kriza ekonomike globale analiza dhe implikime

8/10/2019 Kriza Ekonomike Globale Analiza Dhe Implikime

1/77

kop

I

RREEPPUUBBLLIIKKAAEESSHHQQIIPPRRIISSUUNNIIVVEERRSSIITTEETTIIAALLEEKKSSAANNDDEERRMMOOIISSIIUUDDUURRRREESSFFAAKKUULLTTEETTIIIISSHHKKEENNCCAAVVEEPPOOLLIITTIIKKEEJJUURRIIDDIIKKEEPPRROOGGRRAAMMIIMMAASSTTEERRAADDMMIINNIISSTTRRIIMMFFIINNAANNCCIIAARR

KRIZA EKONOMIKE GLOBALE

-Analiz dhe implikime-

PUNOI: UDHHOQI:

SAIMIR VRIONI Prof. Dr.ELENA KOCAQI


2/77

kop

II

Dy vitet e fundit kan qen nj udhtim interesant pr t gjith ne. Ndjekja e Masterit ne

profilin administrim financiar pran Fakultetit Juridik n Universitetin Aleksander

Moisiu Durres, pa dyshim q ka pasuruar jetn time n shum mnyra. Prve

njohurive te marra sht shtuar edhe numri i miqve me t cilt kemi ndar projekte dhe

ide t prbashkta gjat ksaj kohe.

Me kt tez un mbyll nj kapitull tjetr t rndsishm t jets sime dhe prfitoj nga

rasti pr t falenderuar t gjith profesort e Masterit Administrim Financiar pr

ndihmn e dhn gjat ktyre viteve n arritjen e objektivave akademike.

N veanti dshiroj t falenderoj Prof. Dr. Elena Kocaqin pr udhheqjen, kshillat dhe

kohn e shpenzuar me ne n prgatitijen e ksaj teze.

Durrs, Nntor 2013

Saimir VRIONI


3/77

kop

III

Abstrakt

Teza trajton krizn ekonomike globale t viteve 2008-2011,duke nisur me prshkrimindhe analizn e shkaqeve kryesore t saj si dhe debatet n lidhje me shkaktart kryesor t

krizave.Kapitulli i dyt trajton metamorfozn e krizs financiare, etapat npr t cilat

kaloi zhvillimi i saj dhe n vijim infektimin e sektori real. Trajtimi nuk do t ishte i plot

pa analizimin e masave t marra nga qeverit dhe bankat qndrore globalisht pr t

luftuar kt kriz duke u prqendruar jo vetm n politikat e zbatuara por edhe

koordinimin e ktyre politikave si dhe rezultatet e tyre.Mbyllja do t jet prmbledhja e

konkluzioneve dhe sugjerimeve t nxjerra nga trajtimi i ksaj teme.


4/77

kop

IV

PRMBAJTJA

HYRJE..............................................................................................................................01

OBJEKTIVAT.................................................................................................................01

METODOLOGJIA..........................................................................................................02

1. ORIGJINA, KRONOLOGJIA, SHKAQET.............................................................03

1.1 far sht nj kriz financiare?..............................................................................04

1.2 Tipet e krizave financiare.........................................................................................06

1.2.1 Kriz bankare.................................................................................................051.2.2 Fluskat spekulative.........................................................................................05

1.2.3 Krizat financiare ndrkombtare....................................................................06

1.2.4 Kriza m t gjera ekonomike.........................................................................06

1.3 Kriza e Kredive Hipotekore Nnstandarde..............................................................07

1.3.1 Origjina dhe kronologjia e krizs ..................................................................07

1.3.2 Palt kryesore n procesin e huadhnies nnstandarde...................................09

1.4 Debatet ne lidhje me shkaktart kryesor t krizs.................................................11

1.4.1 Huadhnia nnstandarde................................................................................11

1.4.2 Roli i MBS-ve, inovacioneve financiare dhe lojtarve t tjer......................15

2. METAFORMOZA DHE PASOJAT E KRIZS GLOBALE...20

2.1 Si lind nj kriz financiare: historik........................................................................20

2.2 Kriza e likuiditetit.23

2.3 Kriza e kreditit........................................................................................................25

2.3.1 Treguesit e krizs s kreditit..26

2.4 Pasojat pr elementt kryesore t sistemit financiar ..............................................29

2.4.1 Tregu i sigurimeve.........................................................................................29

2.4.2 Fondet e pensioneve.......................................................................................32


5/77

kop

V

2.4.3 Unionet e kreditit...........................................................................................34

3. POLITIKAT E ZBATUARA N PRGJIGJE T KRIZS GLOBALE.........37

3.1 Politika monetare.....................................................................................................38

3.2 Politika fiskale. ....44

3.2.1 A duhet ndrmarr nj politik fiskale ekspansioniste..........45

3.2.2 Mekanizmi Stabilizues Automatik ....................................47

3.2.3 Instrumenta t politiks fiskale: taksat / tatimet ...48

3.2.4 Ndryshimi i kurseve t brendshme t kmbimit49

3.2.5 Politikat n lidhje me investimet afatgjata50

3.2.6 Efekti negativ i paketave stimulese fiskale, borxhi publik...52

3.3 Politikat n lidhje me nxitjen e investimeve t huaja direkte (FDI)...543.4 Koordinimi i politikave, domosdoshmri pr efektivitet ..56

3.4.1 Politika monetare dhe fiskale.........................................................................57

3.4.2 Koordinimi ndrkombtar..............................................................................57

3.5 Politikat Qeveritare n lidhje me tregjet financiare59

3.6 Rregullimi i tregjeve financiare dhe kapitalit: opsionet pr reformn61

3.7 Filozofia e ekonomis, proteksionizmi dhe shteti kapitalist......62

3.8 Implikimi i organizatave ndrkombtare financiare n krizn globale, G20 ta....63

KONKLUZIONE & REKOMANDIME.....................................................................66

REFERENCA.................................................................................................................69


6/77

kop

Kriza ekonomike globale: Analiz dhe implikime

1

HYRJE

Kemi fatint jemi dshmitar t nj prej krizave ekonomike m t mdha n histori ku

kemi par sesi bien njri pas tjetrit institucione t mdha financiare apo sesi

materializohet Efekti Domino pr t cilin kishim dgjuar ve n tekste teorike. Kto dy

vitet e fundit kemi par sesi paniku mund t pushtoj sistemin financiar global dhe t

krcnoj at stabilitet global q jan dashur vite pr t krijuar.

T gjitha ngjarjet e msiprme zgjuan n mua dshirn dhe interesin pr t analizuar n

mnyr t prmbledhur zhvillimin e ksaj krize, origjinn dhe shkaqet, transformimin n

kriz t shumfisht financiare dhe n vijim prekjen e sektorit real duke u kthyer kshtu

n nj nga krizat m t mdha ekonomike.

OBJEKTIVAT

Nprmjet ksaj teze synoj t paraqes krizn e viteve 2008-2011, t analizoj shkaqet dhe

pasojat e saj globalisht, etapat npr t cilat kaloi zhvillimi i saj si dhe t bj krahasimin e

saj me krizat e mparshme. N mnyr t prmbledhur, objektivat e tezs do t ishin:

Analiza e origjins dhe shkaqeve t krizs, kronologjia e tipareve t saj

Dallimi ndrmjet fazave t ndryshme npr t cilat kaloi kriza financiare dhe

pasojat e saj pr pjesmarrsit kryesor t sistemit financiar global

Masat e marra nga qeverit dhe bankat qndrore globalisht, efektiviteti i tyre n

luftn kundr krizs.


7/77

kop

Kriza ekonomike globale: Analiz dhe implikime

2

METODOLOGJIA

Teza dhe materiali q ajo prmban bazohen n literatur t gjer teorike dhe vrojtime

praktike t ktyre dy viteve t fundit. Duke qen tem shum e rrahur, pasuria e

literaturs ka qen e konsiderueshme duke m mundsuar q t mbshtetem n burime t

shumta dhe t shumllojshme.

Kam shfrytzuar si baze literature publikime t rndsishme nga institucione prestigjoze,

si jan Banka Botrore apo Fondi Monetar Ndrkombtar, t njohura globalisht pr

seriozitetin dhe shumllojshmrin e materialeve krkimore. Kan prbr interes pr

mua edhe publikimet e shumta zyrtare nga bankat qndrore dhe vmendje e veant u

sht kushtuar komenteve dhe trajtimeve t figurave shum t rndsishme t qarqeve

ekonomike. N analizimin e pasojave t krizs pr Evropn Juglindore sht prdoruranaliza e trendit dhe krahasimi i treguesve kryesor t performancs ekonomike per

vendet e rajonit duke marr nj periudh baz (benchmarking) n varsi t veorive t

treguesve ekonomik t analizuar.

do lloj analize e br mbi kt literatur t gjer, prmban idet dhe mendimet e

autorve, strukturuar sipas dshirs s prbashkt.

Pa diskutim q punimi ka edhe kufizimet e veta, diktuar nga fakti se jan prekur ato

shtje q jan konsideruar m t rndsishmet. Jam i ndrgjegjshm se ka vend pr

zgjerime dhe prmirsime t mtejshme, por e konsideroj kt punim nj hap solid n

analizimin e njrs prej krizave m t rndsishme n histori.


8/77

kop

3

KAPITULLI I

KRIZA FINANCIARE GLOBALE:

ORIGJINA, KRONOLOGJIA, SHKAQE

Nj rreth vicioz humbjesh, reduktimi kapitali, shtrngim krediti, likujdimesh t

detyruara kompanish dhe shitje aktivesh me mime shum t ulta do t ojn n nj cikl

kaskad humbjesh dhe shtrngimi t mtejshm krediti.

Nouriel Roubini, Shkurt 20081

Ishte ky njri nga 12 etapat e skenarit t krizs financiare q parashikoi profesori i

ekonomis n Universitetin e New York-ut, Nouriel Roubini q n Shkurt t 2008,

prpara se falimentimet e bujshme t institucioneve gjigante financiare t ndodhnin.

Roubini ishte n minoranc ather kur parashtronte tezat e tij n lidhje m krizn

financiare dhe ekonomike globale, por tani askush nuk po qesh me t!

N vitin 2008 bota hyri zyrtarisht n at q nga t gjith njihet si Kriza e Kredive

Hipotekore Nnstandarde2. Krizat financiare orientojn gjendjen financiare t nj

vendi, rrisin numrin e kompanive q falimentojn, ulin prodhimin dhe shkaktojn

papunsi t madhe, pra, ngadalsojn rritjen ekonomike t nj vendi. Teori dhe politika t

ndryshme jan zhvilluar me synim identifikimin e shkaqeve t krizave financiare dhe

gjetjen e mnyrave pr shmangien e tyre n t ardhmen. Por, srish bota sht duke

prjetuar nj kriz financiare q na bn t mendojm se asnj nga kto teori nuk sht e

mjaftueshme pr t shmangur kriza t ardhshme financiare.

1.1 far sht nj kriz financiare?

Ka nj literatur t gjer prsa i prket krizave financiare t hartuar nga ekonomist,

teoricien financiar dhe analist politikash. do kriz financiare sht unike n natyrn e

1Shkputur nga: The Rising Risk of a Systemic Financial Meltdown: The Twelve Steps to Financial Disaster2E njohur si subprime mortgage crisis


9/77

kop

4

saj, formn, shkaqet dhe pasojat. Gjithsesi nj teori e prgjithshme mund t prdoret pr

t shpjeguar krizat financiare. Prkufizimet dhe kndvshtrimet n lidhje me krizat

financiare jan t larmishme. Po prmendim disa prej tyre:

Sipas fjalorit t biznesit, nj kriz financiare sht nj: situat n t ciln oferta pr

par tejkalohet nga krkesa pr par.Kjo nnkupton q likuiditeti avullon shpejt pasi

paraja e disponueshme trhiqet nga bankat, duke i detyruar bankat q ose t shesin

investime t tjera pr t kompensuar kt rnie likuiditeti, ose t falimentojn.

