KULTURLERARASI iLETi~iM BAGLAMINDA.. . ..INSANA DAIR DUVGULAR VE RITUELLER

Editor: 00<:;. Dr. Necla MORA

D09. Dr. Necla MORAYrd. D09.01: Seher ER

Yrd. 009.D1: Nazan ALiOGLUDr. Haldun NARMANLIOGLU

Dr. Yildiz Deveci BOZKUSDI: Giil ERBAY ASLITURK

www.nobelyayin.com

NOBEl AKADEMIK YAYlNCILIK EGlrlM DANI~MANLIK TiC. lTO. snKii/tr1r Mah. Mithatp8§IJ Cad. Nu:74 8-01102 Kl21/ay AnkaraTef: +9031241820 10 Belgef: +903124183020Web: www.nobefyayin.come-p0st8:nobe/@nobelyayin.com

YAYIN NU : 124ileti§im.Halkl. ili§kiler Nu : 6ISBN : 978·605·133·023·5

c 1. Bastm, Eylii/20JJ

KULTURLERARASI iLETi~iM BAikAMINDA iNSANA DAiR DUYGULAR VE RiTUELLEREditbr: Do~. Dr. Neel. MORA

Copyright 2011, NOBEL AKADEMiK YAYINCILIK EGiTiM DANI~MANLIK Tic. LTD. sn. SERTiFiKA NU 20779Ell baskmm btittin hak/an Nobel Akademik Yaymcthk Egilim Dansstnanhk Tic. LId. Sti.ne alnir: YaYlllcvinin yatth isniolmaksunt, kitalnn liimiilliin veya bir k'SI1If}l1I1 etektrantk, mekanik yo dafotokopi yoluylo basnnt, yaylnll, ((ol~aII1fJ1I

ve dagttmn yaptlamaz.

Gene! Yaym Yonetmeni: Nevzat Argun -llarglll'@/lobelyayill.com-YaYIIl Koordinatoru: Ptnar GOiter -phlGrglllfer(ijpwbelyayill.com-lletisim-Halkla Iliskiler Editoru: Pmar Gulter -pillargulfcr@Jlobelyayil1.com-

Redaksiyon: Serap Erkut -serap@lIobe~)'ayill.com-Dizgi-Mizanpaj Sorumlusu: Zehra Cidam -zehrocidanniiinobetyoyin.cont-Mizanpaj: Serikan Kara -serikan@lIobelyayill.colJI-Gorse! Tasanrrr Sorumlusu: Mehtap Yurumez -dizgi({jy/Obe/yayiJ1.com-Uretim Sorurnlusu: Halil Yesil

Bask! ve Cilt: Atalay Matbaacihk Sertifika Nu: 15689

Dagtnm.Volkan KU!l -Jlolkallk/frl@nobe~yayil1.coJ1/- +90312 4182010Tarunm: Sadrk Kucukakman -sadik@lIobe/ya_vincom-

Yavuz Sanin -yov/lz@lIobelyayincolII-Onur UysaJ -ol1/1r@lIobe/yayin.com-Cerin Erdogan -celil1@flohe/y{~yill.com-

e-saris: Emrah Dursun -esalis@l1obe1kitap.colII

KUTUPHANE BiLGi KART!

Mora, Necla.Kiiltiirternrasr Iletisim Bajilammda Insana Dair Duygular ve Rittieller / Editor: Doc. Dr. Necta MoraJ. Ba.S"1IlI, X+ 74s., /35xJ95mm

Kaynakca vm; dizin yok.ISBN 978·605·133·U23·51. Kulturlerarast ltetisim 2. Runetter ve Duygular 3. Getenek ve Gorenekler

www.com ~ www.nobelkitap.com

i~iNDEKiLER

MEDYA VE iLETi$iMSEL EYLEM OLARAK TURKARMAGANLA$MA RiTUELi 'POTLA<;::' 1

Do{:. Dr. Necla MORA

AKADEMiK RiTUELLERDE RESMi GiYSi VEALGILANMA DUZEYi 23

Yrd. Doc.Dr. Seher ER

iNANNA'DAN LEYLA'YA: KULTURLERARASIiLETi$iM BAGLAMINDA DOGUM VE OLUM 47

Yrd. Doc. Dr. Nazan Alioglu

RiTUEL iLETi$iMiN BiYOLO]iK NESNESi: HAP$IRIK.; .. 77Dr. Haldun NARMANLIOGLU

KURT TOPLUMUNDA KADIN DENGBE]LER 99Dr. Ytldiz Deveci BOZKU$

<;::AGLARBOYU ANADOLU'DA RiTUEL TORENLERiNDEKULLANILAN MALZEMENiN <;::AGDA$TURKSERAMiK SANA TINA YANSIMALARI... 133

Dr. Giil EREA Y ASLITiiRK

IX

:al

v.

In

;e

ii

k

I,

I

KURT TOPLUMUNDA KADINDENGBEJLER

Dr. YlldlZ DEVECI BOZKU$

Kurt toplumunda kadm dengbejlerle ilgili olarak daha dog-rusu dengbejlik sanatiyla ilgili olarak gunumuzde cok fazlakaynak bulunmadigi tespit edilmistir. Bu nedenle bu makalehazirlarurken ozellikle yerli ve yabanci web sitelerindeki agir-hkh olarak Kurtce makalelerden yararlamlrmstir. Ote yandancok sirurli olmakla birlikte Turkiyede Abidin Panlti tarafmdanhazirlanan Dengbeiter Sozun Yazgisi adh eserle yine DiyarbakirBuyuksehir Belediyesi Tarafmdan hazirlanan Dengbej Anioloiisi:ile yine Tarih Vakfi Yurt Yaymlan tarafmdan yaymlanan KurtDili ve Edebiuaii Ders Kiiabi adh eser konuyla ilgili onemli eserlerarasmda sayilabilir.?

Kurt toplumunda kadmm statusu ve kadm erkek iliskilerihakkmda bize bilgi sunan kaynaklar arasmda ise Martin vanBruinessenin Kurdisian'da Anaerkillik ve Kurt Tarihinde KadtnmRolu, Nevin Gungor Resan'm Kurdish Notables (Kurt Unluleri)

1 Antolojfya Dengbejan (Dengbej Antoloiisi), Diyarbakir Buyuksehir Be-lediyesi, Kultur ve Turizm Mtidtirltigti, 2007, Diyarbakir.

2 Bu makalenin hazirlanmasinda gerek bicim gerekse icerik bakirrun-dan bize yardimci olan Ayhan Tek, Ali Karadeniz ve Bedirhan Ipek'etesekkur ederiz.

99

100 KiiltUrlerarasl Iletieim Baglanunda Insana Dair Duygular ve Riiueller

ile Mehmet Bayrak'm Craourlerie Kurtler ve Osmanu'da Kiiri Ka-dtni adh eserleri alarunda tek olma ozelligi tasrmaktadirlar.

