L I S T A S A F N I Ð Á A K U R E Y R I ~ A K U R E Y R I A R T M U S E U M ~ 1 1 . J Ú L Í – 2 3 . Á G Ú S T 2 0 0 9

A r t f r o m t h e G r e A t D e p r e s s i o n

2 ~ k r e p p u m A l A r A r n i r

1. maí 1936 eða 1937, kröfuganga í porti verkamannabústaðana við Hringbraut. / 1. May 1936 or 1937, protest march in the port of workersflats in Reykjavík.Á mótmælaborðum stendur m.a. „Fullkomna mæðrastyrki“,„Fullkomið jafnrétti karla og kvenna“ og „Frelsi, jafnrétti og bræðralag“. Ljósmyndari óþekktur / Photographer unknown.

Verkamaðurinn, 7. janúar 1939.

GunnlauGur SchevinG

Jón enGilbertS

Snorri arinbJarnar

Þorvaldur SkúlaSon

RITSTJóRI: Hannes Sigurðsson

SýNINGARSTJóRI: Hrafnhildur Schram

ÚTGEFANdI: Listasafnið á Akureyri

HöNNUN: Erika Lind Isaksen

TExTI: Hrafnhildur Schram

ÞýÐANdI: Anna Yates

PRóFARKALESTUR: Uggi Jónsson

PRENTUN: Ásprent, Akureyri

ISbN: 978-9979-9829-8-2

VERK Á FoRSÍÐU: Jón Engilberts: Kröfuganga, 1934.

Kol á pappír, 140 x 193 cm. Eigandi: Listasafn ASÍ.

– e r a ða l s t y r k t a r a ð i l i s ý n i n ga r i n na r

R

R

A r t f r o m t h e G r e A t D e p r e s s i o n ~ 3

Ísland hóf göngu sína sem þátttakandi í alþjóðasamfélaginu með nýju sniði í upphafi 20. aldar með heimastjórn 1904 og síðan full-veldi 1918. Umráð yfir atvinnu- og efnahags-málum færðu mönnum aukna möguleika til viðskipta við önnur lönd, eflingu útflutnings og uppbyggingu innanlands. Allan þriðja áratug 20. aldarinnar ríkti mikil bjartsýni í at-vinnulífi, sveitir tóku stakkaskiptum og íbú-um kaupstaða fjölgaði. Þessi þróun stöðvaðist skyndilega með hruni verðbréfamarkaðarins í New York í árslok 1929. Íslandsbanki, sem stofnaður var í upphafi aldarinnar og hafði lánað ótæpilega fé til at-vinnustarfsemi og uppbyggingar, varð gjald-þrota í febrúar 1930. Ríkið yfirtók bankann og breytti honum sama ár í tvo banka, Útvegs-banka og Búnaðarbanka. Alþýðuflokkurinn klofnaði og Kommúnistaflokkur Íslands var stofnaður árið 1930.

Efnahagskreppan skall á af fullum þunga árið 1931, fyrirtæki urðu gjaldþrota, gjaldeyr-ishömlur drógu úr innflutningi og atvinnu-leysi jókst. Erlend viðskipti drógust verulega saman og landið safnaði miklum erlendum skuldum og undir lok áratugarins varð rík-issjóður nær gjaldþrota. Framsóknarflokkurinn klofnaði 1933 og Bændaflokkur var stofnaður. „Stjórn hinna vinnandi stétta“ tók við völdum 1934 og kom á fyrsta almannatryggingakerfi landsins árið 1936. Ólafur Thors tók við forystu Sjálfstæð-isflokksins árið 1934 og leiddi flokkinn í tæpa þrjá áratugi. Mynduð var þjóðstjórn Alþýðu-flokks, Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks í apríl 1939.

Við þessar aðstæður hörðnuðu deilur milli samtaka launafólks og atvinnurekenda og leiddu átökin til uppþota og verkfalla. Þar bar hæst Krossanesdeiluna 1930, Gúttóslaginn 1932, sem snerist um rétt norskra verkamanna

til sömu launa og Íslendinga, og Novudeil-una á Torfunesbryggju á Akureyri í lok mars 1933, milli Verkamannafélags Akureyrar og bæjarstjórnar Akureyrar, en þar var deilt um kaup hafnarverkamanna fyrir uppskipunar-vinnu. Verkalýðshreyfingin á Norðurlandi var í fremstu víglínu í baráttunni fyrir bættum og mannsæmandi kjörum íslenskrar alþýðu. Þrátt fyrir erfiðan efnahag á þessum áratug áttu sér samt stað ýmsar merkar framfarir í atvinnulífi landsmanna. Hornsteinn var lagður að stöðv-arhúsi Ljósafossvirkjunar, stofnað var Flug-félag Akureyrar h.f. sem var fyrsti vísirinn að Flugfélagi Íslands og Landspítalinn var reistur fyrir söfnunarfé íslenskra kvenna