Nj nga prkufizimet m t mira pr krizn financiare sht dhn nga R. Goldsmith n

1982, i cili i prcakton krizat financiare si: Nj prkeqsim i mpreht, i shpejt,

ultraciklik i t gjith apo pjess m t madhe t nj grupi treguesish financiar normat

afatshkurtra t interesit, mimet e aktiveve, munges solvabiliteti dhe dshtim i

institucioneve financiare.Nj prcaktim m i afrt n koh sht dhn nga Frederic Mishkin, i cili i prcaktoi

krizat financiare nn kndvshtrimin e problemeve me asimetrin e informacionit: Nj

kriz financiare sht nj rregullim n tregjet financiare n t cilt problemet me

adverse selection dhe moral hazard bhen aq t mprehta saq tregjet financiare

bhen t paafta q t kanalizojn me eficienc fondet te ata q kan oportunitete investimi

m produktive3.

Pra, nj kriz financiare sht nj prkeqsim i mpreht i nj sr treguesish financiar

dhe ekonomik, si psh: rritja ekonomike, disbalanc mes oferts dhe krkess pr par,

rnie e mimeve t aktiveve, q mund t shoqrohet edhe me falimentime t institucioneve

financiare si: bankat, fondet e prbashkta dhe t investimeve, por edhe falimentim t

institucioneve jofinanciare.Duke qen se rritet numri i kompanive q falimentojn, rritet

edhe papunsia dhe shkohet drejt nj ngadalsimi t rritjes ekonomike. Problemet q

lidhen me informacionin asimetrik mes huadhnsit dhe huamarrsit rriten dhe tregjet

dshtojn. Studiues t tjer t ekonomis i lidhin krizat financiare me ciklet e biznesit.

Kshtu psh, Irving Fisher n Teorin Borxh-Deflacion t Depresioneve t Mdha4 t

vitit 1937 flet pr ciklet e biznesit. Sipas tij: N boom-et e mdha dhe n depresione,

aktort kryesor t kqinj jan dy: niveli i teprt i borxhit, si fillim, dhe deflacioni q

3Anatomy of a Financial Crisis, Dhjetor 19914The Debt-Deflation Theory of Great Depressions


10/77

kop

5

vjen pas tij. Gjithashtu, Kindleberger argumenton se krizat financiare jan t lidhura

me kulmet e cikleve t biznesit.

Minsky, duke vijuar teorit e J.M. Keynes besonte se ekonomit kapitaliste jan ciklike.

Sipas tij, kapitalizmi sht n nj gjendje t prhershme ekuilibri, pasi asnj nuk e di me

siguri se ku ai po shkon, dhe kjo munges njohurie on n nj cikl boom-esh dhe

dshtimesh. Ndrsa ekonomia lviz drejt kulmit t ciklit, struktura financiare bhet m

delikate pasi ngjitja drejt majs financohej s teprmi me borxh.

1.2 Tipet e krizave financiare

Nj kriz financiare zakonisht kategorizohet si nj nga katr tipet e mposhtme:

1.2.1Kriz bankare: Kjo shkaktohet nga nj trheqje e papritur e depozitave bankare

nga shum klient, nj situat kjo e njohur si bank run. Bankat mund t mos ken

fonde t mjaftueshme pr t paguar nj numr t madh depozituesish, duke qen se

fondet i japin hua n form kredish. Situata ku bank runs marrin prhapje t gjer

njihet edhe si panik bankar. Nje situat pa prhapje t gjer t bank runs, por n t

ciln bankat hezitojn t japin kredi pasi ata jan t shqetsuar pr nivelin e

pamjaftueshm t fondeve t disponueshme, quhet shpesh kriz krediti5. Shembuj t

krizave bankare prfshijn rrjedhjen e depozitave t Bank of the United States n vitin

1931 dhe t Northern Rock n 2007. Kriza amerikane e kursimeve dhe e kredis e viteve

1980 oi n nj kriz krediti q sht konsideruar si nj nga faktort kryesor t recesionitt ekonomis amerikane n vitet 1990-91.

1.2.2 Fluskat spekulative: Sipas ekonomistve, fluskat shfaqen kur mimi i nj aktivi

fianciar (si psh, i nj aksioni) tejkalon vlern aktuale t flukseve t ardhshme t paras (si

psh t ardhura nga interesat apo dividentt) q do t prfitoheshin nga mbajtja e asetit

deri n maturim. Nqoftse shumica e pjesmarrsve t tregut i blejn aktivet kryesisht

me synimin q ti shesin m von me nj mim m t lart, n vend q ti blejn pr t

ardhurat q do t gjenerojn, ky fakt mund t prbj nj tregues se ekziston nj flusk.

Nqoftse ekziston flusk, ekziston gjithashtu edhe risku i nj kolapsi n mimet e

aktiveve: pjesmarrsit e tregut do t blejn pr aq koh sa ata presin q edhe t tjert do

t blejn dhe kur shum prej tyre t vendosin t shesin aktivet e blera, mimet e tyre do t

bien.

5Termi ne Anglisht: Credit crunch.


11/77

kop

6

Fluska t njohura gjat historis jan: ajo e Wall Street m 1929, fluska e pasurive n

Japoni n vitet 1980, shfryrja e flusks dot.com ne 2000-2001 si dhe ajo e sotshmja e

kredive pr shtpi n SHBA.

1.2.3 Krizat financiare ndrkombtare: Kur nj vend q mban regjimin e fiksuar t

kurseve t kmbimit papritur detyrohet q t zhvlersoj monedhn e tij pr shkak t nj

sulmi spekulativ, kjo quhet kriz valutash osekriz e bilancit t pagesave. Kur nj vend

dshton n shlyerjen e borxhit qeveritar, kjo quhet dshtim qeveritar.

Disa prej monedhave q bnin pjes n Mekanizmin Europian t Kurseve t Kmbimit

vuajtn nga kriza t tilla n vitet 1992-93 dhe u detyruan t zhvlersojn monedhat e tyre

ose t trhiqeshin nga mekanizmi. Nj tjetr shembull i krizave t valutave ndodhi n Azi

ne 1997-98. Shum vende amerikano-latine dshtuan n shlyerjen e borxheve t tyre n

fillimin e viteve 1980. Kriza financiare ruse e vitit 1998 rezultoi n nj zhvlersim trubls dhe dshtim t qeveris n shlyerjen e borxhit obligacionar.

1.2.4 Kriza m t gjera ekonomike: Si dim, rritja ekonomike negative q zgjat dy ose

m shum tre-mujor quhet recesion. Nj recesion i zgjatur mund t quhet depresion,

ndrsa nj periudh e gjat e rritjes ekonomike t ngadalt, por jo domosdoshmrisht

negative, shpesh quhet stagnacion ekonomik. Duke qen se kto fenomene prekin m

tepr sesa vetm sistemin financiar, ato zakonisht nuk quhen kriza financiare n vetvete.

Nj shembull i rndsishm sht Depresioni i Madh, q u parapri n shum vende nga

krizat bankare dhe ato t bursave t aksioneve.

Kriza e kredive hipotekore dytsore dhe shprthimi i fluskave t tjera t pasurive t

patundshme, ka uar n recesion n SHBA dhe vende t tjera t bots nga fundi i 2008-

fillimi i 2009. Gjithsesi, disa ekonomist argumentojn se krizat financiare shkaktohen

nga recesionet dhe jo anasjelltas.

1.3 Kriza e Kredive Hipotekore Nnstandarde

Kriza e kredive hipotekore nnstandarde - subprime mortgage crisis sht nj kriz e

vazhdueshme pasurish t patundshme dhe financiare si pasoj e rritjes dramatike t

dshtimit n shlyerjen e kredive hipotekore nenstandarde n SHBA, me ndikim t madh


12/77

kop

7

negativ pr bankat dhe tregjet financiare n mbar botn. Kriza, q i ka rrnjt n fundin

e shekullit XX, u b evidente n 2007 dhe ka vn n dukje dobsi t shumta n

rregullimin e industris financiare dhe sistemin financiar global.

1.3.1 Origjina dhe kronologjia e krizs

Nj studim i financuar nga OECD6e studion krizn financiare globale t ndar n dy faza

t dallueshme: nj periudh trazirash financiare dhe prhapje t kufizuar nga Korriku

2007 deri n 15 Shtator 2008, e pasuar nga faza e kolapsit total t besimit, q shnoi

prhapjen e krizs n mbar botn. Prgjigjja e politiks gjat ktyre dy fazave ishte e

ndryshme.

Le t kthehemi pas n fillimin e viteve 2000. Pas shfryrjes s flusks Dot.Com ne 2001

dhe ngjarjet e 11 Shtatorit 2001, ekonomia amerikane u prball me recesionin. Me synim

nxitjen e rritjes ekonomike, Federal Reserve, e drejtuar nga Alan Greenspan uli normnbaz t interesit n 1%. Bonot e thesarit q deri ather kishin qen nj investim i mir

pr investort amerikan, tashm nuk ishin m t till. Ata filluan t krkonin forma t

tjera investimi, me norma kthimi m t larta.

Nga ana tjetr, ulja e norms baz t interesit do t thoshte huazim fondesh nga bankat te

FED-i me kosto mjaft t ult. N po t

njjtn periudh, kishte nj tepric

kapitali n mbar botn. Bankat mund t

merrnin hua t lira nga Kina, Japonia

dhe Lindja e Mesme. Manaxhert e

investimeve ishin t shqetsuar se ku do

ti investonin kto kapitale q t

Grafiku 1. Evoluimi i mimit t shtpive

Burimi: www.wikipedia.org

siguronin kthim sa m t lart. Prgjithsisht krkesa ishte e lart pr investime me risk t

ult e kthim t knaqshm. N kt koh filloi rritja e fuqishme e tregut t shtpive. Ulja

e normave t interesit i inkurajoi familjet t merrnin kredi pr shtpi.

Ndrsa mimet e shtpive filluan t rriten nga krkesa n rritje, huadhnsit e shtpive i

zbutn kriteret pr dhnien e kredive. Ndrsa m par kushtet pr kualifikim pr kredi

6Financial Crises: Past Lessons and Policy Implications - Davide Furceri dhe Annabelle Mourougane


13/77

kop

8

ishin t rrepta, tanim bankat jepnin kredi me krkesa m t ulta pr kolateral, pa

paradhnie, pa vrtetim t ardhurash. Ato mendonin se n rast dshtimi t kredimarrsve,

vlera e shtpive do tu kompensonte dshtimin n shlyerjen e kredive nga klientt.

Sakaq, familjet filluan t bheshin t etura pr t bler edhe shtpi t dyta e m t mdha:

askush nuk mendonte se mimi i tyre mund t binte. Ky treg nnstandard u rrit shum

shpejt. Brokerat e kredive hipotekore paguheshin me baz komisionesh. Rrjedhimisht, ata

shpeshher ua fshihnin kredimarrsve koston e vrtet t kredive me norma interesi t

korrigjueshme (ndryshueshme) dhe nuk i kushtuan shum rndsi faktit nse

kredimarrsit do t mund t shlyenin kredit n periudh afatgjat. Shum familje kishin

marr kredi me kste t prballueshme n dy vitet e para, por m pas norma e interesit u

rrit duke i br kstet e kredive hipotekore shum m t shtrenjta. N vitin 2006,

presionet inflacioniste n SHBA bn q normat e interesit t rriteshin n 4%.Normalisht, 4% nuk sht norm shum e lart interesi, por duke qen se shum kishin

marr kredi me vler t madhe, kjo rritje i bri kstet e kredive t paprballueshme pr

nj pjes t mir t tyre.

Kjo oi n rritjen e numrit t dshtimit n shlyerjen e kredive dhe kompanit humbn

parat e tyre. Rnia n mimet e shtpive u prkeqsua nga boom-i n ndrtimet e

shtpive t reja q ndodhi deri n fillimin e vititi 2007. Kjo do t thoshte q krkesa po

binte ndrkoh q oferta po rritej duke br q mimet t psonin kolaps, sidomos n

zonat periferike.

Rnia n mimet e shtpive i bri m t kushtueshme dshtimet n shlyerjen e kredive

dhe kjo sht e kuptueshme, pasi nse mimet jan duke u rritur dhe ndonj kredimarrs

dshton, kompania kredidhnse mund t shes shtpin dhe t siguroj pjesn m t

madhe t shums s kredis. Por n kushtet kur mimet ran, ata mund t siguronin

vetm nj pjes t vlers s kredis.

Oferta pr shtpi u rrit aq shum me falimentimin e kredimarrsve saq praktikisht tregu i

shtpive ngriu. Dhe bashk me t ngriu edhe sistemi financiar. Si?

