31

Türk Deniz Ticareti Sempozyumu V(Piri Reis) - 28 Haziran 2013, ss.21-37.

KİTAB-İ BAHRİYENİNİKİ AYRI TELİFİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

Prof. Dr. Tuncer BAYKARA

İzmir şehri tarihini yazarken, Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye’si de önemli kaynaklarım arasında idi. 1470-1553 yılları arasında ayaşayan1 Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye’nin TTK tarafından 1935 tarihinde tıpkıbasım olarak yayımlanmıştı. Ancak yayımlanan bu nüshasındaki haritalar beni tatmin etmediğinden İstanbul kütüphanelerindeki yazma nüshalarına da bakmaya çalıştım2. Özellikle Batı Anadolu ve İzmir kıyılarının çizimi, oldukça farklılıklar gösterir, kimisi gerçeği tam yansıtıyor, kimisi ise bir yerlerden acemice ve yeteneksiz çizimcilerin kopyaları idi. Bu arada İzmir ve çevresinin kıyılarını tanımlarken, iki ayrı metin olduğu dikkatimi çekmişti. Bundan dolayı daha ayrıntılı bilgiye sahip olmadan da bu iki ayrı kaleme alınış üzerinde kesin kanaata varmıştım3. Nitekim birinci telifin 1521 tarihli olduğu, fakat Kanuni’ye takdim edilen son telifin 1626 tarihli olduğu tesbit edilmiiştir.

Osmanlı dönemine ait özgün eserlerden olan Kitab-ı bahriyenin içerdiği bilgilerden başka araştırmalarımda da istifade etmişimdir. Özellikle yer adları konusunda XVI.yüzyılın ilk yarısına ait isimler büyük önem taşıyordu. Mesela Kızkulesi kitabımda onun Kızlar Hisarı diye adlandırdığı ve Kız-kalesi özelliklerini tam olarak yansıtan bilgilerini kitabımda kullanmıştım4. Yine onun verdiği bilgiler arasında, kalelerin fethi sırasında muhacimlerin eşya sandıkları içinde kale içine dahil olup kaleyi ele geçirmeleri hikayesini de uygun bir yerde kullanacağız.

1 Piri Reis’in hayatı için son bilgiler İdris Bostan’a aittir; “Piri Reis”,TDVİslam Ansiklopedisi, XXXIV,283c-285b ; ayrıca bk. Mahmut Ak, “Piri Reis (1470?-1554), Türkler ed. H.C.Güzel.., XI, 313-319).

2 Kitab-ı Bahriye’nin geneli için bk. Fiikret Sarıcaoğlu, “Kitab-ı Bapriye”, .TDVİslam Ansiklopedisi, 72c-75a.

3 Tuncer Baykara, İzmir Şehri ve Tarihi, İzmir 1974, s.4, 38.4 Tuncer Baykara, Kız-kulesi, Ankara 2004, TTK Yayını, s. 34, 178.

Tuncer BAYKARA

32

Türk Deniz Ticareti Sempozyumu V (Piri Reis)

Böylesine özgün bilgiler içeren Kitab-ı Bahriye ile ilgili araştırmalar XVIII yüzyıldan bu tarafa büyük bir yekuna ulaşmıştır. Bunları burada belirtmekten ziyade, bu iki telife dair son yıllardaki iki Türk bilim adamının araştırmasına dikkatinizi çekerek konuya gireceğim. Rahmetli Hüseyin Gazi Yurdaydın ile gençlerden Fikret Sarıcaoğlu , günümüzün öteki Piri Reis araştırıcıları arasında önemle yer alırlar.

II. Piri Reis’in Bahriye kitabının iki ayrı telifi,yani yazımı olduğu kesinlikle bilinmesine rağmen, Türk Tarih Kurumu , 1935 de, ikinci yazımına ait nüshalardan birisinin tıpkı basımını yayınlamıştır.Çünkü ikinci telifi daha ayrıntılı bilgiler içermektedir. Genellikle tıpkı basımlarda veya Latin harflerine aktarmalarda tercih edrilen de bu ikinci telifdir. Bizim bu bildiride, Kitab-ı Bahriye araştırıcılarına sunacağımız bir yeni bilgi, Bahriye kitabının ikinci telifinin en eski nüshalarının bilinmesine dair olacaktı Bahriye kitabının ardındaki müstensih kayıtlarını yeterince inceleyemedik. Bu hususta F. Sarıcaoğlu’nun bazı görüşleri vardır. Fakat bu konuda Tonuzlu / Denizli imlasının da etkili olabileceğini belirtmek istiyoruz. Denizli şehrinde olduğu gibi, Urla’nın Denizli köyünün imlasında da benzer bir gelişme olduğunu vaktiyle tesbit etmiştik5.