Alþingishátíðin sem haldin var á Þingvöll-um árið 1930 til að minnast 1000 ára afmælis Alþingis kynti undir öldu þjóðernisvakning-ar og í verkum íslenskra myndlistarmanna urðu Þingvellir táknmynd glæstrar fortíðar og hinnar hreinu og óspilltu náttúru. Þangað flykktust landslagsmálararnir á góðviðrisdög-um og sameinuðu sögu og náttúru staðarins með því að mála kirkjuna og gamla bæinn inn í landslagið. Frá aldamótunum 1900 hafði landslagið verið ráðandi viðfangsefni mynd-listarmanna og varð svo áfram en upp úr 1930 kom fram ný kynslóð ungra listamanna sem leit svo á að með efnahagskreppunni og þeim þjóðfélagsátökum sem henni fylgdu hefði hugmyndagrundvelli landslagsmálverksins verið svipt burt. Þegar svo mikið hafði breyst var ekki hægt að halda áfram sem fyrr. Þeir fundu knýjandi þörf fyrir túlkun nýrra tíma

í breyttu þjóðfélagi og litu til manneskjunnar í umhverfi sínu sem fram að þeim tíma hafði verið svo til fjarverandi í íslenskri myndlist.

Með vaxandi þéttbýlismyndun fluttu lista-mennirnir á mölina, eins og svo margir og fóru að yrkja um sinn nýja veruleika. Mál-ararnir munduðu pensla sína við myndríkan heim Reykjavíkurhafnar, hugtökin kreppu-málari og kreppuskáld urðu til og vísir að borg-arvitund tók að myndast. Kreppumálararnir sem hér eru kynntir, þeir Gunnlaugur Scheving, Jón Engilberts, Snorri Arinbjarnar og Þorvaldur Skúlason, beindu sjónum sínum að hinum vinnandi manni og sögusviðið er oft þorpið sem einnig verður rithöfundum og skáldum að yrkisefni á þessum áratug. Þessir fjórir málarar áttu þó í tímans rás eftir að vinna að fjölbreytilegum viðfangsefnum, jafnvel þjóðlegum og má í því sambandi nefna myndskreytingar við Íslend-ingasögurnar. Allir numu þeir, nema Gunn-laugur, hjá Axel Revold, hinum norska nem-anda Henris Matisse, sem miðlaði til þeirra róttækri arfleifð læriföður síns, hinum franska expressjónisma sem byggði á því að nota litinn sem tæki til að tjá tilfinningar og skoðanir.

Margir aðilar hafa lánað verk á sýninguna. Minjasafnið á Akureyri hefur lagt til menning-arsögulega muni ásamt ljósmyndum sem ætlað er að ríma við myndlistarverkin og beina sjón-um sýningargesta að umhverfi og kjörum norð-lenskrar alþýðu á fjórða áratug síðustu aldar. Listasafnið á Akureyri þakkar starfsmönnum Minjasafnsins ánægjulegt samstarf. Listasafni Íslands, Listasafni ASÍ, Ljósmyndasafni Reykja-víkur, Menntaskólanum á Akureyri, NBI h.f., Eflingu stéttarfélagi, Stúdíó Stafni ehf, Borgar-skjalasafni Reykjavíkur, Síldarminjasafninu á Siglufirði, og þeim einstaklingum sem góðfús-lega hafa lánað verk til sýningarinnar eru flutt-ar alúðarþakkir.

Í ófærð á vetrum gat verið erfitt að koma mjólk til Akureyrar, og var þá brugðið á það ráð að safna saman á sleða mjólkubrúsunum og fara með þá í sleðalest til bæjar. Ljósmynd / Photographer: Eðavarð Sigurgeirsson.

Alþýðublaðið, 11. nóvember 1930.

Verkamaðurinn, forsíðugrein 5. janúar 1935.

Eftir Hrafnhildi Schram sýningarstjóra

Það snjóaði oft í frostköldu og rysjóttu tíðarfari þennan vetur og því voru nýjar slóðir troðnar á

hverjum degi og sífellt varð að moka frá, það var unnið og stritað án inntekta.Úr bókinni „Baráttan um brauðið “ eftir Tryggva Emilsson, bls. 185. Reykjavík, 1978.

4 ~ k r e p p u m A l A r A r n i r

Þorvaldur SkúlaSon 1906–1984

Þorvaldur Skúlason, sem er eini Norðlend- ingurinn meðal þessara fjögurra málara, fædd-ist á Borðeyri en ólst að mestu upp á Blönduósi. Löng rúmlega á unglingsaldri varð til þess að hann að fór að teikna og sýna myndlist áhuga og ekki varð koma Snorra Arinbjarnar í pláss-ið, sumarið 1923, til að gera hann fráhverfan listagyðjunni. Snorri var þá þegar forframaður í myndlistinni og hafði sýnt verk opinberlega og næstu tvö sumur fóru þeir Þorvaldur sam-an í málaraleiðangra um sveitina og nærliggj-andi byggðir.