Kurt toplumunda kadin dengbejlere ge<;:meden oncedengbej sozcugunun Kurtcede ne anlama geldiginin aciklanma.smda yarar vardir. Deng Kurtcede ses anlarruna gelmektedir.Bej sozcugu ise soyleyen kisi anlarrunda kullarulmaktadir. Bazrkaynaklarda ise Dengbej kelimesi "sozun bir ahenkle (ses dege-ri ile) icra edilmesini saglayan kisi" olarak tarumlanmaktadir.aBu cercevede dengbej sozcugu Kurtcede hem kadm hem erkekicin kullamlan bir sozcuk olup yine Kurtcedeki stran« yani tur-ku soyleyen kisiye verilen bir unvandir. Konuyla ilgili olarakonemli eserleri olan Kurt yazar Mehmed Uzun ise dengbejligisoyle tarumlarrustir: "dengbejlik sanatkarliktir ve sanatkarhk daemek, takat ve kuvvettir">,

Dengbejligin sozlu icra edilen bir sanat olmasi nedeniylebu konuda yapilan arastirmalar son derece suurh olmakla bir-likte konuyla ilgili kaynaklarm saYIsmm da yetersiz oldugunusoylemek gerekir. Bu durum ister istemez kadm dengbejlerle il-gili cahsmalarm saYlsml da olumsuz bir sekilde etkilernistir. Buhususta Bogazici Universitesi Kadin Arastirmalan Kulubu tara-fmdan hazirlanan "Kadm Dengbejler" bashkh cahsma cok de-

3 Mehmet Sait Cakar, Fehim Isik. Mehmet Mehmetoglu, EsraSadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, Crtaogretim KUrt Dili ue EdebiuauDers Kitain, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, istanbul, 2010, s.45.

4 Stran Kurtcede soyleyis. sarki, turku anlarruna gelmektedir. Genel-likle bir sarki esliginde icra edilir. Anonim olan halk sarkilari varsada ~ogunlukla stran sozleri sanatcilara aittir. Stran metinlerinde asktemasi yogundur. Mehmet Sail Cakar, Fehim Isik, MehmetMehmetoglu, Esra Sadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, OrtaogretimKUrt Dili ve Edebiyah Ders Kitabl, Tarih Vakft Yurt Yaymlan. istanbul,2010, s.46.

5 Uzun, Mehrned, Abdalm Bir Gunu, Cev: Selirn Temo, Ithaki Yaymlari,istanbul, 2007, s.86.

KUrt Toplumunda Kadtn Denbeiler 101

tayh olmasa da konuyla ilgili bir fikir vermesi acisindan onem-lidir. S6z konusu cahsmada dengbejlikle ilgili yapilan tarumla-ma dikkate degerdir:

"( ... )Dengbejlik gelenegi eozlt: anlati kultiiruniin imemli birparcasidir. Dengbejler, yillar bayLI bireyin ya da ioplumun haftzasin-da yer eden aelyl, seuinci, tizlemi, ofkeyi, methiyeyi (ovgiiyii), cosku-yu, hasreti, saoas hulini, (:atl~mayl, siirgiinWgii (siirgiinii), yalnzzlzglktsacasi insana ozgii tum duvgulanimlan bellegine katarak kendi se-siyle bir eden anlatictlardtr. Bu gelenek kusakian ku~aga akianlaraktaplumsal bellegin deoamlthgmt saglaml~tlr. Yasauan canli bir tanh-iir klamlar. Kiirtler dengbeiier yaluyla ne ya§aml~larsa onu dile ge-tirmisler, iarihi sesle ureimisler, gunumuze kadar ulasurmislardir. 6

Dengbejler Turkce karsihgiyla anlaticilar bazi kaynaklardaKurt toplumunun ortak hafizasi ve vicdaru olarak da tarum-Ianrruslardir:

( ... )Yaziula yeterinee iamsmamis alan toplumlartn merkezlerdenuzak kesimlerinde artak kiiltiirel miras ve birikimler, alaylar karsism-da altnan tatnrlar, sozlii kiiltiir oriami icerisinde ureiilirdi. GelenekselKUrt ioplumunun ortak hafizasi ve uicdani dengbejlerdi. Sozlu kiiltii-run icractsi alan dengbejler, milleiin hafizasnu aktaran bellek konu-mundaudilar ve ioplumsal hayatta gerekli alan bilgiyi dagltan ve akta-ran konumunda olup, sasyal ve siyasi ihiiuaca gore tiplere aynlarakkulturiin, yayllzml ve surekliligini saglama nokiasinda isleoler iist-lenmislerdi ... "7

Kurt toplumunda dengbejler sanatiru icra ederken <;ogun-lukla herhangi bir muzik aleti kullanmazlar. Temalanru ise ge-

6 Elif Sakin & Culbeyaz Sert, (1 Haziran 2011), Kadin Dengbejler Bo-gazic;i Universitesi Kadin Arastirmalan Kulubu, BU'de Kadin Gi..in-demi, < http://www.bukak.boun.edu.tr/?p=339 », (Say] 18 Bahar2010).

7 Cakar yd. 2010, s.45.

102 Kiiltiirlerarasl jleti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller

nellikle toplumun duygu ve dusuncelerinden ahrlar. Dengbejlij,sonradan ogrenilmesi mumkun olmayan daha ziyade dogu1?tanyetenek gerektiren bir sanattir. Dengbejleri sozlu tarihin akta-nmcilan olarak tarumlayan Mehmed Uzun, aslmdadengbejlerin yasadiklan toplumlar icin bir medya gorevini deustlendiklerini soyle ifade etmektedir;

"Dengbejler desianlann, halk hikayelerinin, ilahilerin, mesneui-lerin icracitandir. Bugun giderek yok olan bu gelenekte dengbejler,genellikle kayden kaye dolasarak, hayatlanm sayledikleri desianlar,klamlar, ilahiler, mesneviler sayesinde kazanan insanlardi. Bazilarierbane (def), bilur(kaval) gibi r;algllarla sayleseler de, dengbejlerin r;o-gu herhangi bir r;alglaleti kullanmadan, gtrtlak gucune dayanarak sa-nailartni icra ederlerdi. Dengbejler, aym zamanda siizli; tarihin akia-rtmasidirlar, Kurt asireileri arastnda cikan bir kaoga, ornegin bir yi-gidin bir kan dauastnda yaptlgt kahramanhklar dengbejlerin dilindeyareden yareye anlatilarak meshur olurdu. Dengbeilerin bir bakimamedya isleui de ustlendikleri saylenebilir. Kuri dengbejlik gelenegindeher yorenin kendine ozgii motifleri uardtr. Kurtlerde sozli: edebiyat,dengbejligin gucu ve sanatsal yanii ile ayakta kalmtettr. Kahramanltk-lann anlanldigi ve "ser" denilen stranlardan avcIllga, bahartn giizel-liginin anlaitidig: "klam"lardan giiz mevsimindeki buruk duygulara,diigiin ve eglencelerdeki muilulukian, basanlann, zaferlerin heyeca-·nina kadar, hastahktan kaynakll acilardan, elemlerden, iki yiizliiliik,hakstzltk ve ihaneilere kadar bircok konu, degi~ik sekillerde sanatsalolarak sozlii Kurt edebiyatznda yerini almisttr. Bazi yorelerdedengbeilere miiirb, mitrib, a~lk, begzade ya da gewende denir; ama ozuitibariyle yaptlklan is, usilendikleri misyon degismez»

Abidin Parilti'ya gore ise dengbejler aslmda bir bakimahalk ozam kimligini de tasimaktadirlar, Bu yonuyle kI1?gecele-rinde insanlann yapacagi bir ~ey olmadigi icin zamam gecirmekicin bir araya geldiklerini ve dengbejleri dinlediklerini soyleifade etmistir:

8 Uzun, 2006, zikreden, Cal.ar, (2010), s.46.

KUrt Toplumunda Kadm Denbejler 103

II Dengbejler Kurilerin sozli; kuliurleri icerisinde hikfiyelerinidaha cok hi geeelerinde anlatirlar. Herkesin bir araya geldigi ve hikfi-yelerin anlattldigi, klamlarm, sitranlarm soylendigi bu geeelere, "gecezamani, geeeyi gecirme", anlamtna gelen "seobuherk" denir."? .

