Afrikalıdır ve Madaura yerlisidir, Roma kolonisinde kendisini yetiştirmiştir.Günümüzeulaşmışeseriolan‘AltınEşek’ismini,Apuleius,büyücüvekahinleriolduğukadar tapınak rahiplerini vehilekarları hicvetmek,hattaonları alaya almakmaksadıylakullanmıştır.Apuleius,gerçekte,vaftizleöldüktensonrayenidendirilişgizeminehiçinan-madığıhalde,sonsuzyaşamageçişikonuedinenpagangizemlerineinanırgörünmüş,İsistapınakayinlerinekatılarakgördüklerini‘AltınEşek’kitabındatoplamıştır.Apuleius,git-tiğiİsistapınaklarında,kendisiniİsis’inromantikbağlısıolarakgörmüşveMısır inisiyetarzıhakkındaçokkapsamlıbilgilersunmuştur.”Bkz.RobinsonR.The History of Baptism,Boston,1951,s.283

“Apuleius’un adaylığının gerçekleşmesindeki arınmadan da anlaşılacağı gibi, İsis dininegirecekadayyıkanmadansonra,ongünkadarbellibirtakımyiyecekveiçecektenvecinselilişkidenuzakkalır.Yıkanmayadaarınma,Mısırdinindekötülüklerinuzaklaştırılmasıiçinenönemliaşamalardanbiridir.Herdinseltörendenöncerahiplerarınmakiçinyayı-kanıryatütsüleniryadayağlanırdı.Arınmaeylemindeşarapveetgibiyiyeceklerdenuzakdurmavenefsehâkimiyetdesözkonusuydu.Mısırdinindeönceleri,buarınmaişlemi-nin,sadeceşeytanlarıuzaklaştırmakverahibintanrıçanıntöresineuyguntarzdakutsamayapabilmesinisağlamakgibiamaçlarıolduğunainanılırdı.Mısırdinindearınmaahlaksalbiranlamkazandıvearınarakinsanlarıniyiinsanolabileceğianlaşıldı.Rahibelerİsistapı-nağınınetrafındadizlerininüzerindesürünerekyürüyüpTiberis’tebuzbanyosuyaparakarınacaklarınainandılar.Böylecekalptemizliği,bedentemizliğininönünegeçti.Buahlak-salilkeylebirlikte,tanrıçanıngizlerineermek,ölümsonrasıiçinyeterliolmamayabaşladı;adaydanyaşarkensuçişlememesi,günahagirmemesidebekleniroldu.Bireyselyaşamındaiyiişleryapanbiradayın,tanrılığınbilgisinevarabileceğineinanıldı.Aday,İsisdininegir-meningönüllüolarakölümüseçmekolduğunubilir.”Bkz.DürüşkenÇ.Roma’nın Gizem Dinleri,İstanbul,2000,s.142.


İsisileSerapistapınakrahiplerinintamamınıeşekolarak36görmüştür.Tıpkıİsrailliler gibi tapınak rahiplerini sihir yapmakla itham ettiği gibi, belki desırfakılsızlıklarıyüzündenhepsineeşekyakıştırmasındabulunarakalayaalmayolunuseçenApuleius;tıpkıhalenKiliselerdeyapıldığıgibi,İsis/Serapistapı-naklarındadahayenidoğmuşbebeklerindahivaftizedildiğiniyazmıştır.Yenidoğmuşbebeklerindahiİsis/SerapistapınaklarındavaftizedildiğinibelirtenApuleius’unkaydettikleri37,ile,günümüzHıristiyanKiliselerindeuygulananvaftizayinleriarasındagiyilenelbisesinden38kutsalruhunbulunduğutasına

36 “Hıristiyanlıktainsanlar,sadecesudökünmekveyatemizlenmekiçinvaftizolmamakta,vaftizlebağlantılıolanveyavaftizyoluylaulaşmayıümitettikleriruhsalarmağanlaraka-vuşmakemeliylevaftizolmaktadırlar.Hıristiyanlıktavaftizkurtuluşiçinzorunludur,Hı-ristiyanilahiyatçılarvaftiz ilekurtuluşarasındadoğrudanbirbağkurdukları içinvaftiziKilisekabul etmiştir.Fakat vaftiz kurtuluşu sağlamanındaötesinde, ruhungelecektekimeyvelerini içindebarındırmaktadır.ŞayetHıristiyanlar,vaftizsayesindesonsuzyaşamakavuşacaklarına veya tanrıyla karşılaşarak yeniden dirileceklerine inanıyorsa; bu inanç,Mısırlırahiplerinİsisgizemlerineinisiyeilekatıldıklarındaveyacemaatealdıklarıkişilerinüstlerinesudöktüklerindesudadahivardı.İskenderiye’dekikendiulusaldinlerindençık-mışbazıYahudiler,vaftiztöreninikendiinançlarınauyarlamagayretinegirmişlersede,buniyetlerindepekbaşarılıolamamışlardır.Ancaküçüncüasragelindiğinde,vaftiz,neredeyseHıristiyanlığıntekbaşınaendikkatçekicitörenihalinegeldi;vaftizolmadanhiçkimseninaslakurtuluşaerişemeyeceğiinancıheryereyayıldı.Oysa,SirJohnMarsham,Apuleius’danyapmışolduğubiralıntıyla,vaftizinİsis’inbanyoyoluylagizemlerinekatılmasınınbirtarzıolduğuna,İsisdininindesudökünmeyoluylasonsuzyaşamakavuşmaümidiniiçerdiğine,hemenherkesiiknaetmiştir.”Bkz.RobinsonR.The History of Baptism,Boston,1951,s.291.

37 “Adayböyleceölümünsınırınagelir,ölülerinmekânıolarakdüşünülenAy’ıneşiğinege-lince, evreni oluşturan bütün elementlerden geçerek hem aşağıdaki hem de yukarıdakibütüntanrılarıgörmeninyücehazzınaerişir.Buhazzıyaşayanaday,ertesigün,Apuleiusörneğindeolduğugibi,İsis’inhükümranolduğuburçlarkuşağınıbetimleyen12şalgiyer.Aday,Güneş’inölümkarşısındakizaferinisimgeleyenhurmayapraklarındanbirtaçtakıpelineyananbirmeşalealır.Oartıkİsis’inerenidir,ölüpyenidendoğmuştur.”Bkz.Dürüş-kenÇ.Roma’nın Gizem Dinleri,İstanbul,2000,s.143.

38 “Vaftiz yoluyla öldükten sonra yeniden dirilişi müjdeleyen Hıristiyan ifadelere ve son-suzyaşamıaçıklayanKilisedogmalarına,gizemlipagan(putperest)dinlerdekiörneklerinebolcarastlamakmümkündür.Ölmüşolanbedeninerağmenkişiningökselbir seyahateçıkması ne anlama gelmektedir, inanan bir kişinin öldükten sonra sonsuz yaşama geç-mektennasılbiryararyadaarmağanummaktadırdiyesorulunca;gönüllüölümkavramı(Metamorphoses11:21)vebununsağladığıyenidendoğuşyadayenitarz(ruhani)yaşam,kurtuluşaerişmekgibisembolikaçıklamalarlakarşılaşılır.Kurtuluşlagerçekleşenbuyeni-dendoğuş,neölümsüzlükhalidirvenedeölümdendirilişmucizesidir,sadecetanrıçanınhizmetinegirilerekgeçilenölümdensonrayenibiryaşamilebirtarzyaşamınsonaerme-sidir.Vaftizleinisiyeolankişi,kendideğersizvarlığının,kainatıidaresialtınaalmışmutlakhakimbirilahlanasılbütünleşmişolduğununfarkınavarmasıdır.Yerüzerindekibumut-lakhakimiyetiniifadeetmekiçingökselelbiselergiydirilirveGüneşbaşındataçlandırılır,inisiyedediğerlerindenfarklıolduğunusimgelemeküzerekutsalgörülenelbiselerigiymekzorundadır.Giyilenbuelbiseyoluylaölümünsembolikdeneyimiyaşatılır,ortakbiryaşa-


varanakadarönemlibenzerliklervardır.Mısır’dakiNilnehrininsuyunabat-maveçıkmahareketiylebaşlayanmitolojikvaftiz,ölümüvedirilişisembolizeetmesiyleveölümlübağlılarınınsonsuzyaşamakavuşmaümidinedayanma-sıyla,nehirkıyılarındantapınakiçinetaşınmasıyladaHıristiyanKiliselerinde-kivaftizayininindeilkörneğini39oluşturmuştur.HernekadarsonsuzruhanihayatınsırrınıbildirenelçiolarakkendisinitanımlayanPavlus40,vaftizikutsalmetinlerebağlananlaraözgübirarınmaolarakgörmüş,vaftizileruhsallardanolunamayacağıiçinsonsuzölümdenveyargılanmaktanvaftizlekurtulunama-yacağınıkesinliklebildirmişsede;birbütünolarakKilisecemaatiniçağrılmış-lar(bedenseller)olarakzümreleştirmişolduğu(yaniruhsallardangörmediği)için,Peter’lesimgeselleştirdiğisuylavaftizizorunlubirKiliseayiniolarakka-buletmiştir.

mınöncekindentamamıylafarklıolduğukanısıuyandırılır.Fakatİsistapınanları,daimayenidendirilişyadaeskiyaşamdankurtuluşgibibir takımtanrısalgarantilere sahiptir.Ziraİsis,Hadesdedahilolmaküzereherşeyüzerindemutlakbirhakimiyetgücünesahip-tir.Böyleolunca,İsisadınainisiyeolmuşbirkimsede,İsis’ingizemlerinekatılarak,ölümsonrasıherşeydenkorunurveöldüktensonradayeniyaşamakolaylıklakavuşur.Vaftizleİsisadınainisiyenelerekavuşmaktaysa,Hıristiyandaİsaadınakavuşur,İsagibiölümdenyaşamageçer,İsailekurtuluşaerişir,kenditanrısıyla(İsa)karşılaşır.”Bkz.KoesterH.His-tory,Culture and Religion of the Hellenistic Age,NewYork,2004,s.167.