Undir árslok 1928 sigldu þeir Snorri utan til náms við Ríkislistaháskólann í Ósló, fyrst-ir íslenskra listamanna. Prófessor þeirra, Axel Revold, hafði verið nemandi Henris Matisse í París 1908–1910, á sama tíma og Íslend-ingurinn Jón Stefánsson en þar voru Norð-menn fjölmennastir af norrænum nemendum franska meistarans. Þeir fluttu áfram arfinn frá læriföður sínum sem hafði umbylt ríkjandi viðhorfi til litarins og voru allir kennsluhætt-ir þar nútímalegri en tíðkaðist í dönsku lista-akademíunni. Sumarið 1931 sneri Þorvaldur heim og vann myndina Frá Reykjavíkurhöfn en höfnin er áberandi í verkum kreppumál-aranna. Þar sló hjarta bæjarins og dró þá að sér með ólgandi lífi, sterkum litum og tækni-

undrum á borð við kolakranann, slippinn og togarana. Höfnin var líka birtingarmynd hins fjarlæga og óþekkta líkt og frönsku duggurn-ar sem birtust forðum undir þöndum seglum við sjóndeildarhring og kveiktu vonir í ung-um brjóstum.

Það er þó ekki iðandi mannlífið sem Þor-valdur túlkar í þessu hafnarmálverki, heldur kyrrðin sem þar ríkir þegar höfnin er mannlaus. Sjónarhornið er hátt þar sem fyrstu drögin að myndinni voru unnin við þakglugga í Tryggva-götu og gefa því áhorfandanum víða sýn yfir sviðið. Kannski er þetta lognið fyrir storminn því kyrrðinni er ógnað af þungum skýjabakka í bakgrunni og gárum sem ýfast á haffletinum. Klær atvinnuleysis hafa læst sig um bæinn og í forgrunni híma verkamenn og minna á að-gerðaleysið sem einkenndi þessa tíma.

Á þessum árum var París nafli listaheims-ins og dró að sér unga listamenn eins og seg-ull. Á fjórða áratugnum dvaldi Þorvaldur að mestu erlendis og nam á árunum 1930–1933 við einkaskóla Marcels Gromaire í París. Þar kynntist hann m.a. síðkúbismanum og á næstu árum fer hann að einfalda og þjappa betur sam-an myndefninu og afmáir um leið öll smáatriði. Hann er ekki lengur eins háður sjónáhrifum og fer um leið að fjarlægjast fyrirmyndina og öðl-ast með því meira frelsi. Þorvaldur var búsett-ur í Kaupmannahöfn frá 1933–1938 en sneri að lokum heim frá Frakklandi og stríðshrjáðu meginlandi álfunnar árið 1940.

Hann vandi komur sínar Unuhús en þar söfnuðust saman listamenn og annað fólk með óhefðbundnar lífsskoðanir. Þar hitti hann Stein Steinarr og varð þeim vel til vina en síð-ar urðu þeir nágrannar í Kamp Knox.

Hugtakið kreppuskáld festist við Stein en árið 1934 kom út fyrsta ljóðabók hans, Rauð-ur loginn brann, þar sem hann, sem aðfluttur maður, yrkir m.a. um lífið í þéttbýlinu. Því hefur Steinn fengið tækifæri til að kynnast vel myndlist Þorvaldar og ekki er ósennilegt að hin móderníska myndhugsun málarans hafi haft áhrif á skáldið. Steinn skrifaði grein um Þorvald þar sem hann lýsir vinnubrögðum hans: „Málaralistin er ekki lengur dauð eft-irlíking lifandi umhverfis, sem aðeins verð-ur skilin bókmenntalegum skilningi, þegar bezt lætur. Í stað þess að fá lit sinn og ljóma frá fjarskyldari sögu eða annarlegum tilfinn-ingum áhorfandans, krefst hún þess að vera eitthvað sjálf, án alls annars. Hún á sér í raun og veru ekkert markmið annað en túlkun höfundarins á sjálfum sér.“ (Steinn Steinarr: Þorvaldur Skúlason málari. Helgafell, júní–ágúst 1942).

Í þessum fáu orðum kemst Steinn nærri kjarnanum í því viðhorfi sem kennt hefur ver-ið við expressjónisma, að listin eigi sér ekkert markmið annað en túlkun höfundarins á sjálf-um sér. Og listaverkið er meðalið sem þjónar þeim tilgangi að vera vitnisburður um hug-arheim hans og tæki til að hafa áhrif á tilfinn-ingar áhorfandans. Í list sinni sneru Steinn og Þorvaldur baki við hinum ytri veruleika og tjáðu hughrif sín í myndum í afar knöppu formi og hjá Steini Steinarr kemur það m.a. fram í ljóðaflokknum Tíminn og vatnið. Næstu fjóra áratugina átti Þorvaldur eftir að kryfja abstraktmyndmál sitt, trúr þeirri skoðun sinni að málverk væri sérheimur sem lyti sínum eigin lögmálum og snerist fyrst og fremst um línur, form og liti á lérefti – ekki viðfangsefni.

Eftir Hrafnhildi Schram sýningarstjóra

Þorvaldur Skúlason: Frá Reykjavíkurhöfn / Reykjavik Harbour, 1931. Olía á striga / Oil on Canvas, 80 x 95 cm. Með leyfi Listasafns Íslands / Courtesy of the National Gallery of Iceland.

Þjóðviljinn, 31. október 1936.Morgunblaðið, 1. maí 1935.