Kurt toplumunda her ne kadar dengbejlik sanatmda erkek-ler daha fazla on planda olsa da yasadiklan donerne damgasiruvurmus onemli oranda kadm dengbej bulunmaktadir. Bunlararasmda Meryem Xan, Gulizera Etar, Susika Simo, Sibliya C::a-can, Werda Semo, Fatma isa, Asa Evdile, Xana Zaze. NazaKokil, Zadina Sekir ve Eyse San ilk siralarda yer almaktadirlar.Ancak soz konusu dengbejlerin buyuk bir kisrrurun Sovyet Er-menistan'm da yasadigi ve orada eserlerini ortaya koymaya <;a-hstrklan anlasilmaktadir. Ozellikle bazi kadm dengbejlerin birdoneme damgasiru vurrnus olan Erivan radyosu aracihgrylahem Turkiyedeki hem de diger bolgelerdeki Kurtlere sesiniulastirmayi basardiklan anlasilmaktadir.

Kadin dengbejlerin seslerinin duyurduklan bir diger bolgeise iran ve cevresi olmustur. Nitekim iran sirurlan dahilindedunyaya gelen bazi kadm dengbejler tasadiklan bolgelerde ses-lerini duyurmayi basarrruslardir. iran icin de Erivan radyosuylabenzer sekilde Urumiye radyosunun da Kurt kadmdengbejlerin seslerini duyurmalan icin ciddi bir misyonu oldu-gu soylenebilir. Iran'daki kadin dengbejler arasinda IranMucerdi'nin Urumiye radyosu aracihgryla sesinin buyuk kitle-lere ulastirmayi basardigi gorulmektedir.

Turkiyedengoc eden ailelerin cocuklarindan olusan bazikadm dengbejlerin Irak sirurlan dahilinde Bagdat'ta da sesleriniduyurduklan ve burada sesiyle ve dengbejlik sanatiyla ilgili fa-aliyetlerini surdurmek icin uygun bir ortam yakaladiklan bir

9 Panlti, Abidin, Dengbejler: S6zUn Yazgtsi, ithaki Yaymlan, istanbul,2006, s.81.

KURT TOPLUMUNDA KADIN

104 Kiiltiirlerarasl jletiljim Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller

diger bolge olmustur. Tabii ki soz konusu bolgelerde kadindengbejlerin seslerini duyurmaya cahsmalannda cografyarunonemli bir etkisinden bahsetmek gerekir. Nitekim <;ogu zamankadin dengbejlerin toplum baskisi, aile baskisi ve diger sosyalsikmtilar nedeniyle ulkelerinden goc edip en yakm bir digercografyaya gittigini ve sanatiru burada ortaya koymaya cahstigida goz onunde bulunduruldugunda ashnda bu gb<;lerin bir turkacis olarak da degerlendirmek mumkundur.

Coruldugu uzere Kurt kadm dengbejlerin Turkiye smirlandismda iran, Sovyet Ermenistan'i, Irak, Rusya, Curcistan ve Su-riye'nin onemli bir yere sahip oldugunu soylemek mumkun-duro Bu verilerden hareketle kadin dengbejlerin sanatlanru icraedebilmek icin daha ziyade dogu ulkelerini tercih ettikleri anla-silmaktadir.

Kurt toplumunda kaduun yerini anlatan en eski kaynaklararasmda mozaik minyaturlerin ayn bir yeri bulunmaktadir. Bubaglamda Mehmet Bayrak'm Graviirlerle Kurtler'" adh eserindeMilattan onceki Kurtlerin Mezopotamya'da kadm-erkek birlik-teligini ve esitligini gosteren mozaik minyaturler ve portreleraslmda ge<;mi~ caglarda Kurt toplumunda kadirun onemini vekonumunu ortaya koyan onemli tarihi kalmtilardir.

Kurtlerde kadmm bugunden farkh olarak aslmda toplum-sal ve siyasal alanda ne kadar aktif ve soz sahibi oldugunu or-taya koyan bir diger onemli husus da Kurt Prensesi Kara Fat-ma'nm kahramanhklan ve cesaretidir. Nitekim Kara Fatma'nmordu kurarak 1854'te Kmm Harbine katilmasi ve savaslardagosterdigi cesaret ornegi de yasadigi donemde oldukca ses ge-

10 Mehmet Bayrak, Graourlerle Kuriler, bzge Yayinlan, Ankara, 2002,5.26.

ler

C¥anmaII1antosyal~digerI~tlglif tur

rrlan'e Su-lkiin-II icraanla-

aklarIr. Burindeirlik-trelerhi ve

llum-,U or-t Fat-a'runlardas ge-

2002,

KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler 105

tirmis ve Kurtler arasmda Fata Ner (Yigit, Erkek Fatma) olarakda adlandrnlmasma vesile olmustur,

Tarihte Kurt kadirumn yeri ve konumunu anlayabilmekicin oncelikle Besna, Xerabo, Zembilfros!t, Mem 0. Zin,Siyabend 0. Xece, Merne Alan, Kerr 0. Kulik, Dimdim, EvdaleZeynike, Dewrese Evdi, Filite Quto gibi onemli hikaye ve efsa-nelerde Kurt kadirurun ne kadar onemli ve farkh bir .konumasahip olduklanrun goz onunde bulundurulmasi gerekmektedir.Bu kapsamda Zembilhros efsanesinde Xatun'un Zembilfiros'aduydugu aski cesurca dile getirdigi ve bunu da yine sitranlararacihgiyla dillendirdigi gorulmektedir. Bu anlamda soz konu-su efsane aslmda bir bakima dengbejlik ve hatta kadindengbejliginin ne kadar eskilere dayandigiru gostermesi acism-dan da dikkate degerdir.

Xatun 'un Zembilfros' a seslenisi:

'Zembiljros zembila tine / Zembilfros zembil getirir

Dikan bi dikan digerine / Diikkdnlan dolastinr

Hi$ le xaiunt: namine / Hatun 'un akli basindan gider

Serf le zeman digerine / Bastnda zamani dolasttnr ...

Gazi dike ku bibine / Cagirir ki gorsiin diye

Were ser doseka mire / Gel tviir'in dO$egine otur

Le te helal, herama mire / Mir'e haram olan sana helaldir

Bidime te zulfi herire / jek ziiliifii vereyim sana

Caoi min e xezalan e / Cozlerim ceylanlann gozi:

Singa min wek zozanan e / Gogsiim yaylaya benzer

11 Heciye Cindi-ernine Evdal, Folklora Kurmanca, Avesta Yaymlan.Zembilfros, s.553-559.

·106 Kulturlerarasl ileti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Rituel!er

Bejna min wek rihan e / Reyhan gibi uzundur boyum

Ciqas beji heja ne ... ' / Ne ki desen laylktlr ona)?