Bu bildiride bizim kullandığımız her iki telife ait nüshalarda dikkate değer bir husus göze çarpıyor. Bunların her ikisinde de metinde Denizli derken, haritalarda Tonuzlu denmektedir. Oysa ilk yazımında Tonuzlu imlasının kullanılması gerekir6. Demek ki metnin müstensihleri, kısmen yöreyi bildiklerinden , veya Türkçenin gelişmesinden haberdar olduklarından XVII ve sonraki yüzyıllardaki istinsahlarında Denizli imlasını tercih etmişlerdir. Fakat haritaları yapan ressamlar , veya resme kabiliyetli müstensihler önceki haritaları aynen kopye ettiklerinden orada eskisi gibi köyün adı Tonuzlu kalmıştır. Şu halde yayın yapılırken metin içinde de Tonuzlu imlası oldanlar daha eski bir istinsah nüshası olarak tercih edilmelidir. İstinsan tarihi olmasa dahi, eğer metinde de Tonuzlu imlası varsa bunun XVI yüzyıla ait olduğu hususunun kesin olduğuna dair ,Kitabı Bahriye araştırıcııarının dikkatlerini çekmek isterim.

5 Tuncer Baykara, Denizli Tarihi, II, 1969 İstanbul, s.44, not. 75; Ayrca bk. Yeni baskısı, Selçuklular ve Beylikler Çağında Denizli, İstanbul 2007,s.110-116. ; Denizli adının imlasının gelişmesini kısaca şöyle gesterebiliriz:

XIII. yüzyıl: Toğuzlu XIV. yüzyıl: Tonguzlu XV. yüzyıl: Tonuzlu XVI. yüzyıl: Tonuzlu, yüzyılın sonu: Denizli6 Urla’nın Denizli köyünün adının imlası, XVI yüzyıl Osmanlı tahrirlerinde de

değişime uğramıştır. 1529 tarihli defterde Tonuzlu , 1575 dekinde ise Denizli’dir.

Piri Reis’in Kitab-ı Bahriyye’sinin İki Farklı Telifi Üzerine Düşünceler

33

28 Haziran 2013 - İzmir

Şimdi bu iki farklı yazılımın, bir yerdeki, mesela hepimizin veya çoğumuzun bildiği İzmir ve dolaylarındaki durumunu görelim7:

(Yenicami 790, 22a ve dev.)

“Sabıka zikr olan Karafoça’dan İzmir kırk mildür. Mezkûr İzmir önleri pilacadur. Yaz kış yatur demüre kabil yerlerdür Ve ka’la önünde olan limanun dayiresi bir mildür Evvel tarihde bina ile yapılmış imiş. Şimdiki halde içi tolmuşdur Hem ağzı tardur Geminün karını iki canibe değer Eyle olsa boşla ağır barcalar girür Büyük gemi taşra yaturlar Ta Kumkısuğı’na ve Naldöken kurbine varunca yaz ve kış yatulur Pilaca yirlerdür.

Amma Urla Limanına varurlarsa küçük gemiler ve ığrıbarlar sığun ardına tolaşub sığdan aşuru denize demür korlar Ve karaya geminin kıçından palamar çıkarub bağlarlar Zira tar yirdür Başdan ve kıçdan bağlamak lâzım gelür Amma büyük gemiler varursa mezkûr limandan iki mil mikdarı yirde Yolluca Ada dirler bir adacuk Ol Adaya palamar bağlayub ve günbatı tarafına demür korlar yaturlar Eyü limandur Amma içmeğe su Adada bulunmaz Kenardan getürürler Ve Yolluca dimekde sebep budur ki kenardan ta mezbûr Cezîreye varınca bir mikdar mabeynine kâfir zamanında dökündü taşlar döküb mezbûr Cezîreyi Anatolu kenarına muttasıl eylemişlerüir Evvel tarihten kalmış harab binalar henüz malumdur Mezkûr Adanun karşusunda Birnarlu Ada dirler bir adacık dahi vardur Ol adacuğun kıble tarafı eyü demür yeridür Lîkin pînelü yirlerdür Demir urganın keser.