A r t f r o m t h e G r e A t D e p r e s s i o n ~ 5

Með Gunnlaugi Scheving eignaðist íslensk alþýða sinn sögumálara. Með verkum sínum af vinnandi fólki mótaði hann snemma stíl í anda félagsraunsæis og er þekktastur fyrir raunsæjar sjávarlýsingar en myndir hans af bændafólki til sveita eru hins vegar ljóðrænar og oft þrungnar töfrum þjóðsögunnar.

Gunnlaugur fæddist í Reykjavík en ólst upp á Austurlandi, lengst af á Seyðisfirði. Nítján ára sigldi hann til Kaupmannahafn-ar og hóf undirbúningsnám og árið 1925 var honum veitt innganga í Hina konung-legu dönsku listaakademíu þar sem hann nam fram til 1929. Hann hóf nám hjá Ejnari Nielsen, en þeir Gunnlaugur áttu ekki skap saman og því leitaði Gunnlaugur eftir fyrsta veturinn á akademíunni til prófessors Aksels Jørgensen.

Báðir þessir kennarar Jóns voru miklir aðdáendur ítalskrar endurreisnar, en þar er maðurinn í forgrunni og Gunnlaugur skynj-aði tengsl nútímalistarinnar við hina rismiklu fornu list, ekki hvað síst veggmyndir og freskur. Áhugi Gunnlaugs beindist frá upp-hafi að manneskjunni, til að mynda sjómönn-um og atvinnuumhverfi þeirra og hann not-aði hvert tækifæri til að teikna, meðal annars í

fríum heima á Seyðisfirði. Það sem gerir atvinnulífs-lýsingar hans óvenju trú-verðugar er sú staðreynd að hann sem alþýðupiltur þekkti sjálfur mæta vel þau vinnubrögð sem hann lýsir í verkum sínum. Síð-ar á ævinni átti Gunnlaug-ur eftir að vinna afar stór verk fyrir opinberar bygg-ingar sem endurspegla sannfæringu hans og við-leitni til að gera listina í ríkara mæli aðgengilega almenningi. Mikill fjöldi mannamynda liggur eftir Gunnlaug en þar er félags-staða einstaklingsins gef-in í skyn á hógværan hátt með einhverju í bakgrunn-inum. Um er að ræða afar raunsæjar persónulýsing-ar og áhorfandinn skynjar einlæga virðingu málarans fyrir viðfangsefninu.

Í olíumálverkinu Konur við þvotta bogra tvær kon-ur við þvottalaug og grá-móskulegir litatónarnir í

Snorri arinbJarnar 1901–1958

Gatan leiðir augað eftir skáhallandi línum inn í myndrýmið þar sem húsin raða sér þétt, hlið við hlið, og varpa frá sér löngum skamm-degisskuggum. Í bakgrunni ber snævi þakta Öskjuhlíðina við himin en í forgrunni hneigir sig ljósastaur. Rauð luktin er eins og högg í sam-stillt veldi grátóna götunnar og verður til þess að snjórinn fær enn svalara yfirbragð. Fjórar mannverur, sem skera sig líkt og skuggar í dökku litrófi frá heitum jarðlitum húsanna, standa aðgerðalausar við götuna.

Myndin ber heitið Berg-staðastræti og er máluð í Reykjavík árið 1938 af Snorra Arinbjarnar sem er sá málari sem einna helst hefur verið tengdur við þéttbýlið en hann fæddist við sjálfan Laugaveginn, slagæð hins vaxandi bæj-ar sem á þeim árum var í senn bær og sveit. Snorri ólst upp við góð efni og fékk fyrstu teiknikennsl-una hjá Stefáni Eiríks-syni myndskera og síðar hjá hinum fjölhæfa Guð-mundi Thorsteinssyni, Muggi, sem varð einna fyrstur íslenskra lista-manna til að túlka félags-legt raunsæi í myndum sínum af konum við salt-fiskverkun og kolaburð.

Snorri lifði lengi í vit-und landsmanna sem málari þorpsins þar sem hann dregur fram daglegt líf alþýðufólks í nánum tengslum við náttúruna. Þar túlkar hann mynd-

ríkan heim með lágreistum og kubbslegum húsum sem kúra við bugðótta þorpsgötuna og smábáta á uppsátri meðfram fjörukamb-inum. Kolareykurinn liðast um loftið eins og leiðarstef og læðist inn í hvern krók og kima og dökkt litrófið í brúnum og gráum litatón-um, með einstaka bjartari blæbrigðum, end-urspeglar andrúmsloft þessara ára. Mann-eskjurnar sem eru á stjái í þessum verkum eru fremur tákn um mannlega návist en persónu-gerðir einstaklingar.

Þorpið birtist í hugverkum margra lista-manna á þessum tíma og í upphafi fjórða áratugarins komu einnig út tvær skáldsögur

Halldórs Laxness sem síðar fengu heitið Salka Valka en þar er sögusviðið þorpið Óseyri við Axlarfjörð.

Þegar Snorri snýr heim frá námi eftir seinni vetur sinn við Ríkislistaháskólann í Ósló vorið 1931 er formlegu listnámi hans lokið. Á næstu árum málar hann töluvert við slippinn og höfn-ina í Reykjavík þar sem hann tekst á við þétt form skipanna sem hann einfaldar og stílfærir þannig að þau líkjast einna helst leikfangabátum. Stolt þjóðarflotans, gamli Gullfoss, siglir úr höfn og á gömlu steinbryggjunni í Reykjavík bogra erf-iðis-menn undir lóðréttum formum siglutrjáa sem skerast af láréttum línum dottandi smá-bátanna við bryggjuna.