39 “Mısır’daki ilk Hıristiyan topluluklarının vaftiz olduğu kutsal mekanlar, Nil nehriningeçtiğialanlarolmuştur.Çeşitlikaynaklaragöre,özellikledeDidache’nin7.bölümünebakıldığında,akansuyunyaşamverdiğivekutsalsayıldığıhemenfarkedilir.HıristiyanKiliseleriningiderekgelişenkurumsallaşmasısonrasında,vaftiztörenlerininçokazbiryo-ğunluktabinadışındagerçekleştiğinetanıklıkedilmektedir.Dışarıdanehirkenarındaya-pılanvaftizyerine,büyükbinalariçindevesağlanılanbazıkolaylıklaryoluylavaftizayinleriyapılmaktadır.Ancakçokuzuncabirzamanöncesinde,nehirkıyısındaveakansuiçindevaftizyapılmaktaydı.Örneğin,latincedeönemlibiryertutanvaftizleğeni(basin),akansuyunkaynağıveyamenşeikelimesindentüretilmiştir.Yüksekduvarlarlakapalıbinaiçin-dedahi,akannehirdeyapılanyapılmışbirvaftizayiniizleniminiuyandırmasıiçinyapılanbutarzbirinisiyetöreni,Helenistikdönemlerdeçokfazlarağbetedilenİsis/Serapisvaftizayinleriyle kolaylıkla örtüşmektedir. İsis/Serapis tapınaklarının aşılmaz duvarları içindegerçekleşen vaftiz ayinleri de;Nil’in akıp giden ırmak suyuboyunca yarattığı kıyılardayapılanvaftiz törenleriniheryönüyle taklitetmiştir.Benzer şekilde sonrakiasırlardadaHıristiyanlar,vaftizolankişininakıpgidensuyabatıpçıkmasıuygulamasındanaldıklarıilhamla,suyubaşındanaşağıyadökmeyebaşladılar.Sudökerekyaptıklarıvaftizinaslında,Nilnehrindevaftizolanİsis tapınanlarınınbiryöntemiolduğunu ise,Hıristiyanlarhiçdikkatealmamışlardır.Zira,Hıristiyanlığınresmidinolarakkabuledilmesiylebirlikte,ta-pınaklarındauygulananvaftizayinideİsisveSerapisinancıdaunutuldugitti.”Bkz.WildR.A.WaterintheCulticWorshipofIsisandSerapis,Brill,1994s.69.

40 “Tanrınınruhuiçinizdeyaşıyorsasizbenliğindeğilruhundenetimindesiniz,dirilişyoksaölüleriçinvaftizolanlarneolacak,ölülerhiçdirilmezseinsanlarnedenölüleriçinvaftizoluyorlar;ölülerhiçdirilmezseinsanlarnedenölüleriçinvaftizoluyorlar,bizdenedenhersaatkendimizitehlikeyeatıyoruz.”(1.Korintlilere3:16-17).


Suyun tanrısal kudretleri içerdiğine, suyla temizlenmenin çok ötesindeinisiyeninbaşındanaşağıyadökülen su sayesinde ruhenarınıldığına inanıl-ması;aslında,Mısır’ıntopraklarınabereketverenNilnehrineduyulansaygıvebağlılığınmitolojiyeyansımasından41başkabirşeydeğildir.Başlangıçtaİsistapınanları,Nilnehrindekiakıpgidensuyabatıpçıkarakruhenarındıkları-navetanrıylakarşılaşıponunlabütünleşerektanrınınhizmetinegireceklerineinanıyor,vaftiz(sularabatıpçıkma)sayesindetanrıçanınkendisinikabulede-reköldüktensonradirilecekleriumudunakapılıyorlardı.TıpkıİsisveSerapistapınanlarının,rahibinyaptığısuylavaftiziylearınıpkarşılaşmayıumduklarıtanrıçanınkendileriniateşlevaftizedereksonsuzyaşamaveyaölümdensonra-kihayatageçeceklerineinandıklarıgibi;HıristiyanlardaelçiYahya’nınsuylavaftizedereksırlardiyarınagirişyaptıklarına,tanrınınoğluvetanrıylaözdeşİsa’nıniseateşlevaftizederekinisiyesürecinitamamladığına42inanmaktadır-lar.Yahyanekadarövülmüşolsadahi,İsa’nınvaftizindeoynadığırolvevaftiztarzı,eleştirilerinkonusuhalinegelmiştir.43

41 “Mısır’daakıpgidensu,tanrılarınkurtarışıveyenidendirilişisağlayankutsalgücüola-rakalgılanmıştır.ÖzellikledeNilnehriningetirdiğisuyunaktığıvadiboyuncayerleşen,dolayısıylabusudanyararlananinsanlarahayatısunduğunainanılmış,İsisveSerapisbağ-lılarınınsuyabatıpçıkaraksonsuzyaşamakavuşacaklarıimanınıpekiştirmiştir.AntikHı-ristiyanlarda,tıpkıİsis/Serapistapınanlarıgibi,suyukutsalkılanveyaşamverenkaynakolarakgörmüşlerdir.ÖzellikledealtıncıasırdabazıHıristiyantopluluklarının,Nil’inakıpgidensuyunabatıpçıkaraköldüktensonrayaşamakavuşabilmetutkusunutazelediklerini,Nil’isıradanbirnehirolmanınötesindegörereksuyuylaarındıklarınavekutsalkılındık-larına inandıklarınıbelgeleriylebilmekteyiz.Budurumda,Nilnehri, sadeceakıpgidensu çevresinde verimli bir havzayı yaratmakla kalmamış; aynı zamanda, öldükten sonradirilmegibiolağanüstüinançlaranedenolarakda,Nilnehri,Mısır’dakiilkHıristiyanlaraçısındansadecebirnehirdeğil,fakataynızamandadakutsalsuolarakgörmüştür.”Bkz.WildR.A.Water in the Cultic Worship of Isis and Serapis,Brill,1994s.54.

42 “Tanrıilebütünleşerekyenidendirilişümidinipekiştirmek,suylayapılanvaftizintemelinioluşturmaktadır.Suylayapılanbuvaftizaslındabilginindebaşlangıcıdır.Fakatateşlevehelekutsalruhlayapılanvaftizbilgininenüstdüzeyinioluştururki,buradadoğrudansöz-leaktarılansırlarvardır.Yahya’nınŞerianehrininsuyuylavaftizetmesibunedenle,sadecebirbaşlangıçtır.İsa’nınateşlevaftizetmesiise,inisiyevearınmanınolgunlaşarak,insaniçinbilgininensondüzeyidir.”CarlilleE.S.TheIsis,London,1954s.200.

43 “Vaftizinsudankutsalruhageçişyapması,hiçşüphesiz,Kilisebabalarınınbaşınıçektiğikurumsal reformun bir sonucu olmuştur. Günümüz Sinoptik İncilleri, İsa’nın da tıpkıvaftizciYahyagibivaftizolduğunubildirselerde,tamamıylaBaküstarzıvaftizolmasıne-deniyleİsasuçlanmışolmasadahi,Yahya’nınhavarileriİsa’nınbuvaftiztarzındanoldukçarahatsızlıkduyduklarıbilinmektedir.Yuhannaİncilinde‘Ferisilerİsa’nınYahya’dandahaçoköğrenci edinip vaftiz ettiğiniduydular, oysa İsa’nınkendisi değil, öğrencileri vaftizediyorlardı’ (4:2)denilmektedir.Ancak, İsa’nınkendisidekendikendinevaftizolmuşdeğildi.Su,ateş,ruhveyakutsalruhlayapılantümvaftizlerinkökenselolarakbaşlangıcı,Hindistanolduğuhalde;İncillerdevaftizciYahya,vaftizinilkuygulayıcısı,büyükbirelçi,şehit,kutsalruhunilkşehidiolaraktanıtılmıştır.Kendisinivaftizetmesi içingelenina-nanlarınakutsalruhuduyuran,Ürdünnehriüzerindetoplananbukalabalıklararasında


Artemis Tapınaklarına ve Orfeus Şenliklerine Bir İsis Uyarlaması: Günah İtirafıİnsanagünahlarıaffetmeyetkisini44verenHıristiyanöğretisinde,nasılki

herinsanıngünahkâryaratılışı(asligünah)vaftizizorunlukılmışsa,yineherinsanınyazgısındagünahişlemeninolması(fiiligünah)günahçıkartmayıbe-raberindegetirmiştir.Ancak,aslivefiiliolmaküzereinsanınherikigünahhalinedeniyle,sadecegünümüzİncilindeyazılıolduğuiçindüzenliolarakuygu-lanangünahçıkartmanın;kendisiKilisegörevlisideolsa,sonuçtagünahkârolanbirkimsegünahıaffetmeyetkisinenasılsahipolurdiyesorgulanmamışolması,aklaolduğukadarinsafadaaykırıbirinanıştır.Günahkârinsanınyadagünahişlemesikaderindeyazılmışolankişinin,benimişlediğimgünahla-rımaffedilecekmikaygısınıhiçhissetmeksizin,günahınıaçıklayanherkesingünahlarınıaffetmesiningülünçlüğübiryana;günahınaçıklanmasıveyadu-yurulmasıyoluylaaffedileceğisaplantısınınkökenindeİsistapınakrahipleri-ninbulunması,günümüzekadargelebilmişgünahçıkartmayıiyiceyararsızvemodasıgeçmişkılmaktadır.Buradakimantıksızlık,günahçıkartmasınıntanrıtarafındanbağışlanacakgünahınrahibeaçıklanmasıveyaduyurulmasışartınabağlıkılınmışolmasındankaynaklanmakta,kulundanveişlediğigünahındanhabersizkalmışbutanrıyadatanrıçailegünahıaffetmeyetkisiniverdiğirahi-biarasındahiçbirbağınınolmamasınadayanmaktadır.

BaşlangıçitibarıylaMısır’ınmitolojikarınmayöntemiolarakİsistapınak-larındaki günah çıkartmanın, kökenini veya dayanağını, hatta tarzını veya

İsa’nındağınyamaçlarından inerekkendisinide vaftiz etmesini istemesiüzerinegöğünyarıldığınıgörenYahya’yı;İsa’nınvaftiztörenininuygulayıcısıolmasınınötesinde,vaftizisırasındaİsa’nıngördüğüveduyduğuhernevarsahepsinetanıkolmuşbirkişiolarakİn-cillertanıtmıştır.”Bkz.BlavatskyH.P.Isis Unveiled,London,2010s.126.