Pr t kuptuar m mir zhvillimin e krizs financiare dhe rolin q kan luajtur aktor t

ndryshm n t, le t hedhim nj vshtrim mbi palt kryesore n procesin e huadhnies

hipotekore dhe rolet e tyre, shkaqet e boom-it dhe krizs s kreditit, q m pas evoluoi n

kriz financiare.


14/77

kop

9

1.3.2 Palt kryesore n procesin e huadhnies nnstandarde

Kredit hipotekore n Shtetet e Bashkuara prgjithsisht prfshinin nj marrdhnie t

drejtprdrejt midis banks huadhnse dhe huamarrsit. N dekadn e fundit, gjithsesi,

ky proces evoluoi ne nj n nj seri m komplekse transaksionesh dhe marrdhniesh

mes shum palve. Pjesmarrsit kryesor dhe rolet e tyre n kt proces diskutohen m

posht:

a)Huamarrsit

Huamarrsit nnstandard kan karakteristika q i bjn ata m t ekspozuar ndaj

dshtimit n shlyerjen e kredis. Disa nga kta faktor prfshijn: nivel t lart borxh-t

ardhura, historik krediti jo t mir, nivel piksh prej m pak se 620 n shkalln nga 300-

8507, Si sht prmendur edhe n paragrafin e msiprm, jan pikrisht risku i lart qmbartin kta huamarrs i cili bn q huadhnsit t ngarkojn interesa dhe kosto t tjera

m t larta pr kta huamarrs.

b)Broker-at e kredive

Brokerat e kredive origjinojn deri n 2/3 e kredive nnstandarde. Ata tregtojn kredit,

vlersojn riskun e kreditit t huamarrsit dhe paraqesin aplikimet pr kredi te huadhnsi

q financon kredin.

c)Huadhnsit/Origjinuesite kredive

Huadhnsit jan njsit q financojn kredit. Ato quhen shpesh edhe origjinues sepse

jan ata q iniciojn securitization-in8e kredive.

Huadhnsit i financojn kredit nprmjet nj sr mnyrash, duke prfshir prdorimin

e linjave t kreditit, shitjen e kredive dhe emetimin e letrave me vler t siguruara me

hipotek. Kontratat, n baz t t cilave huadhnsit i shesin kredit shpesh prfshijn

marrveshje riblerjeje prmes s cilave huadhnsve mund tu krkohet t riblejn kredit

nga blersi n rast se normat e dshtimit nga kta t fundit jan shum t larta. Atyre u

krkohet t mbajn rezerva t mjaftueshme pr t prballuar krkesat potenciale pr

riblerje.

d) Ofruesi i shrbimeve9

7Bhet fjal pr sistemin e score-imit apo t prcaktimit t numrit t pikve q cdo huamarrs arrin kurbhet vlersimi i tij bazuar n karakteristikat e tij (t ardhura, hisorik kreditti etj).8Securitization si praktik do t analizohet m hollsisht n shtjen 1.4.2.


15/77

kop

10

Ofruesi i shrbimeve t kredis mbledh pagesat e kredive dhe gjobat pr pagesa t

vonuara, monitoron shumat e pricipalit dhe interesave t paguara, vepron si agjent pr

taksat dhe ekzekuton kolateralin n rast se huamarrsi dshton n shlyerjen e kredis.

Huadhnsit/origjinuesit shpesh vazhdojn t kryejn shrbimet e lidhura me kredin

kundrejt tarifave edhe pasi e kan shitur apo titullarizuar kredin.

e) Fondet Trust Special Purpose Entities (SPE)

Huadhnsit shpesh krijojn truste dhe ia shesin t drejtat e tyre pr pagesat e kredive

trustit. Kto truste jan shpesh SPE dhe filiale t huadhnsit apo banka investimesh q

nnshkruajn (pranojn) emetimin e letrave me vler t kolateralizuara nga huamarrsi

(MBS).10 SPE-t kontrollojn hipotekat q garantojn MBS-t. Struktura e tyre sht e

till q t izoloj investitort nga detyrimet e huadhnsit.

f)NnshkruesitBankat e investimeve shpesh ofrojn t dy llojet e shrbimeve: si ofrimin e shrbimeve t

kredis, dhe nnshkrimin e MBS-ve. Banka e investimeve prfiton interesa dhe tarifa mbi

linjn e kreditit t huadhnsit, si dhe tarifn e nshkrimit lidhur me emetimin e MBS-ve.

g)Agjensit e Renditjes (Rating)

MBS-t klasifikohen (renditen) nga nj prej tre agjensive kryesore t rating-ut n

Shtetet e Bashkuara: Standard & Poors, Moodys ose Fitch Ratings. Kto agjensi

analizojn riskun e kreditit t kredive hipotekore q garantojn MBS-t dhe vlersojn

sesa t ngjar ka q pagesat e ksteve t kredive t bhen n kohn e duhur. Kto agjensi

prfitojn t ardhura nga tarifat q marrin nga emetuesi i MBS-ve q krkon vlersimin e

riskut nga ana e ktyre agjensive.

h)Investitort

Fondet e prbashkta, fondet e pensioneve, kompanit e sigurimeve dhe investitor t

tjer institucional jan investuesit n letrat m vler t kolateralizuara (MBS).

1.4 Debatet ne lidhje me shkaktart kryesor t krizs

N shtjet e mparshme ne prekm shkurtimisht kronologjin e krizs financire dhe

pjesmarrsit kryesor n lindjen dhe zhvillimin e krizs. N kt shtje ne do t

9Termi n anglisht sht servicer.10Termi respektiv sht: Mortgage-backed securities apo MBS.


16/77

kop

11

analizojm m n brendsi faktort kryesor, t cilt kush m shum e kush m pak, uan

n kt kriz.

1.4.1. Huadhnia nnstandarde

Huadhnia nnstandarde aposubprime lendingi referohet praktiks s dhnies s kredive

huamarrsve t cilt nuk kualifikohen pr kredi me normat e interesit t tregut, pr shkak

t historikut t tyre t kreditit apo aftsis pr t vrtetuar q kan t ardhura t

mjaftueshme pr t prballuar kstet mujore t kredis pr t ciln po aplikojn. Kredit

subprimejan me risk si pr kreditort ashtu edhe prdebitort pr shkak t kombinimit

mes normave t larta t interesit, historikut t keq t kreditit dhe situats financiare t

turbullt t aplikantve. Nj kredisubprimeduke qen se mbart risk m t lart se kredit

e klasifikuara me A, ofrohet me nj norm m t lart interesi.

Kutia 1. Llojet e kredive hipotekore

Ekspertt konkludojn se ishin dshtimet e huamarrsve t kredive nnstandarde n

SHBA ato q shkaktuan krizn e sotme financiare. Problemet e huadhnsve t kredive

hipotekore n SHBA u transferuan shpejt te lojtar t tjer t tregut - institucione

Prgjithsisht ka dy lloj kredish hipotekore n Shtetet e Bashkuara: (i) kredi me norminteresi fikse (fixed-rate mortgages FRM) dhe (ii) kredi me norm t ndryshueshme"(adjustable-rate mortgages ARM, q kan norm interesi t variueshme n varsi t njindeksi plus nj marzh i caktuar. Ne vitet 2003-2006 nj numr i madh kredish hipotekorealternative (alternative mortgage products AMP) iu dhan huamarrsve nnstandard.AMP-t kan risk m t lart se kredit hipotekore tradicionale t ofurara deri ather.Shum kredi nnstandarde jan nj produkt hibrid mes kredi me norm interesi fikse dheatyre me norm t ndryshueshme. Kto kredi hipotekore ofrojn norm fikse interesi dyapo tre vitet e para, q njihet edhe si norma joshse dhe pas ksaj periudhe norma einteresit korrigjohet do gjasht muaj.Nj tjetr lloj kredie hipotekore jo-standarde q gjithashtu ka ngritur shqetsime sht ajoAlternative-A. Kto kredi prfshihen n nj kategori midis kredive standarde dhennstandarde pr shkak t nj apo m shum veorive nnstandarde prsa i prkethuamrrsit, prons apo kredis. Kredit Alt-A shpesh ofrohen duke krkuar pakdokumentacion ose aspak prsa i prket t ardhurave t huamrrsit. Duke qen t tilla atomund t krijojn incentiva pr huammarsit q t paraqesin t dhna jo t sakta n mnyrq t marrin kredi n shuma m t mdha.


17/77

kop

12

financiare - nprmjet transferimit t riskut t kreditit. Le t hedhim nj vshtrim mbi

zhvillimin e ktij tregu kredish dhe faktort q e nxitn evoluimin e tij.

Huamarrja nnstandarde ishte nj faktor madhor n rritjen e normave t pronsise mbi

shtepit dhe krkesn pr blerje shtpish gjat viteve t flusks s shtpive. Norma e

pronsis mbi shtpit n SHBA u rrit nga 64% n vitin 1994 n 69,2% n vitin 2004.

Krkesa e rritur ndihmoi n rritjen e mimeve t shtpive dhe shpenzimeve konsumatore,

duke shkaktuar nj rritje t padgjuar m par n vlern e shtpive prej 124%, midis

viteve 1997 dhe 2006. Disa pronar shtpish prfituan nga rritja e vlers s shtpis pr

ti rifinancuar shtpit e tyre me norma m t ulta interesi dhe t merrnin kredi t tjera

kundrejt vlers s shtuar t shtpis pr ti prdorur pr shpenzime konsumi. Si rezultat,

raporti borxh pr shtpi - t ardhura u rrit n 130% n vitin 2007 n SHBA, 30% m

shum se mesatarja para nj dekade.Me kolapsin e flukss s shtpive erdhn dhe normat e larta t dshtimit n kredit

nnstandarde pr shtpi, kredit me norma t ndryshueshme, ato Alt-A dhe t tjera kredi

hipotekore q u ishin dhn huamarrsve me risk m t lart, t ardhura m t ulta dhe

historik krediti m t pakt se huamarrsit standard. Raporti i kredive nnstandarde me

totalin e kredive t reja t disbursuara u rrit nga 11% n vitin 1996 n 20% n vitin 2006

sipas publikimeve tForbes.

Grafiku 2. Prqindja e kredive nnstandarde ndaj totalit t kredive n vite

Kredit nnstandarde arritn n 600 miliard USD n 2006, duke prbr rreth 1/5 e

tregut amerikan pr shtpi. Numri i kredive nnstandarde u rrit ndrsa rritja e vlers s

pasurive t patundshme bri q huadhnsit t merrnin prsipr m tepr risk. Disa

ekspert mendojn se Wall Street e inkurajoi kt lloj sjelljeje duke paketuar kredit n


18/77


19/77

kop

14

rikuperohej prmes shitjes s shtpive t vna si kolateral pr kredit, pasi vlera aktuale e

shtpive do t ishte rritur.

b) Standarde huadhnieje jokrkuese (tolerante)

Rreptsia n kriteret e huadhnies u reduktua ndjeshm: raporti shum kredie-vler

pasurie u rrit ndjeshm me shum huadhns q financonin deri n 100% t shtpis (pra,

pa krkuar paradhnie); disa banka filluan tu jepnin hua personave pa u krkuar vrtetim

t ardhurash apo historik krediti. M tej, disa nga huadhnsit m t mdhenj t kredive

nnstandarde ishin licencuar nga shtetet dhe jo qeveria federale e SHBA, ka

nnkuptonte rregullim m t dobt prsa i prket praktikave t huadhnies. Kjo i lejoi

bankat q tu jepnin kredi edhe huadhnesve t dyshimt.

c) Kredit hipotekore me norma interesi t korrigjueshme

Kto kredi (t quajtura adjustable-rate mortgages- ARM12) u bn shum t famshmen tregun amerikan t shtpive, sidomos n sektorin e kredive nnstandarde. Gjat boom-

it t kredive nnstandarde, huadhnsit filluan ti promovonin fuqishm ARM-t n vend

t kredive tradicionale me norma t pandryshueshme. Pr m tepr shum huadhns

ofruan norma interesi joshse, m t ulta pr t trhequr huamarrs t rinj. Ndrsa kto

lloj kredish mund t jen fitimprurse pr huamarrsit nqoftse normat e interesit bien

pas marrjes s kredis, rritja e normave t interesit mund t rris ndjeshm normat e

interesit dhe rrjedhimisht edhe kstet mujore. Gjat krizs sht pikrisht kjo ajo q

ndodhi. Norma e interesit baze e FED-it ra n 1% n 2003, por filloi t rritej n 2004. N

mesin e 2007, kjo norm arriti 5,25% dhe qndroi e till pr 1 vit. Kjo rritje prej 4,25%

brenda nj periudhe 3-vjeare u reflektua edhe n normat e interesit t kredive ARM duke

br q huamrrsit t mos mundeshin t prballonin kstet e kredive q kishin marr.