BaZI yabanci arastirmacilara gore Kurt kadmirun gecmistengunumuze giderek artan bir bicimde geri plana atilmasindabirden fazla faktorun etkili olduguna dikkat cekilmistir. Bu fak-torler~ birinin milliyetcilik akirmrun oldugunu dile getirenShahrzad Mojab, "Devletsiz Olarun Yalruzligi: Feminist BilgininSirunnda Kurt Kadmlan" bashkli makalesinde su ifadeleri kul-lanrrustir:

" ... Kadtnlarin ozgurlestirilmeei destegine ragmen, milliueicilik:bolgede feminist hareketlerin gelismi icin biiyiik bir engel ieskil eimis-tiro Etnik gruplar ve her ulkedeki kadinlar arastnda bir biiyiik bolun-me yaratml~tlr ... Kilri feministleri de kadtn harekeiini Kiiri milliyet-cilerinin akarlanna teslim eimislerdir ... "13

Kurt toplumunda kadmlar ve kadin sorununa bakis acisiruyansitmasi acismdan 1919 yilmda Vanh Memduh Beg'in Kurt-Osmanh gazetesi fin'de kaleme aldigi su ifadeler de oldukcadikkat cekicidir:

" ... Toplumun mihenk taslarindan biri kadirun toplum icindeki ko-numu ve kuzandig: basandir. Medeni, uluslarda kadin gercekien de 0 top-lumun yarzstdlr; erkeklerin sahip oldugu her tiirlii hak ve aurtcahk, sayglve iinem ve kimi zaman daha jazlas: kadinlara da verilmektedir ... "14

12 "Bir Redd-i Ask Destaru: Zernbilfros!", (17 Agustos 2008),http://my.opera.com/HazanGazeli/blog/ show.dml/2476009

13 Shahrzad Mojab, "Devletsiz Olarun Yalruzhgt: Feminist Bilginin Siru-nnda Kurt Kadmlari", Devletsiz Illusun Kudinlari, KUrt Kadini LlzerineArastirmalar, Avesta Yaymlan, Diyarbakir, 2005, s.25.

14 Vanh Memduh Selim Beg, "Kurt Harurru", [in, 14 Mart 1919, zikre-den, Janet Klein, Milliyetcilik: Gee; Osmanh Doneminde Kurt Milli-yetci Soylerninde "Kadin Sorunu", Devletsiz Lllusun Kadinlari, KUrtKadtni Uzerine Arastirmalar, Avesta Yaymlan, Diyarbakir, 2005, s.49.

Kurt Toplumunda Kadin Denbeiler 107

Mehmet Bayrak ise islamiyet'in Kurt toplumunda kadirunsosyal yasamdan giderek cekilmesinde islamiyet'in rolunu soy-Ie degerlendirmi~tir;

( ... ) lslamiuei'in benimsenmesi ve feodal mirliklerin olusmastn-dan sonradzr ki, tizel miilkiyetin yaygmlafpnasz ve lslami iimmetci du-suncenin etkisiyle kadtn sosyal ya~amdan giderek cekilir ve erkek, ya-samin hemen her alaninda basai cins konumuna gelir. Feodal ili~lcilerve onun ideolojisi olan iimmeici dusunce, bunun en biiyiik etkenidirl>

Kurt toplumunda kadirun rolunun sekillenmesinde kusku-suz dinin yani Islamiyetin onemli bir katkisi soz konusudur an-cak bu durumu tamamen islamiyet'e baglamamak gerekir. Ni-tekim Kurtlerde kadirun geri planda kalmasmda feodal yapmmhalen kmlamarrus olunmasi, I. ve II. Dunya Savaslan, Kurtlerinyogurt olarak yasadiklan bolgelere yonelik uygulanan siyasi vekulturel politikalarm da onernli bir yer bulunmaktadir.

Bazi arastirmacilar tarafmdan ozellikle islamiyeti kabuleden Kurt topluluklanyla islamiyet disi ornegin Yezidi, alevigibi gruplardaki kadm statusunun birbirinden oldukca farkholdugu ve hatta Islamiyet oncesi Kurt kadiru ile Islamiyet son-rasi Kurt kadrru imajirun tamamen birbirinden ayn oldugu dadile getirilmektedir .16

Cumhuriyet donemine bakildiginda Kurt kadinirun duru-muyla ilgili onemli bilgiler veren kaynaklar arasmda ZehraCelasun'un arastirmalan biz onemli ipuclan sunmaktadir.Celasun'un "Kurilerin kadinlan da lcocalarzyla birlikte beraberceharbeder ve harplerde geri hizmeilerde bilhassa yaralzlara yardzm ve

15 Bayrak, Mehmet, [inen Kurd Di Serdema Osmani De (Osmanli'daKurt Kadiru), bzge Yaymlan, Ankara, 2007, s.43. "

16 Bayrak, [inert Kurd Di Serdema Osman! De, 5.43.

108 Kiiltiirierarasl lletieim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Riiueller

su ta~lrlardl."17 ifadelerini kullanmasi bu donemde bile Kurt ka-dirurun aslmda savasta bile erkeklerle birlikte hareket ettiginiortaya koymaktadir.

Kurt kadirurun statusuyle ilgili onernli ipuclan sun an birdiger kaynak ise Kurt aydiru Kamuran Bedirhan'm ifadeleriolmustur. Bedirhan, Kurt kadimrun ya~ammm butun Dogulukadmlarm yasarrundan daha serbest oldugunu vurgulayarakAvrupah gezginlerin raporlarmda Kurt kadmmm evinde erkekhizmetciler bulundurdugunu ve saraylardaki harem agalannayapildigt gibi onlarm hadimlastirmaya maruz birakilmadigmadikkat cektiklerini belirtmistir.l"

Kurt toplumunda kadmm yerini belki de en iyi ifade edenyazarlardan biri de Kurt aydiru Musa Anter olmustur. Anterkendisiyle vapilan bir roportajda kadmm Kurtlerde ne kadarkutsal oldugunu soyle ifade etmistir:

II ( ••• ) Kurilerin Islamdan. iinceki dinleri alan Zerdii~tfligin Pey-gamberine gore, kadtn leutsaldzr. Kadina el kalkmaz ve kursun sIlClI-maz. Kadtn tum Kurt milleiinin anasi, baasi, kizi ve de namusudur.lslamivei'le Kuriler, eski milli dinleri alan Zerdusiluk'ien zorla kopa-nldigt halde, Arap dininin emperualistleri bircok: sahalara girememis-til'. Bundan 1600 yzl once, yani Muhammed dininden 300 sene once,HristiyanlIgz kabul etmis bir Kurt filozoju, kadmlartnm liberal du-suncesi iisiicne yazz yazmzftzr ... "19

Hikaye ve efsanelerin yam sira dengbejlerin stran veklamlannda da kadm temasmm oldukca belirgin bir bicirnde onplanda oldugunu gormekteyiz. Ornegin Devrese Evdi ile EdDIearasmda ge<;en stranda Edulenin rolunun ne kadar onemli 01-

17 Celasun, Zehra, Tarih Boyunca Kadin. Ulhi Kitap Yurdu, istanbul:1946,5.54.

18 Bayrak, [inert Kurd Di Serdema Osman! De, 5.51.19 Bayrak, [inen Kurd Di Serdema Osman! De, 5.52.

KUrt Toplurnunda Kadm Denbeiler 109

dugu, yine Edulenin, beylerin karsisma cikarak cesurca yaptigrkonusmadan da Kurt toplumunda kadirun yerinin son dereceonemli oldugu anlasilmaktadir:

0(. .. )Babasl da "Benim oglum yok, sen benim temsilimi yapabi-lirsin. Aslanin disi velja erkek olmasi Jark eimez .. Beylerin karstsmuge\; ne istiyorsan sayle, ozgureun" der. Edule, cemaatin karststna 91-kar ve sunlan sayler: Beyler, agaiar! Hepinize sesim ulasrqor, hele birkafanizi kaldirtn MIlia agalan. Ben oncelikle sunu biliyorum: Bir ka-dina bu kadar aganin, pa§anm karsistna pklP konusmak dusmez. Benne yapaylm, babamin hie oglu olmamis, Kadtn olarak karsiruza plctz-gzm icin beni kirmauin, beni dinleyin, bir-iki kelime sayleyecegzm. Ba-bamin basina gelen bu Jelalcetten dolayl hepiniz ioplandiniz. uc giin-dur strtinizi yastllclara dayaml§, kouun-kuzu eti yemeletesiniz. Amakardesler, kac giindilr cemaatte dolasan kanli lealzveyi de kimse almi-yor. Bu Msllalann bauramidir, sarklilarm degil. ii\; giindiir dilnya ba-barna dar geliyor. Niye sizin nazartmtzda dolasan bu kanli kahue vekadin haremi karstsinda kafaniz: kaldiramtvoreunuz? "20

Goruldugu uzere gerek Kurt efsane ve hikayelerinde ge-rekse islamiyet oncesi donemlerdeki klasik Kurt edebi eserleriile islamiyet sonrasi eserleri inceledigimizde kadm imgesininbelirgin bir bicimde on planda oldugunu gormekteyiz. Bu ne-denle Kurt kadirun toplumdaki yerinin sekillenmesinde birdenfazla faktorun etkili oldugunu, bunlar arasmda Islamiyet'in ka-bulunun, savaslarm, toplumsal sorunlarm, dunyadaki geli~me-lerin d6grudan veya dolayli bir bicimde kadirun konumunu et-kiledigini soylernek mumkundur. Bu anlamda dengbejlik sana-tirun da Kurtlerin diger kulturel ozelliklerden farkh bir yapidaolmasi nedeniyle ayn bir yere sahiptir. Bu cercevede Kurt top-lumunda kadmlar acismdan bu sanati yerine getirmenin daha

20 Devrese Evdi. (2010, 3 Haziran), http://patnos.webnode.com/ba °j"C5°j,,9Fl%C4%B1klar / devre°j"C5%9Fe%20evdi/

110 Kiiltiirlerarasl ileti~im Baglammda insana Dair Duygular ve Ritiieller

sikmtih oldugunu, cogu zaman toplumdan beklenilen destegigorememe ve toplumdan dislanmalanna da neden oldugunubelirtmekte yarar vardir. Turn bu ozellikler goz onunde bulun-duruldugunda aslmda Kurt toplumunda kadirun toplumda vesanatta sesini duyurmasmm diger toplumlara oranla daha gii<;oldugu anlasilmaktadir,

ERiv AN RADYOSU VE KADIN DENGBEJLER

Kurt kulturunde dengbejlikten bahsederken Erivan radyo-sunun bu kulture dengbejlige sundugu katkidan bahsetmedengecmek mumkun degildir. Her ne kadar Erivan radyosunda se-sini duyuran dengbejlerin onemli bir kisrru erkek olsa da radyo

•-da bir 0 kadar da kadm dengbejlerin aktif gorev aldigi bilin-mektedir. Nubihar-l dergisinde Erivan radyosunun onernlitemsilcilerinden Prof. Dr. Celile Celil'e yapilan bir roportajdaErivan radyosunda gorev alnus onemli isimlere soyle yer ve-rilmistir:

" ... Casime Celil, Nura Egft Polatova, Ordtxane Celil, XelflMuradov, Miraze Evdo, Hamoye Rizgo, Mfkayele Resid, $ikoyeHesen, Emerike Serdar, Wezfre Eso, Ferfke l1siv, Seuaza Evdo, EznfvaResid, Egfte Cimo, Ahmede Goge, Sima Semend, Nura Ceuieri, Titali:Efo, Cemila Celil, Barfye Mehmud, Kereme Seyad, Hesene Mehmud,Cuiizera Casim, Lusfka Huseyfn, j~xane Eslan, Cemale (1siv a yenmayfn ... "22

21 Turkce karsilig; yenibahar olan ve Kurtce yaymlanan 3 ayhk kultur,sanat ve edebiyat dergisi.

22 "Yerevan xeber dide: 'Hevale radyoguhdar, em dest bi xeberdane bizimane kurdi dikin ... ", Prof. Dr. Celile Celli, Nubihar, Sayi: 96, istan~bul, 2005, s.11.

r

,tegiunulun-avegu<;

yen

Kurt Taplumunda Kadtn Denbeiler 111

Celile Celi123 Nubihar dergisinde verdigi bir demecte Eri-van radyosunda ve ozellikle Erivan'da dengbejlerin sayilanrunve dengbejligin Turkiyedekine oranla daha yaygm olmasiruozellikle soz konusu donemdeki Ermenistan yonetimin sagla-digt destegin onemli bir etkisinin oldugunu ifade etmektedir.Hatta Kurtce radyonun yaym hayatma baslamasmm ardmdanbircok Ermeni vatandasirun Kurtce muzikleri dinleyerek bunla-n ezberledigini de dile gettrmistir.> Celil aynca Erivan radyo-sunda babasmm dengbejlerle ilgili cahsmalanru anlatirken Kurttoplumunda dengbejligin dogustan gelen bir yetenek oldugunusoyle ifade etmektedir;

" ... Millete me bi xwe dengbej e, denge wan e ku bist sala dengexwe ~edikin, eme taybet e. Ji gundan dihatin, kec, buk u dengbejdihatin, bave min denge wana hemuuar: hildida. Radyo kurdi de paramuzfkaye bingeha we bao« min dani, nava cend salan de heftsed siranji bona radyoya kurdi berhev kirin. Baot: min hemu stran didan ... "25

Erivan radyosunda yaymlanan stran ve klamlarm aslmdasadece Kurtler tarafmdan degil Ermeniler tarafmdan da buyukbir ilgiyle dinlendigini soylemek mumkundur. Bu konudaEskere Boyfk "Radyoya Yerevane u Pesdacuyina SitranbejyaKurdi" adh makalesinde en az Kurtler kadar Ermenilerinde sa-birsizhkla Kurtce radyo yaymma ilgi duydugunu soyle dile ge-tirmistir:

23 1936 yilmda Erivanda dunyaya gelen Prof. Dr. Celile Celil, ErivanDevlet Universitesinde tarih egitimi alrrustir. Kurt tarihi ve Kurt kul-turu uzerine cesitli eserler kaleme alrrustir, Suleyrnan Cevik-Ali Ka-radeniz, "Prof. Dr. Celile Celll: Zimane Ji Folklora Xwe Dil.r WekeMaste Pebriqe v«; Nubfhar, 2005, sayi: 94, Cild 9, istanbul, s.29.

24 Suleyrnan ~evik-Ali Karadeniz, "Prof. Dr. Cellle Celil: Zimane JiFolklora Xwe Dill Weke Maste Febriqe Ye", Nubihar, 2005, Sayi: 94,Cilt 9, istanbul, s.33.