Myndheimur Snorra er ekki stór en hann takmarkast við þrjú þéttbýli: Blönduós og Ísa-fjörð þar sem hann dvaldi tímabundið í skjóli fjölskyldu sinnar og Reykjavík þar sem hann bjó lengst af. Á annarri einkasýningu hans í Reykjavík árið 1936 voru áberandi verk úr sjávarplássum og á þessum tíma vann hann einnig dúkristur með svipuðu myndefni sem birtust á forsíðu sunnudagsblaðs Alþýðu-blaðsins. Á næstu árum eiga sér stað töluverð-ar breytingar í málverki Snorra og það birtir yfir litaspjaldinu við endalok kreppunnar og með hernámi landsins og fram undan voru nýir og breyttir tímar. Í umsögn Þorvaldar Skúlasonar um þriðju einkasýningu Snorra í hinum nýreista Listamannaskála árið 1945 segir að barátta hans hafi einkennst af því að útrýma dökkum, dauðum litum en nú byggi hann á samstillingu bjartra litaflata sem taki hver við af öðrum og breiði birtu um lér-eftið (Þorvaldur Skúlason: Málverkasýning Snorra Arinbjarnar. Þjóðviljinn, 9. 9. 1945). Þar með var komið fram á sjónarsviðið eitt næmasta litaskáld meðal íslenskra málara og næsta áratuginn hélt hann áfram að einbeita sér að birtunni sem umlykur eða leysir sund-ur myndefnið jafnframt því sem verk hans þróuðust í átt til einföldunar og ljóðrænna inntaks.

Snorri Arinbjarnar: Bergstaðastræti, 1938. Olía á striga / Oil on Canvas, 95 x 85 cm. Með leyfi Listasafns Íslands / Courtesy of the National Gallery of Iceland.

GunnlauGur SchevinG 1904–1972

Gunnlaugur Scheving: Sjómaður / Fisherman, 1934. Olía á striga / Oil on Canvas, 89.5 x 75.5 cm. Með leyfi Listasafns Íslands / Courtesy of the National Gallery of Iceland.

6 ~ k r e p p u m A l A r A r n i r

Nítján ára gamall hélt Jón Engilberts til Kaupmannahafnar með vænan peningaarf upp á vasann sem gerði honum kleift að setjast í Hina konunglegu dönsku listaakademíu og nema þar á árunum 1928–1931. Kennari hans, prófessor Ejnar Nielsen, hafði sem ungur mað-ur orðið fyrir áhrifum frá symbólismanum og var þekktur fyrir sterka og áhrifamikla túlk-un á alþýðufólki til sveita, í skugga veikinda og dauða. Hann var strangur kennari sem gerði kröfur til nemenda sinna og lagði mikla áherslu á teikninguna, sem nefnd hefur verið

móðir allra sjónlista. Síð-ar meir lýsti Jón náminu með jákvæðum und-irtóni sem „harðsvíraðri þjálfun“ en að þessari undirstöðu bjó hann alla tíð og varð með tím-anum afbragðsteiknari (Jóhannes Helgi: Hús málarans, Setberg. 1961). Teiknikunnáttan nýttist honum líka vel í nám-inu hjá prófessor Aksel Jørgensen, einum merk-asta grafíklistamanni Dana.

Undir lok þriðja áratugarins voru kröfu-göngur daglegt brauð í Danmörku en þar ein-kenndist líf margra af skorti og atvinnuleysi sem átti eftir að áge-rast næsta áratuginn, í heimskreppunni miklu. Á akademíunni kynntist Jón róttækum námsmönnum sem beindu sjónum sínum að baráttu verkalýðsins og sýndu samstöðu, meðal annars með því að mála áróðursmyndir og kröfuspjöld. Segja má að í Danmörku og síðar í Noregi hafi Jón feng-ið sitt pólitíska uppeldi. „Og þegar verkalýð-ur Danmerkur vaknaði til vitundar um rétt sinn og mátt og kröfugöngumenn þrömmuðu göturnar í Höfn, þá kastaði maður sér af lífi og sál út í baráttuna ...“ (Jóhannes Helgi: Hús málarans, Setberg. 1961). Á þessu skeiði var unnið árangursríkt starf við að greiða götu listarinnar til almennings. Jón gerðist stór-virkur í grafíkinni, sem hann beitti til jafns við málverkið, og tré- og dúkristur hans, einfald-ar og hráar, miðluðu boðskapnum á sterkan og beinskeyttan hátt.