Ve badehu Ve eğer Kiliselü Ada’ya varurlarsa anun yatağı günbatısı tarafında Kilise önünde / kuyuya karşu demür korlar Amma Denizli köyünün önüne varurlarsa mezkûr eyü demür yirüdür Mezbûr yirün iki mil mikdarı karşusunda iki karaca adacuklar var ve ol adacukların birisinde içecek su bulunur V e b a d e eğere vaqi olub Kösten Adası’na varurlarsa ol adanun yatağı kıble lodos tarafında bulunur ve içmeğe su hacet olursa Binbirdirek misalinde bir sarnıc vardur Ol sarnıc içine yağmur suyu cem’ olur Sudan sulanurlar Şikâr cinsinden geyiklü adadur Ol adanun beş mil kıble tarafında yani Anadolu kenarında Eğriliman dirler bir liman vardur Ol limanun kıble tarafında yani ol körfezün nihayetine Carban –derbend dirler Hem mezkûr yirde bir Âsitane vardur

7 Birinci telif Kitab-ı Bahriye, Njruosmaniye, 2997; Yenicami Küt. 790 numaradadırlar. Biz Yenicami nüshasını kullandık. 2. Telif ise bütün yayınlar sayılabilir: Biz İzmir dolayları hakkındaki bilgiyi, Fransız Milli Kitaplığındaki yazmadan (Suppl. Turc, 956) naklettik. Bu metni Türk tarih Kurumu yayını (1935 İstanbul) nüsha ile mükabele ettik.

Tuncer BAYKARA

34

Türk Deniz Ticareti Sempozyumu V (Piri Reis)

İsmine Samut Baba Tekyesi dirler Mezkûr Tekye önünden yelken idüb Sayib Limanına varurken Karabuirun cânibinde Büyük Balıklağı vardur ve Küçük Balıklağı dirler deniz kulağıdır Ol diyarda büyük gemi ile varmağa liman Sayib Adasıdır Mezkûr iki adalardur Ve liman güaanr odğusu tarafında olan ada ile Anadolu kenarının mabeynidur Esen rüzgara göre palamarı gerek Anadolu kenarına bağlasunlar her vecihla kabildir Amma Çakalkaya’dan berü gelüb günbatısı tarafında olan ada ile Anadolu maübeyninde bir taş vardur Gözetmek gerek Hîni amelde Eşkale nazar ola V e b a d e Söğüt büküne varurlarsa açuktur Çektirür gemiler bu almağa/(23a) Palamut-büki Mürsin Büki buna göre kıyas oluna ve illa Badem Bükine karşı bir mil mikdarı denizden bölük bölük sığlar vardur Ol sıağlardan gayet ihtiraz ideler Zira ki Eğri limana varurken denizden vara ki ol sığlar sol tarafa kalub vümeezkûr limana girerler ve ol lmimana girdüklerinden s onra her rüzgara kayil yirdür Amma mezbur limandan taşra üç adacuklar vardur Araları sıjğdur gemi gçemlez ve illâ Anadolu ile evveli adacuğun arasında kavdırga geçer Meded olıcak Eşkâle nazar oluna Mezkûr adacıkların kıble tarafında bir adacık dahi var üol ada ile Anadolu kenarının arası denrindür Büyük gemiler geçer Mezbur Adacığun alameti denizden yanında bir taş vardur ol taş su yüazünden gürünmez Ana göre Eşkale nazar ve amel olunü.

(İzmir diyarının eşkali işbu resmdür )”

2. Tertip veya telif Kitab-ı Bahriye metni: TTK Kurumu baskısı, s. 152

… Mezkur adacıkdan sonra artık Menemen kıyısında kenara yakın varılmaz (Zira) ifratla sığlardur Ve bölük bölük dalyanlardur Balık şikâr ider(ler) Öyle olsa İzmir’e giden gemiler kıble tarafında Kızıl-Tağ kurbine yürürler Ta kim Sancak Burnuna varınca Andan sonra rast ortaya yürürler Zira Sancak Burnunda sığ vardur Hem Menemen kıyısı gayetle/ifratla sığdur Veli zikr olan Sancak Burnun İzmir tarafına geçdikden sonra İzmir kalesinin önünedek sığdur Büyük gemiler ta İzmir kalesinin önüne varurlar yaturlar Ol Kalenin önünde gammar taşı gibi yığılmış taşlar vardur Ol taşların cem’ine palamar urganı dolaşdırub bağlarlar Gün batısına karşu denize demür korlar Yaturlar Ve andan içeri İç Liman vardur Mezkur limanın etrafı bir mildür Ol limana evvel büyük gemiler ve ığırbar(lar) ile girdük Amma sonra varduğımızda dolmuşdu Küçük gemiler girür hem ol liman ağzı /(ifratla) /dardur büyük ığırbarların iki tarafa karını değer ol sebebden giremez.