25 Cevik yd. (2005), s.31.

112 Killtiirlerarasl j[eti$im BagZammda Insana Dair Duygular ve Ritiieller

" ... Solen ewlin bi alfkarya zaneven ermeni karekf xurt hate ki-rin. Li dye vala di nava (end sala da, axaftinen kurd! ji axafiinsnradyoye yen bi zimanen din danedixistin. Di demeke kin da nav udenge Radyoya Yereoan« Ii nav temamya Ermenisiane, Kurden toelateSovyete u hiduden we del' bela bu .. Ne iene kurda le, ermenya jf bihizkirin sitiran u muzika kurdi dibihistin.. Salen ewlin axajtinenzimane kurdi bi pelen ci dihaie dauin. Di nav her gundeki da deruaradfyo hebun. Caum xelken gunden kurda, usan jf ye ermenya besebirhfvya axafiinen bi kurdi bun, ku klam u miqamen kurdfye xwe~bibihen ... "26

Erivan radyosunun gerek eserlerin bir araya getiriIme-sinde gerekse daha fazla kisiye ulasmasmda ve Kurtcedengbejligin ilerlemesinde tarihi bir rolunun oldugunu soy-lemekte yarar vardir. Kurt kadin dengbejler acismdan iseErivan radyosunun adeta bir enstitu gorevi ustlend igi anla-silmaktadrr. Ozellikle soz konusu donemlerde Turkiyedekadinlara yonelik ciddi bash ve onyargilann oldugu bir db-nemde buradaki kadmlarin daha ozgur bir hayat ve imkanla-nnm oldugu anlasilmaktadir. Erivan radyosunun Kurt top-lurnu ve dengbejlik sanatma sundugu belki de en onemlikatki olusturdugu arsiv olmustur. Nitekim giinumuzde bir-cok dengbej ozellikle de kadm dengbejlerle ilgili neredeyseyok denecek kadar az bilgi ve beIge bulunurken, Erivan rad-yosu onlann sesini kayit altma alarak ciddi ve zengin bir ar-siv olusturrnustur. Bu yonuyle sozlu olan dengbejlik sanati-run aslmda bir bakima ilk defa kayit altina alinarak sonrakinesillere ulasmasirun saglandigmi sovlemek mumkundur.

26 Boyik, "Radyoya Yerevane 11 Pe~dac;uyina Sitranbejya Kurdi",Avesta, 7 Haziran 2011, http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta68 / eskere%20boyik.htm

'er

,te ki-rtinen1av UDelateI ji biftinenderva~sebirxweq

Ime-urtcesoy-1 iseinla-le'de. db-inla-top-em libir-

eyserad-r ar-nati-lraki

rdi",'hiv/

Kurt Toplumunda Kadm Denbeiler 113

Dengbej Gule (18. yy)

Evdale Zeynikenin e1?i olan dengbej GD.le 18. vuzyildaSerhat Bblgesinde yasarrustir. Mehmed Uzun'un Abdal'in BirGunii adh eserinde Cule'nin Sex Sile ile aralarmda ge<;en birkonusmada Cule'nin dengbejlerin ansmasma dahil olmasmdanhareketle ken dine olan guvenini net bir bicimde gbrmek mum-kundur:

" ... $ex Sile ben Guleyim, kadinlardan, haiunlardan da beierim,Adzm Gule'dir benim, ama sen kendine bir yol, bir tedbir dusun. Buaksam ogiiniinde senin iisiune stran duzecegim. Cuievim ben,Kamur'un giiliiyiim Zeyne oglu Eudal'tn biiyiik hanimi, Temo'nunannesiyim, dioanlartn dengbejf, memleket kadmlartnm serdartutmben ... "27

Dengbejlik sanatinm aslmda bir bakima dengbej tarafmdansikmtilanru dile getirme, uzuntusunu, derdini tasairu, kederinidile getirme yolu olarak da gbrduklerini soylemek mumkun-duro Bu hususu da yine Evdale Zeynike'run eserlerinde sik rast-lanan bir hususutur. Zeynike icin dengbejlik olmasa "deliripcollere dU1?ecegini" dengbejligin kendisine "dost arkadas vesevgili"28 olduguna vurgu yapmasl da dengbejligin kendisi icinne .anlam ifade ettigini ortaya koymasi bakirrundan dikkate de-gerdir.

Abdal'in Bir Gunii adh kitapta Gule've dair ilk bilgi"Gule'run yapragmm a1?lg1ydrm ben .."29 strarunda ge<;mektedir.Burada Evdale Zeynikenin yani Ehmede Fermanrun kale min-den ilk defa Culeden bahsettigi ancak Culeyi burada hem birgUl olarak hem de sevgili olarak betimledigi, kendisini ise onunbir yapragi olarak tarumladigi gorulmektedir.

27 Uzun, (2007),5.85-86.28Uzun, (2007), 5.1l.29Uzun, (2007),5.18.

114 Kiiltiirlerarasl jleti$im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller

Cule ile Evdale Zeynike arasrnda ge<;en konusmalai-, ba-kildigmda .kar~lhkh adeta bir edebi sohbetin ger<;ekle~tigi soy-

. lenebilir. Ornegin Evdal'rn Culeye yonelttigi "<Gulem benimmahrumem benim. Gunes dogdu mu diye sordu? soruya CuIe'n~verdigi cevap, Cule ile Evdal arasrndaki iliskide dogal temalarada yer verildigini gostermektedir,

"0 da alcak sesle ceoapladi onu:

-Evdal ey, ey mabrum ... Cunes dogmadi daha, ama kesk» etraftngiizelligini gorebileeuan. Stpane Kelaie'nin dorugu duman ve sisicinde rengarenk. Cok maoi, oilar, agar;lar ye~il, su ise siitbeyaz. ca.nesin yiikselen kirmizi isiklari kalbimin ceperlerini ISltzyor. Bu magisgununde gunes gokten, Sfpane Kelaie'nin dorugundan yava~ yava~bize dogru yakla~zyor. Uyamyor diinya ... "30

Kitapta Cule'nin Newroza dair yaptrgi bir korrusrnava dayer verilmistir, Bu yonuyle Culerun dogaya dair duygu ve dii-suncelerini gormek mumkundur,

Sfrsika Simo (1925-1977)

Susika Simo, 1910 yilmda EIegez rruntikasmm Mirekedakoyunde diinyaya gelmis daha soma Cumru'ye go<; etmistir.Soguk Savas doneminde hem dengbejlik sanatiru hem de tiyat-ro gosterilerini gerceklestirmistir. Yezidi Kurdu olan SusikaSimo da Erivan radyosu aracihgiyla sesinin duyurabilen KurtKadrn dengbejlerdendi. Susika Simo'dan bahseden onemli kay-naklar arasrnda Erivan radyosunda bir donem tercumanlikyapml~ olan Wezire Eso'nun beyanatian onemli yer tutar.Wezire Eso, Susika Simo icin "Kurt sanatuu dillendiren kadm"ifadelerini kullanrrustir.

30 Uzun, (2007), s.2S.

KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler 115

Susika Simo icin Erivan radyosunun Kurtce yaymlar bo-lumunde profesyonel olarak cahsan tek Kurt kadmi oldugu,ozellikle de Ermenistan'da Kurt kulturu ve Kurt muziginin ta-rutnrunda ciddi katkilan oldugu soyle ifade edilmistir:

" ... Ew he bed vekirina Radyo ya kurdi ji sitiranbeja kurdepirofesyonal ya tek u tene bu li respublika Ermenistane. Ew tevkomen basqe-basqe (yan ji koma xwe <;:edikir) digerya ukonserten klame kurdi dida. Rind te bira min, we deme ez zarobum, girupa we, Samile Beko u hineken din dihatin u kilubagunde me da konsert didan. Emeke Susika Simo dipropagandekirina dengbejya Kurdi da li Ermenistane pir e.Heta dawya salen heysteyi ji klamen Susike yen teva zeftir biradyoye dihatin dayin ... "31

Susika Simo da diger Kurt kadm dengbejlere oranla sana-tiru icra etme konusunda daha iyi imkanlara sahip olsa da bukez toplumsal baskirun kendini dini inane konusunda ortayakoydugu gorulmektedir. Nitekim Susika Simonun Yezidi inan-cma mensup olmasi ve Hristiyan bir Ermeni He evlenmesi ken-disinin de diger dengbej kadinlarla aym kaderi paylasmasmaneden olmustur.