44 “Günahçıkartmanın,yalnızpolitikabakımındanelealırsak,zararındançokyararıdoku-nupdokunmadığıdaayrıbirsorundur.Gizliİsis,OrpheosveKeresayinlerinde,rahibin,dininsırlarınaermişolanlarınönündegünahçıkartıyordu;çünkü,bugizliayinlerbirertövbeolduğunagöre,elbetteherkesintövbeedilecekgünahlarıolduğunuitirafetmesige-rekirdi.Hıristiyanlar,antikçağınhemenhemenbütündinsel törenlerini, tapınaklarını,günlüğünü,mumlarını,dinselalaylarını,kutsalurbalarını,gizliayinlerinsursumcorda,itemissaestgibidahabaşkaformüllerininasılaldılarsa,günahçıkartmatöresinideHıristiyan-lığınilkyüzyıllarındabenimsediler.IV.yüzyılda,Konstantiniye’de,birkadınınherkesinönündegünahlarınısayıpdökmesindençıkanrezalet,günahçıkartmanınkaldırılmasınanedenoldu.Birinsanın,birbaşkainsanagizlicegünahlarınıitirafetmesine,bizimBatıdaancakVII.yüzyıldaizinverildi.Abbe’ler,keşişlerininyıldaikikezgelipkendilerinebütünkabahatleriniitirafetmeleriniistemeyebaşladılar.ŞuformülüicatedenlerAbbe’lerolmuş-tur:‘Elimdengeldiğikadarveihtiyacımolduğukadarsenigünahlarındantemizliyorum’.Ama,YüceVarlığakarşışöyledemekbelkidahasaygılı,dahadoğrubirsözolurdu:Tanrıseningünahlarınıdabenimkilerinidebağışlasın.”Bkz.VoltaireFelsefeSözlüğü,İstanbul,1978s.249.


esaslarınıMısırölülerkitabında45açıklanan125.tılsımoluşturmaktadır.Neb-gedisimlikatiprahiptarafındanM.Ö.1.300yıllarındayazılanMısır’ınölülerkitabının125.tılsımında,ölenkişininbudünyadayapmışolduğuherfiilvebunundadaötesindebeslediğiherniyetyadayüreğindengeçirdiğiherheves,yücetanrıOsiris’inbaşkanlığındakurulan42yargıçlıbirmahkemehuzurun-dayargılanmakta,Osiris’inverdiğihükümölenkişininruhunabildirilmekte-dir.TanrıOsirisbaşkanlığındaki42yargıcınsorgulamasıaltındagerçekleşenbumahkemede,125.tılsımıntesiriyleherölününruhunun,42günahla(yadasuçla)ilgiliolaraksuçsuzlukaçıklamasınaalındığına,dahailkhuzuraçıkış-tatanrıOsiris’emasumiyetbeyanındabulunduğuna,hayatınıtemizvedoğrubir şekilde yaşadığını vekötülük işlemediğini açıkçabildirdiğine inanılırdı.Masumiyetbeyanındansonraölenkişininkalbi,budünyahayatındayaptığıiyiliklerterazininbirkefesinekonularakdörttanrı(Osiris,İsis,Neftis,Anu-bis)huzurunda tartılır.Doğruluk sorgusunda, terazininbir kefesine tüy vediğerkefesinedekişininamelleri-maksatları-arzularıkonularaktartılır;şayettüyhafifgelirsekişinin iyiliklerininağırgeldiğiveyakötülüklerinin tüydenbilehafifolduğuyargısınavarılır,İsisilebirliktekişininruhununcennetealın-dığınainanılırdı.Yalansöylemedim,hırsızlıkyapmadım,adamöldürmedim

45 “Cehennemeveyacennetegönderilmedenönceölününkalbi,yanivicdanıtanrılarıntera-zisinekonuluptartılıyorvekararveriliyordu.İnsanlarınişlediğidincesabitgörülenkırkikigünahtanherbirinitemsiledenkırkikiadalettanrısı,topuklarıüzerineçökmüşmahkemeönündekendinitemizeçıkarmasıgerekenölüyüsorguyaçekiyorlardı.Bu,bütüncenazepapirüsleriüzerineresmiyapılanünlüruhuntartılmasısahnesidir.Ölü,ozaman,Tot’unönündeolumsuzitirafdenilenşeylerisöylemekzorundaydı.Tot,Osiris’inyeryüzündekidüşmanıdomuzu,öbürdünyadakidüşmanıyılanıkovdu.Evet,teraziyidikkatleizleyenTotveAnibusönünde;‘insanlarakarşıgünahişlemediğini,tanrılarınhoşunagitmeyecekhiçbirşeyiyapmadığını,neöldürdüğününedeöldürmekiçinemirverdiğini,kimseninıs-tırabınasebepolmadığını,hırsızlıkyapmadığını,kutsalyerlerdecinselilişkidebulunmadı-ğını,komşusununtoprağınıçalmakiçinyanlışölçükullanmadığını,terazidehileliağırlıkkullanmadığını’beyanedenölü,kendinitemizeçıkarmalıydı.Kırkikitanrıönünde,TotveAnubisönündegöğsünüyumruklayıp‘tabi’derdi,hayatımıiyiliketmekiçinkullandımvesizeyalansöylemeksizinebedivesevgilitanrılareniyilerarasındaiyiidim,zayıfolanlarıbesledimvesusuzolanlarasuverdim,hiçbirşeyiolmayanlarabalıkkayığımıödünçver-dim.Ölününolumsuzitiraflarınıdinlediktensonra,tanrılarınyazıcısıTotvemezarlıklarınkoruyucusuAnubisteraziyebakarlar.TotveAnubis,tanrılarınterazisiyleölününruhunusorguyaçekerler.EğerTot,elindekitabletinüzerineterazininikikefesinindengedeoldu-ğunuyazabilirse,kefelerdenbirindeölününaçıkiradesininveahlakivicdanınınyeriolankalbi,öbüründegerçeğintüyüvardır.OzamanTot,ölülertanrısıOsiris’edönerveşöyleder:‘falancaterazidetartıldı,kalbidoğrudur,çünkübukalpbirtüydendahaağırgeldi’.Ölü,çokgüçlüsihirsözcükleriduymuştur,günahçıkarmasındansonrasözüngerçeğiOsi-risolmuştur.Tanrılarcakabuledildiktensonra,ölüartıkölüdeğildir.Korkunçruhtartıl-masısınavındansonraartıkmutluolmalıdır,çünkügöklerdekibahçelerdeolacaktır.”Bkz.ChampdorA.Mısır’ın Ölüler Kitabı,İstanbul,2006s.37.


vs.,tarzındakiölününruhununbumasumiyetbeyanının;onemir46olarakMusatarafındanYahudiliğeuyarlandığıkonusundaaraştırmacılargörüşbir-liğinevarmışlardır.

Suçun tanrıya itirafı halinde affolunacağı ve tanrısal varlıkların ce-zalandırmayacağı duygusuna; Lidya ve Frigya’da47 olduğu kadar, Romaİmparatorluğu’ndakihemenhementümİsistapınaklarında48rastlanılmıştır.Vaftizbanyosunuayrıntısıylaaktardığıhaldetapınakiçindekigünahçıkartmadualarındansözetmediği‘AltınEşek’kitabında,kuşolupuçmakveyargılan-maktankurtulmakistediğihaldeeşeğedönüşenLucius,günahitirafıylailgilikendizihinhaliniyaşamhikâyesiolarakaçığavurur.Agustine’nin ‘İtiraflar’

46 Adamöldürmeyeceksin,zinaetmeyeceksin,çalmayacaksın,komşunakarşıyalanyereta-nıklık etmeyeceksin, komşunun evine, karısına, kölesine, öküzüne göz dikmeyeceksin”(Çıkış20:12).

47 “Anadolu’nunbazıbölgelerinde,özellikledeLidyaveFrigya’dakitanrılar,çoğukez,belirlibirtapınakalanındakiköylülerinvekentlilerinüzerindeolağanüstügüçleriolandespothükümdarlarolarakkabulgörmüşlerdi.Despotikhükümdarveyakralsıfatlarınıüstlenmişolanbu tanrılar, kendilerine inançsızlıkbesleyenvegereken saygıyı göstermedekusuruolankişilericezalandıracağıtehdidiileünsalmışlardı.Kralolarakanılanveherşeyekadirolduğuna inanılanbutanrılardansüreklikorktuğuvebaşınaheranbir şeygelebileceğiendişesihalindeyaşadığı içinaçıktansaygısızlık içindeolmasadahi, tanrısalmerhametisağlamakgayesiylegünahitirafındabulunmayavehiçsebepyokkenpişmanlıkgözyaşlarınıdökmeyebaşladılar.Açıktansuçişlemişolmasalardahi,bilmedentanrılarakarşısaygısızlıkyaptıysakbizleriaffetnidalarıylagerçekleşentövbevegünahçıkartmaayinlerinin,kayıtaltınaalınmış ilkörneklerine,İsisvediğerMısırtanrıları içinaçılmıştapınaklardarast-lamakmümkündür.İsisgünahçıkartmavenedametayinlerininRomaİmparatorluğunageçişiyleilgilibirörnekverilecekolunursa,M.Ö.200’lüyıllardaPirenebölgesindeİsisvediğerMısırlıtanrılaratapıldığınıbelgeleyenbiryazıtincelenebilir.Pirenebölgesindeyapı-lanmuazzamİsistapınağı,Memphis’devediğeryerlerdeyapılantapınaklariçindeörnekoluşturmuştur.Butapınaklardagünahçıkartıldığınıvepişmanlıkbildirildiğinibelgeleyenyazıtlarailkulaşanvederleyen,1913yılındaSteinleitnerolmuştur.Mısırtanrıçasıİsis’in,FrigyaveLidya’dakitapınakkitabelerindegünahçıkartmavenedametseanslarındaadınınanılması,İsis’ebüyükonurkazandırmıştır.İsistapınmasında,tapınanlarıngünahtanarın-masıiçintanrıçayaitirafıveaffetmesiüzerinekurulanbubağ,tapınağaüyealınmasındaolduğukadartanrıçanınhizmetinegirilmesindetekkoşulhalinegelmiştir.”Bkz.VernselH.S.Isis, Dionysos, Hermes Three Studies in Henotheism,Brill,1999s.52.