Eftir þriðja veturinn á akademíunni færði Jón sig um set og hélt til Óslóar þar sem hann nam við Ríkislistaháskólann hjá prófessor Axel Revold á árunum 1931–1933. Revold hafði verið nemandi Henris Matisse, upphafs-manns fauvismans, sem var fyrsta alþjóðlega listastefna 20. aldarinnar og sérfrönsk útgáfa expressjónismans. Fauvisminn náði hámarki árið 1905 og hafði, andstætt við hinn tilfinn-ingaþrungna þýska expressjónisma, næsta klassískt yfirbragð, byggði á hreinu og and-stæðuríku litrófi, kraftmikilli hrynjandi, leik-andi línuspili og dökkri umritun forma. Þessi listastefna gegndi mikilvægu hlutverki í þró-un módernisma en allir ofangreindir þættir áttu eftir að einkenna verk Jóns.

Þegar Jón kom til Óslóar var Edvard Munch enn lifandi þjóðsagnapersóna og risinn sem allir litu upp til og í skugga hans hefur eflaust mörgum listamanninum verið hrollkalt. Ljóst er að Jón hefur litið upp til Munchs, ekki hvað síst í grafíkverkum sínum, þótt í þeim sé ekki að finna hið djúpa sálfræðilega inntak sem einkenndi svo mjög verk hins norska meistara framan af ferli hans.

Jón var einn af stofnendum Kommúnista-flokks Íslands árið 1930 og á einkasýningum hans í Reykjavík árin 1933 og 1934 sýndi hann m.a. verk af pólitískum toga. Í nafnlausri um-sögn um sýninguna árið 1934 er hann sagður tvímælalaust djarfasti málari okkar Íslend-inga, sem fari sínar eigin leiðir og sýni hik-

laust öll blæbrigði hins daglega lífs, lífsbar-áttu fjöldans og stríðið við hvatir og kenndir án þess að draga nokkuð úr (Alþýðublaðið, 15. 9. 1934).

Afar stór kolateikning, Kröfuganga, sem sýnir íslenska verkamenn og fjölskyldur þeirra, var borin í kröfugöngu í Reykjavík fyrsta maí árið 1934 og kemur hér fyrir sjónir sýningargesta. Einnig gefur að líta túskteikninguna Fátækt fólk sem járnsmiðurinn og listaverkasafnarinn Markús Ívarsson falaði af listamanninum en Verkamannafélagið Dagsbrún eignaðist síðar.

Pólitísk verk Jóns má sjá sem mikilvægt innlegg í kröfuna um lýðræðislegra samfélag og orðræðuna um hlutverk listarinnar í sam-félaginu, sem átti sér stað á fjórða og fimmta áratugnum. Árið 1934 hélt Jón, ásamt Sigurjóni Ólafssyni myndhöggvara, Þorvaldi Skúlasyni og tveimur dönskum skólasystkinum þeirra, sýningu á Charlottenborg í Kaupmannahöfn. Verk hans vöktu athygli sem leiddi til þess að honum var boðið að ganga í listamannasam-tökin Kammeraterne sem stofnuð höfðu verið árið 1934. Markmið félaganna, sem aðhylltust óhefðbundin lífsviðhorf, var fyrst og fremst listræn túlkun á manneskjunni í félagslegu og pólitísku samhengi hennar. Félagarnir voru orðnir þreyttir á landslagshefðinni og vildu setja manneskjurnar í forgrunn. „Ekki ein-ungis sem puntdúkkur heldur fólk í athöfn, alþýðuna, verkamenn að starfi, hið lifandi líf.“ (Jóhannes Helgi: Hús málarans, Setberg. 1961).

Jón enGilbertS 1908–1972

Skömmtunarmiðar frá 1939 / Rationing ticked from 1939.

fatnaði þeirra tengja þær bæði landslaginu og lauginni.

Myndin Sjómaður sýnir aldraðan mann sitja andspænis áhorfandanum sem nær þó ekki við hann augnsambandi heldur hvarfla augu mannsins fram hjá honum. Gunnlaugi var tamt að ýkja líkamshluta til áherslu, svo sem hend-ur og fætur, og hér hvíla vinnulúnar hendur mannsins líkt og hrammar í skauti hans.

Undir lok fjórða áratugarins tókust á þjóð-leg viðhorf fylgjenda hins upphafna, róm-antíska landslagsmálverks og ferskir nýir straumar sem hinir ungu listamenn, sem nú sneru heim einn af öðrum, höfðu kynnst í námi sínu á meginlandi Evrópu. Þetta varð kveikjan að miklum átökum í menningar-lífinu og listamannadeilur settu svip sinn á upphaf fimmta áratugarins þegar Bandalag íslenskra listamanna fór fram á breytt og rétt-látari innkaup á vegum Menntamálaráðs sem var ríkisstofnun sem sá um kaup hins opin-bera á myndlist. Deilan náði hámarki með al-ræmdri háðungarsýningu formanns Mennta-málaráðs, Jónasar Jónssonar frá Hriflu, á verkum fimm listamanna í sýningarglugga Gefjunar við Aðalstræti í Reykjavík árið 1942, til að vara almenning við úrkynjun og klessumyndagerð. Meðal myndlistarmanna sem þar áttu verk eru allir þeir sem hér eiga verk, að Snorra Arinbjarnar undanskildum. Á fimmta og sjötta áratugnum vann Gunn-laugur að umfangsmiklum myndaflokki sem skapaði honum sérstöðu í íslenskri listasögu en um er að ræða sjávarmyndir sem sýna báta á rúmsjó og stakkklædda, hetjulega menn að draga inn afla.