Piri Reis’in Kitab-ı Bahriyye’sinin İki Farklı Telifi Üzerine Düşünceler

35

28 Haziran 2013 - İzmir

Ve bade İzmir kalesinin önüne varmayub Kum kısığuna varurlarsa iskandil ile varurlar demür korlar Zira sığlu yerlerdür ve anun karayel tarafında Naldöken dirler bir taşlu yol vardur Ol yola karşu bazı ığırbarlar varur yaturlar Üzüm yükledürler İmdi bu zikr olan yerlerin Menemen taraflarına her giz gemi cinsinden ferd varmaz sığlardur Veli küçük sandallar yürür balık avlarlar Vafir balıklu yirlerdür.

Ve bade mezkûr İzmir’den Eski Foça kırk mildür Eski Foça’ya Kara Foça da dirler Anunla meşhurdur ve Bade eğer İzmir Limanına varmayub Urla limanına varurlarsa büyük gemiler Yolluca Ada’da yaturlar Mesela mezkur Ada Anadolu tarafına bir mil mikdardur ve ol bir milin mabeyni dökündü taşlar ile kâfirî köprüdür Veli şimdi ol köprünün binası bozulmuşdur Amma dökülmüş taşları şimdi durur Ol taşlarun üzerinden yürüyüb daim ol adaya geçerler Mezkur adada muttasıl / (154 binalardur İmdi büyük gemiler varurlar mezkur Adada yaturlar Yani ol adanın günbatısı tarafında demür korlar Palamarı gün doğusu tarafına mezkur adaya bağlarlar demüri gün batısına karşu bıragub yaturlar Amma eğer kış günleri (nde) olub yıldız tarafından olan berk eserse geminin önüne bir ve ard yanına demürün bıragurlar Ve eğer oraya küçük gemiler veyahud ığırbarlar varurlarsa mezkur Yolluca adaya varmazlar Kenara varurlar yaturlar Ol kenarda bir talyan vardur Demiri yıldıza karşu ol talyandan aşuru denize bıragurlar ve palamarı kenara bağlarlar (Ve) amma geminin kıçına bir pürmeçe alup yaturlar Zira ol talyan içi dardur Eğer pürmeçe almazlarsa gice ile rüzgâr kenardan esicek gemiyi ol talyan üstüne iledüb helâk ider.

Ve bade mezkûr limanın dört mil mikdar yıldız tarafında Denizli dirler bir köy vardur Mezkûr köy deniz kenarından bir mil mikdar karayadur Ol köyün karşusunda bir ince burun vardur Mezkur burunun kıble tarafı eyü yatakdur amma yufka sudur Büyük gemiler yatmazlar (155)Kadırga kadar su söker gemiler yatur ve ol gemiler yatduğu yerin bir mil / mjkdarı gün doğusu tarafında denizde iki adacuklar vardur Ol adacukların birinde içmeğe su bulunur mezkur adacukların poryaz tarafında Kiliseli dirler bir ada vardur Ol adanın yatağı gün batısına karşudur (Ve) onun kara yel tarafında Köstân dirler bir kara sarb ada vardur Ol adada şikâr cinsinden ahu bulunur hem lodos kıble tarafları hep yufka sulu demür yerleridir Amma mezkur adada içecek su murad olunursa keşişleme canibine yakın kıbleye karşu yerde kâfirî bir sarnıç vardur mezkur sarnıc İstanbulda olan Binbirdirek misalinde mermer direkler üzerine bina olmuşdur anun içine girürler yağmur suyun bulup alurlar Mezkur sarnıcdan gayri bir sarnıç dahi vardur Bu cümleden iki sarnıcdur.

Tuncer BAYKARA

36

Türk Deniz Ticareti Sempozyumu V (Piri Reis)

Ve bade mezkur Kösten adasının kıble tarafında olan mukabelesinde yani Anadolu tarafında/kenarında Eğri Liman dirler .bir liman vardur Mezkûr limanın ağzı karayele yıldızadur Ol limanın ağzından çıkdıkdan sonra kıble tarafı içeri büyük körfezdür Çarpan dirler anın nihayetinde bir âsitâne / (156)vardur Samut Baba Tekyesi dirler mamurdur Mezkur tekyenin yanında bir küçük adacuk vardur Ekser levend kayıkları varurlar ol adacıkda pinhan olurlar Ayende ve revende olan Sakız kâfirlerin şikâr iderler.