Midis Shtatorit 2007 dhe Janarit 2009 FED-i i uli normat e interesit nga 5,25% n vetm

0,25% me shpresa pr t ulur humbjet dhe nxitur kreditimin.

Kur prmenden shkaktart kryesor, patjetr q prmendet instrumenti financiar unik i

quajtur Mortgage-backed security(MBS) si nj nga shkaktart kryesor.

12Ju lutem referojuni kutis n shtjen 1.4.1 pr nj prcaktim m t detajuar t termit


20/77

kop

15

1.4.2. Roli i MBS-ve, inovacioneve financiare dhe lojtarve t tjer n krizn

financiare

Nj inovacion financiar q ndihmoi indirekt zhvillimin e tregut t kredive nnstandarde

dhe praktikn e huadhnies s pakujdesshme e lakmitare ishte securitization.

Securitization n kontekstin e tregut hipotekor nnkuptonte grumbullimin e qindra apo

mijra kredive hipotekore dhe m pas shitjen e obligacioneve q mbshteteshin mbi kt

paket kredish. Investitort q blenin kto letra me vler - mortgage-backed securities13 prfitonin t ardhura: si interes edhe principal nga kredit hipotekore ndrsa

huamarrsit shlyenin detyrimet e tyre. Securitazion-i krkonte q njsit, kryesisht

bankat e investimeve si Bear Stearns apo Merril Lynch, q shisnin MBS, t kishin

pronsin mbi paketn e hipotekave kundrejt t cilave emetoheshin MBS-t.

Rrjedhimisht, njsit q shisnin MBS-t doln n treg dhe blen kredi hipotekore ngaorigjinuesit e kredive: ata q e shisnin kredin hipotekore si ishte Country Wide

Financial Corporation (shitsi m i madh i kredive hipotekore n SHBA prpara kolapsit

financiar).

Fakti q origjinuesit (krijuesit) e kredive hipotekore kishin nj treg ku t shisnin kredit

hipotekore q ata kishin krijuar, shkaktuan nxits t mbrapsht pr kta huadhns.

Normalisht, huadhnsit e kredive bjn nj analiz t detajuar t aplikantit pr kredi pr

vlersimin e gjendjes financiare t tij prpara se ti akordojn kredin. Me zhvillimin e

tregut t shitjes s kredive, prpjekjet pr kt analiz t detajuar u reduktuan n zero.

Gjrat madje shkuan edhe m tej. Duke qen se kredit hipotekore mund tu shiteshin me

nj mim t mir bankave t investimeve, dhnsit e kredive (origjinuesit) kishin nj

incentiv pr huadhnie lakmitare, q do t thot: tu ofronin kredi edhe atyre q nuk

do t ishin n gjendje t prballonin pagesat e kredive. Duke qen se ofruesi i kredis nuk

do t mbante riskun e dshtimit t lidhur me mospagesn e kredive nga ana e huamarrsit,

ata nuk kishin asnj nxitje pr t qene t kujdesshm n vlersimin e aftsis shlyerse t

huamarrsve dhe przgjedhjen e kujdesshme t aplikantve fitues pr kredi. Ata duhej

vetm t nxisnin nj person, prshembull t klass puntore dhe me t ardhura t pakta,

q t merrte kredin pr shtpi dhe pastaj ta shisnin kt t fundit te ndonj bank

13MBS-t jan letra me vler t garantuara me pasuri t patundshme t vna n hipotek.


21/77

kop

16

investimesh n Wall Street. N kt mnyr, tregu i kredive nnstandarde u prhap

shum, nxitur kjo nga krkesa n rritje q vinte nga bankat e investimeve t Wall Street.

Por prse ishin kaq t etura pr kto kredi bankat e investimeve? Pr tiu prgjigjur ksaj

pyetjeje, le t hedhim nj vshtrim m t hollsishm te procesi dhe rezultatet e

securitization.

Securitization sht ndarja, ripaketimi dhe shprndarja e borxhit, duke fituar t ardhura

shum t larta nga komisionet pr njsin (zakonisht nj bank investimesh) q ndrmerr

kt proces. Procesi fillon me nj bank tregtare apo investimesh q blen nj paket

kredish, disa standarde dhe disa nnstandarde, nga institucione financiare m t vogla dhe

i paketojn ato s bashku. do kredi hipotekore gjeneron nj fluks pagesash: principal

dhe interes, kshtu q paketa kredive nnkupton nj fluks t caktuar pagesash t

ardhshme. Kategori t ndryshme apo transhe obligacionesh, t rregulluara sipas

karakteristikave t tyre t riskut, shiten kundrejt pakets s hipotekave n t cilat

mbshteten: pra, kundrejt fluksit t pagesave t ardhshme q rrjedhin nga kto kredi.

Investitort q blejn kto obligacione (MBS) kan t drejtn t pretendojn pagesat

mujore t kredive. Nqoftse disa kredi dshtojn, mbajtsit e obligacioneve jan t part

q humbasin. Le t shohim nj shembull konkret: Bear Stearns.

Kjo bank bleu 2871 kredi hipotekore nga huadhns t ndryshm pr nj vler totale

prej 1,3 miliard dollar. Kjo paket kredish prmbante kredi t dhna n vende t

ndryshm t SHBA, secila me nj vler mesatare prej 450.000 dollar. Bear Stearns i

grumbulloi (paketoi) m pas kto kredi t ndryshme dhe shiti 37 obligacione t ndryshme

kundrejt pakets s hipotekave. Kto obligacione u quajtn Alt-A. 14Dy lojtar t tjer

dalin n sken: agjensit e rating-ut dhe kompanit e sigurimeve.

Duke qen se shum investitor e menduan q MBS-t ishin investime riskore, ata

krkuan q agjensi t pavarura rating-u si psh Standard & Poors apo Moodys t bnin

vlersimin e riskut lidhur me investimin n kto letra me vler. Ky sht nj nga

funksionet krysore t ktyre agjensive: t vlersojn riskun e dshtimit t obligacioneve

ti vendosin nj shkall risku nga AAA/Aaa (m pak riskore), n C/D (t dshtuara).

Kishte dy probleme me prfshirjen e ktyre agjensive n gjith procesin ne fjal. E para,

kishte kishte munges informacioni t besueshm n lidhje me kredit hipotekore n t

14Ju lutem referojuni kutis n shtjen 14.1 pr nj prshkrim t Alt-A.


22/77

kop

17

cilat mbshteteshin letrat me vler MBS: kredit n paketn MBS ishin dhn n vende t

ndryshme gjeografike, iu ishin ofruar kategorive shum t ndryshme t huamarrsve.

sht m e rndsishmja: shum pak informacion ishte mbledhur prsa i prket

gjendjes financiare t huamarrsve (krysisht n kredit Alt-A). Kshtu q, pavarsisht

prpjekjeve t tyre, agjensit e rating-ut nuk arritn t bnin vlersime realiste t riskut t

obligacioneve t lshuara kundrejt pakets s kredive. Problemi i dyt ishte edhe m

serioz: konflikti i interesave. Kush ua paguante komisionet agjensive t rating-ut? Po t

njjtat banka investimesh q shisnin obligacionet e mbshtetura te kto kredi (MBS);

rrjedhimisht kishte nj nj nxitje reale pr kto agjensi q t minimizonin riskun e

vlersuar dhe t ertifikonin shumicn e obligacioneve si t grads s investimeve (t

sigurta).

Lojtari tjetr n procesin securitizationjan kompanit e sigurimeve. Duke qen seinvestimi n MBS mbartte risk, investitort donin t siguroheshin nga dshtimi.

Instrumenti q u prdor pr t ofruar siguri pr kto lloj transaksionesh ishte Credit

Default Swap (CDS), nj instrument financiar derivativ. Supozojm se nj investitor

bleu obligacione me vler 1 milion dollar. M pas, pr tu siguruar nga risku i dshtimit,

bleu CDS mbi kto obligacione, nga kompani financiare si psh: AIG. Primi i sigurimit q

duhet t paguante, i quajtur norma apo marzhi i CDS-ve ishte prgjithsisht n nivelin 1-

2 % t vlers totale t obligacioneve, q n kt rast ishte 1 milion. Pra, do t paguante n

kt mnyr 20.000 USD (2% t 1 milion) dhe kontrata CDS do ta mbronte at nga

dshtimi i mundshm gjat afatit t vlefshmris s kontrats. Nqoftse obligacionet do

t dshtonin, firma q kishte shitur CDS-t do ti paguante atij (investitorit) shumn e

humbjeve. Kishte probleme t shumta me tregun e CDS-ve:

Si fillim, ishte nj treg mbi banak dhe nuk operonte prmes burss. Rrjedhimisht

mundsia e monitorimit apo rregullimit t ktij tregu ishte e paprfillshme. T gjitha

kontratat ishin t dyanshme dhe asnj tjetr prve ktyre dy palve nuk mund t dinte,

n parim, detajet e kontrats.

S dyti, ndryshe nga kontratat tradicionale t sigurimit, nuk kishte krkesa pr rezerva.

N kt mnyr, njsia financiare q shiste CDS-t nuk ishte e detyruar me ligj q t

mbante ndonj rezerv n lidhje me shitjen e CDS-ve, ndryshe nga sigurimi tradicional.


23/77

kop

18

Kshtu q nse CDS-t nuk shlyenin n koh pagesat, nuk kishte asnj garanci q firma

q kishte emetuar CDS-t ti prmbahej detyrimeve q i rridhnin asaj nga kontrata.

S treti, aspekti m i uditshm i tregut t CDS-ve ishte q investitorit q blente CDS-n

nuk i krkohej t blente aktivin n t cilin mbshtetej CDS. Kjo nnkuptonte prshembull

q nqoftse dikush mendonte q nj kompani e caktuar (le t themi General Motors -

GM) do t dshtonte 3 vjet, nj investitor mund t blente CDS me vler 200.000 USD

mbi obligacionet e GM me vler 20 milion USD (duke supozuar norm CDS-je 2%) dhe

kt gj investitori mund ta bnte edhe pa qen mbajts i obligacioneve t GM. Nqoftse

GM me t vrtete do t dshtonte dhe blersi i CDS-ve do t fitonte bastin, ai do t mund

t fitonte 10 milion USD nga nj investim prej 200.000 USD, nj kthim fantastik 49-fish!

Asnj nuk mund t priste nj fitim t till duke i mbajtur obligacionet, dhe kshtu

investitort filluan t vendosnin baste t mdha duke prdorur CDS n vend q tinvestonin n obligacione dhe aksione. Nga fundi i vitit 2007 tregu i CDS-ve ishte rritur

jashtzakonisht shum.

Por kush i blente MBS-t? Kush i blente CDS-t? Investitort ndrkombtar t t gjith

llojeve. Nga fundi i viteve 1990 kishte kapital t shumt spekulativ n arenn financiare

ndrkombtare. Kriza e Azis Lindore, Kriza e Rusis dhe krizat e disa vendeve t tjera

n zhvillim liroi financat pr investim n SHBA dhe kta investitor donin kthime t

larta edhe pse kjo mund t nnkuptonte t mbaje aktive me risk t lart. Kjo sht

pikrisht ajo q po gatuanin bankat amerikane t investimeve n Wall Street: investime

me risk t lart por edhe kthim t lart n formn e letrave me vler t siguruara me

aktive (si ishin MBS-t) dhe t tjera aktive t ngjashme. Fondet spekulative, fondet e

pensioneve dhe t tjer investitor institucional investuan fuqishm n kto instrumenta

financiar q premtonin kthime t larta. Por e gjithe struktura ishte ndrtuar mbi themele

shum t paqndrueshme. Loja e investimit me lev t lart do te mund t mbetej

fitimprurse vetm nqoftse do t plotsohej nj nga kto dy kushtet: (a) pagesat e

kredive do t shlyeshin rregullisht dhe (b) mimet e shtpive do t vazhdonin t rriteshin.