48 “Gizemliliğeiçtenliklekatılmanınönemlibirkoşuluolangünahitirafı,hercemaatüyesigibitümyenikatılımcılariçinzorunlukılınmıştır.Günahadüşmekkorkusuvebusuçuncezasınıncemaattençıkarılacağıendişesiantikpaganizmintemelilgikonusunuoluştur-muştur.Anadolu’nunLidyaveFrigyabölgelerindeolduğugibiSuriyeveMısır’dakigi-zemliliğedayananpagandinlerininmuhtemelenbirkalıntısıolarak,günahçıkartmanınKatoliklikiçindedetemelbirkonuhalinegelerek,pişmanlığınveaffınunsurlarıhalinegelmişolması,çokilginçtir.Tıpkıtümgizemlipagandinlerindeolduğugibi,buradadarahip,gizemli tanrınınkutsal temsilcisi veyetkilikılınmışaracısıgibidavranmaktadır.”AngusS.The Mystery Religions : A Study in the Religious Background,Cambridge1975s.74.


kitabınınpaganversiyonuolarakkabuledilen‘AltınEşek’kitabındaLucius,İsistapınaksunaklarınınönünegelmişbedendeeşekfakatruhtainsanolanbirkişiolarakkendisinitanıtırveeşeğeçevrilmesineyolaçansuçlarınıitiraf(fatentem)etmeye49başlar.Günahitirafıduygusuöylesinebirsaflıkvearınmayoluolarak eserde sunulmuştur50 ki, insanlarınmerhametine sığınmak içinLucius’unsuçaçıklamasınıduyanyaşlıbirkadınsürekliağlamaktadır.Suçiti-rafıyoluylaahlakitemizlikvegünahtankorunmuşlukhalinin51öneçıktığıve

49 “Tapınakaçıldıveherzamankigibidualaredilmeyebaşlandı.Birrahipde,dualarıoku-yarakkutsalsularıserpmeyebaşladı.Buaradabaşrahibinyanınagidipbenidinekabuletmelerikonusundaısrarediyordum.Rahipbenimkadaracelecidavranmıyormuş.Çünküböylesine umarsızca kendisini tanrıçanın hizmetine adayanların sonu ölüm olabilirmiş.Çünkürahibegörehemyaşamınkapılarıhemdeölümünkapılarıtanrıçanınelindeymiş.Ardındanrahipbanadinekabuledilmemiçingerekenşeyleriokudu.Dahasonrarahipbenihamamagötürdü.Buradaönceyıkandım.Dahasonradarahipbentamamenyıka-nıncayakadarüzerimesudöktü.Rahibinverdiğiketenbirelbiseyletapınağıneniçtekalanbölmelerindenbirinegötürüldüm.Benüzerimeonikitaneelbisegeçirerekdışarıçıktım.Elbiseaslındabenimkutsandığımınbir işaretidir.”Bkz.Apuleius AltınEşek, İstanbul,2007s.259.

50 “Tanrılarınöfkesinidindirmekiçinkurbantörenlerindeneyapılıyorsabanadaaynısınıyaptılar.Suçlarıncezasızkalmamasınıisteyentanrılarbanayardımcıoldular.Tümhayalle-rimsuyadüştü.Benbirkuşdeğil,eşekolmuştum.Benimbireşekbedeniiçindehapisol-muşdurumumdatalihinzalimliğinikanıtlıyordu.Artıksanırımkaderdebenimçektiğimsıkıntılardanyorulmuşolacaktıki,banabirkurtuluşşansıveriyordu.Tanrıçanıngörkemlihayaletine yalvarabilmek içinuyuduğumyerdenkalktım.Daha sonra yedi defa başımıdaldırıpçıkardım.ZatenPythagorasdabizedinseltörenlerdeyedisayısınıkullanmamızıöğütlememişmiydi?SonragözyaşlarıiçindekiyüzümüyukarıkaldırarakTanrıçayayalvar-mayabaşladım.‘Benidörtayaklıhalimdenkurtar.YenidenLuciusyapbeni.Hangitanrıyakarşıgünahişlediysembilmiyorumamaotanrıhalabenibağışlamıyorsa,ozamanöldürbeni.’Dualarımıedipbirdeüzerineacıbirçığlıkattıktansonraheyecanlanmışruhumye-nidenuykuyateslimoldu.Tambusıradadenizinortasındantanrılarınbiletapacağıkadargüzelbiryüzbelirdi.Yavaşçadenizdençıktıveetrafınaışıksaçanbirhayalolarakkarşımaçıktı.Uzunvehafifbuklelisaçlarıkutsalomuzunadoğruiniyordu.Tanrısalsesbanaşöylededi:‘SevgiliLucius!Bendoğanınvedoğadakiherşeyinefendisiyim.İlkölümlüvarlık,tanrılarınenbüyüğü,ölülerinkraliçesivegökyüzüvarlıklarınınrehberiyim.Tanrılarınvetanrıçalarınbütünbiçimlerinikendimdetoplayabilirim.Eğeristersem,gökyüzününbü-tünparlakdoruklarını,denizinsağlıkgetirenrüzgarlarınıveyeraltınınsevimsizhüznünüyönetebilirim.Herhalktarafındanfarklıisimlerledeolsatapınımgörüyorum.Eskiinanç-larınabağlıMısırlılar,benimgerçek ismimolanİsis’ikullanırlar.Yaşadığın şansızlıklaraüzüldüğüm için buraya geldim. Sakince ve günahlarından arınarak beklemelisin. Sanaverilenömrü,benimdışımdakimseuzatamaz.’Bunlarısöylediktensonratanrıçaortadankayboldu.”Bkz.ApuleiusAltınEşek,İstanbul,2007s.244.

51 “İsistapınmasısırasında,talihsizlikleriveyaihmalkârlıklarıyüzündendüştükleribusaygı-sızlıkhalindenkurtulmakiçin,tapınanlarınaçıkitiraftabulunmalarıvemuhtemelenderahiplerleyakın istişarehalindeolmaları,heryerdeyaygınlıkkazanmıştır.Bugibi sözlübeyanlar, kişiselhataların şahsenve cemaat içindepişmanlıkduyguları içindeduyurul-masını gerektirerek, cemaatin bu kişisel suçtan aklanılması gayesini de taşıdığı ölçüde,


kendisieşekkeninsanageriçevirenİsis’intanıtıldığıLucius’unkitabında,tekbaşınakendisiiçinyapılankişiselgünahçıkartmaseanslarındanyadaİsista-pınakmetinlerindenhiçsözedilmez.OysadiğerRomalışairlerineserlerinde,cemaathalindebütüncemaatiçinedilendualarınveafdileklerininyanında,işlediğigünahtandolayısuçlubulunmuşkişilerinnedametlerinibildirenaçık-lamalarınabolcarastlanılmaktadır.Tapınakrahibininsözleriylekötülüğüvekötüişlerireddettiğinibildiren,günahtanhükümgiymişbukişi,kutsalsöyle-mesaygısızlıkgösterdiğiveyaaçıkçasuçişlediğinisöyleyerekaffınıdilediğine,metinlerderastlanılmaktadır.RomalışairOvidusPublius(M.Ö.43–M.S.18),yaklaşıküçyüzeyakınefsaneyişiirselolarakyazdığı‘Metamorphoses’(dönü-şümler) isminiverdiğikitabında, İsis tapınaklarındakigünah itirafı seansla-rınınruhhalini52etkilibir şekildebelirtmiştir.YineM.S.1.asırdayaşamışçoktanınmışRomalışairolanJuvenal,beşkitaptanoluşan‘Satire’eserinde53,

günahçıkartmatapınakiçintemelbiribadethalinialmıştır.Aristides,Serapis’intümta-pınaklarınauygunkaderyazacağınıgarantiettiğinibelirtmektedir.Batıdakiİsistapınmasıda,Osiris’intümölmüşlerinkoruyucusuolduğunuduyurduğuvesonsuzyaşamaruhaniarınma yoluyla ulaştıracağını garanti ettiği Mısır’a özgü böylesine bir ahlaki düşünceyiiçermektedir.Ahlakitemizlikyadadoğruahlaksahibiolma,Apuleius’un‘AltınEşek’kita-bınınanakonusudur.Ahlakitemizlilikilegünahtankorunmuşluk,Lucius’unçokönemliikibileşenihalinegelmiştir.BöylesinebirbağkurulmasınınbirbaşkanedeninigünahagidenbuyolunzevkleredüşülenköleliktebulanLucius;tanrıçanınlütfunaölümdenson-rakihayatındakavuşmakisteyenherkesingünahındanpişmanlıkduymasınınveitirafede-rekaffetmesininzorunluolduğunubelirtmiştir.”Bkz.AlvarJ.Romanising Oriental Gods : Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras,Brill,2008s.182.

52 “Ovid, günah itirafının İsis dinine mensup insanlar tarafından yapıldığını yazmış olsadahi,bununbirrahiphuzurundakurulansırdaşlıktemelindedeyapılıpyapılmadığıhak-kındakesinbirbilgivermişdeğildir.Tapınaktaİsisheykelininönündekiadaktaşıönündeoturanbukişi,tanrıçayıveyadiğertanrılarıgücendirdiğindenkuşkuduyduğusuçlarıdahiherkesinhuzurundaaçıkçasöylemeyebaşlar,bundansonra,bildirdiğibusuçlarındando-layıhaksızolduğunudilegetirirvecezalandırılmayıtalepeder,cemaatinarasındanaçılanyolüzerindepişmanlıkgösterenhalleriçindeyürürveçoğukezhıçkırahıçkıraağlamayabaşlar,pişmanlıkbildirensözlerininarasındacezayıhakettiğinibelirterekherkesiniçindekendikendisinisuçlarveazarlar.Ovid,bukişininağladığınavenedametindekiiçtenliğinetanıklıkeder.”Bkz.RoseH.J.EssaysontheHistoryofReligions,Brill,1956s.54.