Manneskjan í forgrunni frh.

Morgunblaðið 30. ágúst 1933.

Jón Engilberts: Kvöld í sjávarþorpi /Evening in a Coastal Village, 1937. Olía á striga / Oil on Canvas, 116 x 142 cm. Með leyfi Listasafns Íslands / Courtesy of the National Gallery of Iceland.

A r t f r o m t h e G r e A t D e p r e s s i o n ~ 7

At the beginning of the 20th century, Iceland made its entrance on the internation-al scene in a new guise – gaining Home Rule in 1904 and independence from Danish rule in 1918 (though still under the Danish crown). With authority over their own eco-nomic and employment affairs, Icelanders could now undertake international trade, ex-pand exports and focus on development at home. The 1920s were a period of great opti-mism about economic affairs; rural Iceland was transformed, and people flooded into the growing urban communities. This all came to sudden halt with the New York Stock Market crash at the end of 1929.

Íslandsbanki (the Bank of Iceland), found-ed at the beginning of the new century, had been lending prodigally for business and de-velopment, and in February 1930 it failed. It was taken over by the state, which converted it that year into two new banks: Útvegsbanki (Fisheries Bank) and Búnaðarbanki (Agri-cultural Bank).

The Social Democratic Party split, and the Icelandic Communist Party was formed, in 1930.

The Depression struck Iceland with full force in 1931: companies went out of busi-ness, restrictions on foreign exchange led to a fall in imports, and unemployment rose. Exports declined drastically, and Iceland accu-mulated large foreign debts; by the end of the decade the Treasury was all but bankrupt.

The severe economic situation led to wors-ening industrial relations between employers and trade unions, which gave rise to strikes and confrontations.

The trade union movement in north Iceland was in the forefront of the campaign to protect and improve the conditions of

Icelandic workers. In spite of the difficult economic climate of the 1930s, important progress was made: the cornerstone of the Ljósafoss hydro plant was laid; Flugfélag Akureyrar (Akureyri Airlines, the forerunner of Icelandair) was founded; and the National Hospital was built, funded by donations from the women of Iceland.

In 1930 the Icelanders commemorated the millennium of the foundation of the Alþingi, their ancient parliament, at Þingvellir. The festivities gave rise to a wave of patriotic en-thusiasm, and the historic parliamentary site at Þingvellir became, in the work of Icelandic artists, a symbol of the nation's glorious past, and of pure, unspoilt Icelandic nature. Landscape artists flocked to Þingvellir on fine days, and combined the history of the place with its nature by painting the church and manorhouse in the historic landscape. Since about 1900, landscape had been the leading subject in Icelandic art, and this re-mained the case; but after 1930 a new genera-tion of artists appeared, for whom the Depression and its concomitant social con-flicts had swept away the ideological basis of landscape painting. In such uncertain times, nothing could go on as before. These artists felt compelled to interpret changing times in a society in turmoil, and they turned to the human figure in his/her surroundings – a motif which had been almost entirely absent from Icelandic art. With growing urban de-velopment, artists, like other Icelanders, made the move from the countryside to towns and villages, and started to depict the new reality of their lives. They painted the colourful world of Reykjavík Harbour; the

terms Depression artist and Depression poet were coined; and a new urban consciousness began to evolve.

The artists of the Depression presented here – Gunnlaugur Scheving, Jón Engilberts, Snorri Arinbjarnar and Þorvaldur Skúlason – focussed on the working man. Their paint-ings are often set in fishing villages, which also provided inspiration to poets and novel-ist during the 1930s.

These four painters would go on to under-take the most diverse projects, even with pa-triotic overtones, such as illustrations for the Icelandic sagas. All of them but Gunnlaugur Scheving had studied with Norwegian artist Axel Revold, a pupil of Henri Matisse; he had passed on to them the radical ideology of his mentor, French Expressionism, in which colour is used as a means of express-ing emotions and views.

Akureyri Museum has contributed cultur-al artefacts and photographs which provide context for the paintings and deepen the viewers’ understanding of the life and condi-tions of working people in north Iceland in the 1930s.

Dagur, 17 ágúst 1933.

Alþýðublaðið, 2. febrúar 1931.

the huMan Scale

By Hrafnhildi Schram Curator

THE DEPRESSION IN ICELAND 1930-1940

Saltfiskur var vaskaður á Oddeyrartanga og stóðu konur oftast í öllum veðrum við það verk sem var kalsamt og erfitt. Ljósmynd / Photographer: Hallgrímur Einarsson.

ÞaÐ var vont, ÞaÐ er vont oG ÞaÐ verSnar

8 ~ k r e p p u m A l A r A r n i r

Listasafnið á Akureyri er kolkrabbi með þúsund augu sem unir sér einna best við að busla í hinum sögulegum höfum. Eftir hressilega köfun ofan í kreppuna miklu á fjórða áratugnum rís hann úr djúpinu til að anda að sér fersku hruni, á hjartaslaginu kl. 21 í Ketilhúsi laugardaginn 11. júlí.