Nqoftse pagesat e ksteve t kredive do t ndaleshin, pasuria e vendosur si kolateral pr

kredin do t sekuestrohej dhe shitej; rrjedhimisht kredit nnstandarde vazhdonin t

mbeteshin investim fitimpurs edhe kur ishte thuajse e sigurt q huamrrsi do t

dshtont n shlyerjen e ksteve prsa koh q mimet e shtpive rriteshin. N mesin e


24/77

kop

19

vitit 2006 mimet e shtpive ndaln s rrituri dhe u rrit ekzekutimi i pasurive t

patundshme t vna si kolateral. Ather i gjith procesi, e gjitha loja spekulative filloi t

dilte n pah.


25/77

kop

20

KAPITULLI II

METAFORMOZA DHE PASOJAT E KRIZS GLOBALE

Prej fundit t Lufts s II Botrore, sht folur gjat dhe shpesh pr globalizimin, pr

heqjen e barrierave n qarkullimin ndrkombetar t mallrave dhe shrbimeve. T vetmit

q kan arritur ti kaprcejn kufijt gjeografik deri tani jan tregjet financiare, t

grshetuar n mnyr t pandashme midis tyre n universin e sotm t dominuar nga

teknologjia. Natyrisht q globalizimi do t shfaqte edhe an negative dhe nj kriz

ekonomike globale sht dshmitari m i mir i tyre. Dy vitet e fundit treguan sesi nj

kriz financiare u shtri prtej origjins amerikane, duke u kthyer n nj nga krizat

ekonomike globale m t rralla t t gjitha kohrave.

N vijim t analizs mbi faktort q shkaktuan kt kriz, ky kapitull synon t

prshkruaj metaformozn e krizs, pasojat pr elementt e sektorit financiar dhe

transferimin n sektorin real.

2.1 Si lind nj kriz financiare: historikShpesh dgjohet n qarqet ekonomike shprehja kontradiktore: T githa krizat financiare

jan njsoj por asnjra nuk i ngjan tjetrs. Si u prmend edhe n kapitullin parardhs,

thuhet q krizat financiare ngjajn me njera-tjetrn sepse prgjat historis secila prej tyre

i ka patur fillesat n nj nga shkaqet e mposhtme:

Sulm spekulativ mbi kursin e kmbimit

Panik financiar n sistemin bankar

Kolaps i fllusks s mimit pr nj aktiv t caktuar

Rnie e menjhershme n tregjet e aksioneve

Falimentim i nj qeverie


26/77

kop

21

Megjithat asnjher nuk ka qen i mundur parashkimi dhe parandalimi i tyre, duke qen

se m von secila ka shfaqur nj nderthurrje t veant t shum prej faktorve t

mesiprm, duke u kthyer kshtu ne nj kriz t shumfisht unike.

Krizat financiare jan m t shpeshta nga sa mendohet dhe si do kriz sjellin gjithmon

humbje m t mdha nga sa pritet.

Mesatarisht, mendohet t ket patur 3 deri n 4 kriza sistemike t sistemit bankar n vit,

gjat shekullit t fundit n gjith botn. Pjesa m e madhe e tyre kan patur kosto reale t

dukshme, ndrsa t tjerat kan kaluar n forma m t qeta.

Pr shembull pr krizat e tipi bankar thuhet q jan mjaft t ndryshme nga njra-tjetra dhe

nuk mund t flitet pr kriz mesatare15. Evoluimi i secils prej ktyre krizave ka qen i

veant dhe krahasimi i tyre i vshtir. Ajo ka sht theksuar nga autor t ndryshm t

studimeve ekonomike sht fakti se grshetimi i dy ose me tepr shkaktarve t krizavefinanciare ka rezultuar jo vetm n pasoja m t rnda financiare, por edhe n kohzgjatje

m t madhe t tyre.

Ndr tipet e krizave t prmenduara m sipr, ato q lindin n sistemin bankar tentojn t

jen edhe llojet m t rrezikshme t krizave, kjo sidomos n vendet me sisteme financiare

t orientuara drejt bankave. Vet natyra e sistemit bankar e bn q t jet thik me dy

presa; nga njra-an sht ndrmjets i fuqishm n ekonomi, ndrsa nga ana tjetr prania

e efektit domino mundson transmetimin e shpejt t problemeve mes pjesmarrsve t

tij.

Lloji i krizs financiare q do t trajtohet n vijim, erdhi prej kolapsit n tregun amerikan

t shtpive, preku sistemin bankar nprmjet humbjeve n instrumentat financiare

komplekse dhe n vijim zhvilloi tipare q jo vetm thelluan problemet n sistemin bankar

por i transmetuan ato edhe n pjesn tjeter t sistemit. Ndr risqet tipike q shoqrojn

normalisht marrdhniet n sistemin financiar, gjat ktyre dy viteve t fundit u theksuan

veanrisht risku i kundrpals dhe ai sistemik, pr t cilt flitet m hollsisht n vijim.

15Financial Crises and Economic Activity - Stephen G Cecchetti, Marion Kohler and Christian Upper 2009/ f 27


27/77


28/77

kop

23

Risku sistemik20sht nj lloj tjetr risku i pranishm n sistemin financiar, si rrjedhoj

e lidhjeve t shumanshme n sistemin financiar dhe varsis s pjesmarrsve t tij nga

njri-tjetri. Duke qen se lidhet me vet natyrn e sistemit financiar, prania e riskut

sistemik sht gjithmon e pashmangshme. Sipas FMN-s do t prkufizohej si Risku q

dshtimi i nj ose disa pjesmarrsve n treg, t kumboj prmes sistemit financiar duke

shkaktuar probleme serioze pr pjesmarrsit e tjer21. Prania e ktij risku e vshtirson

edhe m tepr vlersimin e gjendjes s sistemit financiar sepse prve parashikimit t

problemeve t mundshme specifike pr pjesmarrsit e tij, duhet br edhe nj matje

prafruese e riskut sistemik q mbart vet sistemi.

2.2 Kriza e likuiditetit

sht e kuptueshme q risku i likuiditetit do t ishte i pari risk i mundshm pr t goditur

sistemin bankar, pr vet profilin q ka ky sistem, duke qen se ndrmjetsimi bankarrealizohet nprmjet transformimit t maturitetit t depozitave afatshkurta n kredi

afatgjata.

Pr t kuptuar sesi mundet q nj kriz likuiditeti22t transformohet dhe t marr prmasa

t mdha duhet br fillimisht dallimi midis drejtimit bankar n bankat me profile t

ndryshme. N mnyr t thjeshtzuar, bazuar n llojet e aktiviteteve financiare q

zhvillon do t dallonim:

Bankat tregtare:Prqndrohen n ofrimin e shrbimeve bankare tradicionale, financohen kryesisht

nprmjet depozitave t publikut (individ, biznese) dhe angazhohen n

financimin e kredive duke mbajtur tepricn e fondeve t mbetura n aktive sa m

likuide. Bankat e tilla karakterizohen nga baz e qndrueshme financimi dhe duke

supozuar drejtim t mir t aktiveve, nuk ka arsye prse t ken probleme me

likuiditetin.

20N punimin A framework for assessing the systemic risk of major financial institutions(Huang, Zhou& Zhu) 2009, Bank for International Settlements e prkufizon riskun sistemik si trsin e dshtimeve tshumfishta dhe t njkohshme t institucioneve financiare.21 2009 Global Financial Stability Report: Responding to the Financial Crisis and Measuring systemicRisksInternational Monetary Fund, / f122Bank For International Settlements (BIS) e prkufizon likuiditetin si aftsin e banks pr t financuarrritjen n aktive dhe pr t prmbushur detyrimet n kohn e duhur, pa psuar humbje t papranueshme.


29/77

kop

24

Bankat universale23(bashkim i nj banke tregtare me nj bank investimesh).

E mbshtesin biznesin kryesisht tek klientt institucional q pr t financuar

investimet, kan nevoj pr fonde t shumta, t cilat jan afatshkurtra. Kto banka

duhet t tregojn vmendje maksimale q kto detyrime afatshkurta t rivendosen

rregullisht. Ky proes, i quajtur ndryshe drejtim i detyrimeve, mbart m tepr risk

sesa drejtimi i aktiveve. Nj bank e ktij tipi q nuk e ka kuptuar mir drejtimin e

detyrimeve, mund t falimentoj shum leht.

Nga trajtimi i msiprm mund t konkludojm se pavarsisht profilit, suksesi apo

dshtimi i nj banke varet nga aftsia e saj pr t marr borxh. sht e qart q kur

diskutohet pr nj bank duhet t mbahet gjithmon parasysh se aktivi kryesor i saj sht

kredibiliteti q ka n publik. Mund t thuhet se gjat ktyre dy viteve jan vn re m

tepr probleme me bankat e mdha t tipit universal, sepse kan qen kto banka q jan

prfshir n investime riskoze dhe komplekse. Bankat tregtare jan infektuar m von

duke qen se bizneset ndrbankare i ekspozuan ndaj humbjeve t bankave universale.

Pr t shmangur nj ekspozim t till t sistemit bankar dhe pr t shtuar sigurin, n

qershor 1933 u miratua n SH.B.A. akti Glass-Steagall24, i cili ndante ligjrisht bankat e

investimit nga ato tregtare. Si u prmend shkurtimisht edhe n kapitullin pararadhs, n

vitin 1999, ky akt u shfuqizua duke u dhn mundsi bankave t agregonin t gjitha

aktivitetet financiare nn t njjtin entitet ligjor. Vitet n vijim solln krijimin ekonglomerateve gjigande, nj pjes e t cilave ran prfundimisht gjat ksaj krize.

Pranohet se shfuqizimi i aktit ka sjell m tepr diversifikim dhe liri veprimi n

aktivitetet bankare, por ndrkoh ka edhe shum kundrshtar q e shohin shfuqizimin e

tij si nj nga shkaqet e krizs financiare.

N qarqet ekonomike, t njohura pr prplasje t shpeshta mendimesh, ky ngelet nj

fenomen i debatueshm pr t cilin nuk mund t thuhet nse mbizotrojn m tepr

prkrahjet apo kundrshtimet.

23 Investopediawww.investopedia.com24 I njohur ndyshe si Akti Bankar, prbn ndr aktet m t njohura ligjore n fushn bankare dhe shtkundrshtuar fuqishm nga industria bankare


30/77

kop

25

2.3 Kriza e kreditit

Nuk sht e leht t bsh dallimin midis llojeve t krizave financiare n rastet kur kto

jan t shumfishta dhe sidomos kur sht i pranishm risku sistemik. Fillimisht kriza

financiare u shfaq si kriz likuiditeti, por me kalimin e kohs vazhdoi t kishte rnie t

mtejshme t vlers s aktiveve dhe falimentime t institucioneve financiare gjigande,

ndaj t cilave ishin t ekspozuar pothuajse t gjith pjesmarrsit e sistemit financiar.

N kt pik, problemi nuk qndronte m tek mungesa e prkohshme t fondeve dhe tek

aftsia e tyre pr t shlyer detyrimet afatshkurta, por tashm kriza kishte marr prmasat

e nj krize krediti25.

N ndryshim nga problemet prej mungess s likuiditetit, problemet me kreditin do t

thoshin se nj institucion tashm nuk ishte m n gjendje t shlyente detyrimet e tij dhe

rrjedhimisht duhet t rrzohej, vese gjat ksaj rnie merrte me vete edhe nj pjes tinstitucioneve t tjera t ekspozuara ndaj tij26.

Institucionet q falimentuan ishin banka t mdha investimesh, me nj tradit

qindravjeare, por q morn prsipr risqe t mdha dhe natyrisht q partneret e tyre ishin

gjithashtu institucione t tjera t rndsishme. N momentin q nj bank e till

falimenton, duke mosshlyer detyrimet e saj, risku i kreditit dhe ai i kundrpals fillojn t

materializohen. Gjendja u rndua m tepr sepse humbjeve nga zhvlersimi i aktiveve ju

shtuan edhe humbjet nga ekspozimet me bankat e mdha q falimentuan. N kt mnyr

sistemi financiar global e gjeti veten t ekspozuar ndaj humbjeve t jashtzakonshme pr

t cilat nuk ishte prgatitur.

Kur rrzohen lojtar t rndsishm t sistemit do dit, natyrisht q paniku do te arrij

n nivele t pamenduara. Kjo ishte pikrisht ajo ka ndodhi gjat shtatorit 2008, sepse n

nj ambient t till, t pasigurt pr t operuar, sistemi financiar u paralizua. Stabiliteti

financiar global tashm ishte n udhkryq dhe shenjat e friks filluan t ndihen n gjith

botn.