53 “Günahlarınaçıkçasöylenmesi,pişmanlıkhissiningözyaşlarıylakanıtlanmasıvs.,gibigü-nahçıkartma seanslarınınhallerine,Roma-YunanpagandinlerindençokönceMısır’daşahitolunmuştur.Pişmanlıkduygularıiçindegünahınduyurularakarınılacağıinancınınvarlığına, daha sonra, Roma’daki İsis tapınaklarında da rastlanılmıştır. Juvenal, çok iyibilinenSetirehakkındayazdıklarında,analarınveçoktanınmışkişilerin,Doğununtan-rılarıveonlarınRoma’dakiacayipkılıklı rahipleriönünde suçlarınınasıl açıkladıklarınıkonuedipalayetmiş,akılsızlıklarınısergilemekistemiştir.Günahçıkartmanıntemelne-deni,suçolarakgörülengünahlarınveyasaygısızlıklarıntanrıçanınöfkesineyolaçacağı,iblislerinkendisinikuşatacağıkorkusudur.İşlediğisuçlaçokşiddetlibircezalandırılmayauğrayacağındaneminolanbuinsanlar,Osiris’tenveyaİsis’tengünahlarıiçinafdileyerek,rahibindearayagirerekduyduğupişmanlığınıbildirmesiylebağışlanmaşansınaulaşmayıummuşlardır.”Bkz.RoseH.J.EssaysontheHistoryofReligions,Brill,1956s.57.


günahçıkartmaseanslarınınDoğudinlerindenRomatapınaklarınageldiğinivesonderecerağbetbulduğunuyazmıştır.Günahitirafıyoluylatanrıylabarış-maemelinieserlerineişlemişolanPlutarkveJuvenal’ın54yanısıra,Pavlusdegünahçıkartmanınpaganizmdekiönemininfarkındaydı.NitekimHıristiyan-lıktanasırlaröncesindeYunanistan’dagünahitirafıveaffıuygulaması,Doğudinlerindenaktarılmış55önceAnadolu’da56 sonradaTrakya’da57uygulanmış54 “Plutark’ıntanıklığınabakılacakolunursa,eniğrençveyaenmahrembirgünahınitiraf

yoluyla affedilmesi sırasında, günahkarın işlediğinin bu suçun bedeli nedir veya kutsalyasadakikarşılığıneolacaktır sorusuna; rahibin,benikendihalimebırak eğerduymakisterlersesuçunu-günahınıtanrılara/tanrıçalaraaçıklayacağım,sözleriçokilginçtir.Juve-nal,Roma’daki İsis tapınaklarındayapılmış çok ilginçbirgünahçıkartmayıkaydetmiş-tir.Yazdıklarınabakılırsa,İsistapınanıRomalıbirkadınkendisinibağladığıcinselperhizsözününgereğiniyerinegetirememişvebuendişeyletapınağagelerek,rahibinOsirisilekendisini barıştırmasını dilemiştir. Juvenal, çok duygulu bir günah itirafının ardından,kadınıngirdiğigünahınbilincinevardığıkanısınıedinenrahibin,işlenmişbusuçabedelolarakkadındanbirsepetdolususıcakçörekistediğinivehepsinisonrakendisininyediğiniyazmaktadır.”Bkz.AngusS.The Mystery Religions : AStudy in the religious Background,Cambridge1975s.81.

55 “Çeşitlitanrılarınadlarıanılarakveyakarılarakuygulanangünahlarınitirafıyoluylaarın-mavehuzurakavuşma,farklıülkelerdekiantikpagandinlerininhemenhemenhepsindevardı.GünahaffıkurumlarındanbazısıDoğudangelmiş,çokfazlailgiçekereköncelikledeYunanlılaraaktarılmıştı.Homer,HerodotusvediğerYunanyazarları,dahaHıristiyanlığınadıbileyokkengünahlarınkefaretiningerekliliğindensözetmişler,günahitiraflarıLidya-lılararasındauygulanırolmuştur.Alkibiades’inrahibesorduğu,insanlarınyaşamındaişle-diğienbüyüksuçnedirsorusuna,rahibinverdiğicevapçokilginçtir:hiçkimsegörmesevehiçkimsebilmesede,herinsanınişlediğiherçeşitsuçutanrılargörürvebilir.Bucevap,insanlarınişlediklerigünahlarıgüvenilenrahiplereitirafederekaçığavurmayükümlülü-ğünüdeberaberindegetirmiş,pekçokailevivekişiselsırlarbirandarahiplerinvicdanınahavaleolmuştur.Plutark’tanalınanbirparagrafbile,günahitirafınınaffedilmeumudunabağlanmışbirhurafeolduğuhissiniokuyucudauyandırmışolsada,günahaffıkaygısınıngiderekdahaaltzümrelereyanisıradaninsanlaraaktarılmaktaolduğunukanıtlamaktadır.‘Günahlarıntanrıtarafındanaffedilmesiümidiyledoluolanbirkimseyi,nasılboşinançlıdiyerekhorgörebiliriz?Pişmanlıkhisleriiçindeaffedildiğiniduymakisteyenveböylesinebir çaresizlik içindeçırpınanbirkimseye,kimyardımetmek istemez?Büyükbirkederveacıiçindeyüreğiniaçmışböylebirkişiitirafetmeyebaşlamış,hiçkimseninbilmediğisırlarınıvehatalarınıtekteksayıpdökerekpişmanlığınıdilegetirmişolsada,artıkhatadandönmüşvetanrınınyasakladığıhaldençıkmışdemektir.’(Plutarch,DeSuperst,20)Gü-nahitirafınınveaffının,MısırlılarkadarYunanlılararasındadarağbetbulduğunukesinlik-leönesürebiliriz.ApolloniussandallaNilnehriüzerindegezintiyaparken,birgencerastlarvekendisininöğrencisiolmasınıister.Apollonius,bugence,şuanakadariyiyadakötüişlediğinizhernevarsabanasöyleyin,tanrıdanaldığımgörevlehepsiniaffedebilirim,der.Yunanlılarındini,günahlarınitirafınıveaffınıkapsamışolsada,cinayetgibibazıkorkunçsuçlarınaffınakesinliklekarşıydı.”Bkz.LasteyrieC.The History of Auricular Confession: Religiously and Morally, London,1971,s.55.

56 “Günahlarınaffı,Yunanlılarındinindeyerleşmişbirgelenekolmasabile,imparatorlukdö-nemisırasındaAnadolu’danalınmışbiruygulamadır.BirgrupYunanlı,günahlarınitirafıvetanrılarınövülmesiyoluylatanrısalcezalardankurtulunabilineceğiinancınınöncülüğü-nüyapmıştır.”Bkz.ChaniotisA.Grek Religion, Oxford,2010,s.39.


olsada,büyükbirrağbetgörmüşveetkili felsefiiçeriğinekavuşmuşolmasınedeniyle,paganizmiHıristiyanlıktayaşatanPavlus’ün58dedikkatiniçekmişolmalıydı.

İşlenmişgünahaduyulanpişmanlıkhissiniveyenidendirilişyada son-suzyaşamageçişcoşkusunutanrısalgizemliliğintemelihalinegetirmişolanRoma-Yunanpaganizmindeki günah itirafı;Lucius’un alaycı eserinde etkilibirtarzdaişlendiğigibi,ongünperhizkoşuluylave içtendualarla ifadesinibulantövbekarhücreçilekeşliğiyle,neredeysetümİsis-Artemistapınakların-darağbetedilenbirayindi.59Antikdünyanınyedibüyükharikasındanbiri

57 “Halkınsuçlarınıntopluolaraktanrıyaitirafı,pişmanlığınbirifadesiyadabirpropagan-daaracıolarakkullanılması,M.Ö.4.asırdakiEpidorus’unmucizeyleilgiliyazdıklarındarastlanılmaktadır.TanrınınlütfunaererekveyaölümdenkurtulmakmaksadıyladayapılanhalkıngünahçıkartmasıylailgilitanrınınistekleriFrigyametinlerindeaçıkçabildirilmek-tedir.Birölümlününtanrıya isyanıgünahtır,busuçunitirafınıvemetinlerdekişekliyleitirafını gerektirir. Günah itirafı, Helenistik-Roma özellikleriyle Bakhalarda bile açıkçayeralmıştır:‘118/9yıllarında,Artemidoros’unkızıTrohime,hizmetetmekiçintanrılarınhuzurunaçağrılır,ancakogitmedeağırdandavranır.Bunedenletanrılaronudelirterekcezalandırır.SuçunuKoresaüzerindeetkisiolanMeter ileApollo’yaaçanTrophime’ye,tanrınınbuöfkesiniherkeseduyuranbirdikilitaşdikmesikarşılığındaaffedileceğivedeli-liktenböylecekurtulacağıbildirilir.Tanrıyakarşısuçişlemevekoşulluaffedilmevurgusu,tanrı ile insanarasındakigizemli ilişkidegiderekdahafazlapekiştirilerek,Hıristiyanlığakadarulaşır.”Bkz.VernselH.S.Isis, Dionysos, Hermes Three Studies in Henotheism,Brill,1999,s.203.

58 “Romalı vatandaşTarsuslu Pavlus, Anadolu’daki seyahatleri sırasında İsis ismini çokçaduyduğundanbenzeribirçözümbulmasıgerektiğininfarkınavarmıştır.Mısır’daheryerdevarolanveher şeyekadirolduğuna inanılan İsisgibi;Artemisde,Anadolu insanı içinher yerde vardı ve her şeye de kadirdi. Böylece Anadolu’da, İsis-Artemis’in bu yüceliğiimanında,halkaaçıkhaldegünahçıkartmaseanslarıbaşlamıştır.Pavlus’ünEfesziyaretiylebirlikte,buikiekumenikal(evrensel)tanrıçanıninsanlarüzerindekimüthişetkisidefarkedilmiştir.”Bkz.WittR.E.IsisintheAncientWorld,NewYork,1997s.328.