Iran Mucerdi (1950-2001)

Iran Mucerdi gunumuz iran sirurlan dahilinde olanBradost'ta 1950'de dunyaya gelmistir. Urumiye'deki Kurtceradyoda cahsmaya baslamadan once de ya~adlV bolgededengbejligiyle ve sesiyle on plana cikan Iran Mucerdi stran veklamlannda daha ask, ozlem, ele, keder temalarirun yam suasiyasi konulara da yer vermistir.

Iran Mucerdi'nin dillendirdigi sitran ve klamlar arasmdaArifo lawo, Bajo Emire Min, Bave Lalo, Delal Ez bi heyran,

31 Boyik. (2011), http://www.avestakurd.net/arshiv / avesta68/eskere%20boyik.htm

116 KUltiirlerarasl jleti~im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller

Delal Lo, Delale Male, Dile min loy loy, Domam 1.1Pismam,Filite Quto, Hedo Rabe, Kure Xelqeyo del al, Le Ie yemman, SereCezo, Salihbege, Yar Cewre stranlan onemli yer tutmaktadrr.

Zadineya Sekir (1943- ... )

Eskere Boyik, Zadine'yi, "Zadine ji dayka xwe dengbejhatibu dine." yani "Zadine annesinden dengbej olarak dogmus.tu"32 ifadeleriyle ozetlemisti. Cercekten de Zadine, stranlanyla,sesiyle ve dugiinlerdeki performansiyla tam bir dengbej olarakdogmustu. Dengbejlik ve sanat onun ruhunda vardi, dogustanbir yetenekti. Susika Sirno gibi Yezidi bir Kurt Kadm dengbejiolan Zadineya Sekir de Erivan radyosuyla sesini duyurmus veaynca sahne sanatcihgi da yaprrustir. Zadineya Sekir de digerkadm dengbejler gibi sikintrh bir hayat surmustur. Ancak digerkadm dengbejler daha ziyade topium tarafmdan sanatian ne-deniyIe bask! gormu~ken, Zadineya Sekir hem sanat hem deErmeni bir e~ secmesi nedeniyIe de Kurt topiumu tarafindanciddi elestirilere maruz kalrrustir. Uzun suren baskilara daya-namayan Zadineya Sekir de diger meslektaslarmm gectigi Sf-

kintih yoidan ge<;mi~ ve esinden aynlmak zorunda kalrrustir,Sovyetler Birligi donerninde Egide Cimo'yla birlikte bir orkestrakuran Zadina Sekir'in en onernli klamlari=' "Dera Sore Bi<;1.1ke,Le Ie Ie le, Hevi vi hey! vi hevi vi, Emer axa xere nebini."dir.

32 Boyik. (2011), http://www.avestakurd.net/arshiv / avesta68/eskere%20boyik.htm

33 Klarn, dengbejlerin genellikle bir calg: aleti olmaksizm icra ettikleri,stran turune gore daha uzun olan anlati icerikli muziklerdir, Klamlargeleneksel ya~aml yansitan, gorece daha eski, icerik bakurundan da-ha zengin konulu epik muzik metinleridir. Anonim olan klam metin-lerinde askin yarn sira savaslarda gosterilen kahrarnanhklar, toreler,orf ve adetler uzunca yer tutabilir. Mehmet Sait Cakar, Fehim Isik,Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu, Ronayi Orten, Sami Tan, Or-taogretim KUrt Dili ve Edebiuai: Ders Kiiabi, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan.istanbul, 2010, s.46.

'eller

ismam,n, $ereidir.

engbej'gmu~-anyla,olarak"tu~tanngbejiius vedigerdiger

In ne-.m demdandaya-19i Sk-

rustir.cestra;uk e,

;ta68/

ikleri,amlarn da-retin-reler,. Isrk,L,Or-nlan,

KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler 117

Elmas Muhammed (1894-1974)

Dengbejlik kulturunde on plana cikan bir diger Kurt kadmdengbej de Elmas Muhammeddir. 1894 yilmda Cizrede dun-yay a gelen Elmas Muhammed de diger dengbejlerin yasadigrsikintilan ya~aml~ ve hayati soz konusu yoksulluk icinde sonbulmustur. Diger Kadin dengbejlerden farkh olarak tizdenpese uzanan sesiyle on plana cikan Elmas Muhammed, Kurtle-rin dismda Turkler, Araplar ve Farslar tarafmdan da oldukcasevilen bir sanatciydi.

Nazdar Ferhat ve Esmer Ferhat (?)

iki kiz kardes olan Nazdar ve Esmer Ferhat kardesler,Irak'm unlu muzisyenlerinden olan Ali Merdan tarafmdan ye-tistirilmistir. Ancak 1951'de Irak'tan sirur disi edilmeleri nede-niyle muzigi birakmak zorunda kalrruslardir. Bu yonleriyle Irakbolgesindeki Kurtlerin ve kadmlann sesi olma acisindan aynbir yere sahiptirler.

Fatma Isa (1934-2010)

Erivan radyosu araciligryla sesinin duyuran bir diger ka-din dengbej de Fatma isa'dlr.34 1934 yilmda Erivan'a baghArazdage koyunde dunyaya gelmistir. Bazi kaynaklarda FatmaIsa'run Sovyetlerin yrkihsmm ardmdan Ermeniler tarafindanKrasnodar'a surgun edilen Fatma Isa'run ailesinin KrasnadorKurtleri arasmda oldukca onemli bir yere sahip olduklan bi-linmektedir.v Diger kadm dengbejler gibi herhangi bir egitimalmadan muzik kulagiyla Kurt halk muzigi parcalanru yorum-layan Fatma Isa'run ozellikle 'De Miho, 'Dina Min', '$ere Reya

.t .•

34 Bazi kaynaklarda Fatffia Isa'mn Azerbaycan'da dunyaya geldigikaydedilmistir.

35 ANF News Agency, 24 Ocak 2010,

I

118 Kiiltiirlerarasl Deti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ue Ritiieller

Beser', 'Gede Mirzo~ ve 'Derwese Evdi' adh turkuleri buyuk ilgigormustur. Fatma Isa'nm ozellikle De Miho adh parcasi halkarasmda buyuk ilgi gbrmu~tiir. Bu par<;anm hikayesi ise birKurt derebeyinin kizi Telli ile yoksul bir asiret koylusu olanMiho'nun dillere destan askindan olusmaktadir. Parcarun anatemasi kati feodal toplumlarda pek az rastlanan kadirun erkegeduydugu askiru dile getirmesi ve methiyeler dizmesi vardi-,par<;ayl klasik hale getiren bzelliklerden biri de budur. Par<;a,Telli'nin Miho'ya duydugu sevgiyi ve ona methiyelerini uzunve trajik bir havayla anlatir.x

Eyse San (1938-1996)

Kurtler arasmda Eysana Eli yada Eysexan olarak da bilinenEyse San, 1938 yilmda Diyarbakir'da dunyaya gelmi~tir.Dengbej kadmlar arasmda belki de en fazla bedel odeyen birsanatci olan Eyse San, Diyarbakirin onde gelen ailelerindenolan Cibriyan asiretine mensuptu. Mehmed Uzun Dengbejlerimadh eserinde Eyse San icin "bir bulbul gibi okuyan Eyse $an"37ifadelerini kullanarak, Kurt kadm dengbejler arasmda EyssSanin ayn bir yeri olduguna dikkat cekmistir.