T vetmet kompani q patn prfitime nga kto kushte ishin agjensit e renditjes s

kreditit, roli i t cilave sht caktimi i renditjes s kreditit pr emetuesit e borxhit, bazuar

n vlersimin e aftsis s tyre pr t shlyer n koh kt borxh. Renditja e kreditit

25Risku i kreditit prkufizohet ndryshe si risku i mosshlyerjes s detyrimeve financiare t lindura nga njdetyrim kontraktor.


31/77

kop

26

konsiderohet n njfar mnyre matse e riskut t kreditit pr nj instrument t caktuar

borxhi dhe si rrjedhim do t ndikoj edhe normat e interesit q blersit do t krkojn si

shprblim pr financimin e ktij borxhi. N kt periudh me pasiguri t lart, u rrit edhe

m tepr rndsia e renditjes s kreditit, pavarsisht dyshimeve q lindn gjat krizs pr

besueshmrin e tyre. Nj pjes e mir e opinionit publik i gjykon kompanit e renditjes

si bashkfajtore n shkaktimin e krizs financiare, pr shkak t renditjeve t mira q ju

caktuan produkteve financiare komplekse.

Nj nga kritikat e shumta q bhet sht ajo e pranis s konfliktit t interesit, duke qen

se pr sherbimin e tyre t renditjes paguan vet kompania e cila po vlersohet. Nuk kan

qen t pakta rastet kur kto agjensi i kan caktuar renditje krediti shum t mira

kompanive q kan qen n prag falimentimi dhe pavarsisht ksaj deri m sot nuk kan

humbur n asnj prej padive t ngritura nga investitort e inatosur, madje as n rastin efamshm te Enron-it27, obligacionet e t cilit gzonin renditje t mir edhe katr dit

prpara se kompania t falimentonte28.

Agjensit e renditjes s kreditit deri tani kan gjetur streh tek Amendamenti i Pare i

Kushtetuts Amerikane, i cili mbron t drejtn e shprehjes dhe opinionit t lir.

Paknaqsia sht e madhe n sistemin financiar dhe duke patur parasysh mnyrn sesi

kto agjensi jan grshetuar dhe ndikojn gjith sistemin, pritet q qeveria amerikane t

gjej nj mnyr pr ti detyruar t mbajn prgjegjsin q u takon pr vlersimet e

pakujdesshme apo t gabuara.

2.3.1 Treguesit e krizs s kreditit

Paralelisht me treguesit e krizs s likuiditetit t trajtuar m sipr, prmenden edhe disa

prej treguesve kryesor t krizs s kreditit.

A. TED Spread

Diferenca midis LIBOR-it dhe norms s interesit t bonove t thesarit 3-mujore, e

quajtur ndryshe TED spread mat nivelin e perceptuar t riskut t kreditit. Meqnse bonot

27Enron Corporation ishte nj kompani amerikane energjie, globalisht e prhapur dhe me reputacion tshklqyer deri n vitin 2001 kur u zbuluan probleme t mdha, t fshehura nprmjet mashtrimeve n

pasqyrat financiare. U njoh globalisht si skandali Enron.28 Under Attack, Credit Raters Turn to the First Amendment Ben Protess & Lagan Sebert ( TheHuffington Post 2009 )


32/77

kop

27

e thesarit jan letra me vler pa risk ndrsa LIBOR-i sht mats i konfidencs ne

sistemin bankar dhe likuiditetit n kt sektor, rritja e tij do t thot m tepr pasiguri.

Nj spread i ngusht tregon pr nj treg t besueshm, por kur ky zgjerohet do t thot q

bankat shohin m tepr risk n huadhnien ndaj bankave t tjera dhe si rrjedhim rrisin

normat e interesit.

Sipas nobelistit Paul Krugman29, TED spread sht mats i ankthit t tregut. Nqs bankat

mendojn se partnert e tyre jan solid, do t jen t gatshme ti huajn njra-tjetrs, por

nqs fillojn t krkojn prime m t larta interesi, kto jan shenja ankthi

Historikisht TED spread ka qndruar ndrmjet 30-50 pik baz (0.3-0.5%), por zgjerohet

gjat krizave financiare, ku rekordin e mban kriza aktuale n 2008 me 465 pb 30.

Grafik 4: TED Spread31

Ndrkoh q tregjet u qetsuan n pritje t masave qeveritare, spread-i u ngushtua dhe

rreth 100 bp konsiderohej i pranueshm, por nqs kalon kt kufi, fillon t tregoj ankthin

q prmend Krugman. Si duket qart edhe nga grafiku, aktualisht TED spread-i sht

rikthyer n nivelet e parakrizs.

B. Indeksi VIX

29My friend TEDPaul Krugman (New York Times 2008)30What TED SaidLiborated 2009 (www.liborated.com)31Burimi: Reuters


33/77

kop

28

VIX (Chicago Board Options Exchange Volatility Index) mat volatilitetin, masn n t

ciln investitort mendojn q aksionet do luhaten n 30 ditet e ardhshme32. I quajtur

ndryshe indeksi i friks, rritja e VIX-it konsiderohet si shenj q frika dhe lakmia po

drejtojn tregun.

Llogaritet real-time gjat gjith dits, duke u luhatur n do moment. Thuhet se VIX mat

besimin n treg (ose m sakt nivelin e ankthit), duke prcaktuar se sa jan t gatshm

njerzit q t blejn opsione, zakonisht opsione shitje33, t cilt jan baste se tregu do t

bjer. Kur do gj ecn mir, askush nuk do t blej opsione shitje, q jan nj form

sigurie kundrejt rnies s mimeve, prandaj indeksi VIX ka vler t ult. N momentin q

fillojn t shfaqen problemet, t gjith duan t mbrohen dhe VIX-i fillon rritet. Zakonisht

VIX-i nuk zbret posht nivelit 12 - 13 dhe gjat krizave prpara 2007-s, nuk para e ka

kaluar nivelin 60 34.

Grafik 5: Indeksi VIX 35

Si mund t shihet edhe nga grafiku i luhatjes se VIX-it gjat vitit t kaluar, indeksi ka

arritur nivelin maksimal (80 pik) gjat periudhs shtator - dhjetor 2008. Pas ksaj ka

ardhur duke rn vazhdimisht dhe aktualisht qndron rreth nivelit 20-30, pra nuk sht

rikthyer ende n nivelet e normalitetit.

32Wikipedia (www.wikipedia.com)33 Jan kontrata financiare sipas t cilave blersi i opsionit ka t drejtn por jo detyrimin, q ti shesshitsit instrumentin pr t cilin ka bler opsionin, me nj mim t paracaktuar, brenda nj date t caktuar.34 Stocks - Market Volatility Index (VIX)- Jack Krupansky& Chris Lott 2007 (The Investment FAQ /www.invest-faq.com)35Burimi: Bloomberg
http://www.invest-faq.com/http://www.invest-faq.com/http://www.invest-faq.com/


34/77

kop

29

Duhet prmendur se VIX-i sht nj profeci vetprmbushse dhe shpesh her duket

sikur i shton m tepr problemet. Investitort q ndjekin vazhdimisht kt indeks, nqs do

t shihnin nivele t larta, do t friksoheshin pr problemet q paraprin indeksi dhe si

rrjedhim do t nxitonin t mbyllnin pozicionet. Veprime t tilla, t njkohshme prej

shum tregtarve do t rrisnin edhe m tepr volatilitetin dhe frikn n treg. Pra VIX-i do

t vepronte si nj spirale frike.

2.4 Pasojat pr elementt kryesore t sistemit financiar

N gjith morin e informacionit t marr pr krizn financiare, sht folur kryesisht pr

sistemin bankar dhe efektet e krizs n kt sektor. Pr t plotsuar tablon, n vijim

trajtohet impakti i krizs mbi disa nga aktort m t rndsishm n sistemin financiar.

2.4.1 Tregu i sigurimeve

Nuk ka arsye pr t menduar se sektori i sigurimeve ndihmoi n lindjen e krizs

financiare, sht e qart q prejardhja e saj ishte nga sektori bankar. Vet prfytyrimi i

sistemit financiar si ....nj cikl i mbyllur fluksesh dhe marrdhniesh financiare t

pafundme, spirale dhe n form t prsosur piramidale.... (Bundo 2004)36, nnkupton

qart se problemet e njrit apo t disa elementve t sistemit financiar, nuk kan si t mos

prhapen n pjesn tjetr t sistemit.

Shoqrit e sigurimeve37mbshteten n financimin nprmjet primeve dhe i investojn

kto prime n tregun financiar. N kt mnyr pr siguruesit sht vshtir q t krijohet

panik likuiditeti, duke qen se klientt e tyre nuk mund ti trheqin primet e paguara. Kjo i

bn kompanit e sigurimeve m t mbrojtura ndaj goditjeve apo rnieve n sistemin

financiar. Arsyet q i mbajtn kompanit e sigurimeve relativisht m t mbrojtura ndaj

krizs jan:

Modeli i biznesit,

Portofolet e diversifikuara,

Financimi me flukse primesh relativisht t qndrueshme,

Fakti qe nuk mbshteten n financimin afatshkurtr.

36Finance ( 2004)Sherif Bundo / f 7937N termin sektor i sigurimeve prfshijm edhe kompanit e risigurimeve


35/77

kop

30

Pavarsisht se kriza nuk krcnoi n mnyr t drejtprdrejt stabilitetin e tregut t

sigurimeve, sigurisht q do t kishte ndikimet e veta edhe n kt sektor, sidomos n tre

drejtime kryesore:

Humbjet nga kredit hipotekore subprime- N fazn e par t krizs, filluan

t bheshin t dukshme problemet e institucioneve financiare t lidhura me

kredit subprime. Pr tregun e sigurimeve kto humbje ishin t pakta dhe

lidheshin me rastet kur kto kishin marrdhnie biznesi me institucione financiare

q arritn deri n falimentim.

Humbjet nga zhvlersimi i aktiveve- Kompanit e sigurimeve jan investitor

t rndsishm n tregun e kapitalit dhe rrjedhimisht humbjet kryesore lidhen me

goditjen q kan pesuar portofolet e tyre t sigurimit. Rniet n vlern e aktiveve

dhe sidomos t atyre financiare (aksione, obligacione etj), solln rnien e vlers s

investimeve t tyre n mnyr t ndjeshme38. Drejtimi i mir i aktiveve sht

thelbsor pr sektorin e sigurimeve dhe natyrisht q portofoli i investimeve,

prve cilsis s lart t instrumentave gzon edhe diversifikim t gjer. Kjo

sht arsyeja q kompanit e sigurimeve nuk u preken nga kriza financiare q n

fazat e saj fillestare, por ndjen vshtirsi vetm pasi kriza u shprhap n gjith

sistemin financiar dhe m tej n sektorin real.

Humbjet nga CDS (Credit default swaps), garancit financiare etj. -Kompanit e sigurimeve jan gjithashtu pjesmarrse n sistemin financiar edhe

nprmjet ofrimit t shrbimit t sigurimit kundr falimentimit t nj kundrpal.

Produkte t tilla jan edhe CDS-t, q jan kontrata krediti derivative ndrmjet dy

palve, sipas t cils blersi i paguan prime periodike shitsit t kontrats dhe

dmshprblehet n rast se ka nj dshtim n shlyerjn e instrumentit financiar ku

ka investuar. Zakonisht CDS-t lidhen pr instrumentat e borxhit (obligacione ose

kredi) dhe ndonjher mjafton thjesht q emetuesit ti ulet renditja e kreditit q

blersi t krkoj dmshprblim. Prve blerjes pr mbrojtje, CDS-t mund t

jen edhe objekt spekulimi dhe n fakt mund ti blej kushdo edhe pa patur n

pronsi instrumentin t cilin sigurojn. CDS-t jan instrumenta derivative

komplekse q kan tipare t sigurimit dhe prdoren gjithashtu si mats t riskut t

38 Sipas vlersimit mark-to-market, aktivet pasqyrohen sipas vlers s tregut


36/77

kop

31

kreditit t kundrpals. Kshtu nqs CDS-t pr nj kompani t caktuar rriten, kjo

perceptohet si rritje e mundsis q kjo kompani t falimentoj dhe si rrjedhim

edhe mimi pr sigurimin e borxhit t saj do t rritet.