59 “Helenistikgizemlitapınmalarınruhaniliğialtında,birkimseninişlediğisuçunyadatan-rılarnezdindegirilengünahıncezasınıçekmesi,çokönemlibirkonuydu.İnisiyevevaftizolmadanönce,pagantapınaklarında,adayıntümgünahlarınıitirafetmesibeklenirdi.Ce-maatinilerigelenruhsallarıyadatanrıçanınöndegelenbağlıları,adayınyaşamıboyuncaişlediğibütünfiillerinikalbindengeçenleriylebirlikteitirafınıcankulağıyladinlerlerdi.İsisveArtemistapınakayinlerindetemelinanç,vaftizayinininiçseltemizliğiveruhaniarın-mayısağlayabilmesiiçin,adayın(ruhunun)üzerindegünahtanhiçizyadalekekalmamasızorunluluğuüzerinekuruluydu.İsisveArtemisgibitanrıçatapınaklarında,yenidendoğu-şusağlayacakburuhsalarınmadalekelerdenkurtulmayıda,iştebugünahitirafısağlıyor-du.Örneğinİsistapınmasında,günahıncezasınıçekme,kefaretyoluylagünahınbedeliniödemevs.,gibikonularaaşırıönemverildiğigibi,itirafyoluylagünahtankurtulmayaol-duğukadaraffauğramayadabüyükdeğerverilmekteydi.Günahitirafıylabaşlayaninisiyevevaftizayinindenongünöncesindenperhiz(etyememek,şarapiçmemek,cinselilişkiyegirmemekvs.,)yapmakbirzorunluluktu.İnisiyeolankişi,perhizgünlerinde,insanlardantamanlamıylakendisinisoyutlamakla,tapınaktabirodayakendisinihapsetmekteydi.İsis


olan Efes Artemis tapınağının60 Roma-Yunan paganizmindeki önemindenhaberdarolan İncilyazarları, sözü insanbedenineekilen tohumbenzetme-siyledikkatleriüzerineçekenSeneca’nın(M.Ö.4–M.S.65)sözleriniAramidiliyle61İsa’yasöylettirmişolmakla,tekbaşınaHıristiyanlığıntümpagandin-lerinin yerini almasına veya putperest tapınmanın Hıristiyanlık adı altındadevametmesine62zeminhazırlamışlardır.Persiya’daki63ArtemisTapınağıİs-

tapınağındakibirhücrede, inisiye,yaşantısınıayrıntısıyladüşünmekte,geçmişte işlediğigünahlarını anımsayarak zihniniberrak tutmakta, sürekli olarakhıçkırahıçkıra ağlayıppişmanlık duymaktadır. Nedamet yoluyla tövbe, itiraf ederek günahlardan arınmak veiçtentapınmakiçingerekliydi.İşlediğisuçlarıitirafetmeyipişmanlığınveaffaulaşmanıntemelihalinegetirdiği,kendihayathikayesinianlattığı‘AltınEşek’isimlikitabındaApule-ius;suçlarıyüzündeneşeğedönüşenkendisinin,günahlardanarınaraktanrısuretininasılaldığını konu edinmiştir. Geçmiş yaşamında Lucius, pek çok büyük suç işlemiştir, İsismabedininönüneeşekolarakgelmiş,yaptıklarınapişmanolmuş,günahlarınırahibeitirafetmiş,göğünkraliçesiİsis’inhemenyanıbaşınatahtkurmuştur.”Bkz.VensusA.G.Pathsto the Divine : Ancient and Indian,Washington,2008s.121.

60 “Yuhanna,30-36yıllarında,kentinyaşlıkadınlarınınşifadağıtmasıiçintiyatroyaçağrıl-mış olmasına rağmen,Artemis tapınağının37–45 yılları arasında yıkılmasıhakkındahiçbirbilgivermemiştir.Elçilerinİşlerinde,Pavlus,Efes’teKiliseninkurulmasıkonusundaöncübirrolesahipolmuşvekentiçeşitlikerelerdeziyaretetmiştir.Elçilerinİşlerinde(19:23-40)ayrıntısıylaanlatılanbirolayda,tiyatrodatoplanankalabalığınkarşısında,misyo-nerliğiniciddidenecekderecedetehlikeyeatmıştır.EfeskentindeArtemistapınağıveti-yatroçokönemliikiyapıolduğuhalde,havariYuhanna’danPavlus’evarıncayakadarhiçbiröncüHıristiyandanayrıntılıbirbilgigelmişdeğildir.”Bkz.LallemanP.J.TheActofJohn:A Two Stage Initiation into Johannine Gnosticism,Leaven,1998s.92.

61 “İsa,zatenbukonuyaişaretetmişti,tohum(tanrısözü)bereketlitoprağaveyaçorakkayalıküzerinedüşebilir,hiçfilizlenipbitmeyebilir,demişti.İsa,hiçbirzaman,tohumçürümüştüryadakısırkalmıştırgibibiranlamıimaetmişdeğildi;anlatmakistediğişey,sadece,yer-yüzününmaddeselözününtanrısaltohumun(sözün=kelamın=logosun)çimlenmesineveyetişmesineuygunbiriçeriğeaslasahipolmadığıydı.Böylesineörtülüolanvegenelbirbenzetmesanatıkullanarakİsa’nınvaazettiğidiğerkonulararasında,Yahudabölgesindekiİsraillilere,tıpkıbirçocukgibitanrısözünüalmazsanızimanetmişolamazsınız,nitelemesigelmektedir. Neyse ki, İsa, İbranice değil de Aramice konuşmaktaydı, bu lisanı sadeceİsrailliseçkinlerdeğilYunanlılarveLatinlerdekolaylıklasöylenilenianlamaktaydı.İsa’nınAramidiliyleseslenmesibuyüzden,gerçektençokbüyükbiravantajdı.İsa’nınİbranicedeğildeAramiceseslenmesisayesinde,sözlerinsöylenmesininüzerindendahabirkaçyılbilegeçmeden,dikkatedeğerbirheyecanyarattıvebüyükbirgürültününçıkmasınane-denoldu.”Bkz.GarbolP.S.The Fallacious Confession,NewYork,2009s.77.

62 “YunanveRomatanrıçamitolojisi,günümüzyaşantısınadahitesiretmektedir.Çevremizisaranherşey,karanlıkçağlardaetkiliolantanrıçatapınmalarınıbizlereanımsatmaktadır.Tanrıçalarınyolundanyürüyeyürüye,İsa’nınyolunuşeytanınyolunaçevirmişlerdir.Çö-zülmesigerekenciddibirsorunvardır.Düşmancataktiklereuğramaktayız.İsabizisever,bizimiçinölmüşolmakladabizeolansevgisinikanıtlamıştır.Oysabizneyapıyoruz?Tan-rıçalaraduyulanimangibi,günahlarımızıitirafediyoruz,bağışlanmadiliyoruz,sonradaaffedildiğimizihissederekyalanlara sarılıyoruz.”Bkz.EmbryB.E.Woman Thy Name is,NewYork,2002s.73.

63 “Josephus İsrail yasalarınakatı şekildebağlıkalanbirkimseolmanınötesinde; yabancıkralların,imparatorlarınvegenerallerindahiadilolmalarındavekutsalşeyleresaygısızlık


raillilerinkutsalmetinlerindedahiismigeçerken,Efes’tekimuhteşemmimariyapısıylaPavlus’untepkisini64çekmişti.HeryerdevarolduğunaveherşeyiduyupbildiğineinanılantanrıçaİsisveonunRoma-Yunanuygarlığındakiiz-düşümü sayılan Artemis, giderek tapıldığı her yerde günah itirafı yoluyla65arınmaduygusunutapınanlarınaaşılamıştır.İsisveArtemistapınaklarındakiiçtendualarla66girilengünahitirafı,birtürölümehazırlıkolarakkişininbu

yapmamalarıgerektiğindeısraretmekteydi.Şayet,yabancıdaolsalarbundabirhataya-pacakolsalar, tıpkıİsrailligünahkarlargibi tanrısalcezayaçarptırılacaklarındanemindi.Kuşkusuz4.Antiochus,İsraillilereyaptıklarındandolayıbirazsarsılmış,Persia’dakiArte-mistapınağınıntalanedilmesineöncüolmuştur.”Bkz.SchwartzS.Josephus and Judean Politics,NewYork,1985s.192.

64 “İsisheryerdevarolduğunainanılanbirkraliçeydi.Artemis’eise,bütünAsya’daheryerdevarolduğunainanılmaktavetapılmaktaydı.Anadoluhalklarıda,İsis-Artemis’inenbüyükolduğunaveheryerdevarolduğunaimanetmişlerdir.Pavlus’ünEfeskentiniziyaretettiğiyıllarda,buikiekumeniktanrıçahakkındabilinmesigerekenherayrıntıhalktarafındanzaten kulaktan kulağa aktarılmaktaydı.” Bkz.Witt R.E. Isis in the Ancient World, NewYork,1997s.14.

65 “Yunandinindeçokgüçlübirşekildeişlenmişheryerdevarolanveherşeyibilentanrıça-laraduyulaniman,ile,cezalandırılmakorkusualtındakahrolantapınanarasındakurulançokkuvvetlibubağınsonrasında;günahlarınınheranfarkındaolaninsanıngünahlarınıitirafederek,çokgüçlüveöfkedolutanrıçanıngazabındankurtulmayıdilemesi,rağbetedilenbireğilimhalinegelmiştir.İtirafederekbağışlandığıhissinekapılmacoşkusu(günah,tanrısalöfke,cezalandırılmakaygısı,günahitirafı,pişmanlık,gönülalmaveyatıştırma);Doğuyaözgüdinlerindekatkısıyla,Lidya-Frigyadinlerintamamında,kapsamlıbirşekil-degelişmiş,günahitirafı-barışmabağıyazıtlarınçoğunaişlenmiştir.Romaimparatorlukdönemiboyunca,Mısır’dadolayısıylaDoğudinlerininetkiliolduğuheryerde,tapınanındizlerininüzerineçökmüşhaldegünahlarınıitirafedervemerhametdilerkenresmedilmişolmasıbirtesadüfdeğildir.”Bkz.VernselH.S.Faith,Hope and Worship : Aspects of Religious Mentality in the Ancient World,Leiden,1981s.158.