Ertu nokkuð búinn að fá nóg af að gráta, gnísta tönnum og svekkja þig í hel á ástandinu? Ábyggilega ekki, en núna er komið að milliuppgjöri þjóð-arinnar í baneitruðum húmor, sem framreiknast á sexföldum stýrivöxtum og í þúsund ára „ógesslega einlægri“ viðskiptavild. Við opnum ótakmark-aðar lánalínur á hláturgas, allt á kostn-að annarra að sjálfsögðu. Húmorinn kostar líka sitt enda getur hann ekki án okkar vitleysu verið. Það minnsta sem við getum fengið fyrir „kreppuna“ er að hlæja dátt og slá okkur á lær svo úr blæðir. Við sjáum engan haldbærari eða áþreifanlegri hagnað í stöðunni.

Listasafnið á Akureyri kynnir með stolti einn af okkar síðustu vonarneist-um og nýjustu línuna í konseptlist, sem í fyrsta sinn fær að tjá sig án sýnilegrar forystu, lands og vætta, og situr núna í

súpunni með sinn háþróaða heila full-komlega steiktan í örbylgjuofni tölvu-tækninnar. Við erum að tala um „Top-of-the-pops“, geggjaðan örbylgjuhúmor, brimsaltaðan með íslensku smjöri. Þú ættir að hugsa þig tvisvar um áður en þú gleypir við hinu glóandi opinskáa poppkorni þeirra, þótt hláturinn sé al-gjörlega þess virði.

Brandarakarlarnir taka líka fúslega við skuldaviðurkenningum, svo fremi sem vinir og ættingjar ábyrgjast víxil-inn. Kúlulán af þessum toga eru þó háð því að lánshæfiseinkunn viðkom-andi fari ekki yfir BBB-, eða upp fyrir það sem þekkist hjá þróaðri ríkjum á borð við Króatíu og Kasakstan.

Uppistandararnir – Bergur Ebbi, Dóri DNA, Árni Vill, Jóhann Alfreð og Ari Eldjárn – bruna norður yfir heiðar með fagnaðarboðskap sinn. Þeir hafa þegar haldið þrjú uppistands-kvöld í Reykjavík og hefur verið svo troðið á þeim öllum að fólk hefur stað-ið úti á gangstétt og mænt á leikbrögð þeirra í gegnum rúðurnar. Í Ketilhúsinu munu strákarnir fjalla um allt sem þeim dettur í hug. Ekkert er þeim heilagt,

ekki einu sinni Listasafnið á Akureyri, hvað þá Norðlendingar enda munu þeir framkvæma sérstakt álagspróf á „norðlenskt skopskyn“. Meðal þess sem fjallað verður um í uppistandinu eru fjölmiðlar, listalíf, kexruglað kynlíf, Bubbi Morthens, íþróttir og uppeldis-mál, að ógleymdum útrásarvíkingum og efnahagsmálum. Saman við þetta allt blandast svo persónuleg reynsla og lífssýn hinna ungu sveina.

Á uppistandskvöldum getur þó allt gerst og það er allt eins líklegt að frétt-ir dagsins eða drykkir kvöldsins verði einnig teknir til umræðu. Þó skal tekið fram að þannig var samið við strák-ana að þeir mættu ekki gera algjört stólpagrín að Akureyri. Of beinskeytt-ar pillur verða dregnar frá þóknun og þeir dregnir fyrir Héraðsdóm Norður-lands verði ekki gerður góður rómur að þeirra prívat bulli.

Listasafnið á Akureyri ber alla ábyrgð á þessum viðburði en enga ábyrgð á því sem þar verður sagt.

Forstöðumaður.

E f t i r t a l i n f y r i r t æ k i s t y r k j a H l á t u r k v ö l d i ð :

R u b 2 3 ✦ Á s p r e n t ✦ H ó t e l A k u r e y r i ✦ M e n n i n g a r m i ð s t ö ð i n í L i s t a g i l i

í boði Listasafnsins á Akureyri

ketilhúS kl. 21 lauGardaGinn 11. JúlÍ

Stöðutaka gegn ástandinuuppistand með Mið-Íslandi

R

R

Sýningin er unnin í samstarfi við:

LiStaSafn ÍSLandS ˜ LiStaSafn aSÍ ˜ StúdÍo Stafn ˜ nBi H.f.

EfLingu StéttarféLag ˜ MEnntaSkóLann á akurEyri

LjóSMyndaSafn rEykjavÍkur ˜ SÍLdarMinjaSafnið á SigLufirði

BorgarSkjaLaSafn rEykjavÍkur ˜ tÍMarit.iS ˜ EktafiSk EHf.

rÍkiSútvarpið & fjöLMarga EinStakLinga.

Tíminn, 24. mars 1938.

– styrkir Listasafnið á Akureyri

Dagur, 18. september 1936

ókeYPiS aÐGanGur Í liStaSaFniÐ Á akureYri SÍÐan Í október 2008 Í boÐi akureYrarbÆJaropið alla daga nema mánudaga frá kl. 12-17 ~ www.listasafn.akureyri.is

aÐGanGur ókeYPiS ekki FYrir viÐkvÆMa

h l Á t urkvÖ ldvelJuM ÍSlenSka krePPu! aÐeinS Þetta eina kvÖld!