Ndrmjet llojeve t shumta t kompanive t sigurimeve, prmenden edhe ato q ofrojn

vetm nj lloj shrbimi sigurues - garantojn shlyerjen n kohn e duhur t interesave dhe

principalit kur dshton emetuesi39. Ktyre shoqrive ju desh t paguanin n shuma t

jashtzakonshme, duke qen se falimentimet ishin seriale dhe t prqndruara n koh.

Ajo q duhet theksuar sht se tregu i sigurimeve vrtet u prek nga kriza, pr shkak t

humbjeve t msiprme, por nuk pati raste falimentimi n kt sektor. N koh t tilla,

kur institucione financiare gjigande ran njri pas tjetrit, shum mund ta vlersojn

pranin e industris s sigurimeve si nj faktor stabilizues n sistemin financiar.

Rasti m i dgjuar i problemeve pr nj kompani sigurimesh sht ai i AIG-s,40i cili undihmua nga qeveria amerikane pr t mos falimentuar, duke i hapur rrug problemit

too big to fail. AIG-ja njihet si grupi m i madh i sigurimeve n Sh.B.A. dhe

shpeshher problemet e saj jan perceptuar nga publiku i gjer si probleme t sektorit te

sigurimeve.

Prve kompanive t sigurimeve, grupi mbshtetet edhe n nj numr t konsiderueshm

kompanish t tjera q ofrojn shrbime financiare. Ishin pikrisht kto kompani t tjera

q solln humbje pr grupin, sidomos nga aktivitetet e tyre t investimit duke shkaktuar

probleme likuiditeti pr grupin. Kompanit e investimeve t grupit AIG nuk arritn t

prekeshin sepse sipas rregullave amerikane, kompania mm nuk mund t prek aktivet e

kompanive t saj bija, kur kto t fundit jan kompani sigurimesh si dhe e ka t kufizuar

marrjen e fondeve prej tyre.41Pra pavarsisht se kompania mm pati probleme shum

serioze, kompanit e sigurimeve bija ishin t mbrojtura, madje vazhduan t ishin me

fitim.

39Quhen monoliners pr tu dalluar nga kompanit e tjera t sigurimeve q njihen edhe si multilinersmqs ofrojn disa lloj sigurimesh (jete, prone etj). Industria e monoliners fokusohet vetm n tregjet ekapitalit dhe jo n llojet e tjera t sigurimeve.40 AIG njihet si nj ndr kompanit m t mdha n bot prsa i prket sigurimeve, prbr prej 71kompani sigurimesh dhe 176 kompani t tjera shrbimesh financiare. N 2008, revista Forbes e renditi sikompanin publike t 18-t n bot. Ndrmjet t tjerash, grupi ishte i famshm edhe pr ofrimin e

produkteve si CDS-te, madje ishte nje lojtar kyc i llojeve t tilla t sigurimit.41The AIG Liquidity Crisis and Its Impact on the Insurance MarketAdvisen 2008 / f 4


37/77

kop

32

Mund t thuhet se kjo kriz globale dha srisht provat empirike q katastrofat n

sistemin financiar nuk jan domosdoshmrisht t tilla pr sektorin e sigurimeve42, madje

kto t fundit tentojn t prformojn m mir se pjesa tjetr e kompanive financiare n

raste t tilla. Nj shpjegim ndihms pr kt mund t jet edhe fakti se humbja e besimit

t publikut shpeshher shoqrohet me rritjen e krkess pr siguri43.

Pavarsisht se sektori i sigurimeve nuk i vuajti pasojat e krizs njsoj si sektori bankar,

msimi kryesor q duhet t ket nxjerr sht ti qndroj besnik aktivitetit t saj baz

dhe t shmang territore t rrezikshme si produktet financiare komplekse. Krahas ksaj

nuk duhet harruar as kujdesi i vazhdueshm ndaj investimeve dhe mbikqyrja rigoroze.

2.4.2 Fondet e pensioneve

Nj fond pensionesh prcaktohet si nj pellg aktivesh t blera me kontributet e

pjesmarrsve, krijuar pr t gjeneruar rritje t qndrueshme n periudha afatgjata kohe,me qllim ekskluziv financimin e pensioneve t kontribuesve kur ata t arrijn moshn e

pensionit44.

Fondet e pensioneve, nprmjet investimeve t tyre, jane aksionere t shum kompanive

t mdha dhe investitor t rndsishm t tregjeve t kapitalit. Vlersohet se bazuar n

vlern e aktiveve q investojn, jan aktualisht investitort institucional m t mdhenj

n gjith botn, duke kaluar kshtu kompanit e pensioneve, rezervat valutore, fondet e

prbashkta, fondet mbrojtse etj.

Mbijetesa e nj fondi pensionesh mbshtetet n kontributet e pjesmarrsve, t cilat sht

i detyruar ti shlyej n t ardhmen. Natyrisht q fondi duhet t ket investime

fitimprurse, n t kundrt nuk do t ishte n gjendje t prballonte detyrimet e veta t

tanishme ose t ardhme. N ndryshim nga kompanit e sigurimeve, fondet e pensioneve

nuk kan domosdoshmrisht baz t qndrueshme financimi. Kushdo q nuk sht m i

knaqur apo i interesuar ka t drejt t trhiqet nga fondi dhe t marr pas pjesn e vet t

kontributeve. Pr vet natyren e biznesit, nj fond pensionesh dhe mbijetesa e tij do t

jet totalisht e varur nga drejtimi i aktiveve, prandaj dhe administrimi i portofoleve t

investimit ka rndsi parsore.

42 Sektori i sigurimeve ka nj cikl t vetin q nuk sht gj tjetr vese tendenca pr tu lekundur midisperiudhave fitimprurse dhe jo-fitimprurse me kalimin e kohs. Pavarsisht emrit t njjt, nuk kaevidenca q ky cikl t jet i korreluar me ciklin e biznesit pr nj ekonomi t caktuar.43Insurance companies and the financial crisisSebastian Schich, OECD 2009 / f 844Investopediawww.investopedia.com


38/77

kop

33

Ndr investimet tradicionale t fondeve t pensioneve jan aksionet, por strategjit e

mbshtetura n to nuk kan ecur mir kto vitet e fundit. Pr t prmbushur detyrimet q

kto fonde pensionesh kan ndaj kontribuesve t tyre q aktualisht jane pensionista, do

tju duhet t fitojn do vit 8% mbi investimin e br45, shifr kjo shum ambicioze n

koh t tilla volatile.

Goditja e krizs financiare ka qen e ndryshme, n varsi t prbrjes s portofolit t

investimit. Kshtu pr fondet q pjesn m t madhe t tyre e kishin investuar n

obligacione, kriza sht ndjer m pak sepse kjo form investimi ka norma kthimi m t

ulta por edhe m t qndrueshme. Kur aksionet kan qen forma kryesore e investimit,

humbjet kan qen m t mdha dhe n rastet kur fondet e pensioneve jan treguar t

guximshme duke investuar n instrumenta m riskoze, kuptohet q goditjet e krizs kan

qen shum m t ndjeshme.N pasqyrat e tyre financiare mund t shihet qart se gjat krizs, fondet e pensioneve pr

vendet e OECD-s kan ndryshuar disi prbrjen e portofolove t tyre. Kshtu investimi

n aksione, sht ulur nga 50% n fund t vitit 2007, n 41% n dhjetor t vitit 200846.

Ndr fondet e pensioneve m t mdha dhe me m tepr humbje gjat krizs sht edhe

CalPERS 47(California Public Employees' Retirement System), vlera e t cilit ra me 100

miliard dollar gjat vitit 2008, ose me rreth 30%48t vlers.

CalPERS njjihet si nj nga fondet e pensionve m t guximshem n treg q ka investuar

prve t tjerash n komoditete49, prona t patundshme, dhnie hua t letrave me vler

etj.

Ka disa tipare t rndsishme q kan shfaqur pothuajse t gjith fondet e pensioneve

gjat viteve t fundit dhe q duken se jan ruajtur dhe prforcuar gjat krizs globale:

Rritja e diversifikimit ndrkombetar t portofoleve t aksioneve

Rritja e prdorimit t letrave me vler derivative pr tu mbrojtur ndaj riskut

45Steep Losses Pose Crisis for PensionsDavid Cho (The washington Post 2009)46Pension markets in focusOECD 2009 / f 447CalPERS administron pensionet dhe sigurimet shndetsore pr m tepr se 1.6 milion punonjs publikdhe pensionist t Kalifornis. sht fondi publik i pensioneve m i madh n Sh.B.A. dhe nj ngainvestitort institucional m aktiv globalisht.48Former Calpers CIO says did right thingReuters 200949 Komoditet jan mallra me ofert t padiferencuar. Jan produkte q nuk ndryshojn sipas tregut dhe sirrjedhimin mohen sipas krkess dhe oferts globale. T tilla produkte jan nafta, hekuri, sheqeri, orizi,kripa, mielli, kafeja, ari, argjendi, bakri etj


39/77

kop

34

Ekspozim i vazhdueshm ndaj klasave t aktiveve alternative

Prpara se t lindte kriza, shum prej ktyre fondeve kishin eksperimentuar n teknika

riskoze tregtimi apo kishin futur n portofolet e tyre instrumenta financiare komplekse.

N momentin q keto investime psuan rnie, edhe fondet e pensioneve filluan t

lkundeshin. Humbjet totale t fondeve t pensioneve pr vendet e OECD-s, arritn

shifrn 5.4 triliard dollar gjat vitit t kaluar dhe shnuan mesatarisht nj rnie prej

24.1% n terma reale.

Gjat 2009-s lajmet kan qen pozitive, sipas burimeve t OECD-s deri n 6-mujorin e

par jan rikuperuar m tepr se 1.5 triliard dollar nga humbja e vitit parardhes dhe

rritja ka qene 3.5%50. Bazuar n shifrat e msiprme, nuk ka sesi t mos jen optimiste

pritjet pr t ardhmen, megjithse duhet mbajtur parasysh se kujdesi pr investimet e

zgjedhura duhet t jet vazhdimisht i pranishm.

Qllimi i ekzistencs s fondeve t pensionit, financimi ndrmjet kontributeve pr t

shprblyer pjesmarrsit n momentin e daljes n pension, u jep karakter shoqror dhe

tipare t sigurimeve. N ndryshim nga sigurimet, humbjet e fondeve t pensioneve jan t

prirura t ken dimensione edhe m t mdha, duke qen se bhet fjal pr kursimet disa

vjeare t mijra punojsve.

Ende pas daljes nga kriza vazhdon t ekzistoj dilema pr fondet e pensioneve dhe gjith

investitort e tjer: nqs largohen nga investimet m riskoze ather duhet t kenaqen menorma m t ulta kthimi, qe i ln t ekspozuar ndaj t papriturave t s ardhmes. Nuk

mund t bhen ende parashikime pr sjelljen e tyre sepse nuk sht e qart nqs tani do t

tregohen m t kujdesshm ndaj investimeve q ndrmarrin apo nqs do t tundohen t

shohin investime q sjellin kthim m t lart, nn presionin e rimkmbjes nga humbjet e

investimeve t kaluara.

2.4.3 Unionet e kreditit

Unionet e kreditit jan ndr lojtart kryesor t industris financiare. Jan institucione

financiare t tipit kooperative n pronsin dhe kontrollin e antarve t tyre. Veprojn

me qllimin e nxitjes s kursimit, kreditimit me norma t arsyeshme interesi dhe pr

ofrimin e shrbimeve financiare ndaj antarve t vet. Pavarsisht rritjes dhe prhapjes s

50Pension markets in focusOECD 2009, f 2


40/77

kop

35

viteve t fundit, unionet e kreditit jan m t vogla se bankat. Pr t patur nj ide, pr

shembull n fund t vitit 2007, n SH.B.A. nj union krediti kishte mesatarisht 93 milion

dollar aktive ndrsa banka mesatare amerikane kishte 1.53 miliard dollar51.

Si natyr unionet e kreditit u sherbejne vetm antarve t tyre dhe shpesh her

konsiderohen organizata t tipit jofitimprures sepse pavaresisht se arrijn t ken fitim

nga aktiviteti i tyre, ky fitim u prket antarve. Shumica e ktyre fitimeve ju kthehen

pjesmarrsve n formn e normave m t ulta t interesit pr kredite, norma m t larta

depozitash, komisione m t pakta dhe shrbim m i mir. Prve shprndarjes s

msiprme, unionet e kreditit krijojn rezerva pr t siguruar mbarvajtjen e sigurt t tyre

n t ardhmen, por gjithmon n masn e pranuar nga bordi i tyre drejtues.