66 “Ruhunutümüyletanrılaraadamavehakikatebağlanmaduygusuilevarlıklarınvarlığınınbirsolukgibiestiği,yalnızlığınyalınvehoşbüyüsününtadınavarıyordu.Dualarındaşöylediyordu: ‘Ey İsis!Ruhumseningözlerindenakanbirdamlayaşolduğunagöre,bir çığgibibaşkaruhlarınüstünedüşsünveöldüğümdeonlarıngüzelkokusununsanayüksel-diğiniduyumsayayım!Kendimikurbanetmeyehazırım.’Kendisindeyavaşbirdeğişiminveköklübirdönüşümünolduğunuhissediyordu.Öncekendivarlığınındibineinişson-radanesnelerinüzerindeadetauçmasınısağlayanbirtüryukarıdanbakış.Kimizamanrahipesoruyordu:Birgünİsisgülünükoklamamaizinverilecekmi?‘Bubizimelimizdedeğil.Hakikatverilmez.Gerçeğiinsanyakendiiçindebuluryadahiçbulamaz.Senibirermişyapmakbizimelimizdedeğil,ancakkendinbunubaşarabilirsin.Çalışveduaet.’Busessizdualardanbirindensonrabaşrahipanidenyanındabeliriverdi:‘Oğlumhakikatinsanaaçıklanacağıanyaklaşıyor.Kendiderinliklerineinerekveoradakiyaşamıkeşfederekonusezmeyebaşladın.Ermişlerindilesığmazbüyüktarikatinegireceksin.Çünkügönülsaflığında,kakikataşkınlavedünyanimetlerindenvazgeçebilmedirencinlebunalayıksın.Fakathiçkimseölümvedirilişaşamalarındangeçmedentanrıdiyarınagiremez.Saname-zarlığakadareşlikedeceğiz.Hiçkimseölümdenkaçamaz,tanrınınışığınakavuşmakiçinmezaracanlıcanlıgömülür.’,diyordubaşrahip.”Bkz.SchureE.Gizemler Kitabı : Eskiçağ Gizemleri,Ankara,2003,s.80.


dünyadaki yaşamında uygulanırken; Örfik şenliklerinde söylenilen ilahiler-deölmüşbirkişininruhununitirafettiği67suçlarınınkarşılığıolarakcezayarazıhaliyadadahadoğrusupişmanlıkduygusuiçindebağışlanmaümidiniyansıtmaktadır.ÖzelliklePlaton’uneserlerindeveAristoteles’ineleştirilerindefelsefibirboyutkazanangizemlilikiçeriğinedayanantümputperestdinlerdeolduğugibi,Roma-Yunanpaganizminde,AnadoluidolatrizmindehattaDi-onysusveyaMidas tanrı-insanlarda68da;ölümle ruhunbedenindençıktığı,67 “Günahkarın itirafyoluylaaffaulaşmaemeli,Örfikdindeçokyaygınbiruygulamaydı.

Tanrıylahemfikirolarak,işlenenfiilinveyadavranışınbirsuçolduğuvurgusuylabağlan-tılı olarak;Plutarch’ın ‘DeSeraNuminisVindicta’ eserinde işlediğiThespesios’un vahyibölümünde,gerçektende,cehennemdesuçlarınbirbiraçıklandığıvekişininyüzünevu-rulduğuıstıraplarçukuruolaraktanıtanilkdindir.Plutarch,‘DeSeraNuminisVindicta’eserinde (22p.566F)oğulunhuzuruna çıkarılankişi budünyadaherkesten sakladığıgünahlarınıaçıklamakla,ölmüşkişininruhubudünyadaykenişlediğisuçlarıbirbirkına-yıpitirafetmeyemecburbırakılmakta,afnidalarıaltındahesabaçekilenölmüşbukişininyaşarkenbugünahlarıişlemeyemeylettirennedenlergeçersizbahanelerolarakgörülerekyüzünevurulmakta,dünyadakiyaşamındayaptıklarındanhabersizolanlarşiddetlişekildecezayaçarptırılmaktadır.AncakÖrfizmdekigünahitirafı,öldüktensonrakihayattaruhunkınanmasıkapsamındagerçekleşmektedir.Yazılımetinlerden,Anadolu’dakipekçokÖrfiktopluluğun,ölenkişininruhununcehennemdiyarındadünyadayaşarkenbedeninişlediğifiillerindendolayıkişiningünahlarınıitirafettiğisenaryosunaimanettiğisonucunaulaş-makmümkünolduğugibi;LidyaveFrigya’yaaitkitabelerdede,işlediğigünahıölenkişi-ninruhunaitirafettirilmesiyleilgilibulgularadarastlanılmıştır.Gerçektekişininruhuna,ölenkişininsuçlarınıtektekitirafettirilmesiyleilgilikitabebulgularınaMaeonia(Lydia)veMeterHıpta’yaadanmış ikibölgesel ithafta ayrıntılıolarak rastlanılmıştır.HititlerveMitannilertarafındanaşklabağlanılanvecoşkuylatapılanbirtanrıçaolarakMeterHıpta,Dionysus’daiçkiyleşifadağıtanbirhemşireyken,Örfikilahilerde(48ve49)tapınmalarda(ayinlerde)günahlarıitirafettirenbirtanrıçaolaraktanıtılmaktadır.”Bkz.GuthrieW.K.C.Essays on the History of Religious,Leiden,1952s.63.

68 “Gizemlidinlerdeteolojivedilinkarşılıklıolarakgelişmesiüzerinde,Midasyalnızcauçbirörnekolmasınakarşın,MidasileOrpheusarasındakibağlantınınaçığaçıkartılmasıbakı-mındançokönemlibirkonudur.Dinleringizemkonularıaraştırılırken,yaşamataham-mülgücüverdiğigerçeğiaslagözardıedilmemelidir.İntiharetmek,tümgizemlidinlerderetedilmiştir,çünküyaşamıinsanlaraverentanrılardır,bunedenledekişininhayatıkutsalkılınmıştır.Tümgizemlidinlerde,insanhayatıtanrısalgörevlerledonatılmış,tanrılarladakutsalvegüçlükılınmıştır.Tanrılarbedendenruhuçıkartmadanveyakişiyiçağırarakyanı-naalmadan,insaneliylekişininöldürülmesininyasaklanması;Aristoteles’inilkdiyaloglar-dairdelediğigibi,Platon’unfelsefiöğretisinindegerçektenözünüoluşturmuştur.Yaşamınkutsallığı,gizemlidinlerdeSilenustarafındanısraredildiğihalde,yalnızcasembolikolaraköneçıkartılmıştır.Yeniyaşamölümlebirliktedeğilde,ölülerdiyarındakikutsamaylaveinisiyeylebaşlayacaktır.Gönüllüölümayinleri,ancak,imparatorlukdönemindekiİsisgi-zemleriylebağlantılıolarakaçıklanabilir.Sembolikölümveruhtanyenidendoğuş,tümgizemlidinlerinortaktemasıolmuştur.Örfikgizemlerinindiğerdinlerleolantemelfarkı,muhtemelen,Orfeus’laölümdenyaşamageçişinçokdüzenlibirşekildeyenidengerçek-leşmesideğil,ölümünfethedilmesiveölümüzerindemutlakzaferkazanılması temalarıolmuştur.DiğertaraftanMidas,ölümlüdünyevitanrılarlaaşırıderecededoğrudanbağ-lantısıkurulmuşalegorikbirtemsildir.Ovid,ölümlütanrıMidas’laolduğukadar,gizemli


bedeninden çıkan ruhun tanrısal-ruhsal diyara götürüldüğü, dünyadaykenbedenininişlediğitümişleriyüzünesöylendiğiveyaitirafettirildiği,busuçlariçindekişininbirinsanıöldürmenin(yadaintiharetmenin)enbüyükgünaholaraksorgulandığıvs.,gibigörüşlersavunulmuştur.Hıristiyandogmasındakaybolanvaftiz69inayetinitekrareldeetmekiçinyapılangünahçıkartma70ile,Örfikşenliklerinde71veArtemistapınaklarında72rağbetbulanitirafarasındaönemlibenzerliklerinolduğudaimaönesürülmüştür.

dinlerintamamıyladailgilenmiş,kendisindençoköncebaşlayanvekendisindensonradaçoketkilibirşekildedevamedenezoteriktapınmalarıniçeriğinebüyükilgiduymuştur.Dinsel içerikte ‘Metamorphoses’ (Dönüşümler)kitabınınbirparagrafı (11.127-45)çokdikkatçekicidir.Midas’ışefaatçikılarakDionysus’aseslenenduasında,birkişi,hemniyetvehemdefiilolarakgünahlarınıitirafetmektedir.Ovid’ineserlerinde,günahçıkartmadan‘confessiopeccati’deyimialtında,çoksıksözetmektedir.Günahlarınitirafı,antikçağdakibütüngizemlidinlerinrağbetettiğibirtapınmatarzıdır.”Bkz.LuckG.Ancient Pathways and Hidden Pursuits,NewYork,2000s.17.

69 “HıristiyanolmakdabirKilisedendiğerinegeçmekde,vaftizileolur.Vaftizayini,Baba-Oğul-KutsalRuhadınayapılır.Vaftiz,İsa’nınmanevivücudunaiştirakedişi,KutsalRuhileyenidendoğuşuifadeeder.Vaftizuygulamaları,Kiliselerarasındafarklılıkgösterir.Suyadaldırmak,batırmak,susepelemekvesudökmekgibiçeşitliyollarlavaftizyapılabilir.Vaf-tizsizöleninaslisuçtantemizlenmediğiiçingünahkâröldüğükabuledilir.Günahitirafı,kaybolanvaftizinayetiniyenideneldeetmekiçinyapılanayindir.Günahişleyengünah-larınıitirafeder.Kiliseadınaaffetmeyetkisinesahippapaz,itiraftabulunanıngünahlarınıbağışlar.Günah itirafı, tanrı veKilise ilebarışmanınbir simgesidir.”Bkz.KüçükA.veTümerG.veKüçükA.Dinler Tarihi, Ankara,2009,s.390.

70 “KatolikKilisesinegöreinsandoğuştangünahkârdırveLaterankonsülkararınagöreherinsanınenazyıldabirkezgünahitirafındabulunmasıgerekir.OrtodoksKilisesi,sakra-mentlerdenvaftizilekonfirmasyonubiraradayapar,vaftiztörenindenhemensonrakon-firmasyonayininigerçekleştirirler.Protestanreformasyonu,vaftizolanherHıristiyanınbirrahipolduğunuönesürmüştür.Builke,KatolikKilisesininhakikatveotoritesininruhbansınıfahaskılındığınıveatanmışrahiplerintanrıileinsanlararasındaaracıolmalarınıifadeedenKilisehiyerarşisini reddetmektedir.Bu şekildeHıristiyanlıkta,Tanrı ileHıristiyanarasındakiaracıfigürlerortadankalkmışvebireyselanlamdadinselyaşamimkanısağlan-mıştır.”Bkz.GündüzŞ.Yaşayan Dünya Dinleri,İstanbul,2007,s.109.

71 “Örfikgizemlerinde,pişmanlıkduygularıaltındakalarakgünahlarıitirafetmeyoluylaaffauğramayıümitetmeuygulaması,ile,Hıristiyanlardakigünahçıkartmaseanslarıarasındakolaylıklabirbenzerlikkurulabilir.Hıristiyanlıktakigünahçıkartma,gerçekte,Örfikgü-nahitirafıntambenzeridir.OrfikşenliklerindedeHıristiyancemaatindede,günahlarınapişmanolmuş itirafçı, dinsel tören (venia, restitutia) kapsamında affanail olmaktadır.”Bkz.LuckG.Ancient Pathways and Hidden Pursuits,NewYork,2000s.12.