Ve bade mezkur adacuğı Karaburun tarafına geçdikde iki yerde deniz kulakları vardur Anun birine Büyük Balıklağı ve birine Küçük Balıklağı dirler Mezkurân yirlerin yıldız tarafında bir alçak burun var Mezkûr buruna Kum Burnu dirler Anun ucu sığdur İhtiraz ideler Ve ol burnu geçdikden sonra Emir-doğan ve Köse-deresi dirler iki aded köyler vardur Ol köyleri karayel tarafına geçdikde bir uzun alçak ada vardur Mezkur ada ile Anadolu’nun arası eyü limandur Amma Ada Anadolu’ya yakın olduğu sebepden iki tarafda palamar bağlarlar (ve) demir bırakmazlar ve mezkur adanın gün batısı tarafında olan Anadolu burunun lodos tarafına dolaşdıkda Sâyib dirler bir köy vardur Mezkur köyün karşusunda bir yumru ada vardur ol adadan kimseye faide yokdur Mezkûr ada ile Anadolu arasında Çatal (157) Kaya….

...”.

III. İzmir civarında herkesin bilebileceği bir yer olarak Saığacık tarauflarını, her iki tertipten bir edition kritique örneği olarak yapmaya çalıştık. Siyahlar ilk tertip, ötekiler 2. Tertipdendir. Ancak burada her iki telif arasında faczla ve önemli bir fark yoktur.

Bu fasıl Sığacık Limanın kebini beyan eder (kırmızı)

Mezkur Sıgacuk Limanı Aydın-ilinde olan Sivrihisar limanına dirler Amma mezkûur limanın içerü nihayeti sığdur ve illâ büyük gemiler girer Hudayî bî-bedel limandur Amma mezbur limanın ağzında bir alçak adacuk vardur Büyük gemiler ol adacığun yıldız tarafından girürler Kıble tarafı bölük bölük topuklardur Rüzgârlu günlerde kadırga gçemez ve illâ ılımanlık günlerde geçer Zira ki derinliği bir kulaçdur Şöyle ki mezkur adacığun yıldız canibinden dolaşub barçalar ile ol limana gidür uluşalar Her rüzgâra makuldur Huzurla yatılur yirdür.

Mezkur limandan taşra çıkub kıble tarafına dolaşdıkdan sonra Tuzla limanı boryazlu günlerde dahi hub limandur Amma mezbur Tuzla limanına varurken ortada bir taş vardur Gec ile /ihtiraz ideler ve

Piri Reis’in Kitab-ı Bahriyye’sinin İki Farklı Telifi Üzerine Düşünceler

37

28 Haziran 2013 - İzmir

karşusunda olan adacukla/ Anadolu kenarının mabeyni sığadur /Ve illâ kayık geçer baki alâyim eşkalde /Kadir olunmuşdur Ehl-i derya/ Olan kimseler mezkur /Eşkâl ile amel ider/ lerse ümiddür ki bermurad olalar lifazlihi ve keremihi ve lutfihi.

Görülüyor ki eğer gerçekten Piri Reis yazmuş veya yazdırmışsa bazı bilgileri nedense çıkarmış ve birçok yeni bilgi eklemiştir. Bu sebeple tıpkı veya aynen basmak yerine edition kritik yapmak daha doğru olsa gerektir.

Sonuç

Kitab-ı bahriye’nin iki ayrı yazımı, telif olduğu kesin bir gerçektir. Her iki telifn metinleri arasında önemli farklılıklar olduğu da zaten bilinmektedir. Bizim daha dar ve küçük bir alanda yaptığımız yukardaki karşılaştırma, şu gerçekeleri ortaya koymaktadır.

Kitab-ı Bahriye’nin ikinci telifi, daha ayrıntılıdır. Burada görebildiğimizi nüshalar arasında esasa taalluk eden fark yoktur.

Kitab-ı Bahriye’nin ikinci telifi daha ayrıntılı olmakla birlikte, Piri Reis burada ilk telifini olduğu gibi esas olarak kabul ederek ilaveler yapmamıştır.

Piri Rejs bu ikinci telifinde eseri adeta yeniden kaleme almıştır. Çünkü ilk telifindeki bazı bilgiler ikinci telifinde yoktur.

Yeniden yayınlanırsa kesinlikle bir “edisyon kritik” e gidilmelidir, ilk telifindeki bilgiler de bu yayınlarda yer almalıdır. Bu konuda, İzmir yöresinden örnek verecek olursak, mesela “İzmir kıyılarının pilace” olması önemli görülmeyebilir. Fakat İzmir iç limanın “evvel tarihte bina ile yapılmış “ olması bize kalırsa çok dikkate değer bir bilgidir.

Bir araştırıcının , uzun zaman alabilecek bu edisyon kritiği yapması gerekmektedir.