Ky profil biznesi q kan unionet e kreditit dhe grumbullimi i rezervave u ka dhn atyre

aftesin pr t mbijetuar pavarsisht krizs si dhe mbrojtjen nga kredit e kqija.N ndryshim nga tipet e tjera t investitorve institucionale, unionet e kreditit morn

pjes n mnyr t kufizuar n kredit hipotekore dhe pavarsisht disa humbjeve t

pranueshme pr rrethanat, nuk e gjetn veten n mes t vorbulls financiare. Praktikat

prgjithsisht konservatore t dhnies s kredive dhe vendosja e nevojave t antarve t

tyre prpara fitimeve, kan kufizuar angazhimin e tyre n paktika t pakujdesshme dhe i

kan dalluar nga institucionet e tjera kredidhnse shkaktare t krizs subprime52.

Kuptohet q humbjet e unioneve t kreditit, ashtu si pr gjith institucionet e tjera

kredituese, kan ardhur kryesisht nga dshtimi i kredive hipotekore t dhna. Unionet e

kreditit rregullohen dhe mbikqyren n mnyr t pavarur nga bankat dhe me lindjen e

problemeve, n ndihm t tyre erdhn agjensit e sigurimit t ktyre fondeve q jo vetm

prdorn nj pjes t rezervave pr t ndihmuar unionet q ishin n nevoj, por edhe

garantuan depozitat pr kto institucione. Pra masat e marra pr ndihmn e sektorit

bankar, u ndrmorn edhe pr t ndihmuar unionet e kreditit, q n fakt i vuajtn m pak

pasojat e krizs financiare. Pr unionet e kreditit kriza globale vuri n dukje dy fakte

kryesore:

Profili q kan i ka mbajtur relativisht m t mbrojtura se bankat

51Commercial banks and credit unionsMike Schenk (Credit union national association 2007) / f 152U.S. Moves to Bail Out Credit Union Network- Mark Maremont (Wall Street Journal 2009)


41/77


42/77

kop

37

KAPITULLI III

POLITIKAT E ZBATUARA N PRGJIGJE T

KRIZS EKONOMIKE GLOBALE

Kur kriza e kredive hipotekore nnstandarte shprtheu n SHBA dhe sidomos pas

prhapjes s saj n vendet e zhvilluara dhe hyrjes n reesion t ekonomis globale,

dizenjimi i nj politike t duhur si prgjigje ndaj krizs u b qllimi kryesor. Qllimi

kryesor i ktyre politikave ishte prcaktimi i pikave t dobta t sistemit financiar q uann kriz dhe rikthimin e besimit n tregjet financiare. Arritja e nj konsensusi se cilat do

t ishin politikat q do ndiqeshin, sa agresive do ishin ato, pesh do i jepej politikave

makroekonomike dhe atyre t sektorit financiar dhe form do merrnin ato, t gjitha kto

pyetje ishin nj sfid e madhe pr t gjith vendet e prekura nga kriza.

Qeverit mund t luajn nj rol shum t rndsishm n stabilizimin e ekonomis s nj

vendi nprmjet implementimit t dy politikave, monetare dhe fiskale. N rastin e krizs

aktuale financiare ekonomike, qeverit duhet t ken parasysh rndsin e madhe t

rolit t tyre n marrjen e masave t duhura pr tju prgjigjur ksaj krize. Kriza ekonomike

sht ende duke u rritur e prhapur me shpejtsi.

Akoma ka pikepyetje pr sa i prket rolit dhe efektivitetit t ndrhyrjes s qeverive n t.

Ka shum diskutime dhe kundrshtime pr sa i prket faktit se cfar duhet dhe cfar

mund t bj qeveria pr prmirsimin e situats. Duke ju bazuar t shkuars nj kriz e

till ishte e pashmangshme. Roli i Qeveris n kontekstin e krizave nuk sht ai i

eleminimit te tyre, por m shum limitimi n kohzgjatje dhe thellsi dhe zbatimi i

politikave te duhura n pergjigje t tyre. Duke par q pikrisht kriza ka thelluar uljen e

vlers s aseteve, t konsumit dhe rritjen e madhe t papunsis t bn t mendosh q

ndrhyrja e qeverive nuk ka qn n kohn dhe masn e duhur dhe ktu nis dhe

diskutimi.


43/77

kop

38

1.far politike duhet t ndjekin autoritet pr t siguruar stabilitet dhe kanale kreditimi

t mjaftueshme pr t prkrahur rimkmbjen ekonomike?

2. Kur dhe si duhet t ndrhyjn politikbrsit n mbshtetje t ekonomis me an t

politikave t tyre publike?

3. Sa t mdha jan risqet e lidhura me kalimin e riskut privat n bilancet e qeverive dhe

krijimin e borxheve publike t larta. Si do t menaxhohen ato n t ardhmen?

4. Si duhen kombinuar politikat rregulluese t qeverive me forcat e lira t tregut me

qllim q t shmangen n t ardhmen kriza t tilla globale?

Kto jan disa nga shtjet q do diskutohen n vijim t ktij kapitulli.

3.1 Politika monetare

Nj politik e pazakont monetare filloi n shtator t 2008-s, pas falimentimit t Lehman

Brothers, e cila pasoi krizn. Kriza pati efekte t menjhershme n t gjith vendet,

bankat u bn shum mosbesuese n dhnien e huave midis njra tjetrs. Si rezultat i

forcimit t standarteve t kreditimit, kredia u b shum m e shtrenjt dhe aktiviteti

ekonomik botror u dobsua shum. Si rezultat ndryshoi edhe politika monetare.

Nse n situata normale politika monetare prqndrohet n dy objektivat kryesor t saj:

Norma e inflacionit

Krkesa agregate

n situatn aktuale ku tregjet financiare jan t bllokuara ajo ka ndryshuar objektivat e sajn prgjigje t krizs.

Si kundrprgjigje ndaj ktij bllokimi t sistemit t kreditimit u prdorn tre mekanizma

t politiks monetare:

Normat e interesit

Normat e interesit jan nj instrument i nj politike monetare t zakonshme e quajtur

Conventional monetary policypr t br dallimin me politikat jo t zakonshme q u

zbatuan n prgjigje t krizs. T gjitha vendet duke prfshir edhe Shtetet e Bashkuara

t Ameriks uln normat e interesit n mnyr t ndjeshme n nivelet afr zeros, dhe

pothuajse t gjitha vendet e tjera ndoqn t njjtn rrug (Battelino, 2009)54.

54Policy Responses to the Global Financial Crisis, by Madeline Ehler/A declaration of Ricc Battellino,Deputy Governor of Reserve Bank of Australia , 2009/Fq.3


44/77

kop

39

Vetm Australia, si nj ndr vendet m t zhvillura n bot, ruajti normat e interesit mbi

1%. N grafikun e mposhtm paraqitet n mnyr kronologjike nga Qershor 2007-s

deri n Qershor t 2009-s ulja e normave t interesit nga bankat qndrore t vendeve m

t zhvilluara n bot. Kjo ulje e normave t interesit n nivele kaq t ulta nuk sht hasur

pr nj periudh 150-vjeare dhe arsyeja e ksaj ishte fakti q normat e kreditimit pr

familjet dhe bizneset nuk i ishin prgjigjur uljes s norms baz t interesit.

Prkundrazi, si rezultat i krizs dhe humbjes s besimit bankat e nivelit t dyt kishin

rritur normat e kreditimit, gj q onte n zgjerimin e spread-it midis norms baz t

interesit dhe asaj t kreditimit.

.

Figura 1: Normat e interesit

N rastin e Shteteve t Bashkuara edhe pse Fed-i uli ndjeshm normat e interesit me 325

pik baz, normat e kredive hipotekore nuk u prekn pothuajse fare. Pr korporatat

huamarrse, normat e interesit jo vetm q nuk jan ulur por jan n nj nivel disi m t

lart krahasuar me mesataren e normave gjat 10 viteve t fundit kjo si rezultat i rritjes s

mimit t riskut.


45/77

kop

40

Figura 2:

mimi i nafts ndr vite55

Ulja drastike e normave t interesit shkaktoi nj tjetr efekt t padshirueshm, u vu re

nj rritje e menjhershme e mimit t nafts n $ 60-$70 pr fui dhe akoma m shum

gjat gjith vitit t par t krizs. Rritja e mimit t nafts goditi rnd edhe industrin e

makinave gjat vers s vitit 2008. N grafikun e mposhtm do t vem re se n 2008

mimi i nafts ka arritur vlerat m t larta si asnjeher tjetr duke par historikun e tij q

nga viti 1987.

Analizat statistikore tregojn q normat e interesit ndikojn n mimet e mallrave prtej

efektit tipik q ai ka mbi krkesn pr mallra. Gjithashtu kurset e kmbimit kan ndikim

n mimet e mallrave

56

. Ishin kto q uan n nj norm t lart inflacioni, pra mime tlarta t produkteve.

Quantitative easing 57

sht nj politik jo e zakonshme Unconventional policy e ndjekur nga vendet e

prekura nga kriza, ndryshe e quajtur si shtypje e paras. Nnkupton blerjen nga

banka qndrore t letrave me vler qeveritare afatgjata me qllim rritjen e likuiditetit

n treg dhe t rezervs. Kjo on n rritjen e mimit dhe uljen e interesit, t cilat nxisin

investimet n letra me vler afatgjata.

55www.wikipedia.com56

Shiko John P. Lipsky, Commodity Prices and Global Inflation, Council on Foreign Relations, New

York City57

Policy Responses to the Global Financial Crisisby Madeline Ehler, 2009
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0f/Brent_Spot_monthly.svg


46/77

kop

41

Nse operacionet e zakonshme monetare kan si objektiv t ndikojn n krkesn pr

kredi , Quantitative easing ka pr qllim t ndikoj n ofertn e kredis. Bankat e

nivelit t dyt si rrjedhoj do ken m shum likuiditet pr ta prdorur pr qllime

kreditimi.

Nj sr bankash qndrore kan rritur rezervn e tyre me disa % ndaj GDP-s, gj e

cila paraqitet edhe n grafikun e mposhtm. Po t shohim ecurin e saj ndr vite, n

vitin 2009 ajo ka psuar nj rritje t ndjeshme krahasuar me vitet e tjera, ku Fed-i

sht ndr t parat banka q ka rritur rritur rezervn n menyr t ndjeshme.

Nj shembull i njohur i Quantitative easing sht aplikuar nga Japonia ndrmjet

viteve 2001-2006. N 1980 ekonomia japoneze psoi nje kriz, sistemi bankar u

destabilizua dhe pati nj rnie t ekonomis. Nga aplikimi i Quantitative easing n

Japoni pr t dal nga situata e krizs nuk u vu re ndonj efekt pozitiv i saj.Evidencat kan treguar q rritja e oferts s paras ka ndikuar pak n stimulimin e

bankave pr t rritur kreditimin gjithsesi ka patur sukses n uljen e interesave

afatgjat (Batellino 2009)58.

58Ric Battelino: Global monetary developments,May 2009/ Fq.7


47/77

kop

42

Figura 3: Prqindja e rezervs

Rezultoi si nj politik e limituar pr sa i prket ndikimit t saj n krkesn agregate dhe

n mime59. E megjithat politikat monetare dhe efektet e saj varen jo vetm nga

karakteristikat e krizs por edhe nga ato t vendeve, ka l ende nj pikpyetje se si do

ndikoj kjo politik monetare n krizn aktuale.

Credit easing

N kt rast ajo q banka qndrore ka si objektiv nuk sht rezerva por prbrja e

aseteve n kredi dhe letra me vlere. Qllimi i saj sht t nxis tregtin n lidhje me

disa asete riskoze duke ndryshuar kshtu dhe prbrjen e portofolit te saj (Murray,

2009)60. Ajo ka t bj me disa masa q bankat qndrore morn pr t lehtsuar

proesin e kreditimit ndr t cilat prmendim:a) Blerjen e drejtprdrejt t letrave me vler me risk nga banka qndrore;

b) Garantimin e nj pjese t aseteve t bankave tregtare;

c) Blerjen e letrave me vlere direkt n tregun primar dhe sekondar

kriza ekonomike globale analiza dhe implikime

Documents