72 “ArtemistapınağıEfes’ingururuydu.AntikdünyanınyediharikasındanbiriolanArtemistapınağı,M.Ö.550yıllarındakralCroesustarafındanyapılmıştı.Artemis’inmuhteşemheykeli,sunakbölgesininhemenönündeyim.Sunakkesilenhayvanlarlasüslenmişti.Ar-temis,bakirebirtanrıçaolduğuiçin,tümcinseldavranışlarveistekler,tapınaktarafındankesinlikleyasaklanmıştı.Romadönemiöncesinde,rahiplertarafındanArtemistapınmasıüzerindekapsamlıdeğişikliklergerçekleştirilmişolmasınarağmen,temelniteliğiaslabo-zulmuşdeğildir.Gençkızlartapınaktabirömürboyugörevlendirilmeküzereseçilirvegö-


SonuçGünahkavramıüzerinekurulanHıristiyanlıkta,yaratılanherinsanaanne

ile babasından geçen ve Adem ile Havva’nın işlediği söz dinlemezlik suçuolarakbilinenasligünahtanruhaniarınmanınyoluvaftizayiniolurken;be-deninegiren şeytanın tahrikiyle insanınkendiyaşamında işlemekteolduğufiiligünahkirlenmesininruhanitemizlenmeveyatanrısalbarışmayolunudagünahçıkartmaayinioluşturmaktadır.Tanrıiradesineaykırıdavranarakyadabundandahakötüsütanrısözünü(yasasını)reddederekişlenilenhergünahlaruhunkirlendiğidogması,tapınağakatılanherinisiyeninsuya(nehre)batarakve çıkarakuygulanılan vaftiz ayiniyleolduğukadar cemaat içinde suçlarınıitirafederekgerçekleştirilengünahitirafıayiniyleruhuarındırmainisiyeleri;Hıristiyanlıktan asırlarcaöncesinden İsismabetlerinde titizlikle yerinegeti-rilmiş,DoğudinlerininRomaİmparatorluğu’ndarağbetbulmasıylabirliktetümArtemis ile Serapis tapınaklarında veOrpheus ilahilerindebenimsenirolmuştur.Denilebilirki,insanbedeninintanrınınruhuylahayatbulması,be-deninruhunhapsedildiğibirhücregibigörülmesi,ruhunbedendenayrılmasıolarak yorulan ölümle ruhun özgür olması, ölen kişinin ruhunun tanrısal-ruhsal(ide=pleromik=göklerkrallığı=cennet)alemeçıkmasıvs.,içeriğin-dekipisagoryan-platonik ruhçuluk; ile, ölenkişinin ruhunun sorgulanmasıvetüyletartılması,tanrıailesininkurulması,tanrınınoğlununhaksızolarakveinsafsızcaöldürülmesi,tanrıbedeninin(ekmek)yenilmesivetanrıkanının(şarap)içilmesi,ayinlerdetanrınınoğluyla(Dionysus,Mithras,İsa)karşılaşıl-ması,sonsuzyaşamhaberininalınmasıvs.,içeriğindekimitolojiksöylencelergünümüzHıristiyanlığıntemelinioluşturmuştur.

Platonikfelsefevemitolojiktanrı-insansöylencelerininHıristiyanlıktabu-luştuğuveyadayandığıtekpayandavardır,budaputperestideolojininözünüoluşturanruhçuluktur.Tanrıailesininkurulduğubumitolojikçağda,büyükişleribaşaranyadaolağanüstükahramanlıklargösterenkişilerinZeus’unoğluya da Dionysus’un oğlu gibi yakıştırmalarla anılmasının, üstün kişilerle veözellikledekomutanlarlatanrılararasındasoybağınınkurulmasınıntekne-deni,tanrıruhununokişininbedeninegirdiğine(dolayısıylatanrıruhunun

revlikaldığısüreboyuncadabakireliğinikorurlar,bakirekalmayadayeminiçerlerdi.İtirafyoluylagünahtanarınma,kutsalbakireliğinadetatemelkoşuluydu.BakirelertarafındantitizlikleyürütülenArtemisyon,Artemistapınmasınınanafestivaliydi.Artemistapınması,doğrudandoğruyabakireliküzerinekuruluolmasınarağmen,Artemisbağlıları,bakireliğihalkarasındayaygınlaştırmışdeğillerdi.GençkızlarınbekâretiniveiffetlerinikoruyanAr-temis,onlarıevliliğeveanneolmayahazırladığıgibi,doğumesnasındaisminiananbütünannelerintekkoruyucutanrıçasıydı.”Bkz.PolhillJ.B.Pavlus and his Letters,NewYork,1982s.179.


insanbedeniniaraçolarakkullanmasına)inanılmışolmasıdır.İnsanlarıngü-nümüzdençokdahafazlaşiddetledoğaolaylarınınetkisineaçıkolduğu,doğagüçlerininherbirininayrıayrıdoğaüstüvarlıklaradönüştüğü,herbirinetan-rı ve tanrıçalar olarak tapıldığı bu mitolojik dönemde; tanrısal ceza olarakalgılananafetlerdenvehastalıklardankorunmakiçindualaredilmiş,ayinlerdüzenlenmiş,kurbanlarkesilmiş,tanrıdangelenhaberlerlekehanetlerdebu-lunulmuş,tanrıvetanrıçalaradınatapınaklaryapılmış,yeryüzümerkezininEfes’tekiArtemistapınağıolduğunaimanedilmiştir.Tapınaklarveiçindedü-zenlenilenayinlerbakımındanEfeskenti,özellikledeİsisveArtemisvaftizvegünahitirafıayinleriyoluyla,ruhaniarınmanınvetanrısal-ruhsalsahayayük-selmeninvazgeçilmezmekanlarıhalinegelmiştir.Diğertaraftan,çarmıhtaöl-dürüldüktensonracehennemeinentıpkıİsagibi,tanrılartarafındanduasınınkabuledilmesinikıskananBakhalartarafındanhaksızyereveinsafsızcaöldü-rüldüğüandaölülerülkesineveruhlardiyarınainenOrfeus’untekrardirilme-siylematemyakarışlarışenliğedönüşür.Ancak,tıpkıHıristiyanKiliselerindeolduğugibi,İsisveArtemistapınakayinlerindede,Orfeusilahilerindedeesastemadeğişmemiştir;günahitirafıyoluylaruhunarındırılmasıvetanrıylabarı-şaraksonsuzyaşamakavuşulmasıhepsindedeesasgüdüyüoluşturmuştur.İti-raftabulunarakruhuarındırmavetanrıylabarışmadogmasıHıristiyanlıktaodenliönemlidirki,itirafettirerekadaleteulaşmaemeli,OrtaçağAvrupa’sındakanonikyargılamanıntemelivekutsalmahkemenin(Engizisyon)tekyöntemihalinegelmiştir.

KaynakçaAlvarJ.Romanising Oriental Gods : Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cy-

bele, Isis and Mithras,Brill,2008AngusS.The Mystery Religions : A Study in the religious Background,Cambridge

1975Anonim Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil), İstanbul,

2004ApuleiusThe Isis Book: Metamorphoses,Brill,1975ApuleiusAltın Eşek,İstanbul,2007BurkertW.İlkçağ Gizem Tapıları,İstanbul,1999BlavatskyH.P.Isis Unveiled,London,2010CarlilleE.S.The Isis,London,1954ChampdorA.Mısır’ın Ölüler Kitabı,İstanbul,2006DürüşkenÇ.Roma’nın Gizem Dinleri,İstanbul,2000EmbryB.E.WomanThy Name is,NewYork,2002


FergusonE.Baptism in the Early Church : History, Theology and Liturgy in the First Five Centuries,Cambridge,2009

FrekeT.veGandyP. İsa’nın Gizemleri,İstanbul,2005GarbolP.S.TheFallaciousConfession,NewYork,2009GuthrieW.K.C.Essays on the History of Religious,Leiden,1952GündüzŞ.Yaşayan Dünya Dinleri,İstanbul,2007HornungE. Ezoterik Mısır,İstanbul,2009KoesterH.History, Culture and Religion of the Hellenistic Age,NewYork,2004KüçükA.veTümerG.veKüçükA.Dinler Tarihi, Ankara,2009LallemanP.J.TheAct of John : A Two Stage Initiation into Johannine Gnosticism,

Leaven,1998LasteyrieC.The History of Auricular Confession: Religiously and Morally, London,

1971LuckG.Ancient Pathways and Hidden Pursuits,NewYork,2000MasseyG.Ancient Egypt: The Light of the WorldVol.2,London,1907McCabeE.A.An Examination of the İsis Cult with Preliminary Exploration into

New Testament Studies,Plymouth,2008PearsonB.W.R.Corresponding Sense: Pavlus, Dialectic and Gadamer,Brill,2001Plutarkİsis ve Osiris,İstanbul,2006PolhillJ.B.Pavlus and his Letters,NewYork,1982RobinsonR.The History of Baptism,Boston,1951RoseH.J.Essays on theHistory of Religions,Brill,1956SakioğluM. İsa Haçta Öldü Mü, İstanbul, 2004SchwartzS.Josephus and Judean Politics,NewYork,1985SchureE.Büyük İnisiyeler,İstanbul,1999SchureE.Gizemler Kitabı : Eskiçağ Gizemleri,Ankara,2003

SpinksB.D.Early and Medieval Rituals and Theologies of Baptism : FromThe New Testament to The Council of Trend,Burlington,2009

WedderburnA.J.M.Baptism and Resurrection,Tubingen,1987WeigallA.HıristiyanlığımızdakiPutperestlik,İstanbul,2002WildR.A.Water in the Cultic Worship of Isis and Serapis,Brill,1994WittR.E.Isis in the Ancient World,NewYork,1997VensusA.G.Paths to the Divine : Ancient and Indian,Washington,2008VernselH.S.Isis, Dionysos, Hermes Three Studies in Henotheism,Brill,1999VernselH.S.Faith, Hope and Worship : Aspects of Religious Mentality in the Ancient

World,Leiden,1981VoltaireFelsefe Sözlüğü,İstanbul,1978YliyahP.The Message of the Kingdom : Is the Yahweh Seed,Indiana,2004

kürşat haldun akalin - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d00018/2014_42/2014_42_akalinkh.pdf ·...

Documents