Eyse San'in dengbejlikle ilgili altyapismm olusmasmda ai-lesinin ozellikle de baba evine gelen dengbejlerin buradaki soh-betlerin onemli bir katkisi olmustur. Ancak sunun da bir kezdaha belirtilmesinde yarar vardrr ki, dengbejlik sonradan ogre-nilecek bir sanat degildi, Yani Eyse San/in zaten icinde var olancevher eve gelen dengbej konuklarla birlikte daha da belirgin-lesmistir.

36 "Tek sarkiyla. bir asirdir kulaklarda ...", 12 Haziran 2011,http://www.cayfan.net/community 143247-tek-sarkiyla-bir-asirdir-kulaklarda-fatma-isa.html

37Uzun, (2006)s.120.

eller

uk ilgiII halkise birj olanmanaerkege.ardir,Parca,uzun

ilinennistir.m birndenleriman"37Ey~e

la ai-soh-. kezigre-olan~gin-

//

~011,dir-

Kurt Toplumunda Kadm Denbeiler 119

Bazi kaynaklarda Eyse San'm cocuklugunda annesi HeciyeXanimm kendisine Evdale Zeynike ve benzeri Kurt klasikle-rinden ve efsanelerinden okudugu hikaye ve oykulerin ve Kurtdengbejlerin on un duygu ve dusunce dunyasiru onemli olcudeetkiledigi ifade edilmistir."

Dini yapl bakimmdan son derece muhafazakar bir aileyesahip olan Eyse Sanin dengbejlige baslamasma en basta babasive kardesleri tarafmdan karst konulmustur. Onlara gore bir ka-dirun dengbejlik yapmasl buyuk bir gunahti ve bu nedenle deEyse San'i engellemeye cahsrruslardir.w Ancak tum bu baski veengellemelere ragmen Eyse San gonlundeki bu isten vazge<;me-yerek mucadele etmistir.s? Eyse San evlendiginde 20 yasmdadirve bu evliliginden bir kizi olmasma ragmen ya~anan sikmtilarnedeniyle esinden aynlarak Gaziantep'e gelmek zorunda kahr,Bazi kaynaklarda Eyse San'm Gaziantep'te hayatnu terzilik ya-parak surdurmeye calisngi kaydedilmistir.!' Bir sure soma An-tep'te radyoda Turkce sarki soyleyerek hayatiru kazanmaya ca-h~hgl ancak icindeki Kurtce par<;a soy Ierne istegini dile getir-mesiyle birlikte isten <;lkanldlgl ve boylece Eyse San'in istanbulyollarmm gorunmeye basladrgi da ifade edilmektedir.v Istan-bul'da Turkce-Kurtce plaklar yapan San burada konserler devermistir. Ancak bu cahsmalanndan dolayi uzerindeki baskilarartmaya baslaymca dayanamayarak Almanyaya yerlesmistir .Burada bir sure cahsmalarmi surduren San, daha soma tekrarIstanbul'a donmus ve yine baskilar nedeniyle 1979 yilmda Bag-

38 Hasan Akbal/Hesene Al e, DengMj £l Siranen Me Destan £l FolkloraMe, 2009, s.96.

39 Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,s.212.

40 Akbal, (2009),5.97.41 Akbal, (2009), 5.98.42 Akbal, (2009), 5.98.

120 KUltiirlerarasl jleti~im Baglammda hlsana Dair Duygular ve Ritiieller

dat'a goc etmistir. Bagdat radyosunda M. Arif Cizrawi ve isaBerwari ile tarusip, onlarla birlikte konserler veren San, soz ko-nusu donemde ailesinin tehditleri nedeniyle Diyarbaku' a hiegidememi~tir. 43

Eyse San'Ia ilgili kaynaklara genel olarak bakrldigmda as-linda e;:ogunlukla Eyse Sanin cahsngi plak ve kaset sirketlerininkendisi sayesinde cok iyi paralar kazandigiru ancak Eyse San'inbu imkanlardan yararlanamadigt ve hayatiru buyuk bir sefaletve yokluk icinde gee;:irdigi anlasilmaktadrr. Bu yonuyle EyseSanin da diger kadm dengbejlerle benzer kaderi paylastigrmsoylemek mumkundur, Bu cercevede Kurt toplumunda kadmolmanm zorlugunun yam sua dengbejlik sanatiyla ugrasmarunda buyuk bir zahmet gerektirdigi bir kez daha anlasilmaktadir.

Eyse San'in dillendirdigi eserleri icerik ve tern a bakimm- .dan inceledigimizde oldukca genis bir yelpazenin soz konusuoldugunu soylemek mumkundur. Her ne kadar Eyse San, aile-sind en, baba evine gelen dengbejlerden duydugu kilam vestranlan dillendirse de bunlarm yam sira kendine ait eserleri demevcuttur. Aynca Eyse Sanin hem Kurtce hem Turkce stran veklamlan okumasi kendisinin sadece Kurtler tarafmdan degilTurk dinleyiciler tarafmdan da geni~ bir dinleyici kitlesine sa-hip olmasiru saglanustir. Eyse San dillendirdigi eserlerde ask,aci, keder, elem, ozlern, hasret, tarih, gelenek, orf, adet, siyasivb. temalara rastlamak mumkundur.

Meryem Xan (1904-1946)

Mihemed Ehmede Boti'nin kIZI Meryem Xan, Sirnak'mDergol koyunde 1904'te dunyaya gelmistir. Meryem Xan,dengbejlikle ilgili ilk egitimini kay yerlerindeki dugun, eglence

43 Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,5.212.

Isa(0-

hi~

as-lin'In.letl~enu1m1mr.

m- .lSU

Ie-vedevegil3a-sk,asi

lee

08,

Kurt Toplumunda Kadtn Denbejler 121

ve dengbej toplumu icinde buyuyerek alrrustir. "Sanatsiz ya~ar-sam olurum" diyen Meryem Xan,'m 200'un uzerinde sarki soy-ledigi bilinmektedir. 1915 yilmda ikinci Dunya Savasirun yarat-tlgt sarsmtmm etkisiyle Suriye'ye gb~ eden Meryem Xan, buarada kendine has ses ve yorumu ile onceleri aile icerisinde,daha soma degisik ortamlarda sarki sbylemeye baslar.s- Mer-yem Xan'm hayati Celadet ve Kamran Bedirxan ile tarusmasiyladegismistir. Meryem Xan'm Bedirxan ailesinden tarusip evlen-digi esi Meryem Xan'm sarki soylemesine taraftar olmadrgi ve"Biz buyuk bir aileyiz. Bizim ailemizden bir kadm sarki soyle-yemez" ifadelerini kullandigi bilinmektedir.s> Bu ifadeler aslm-da sadeee Meryem Xari'm karst karsiya kaldrgt bir durum degilneredeyse Kurt kadmlarmm cogunun gunli.ik yasamda karsilas-hgl bir srkmtiydi. Aneak Kurt toplumunda ilk gazeteye, onemlidergilere ve kitaplara imza atan Bedirxan ailesinde boylesinebir tutumun sergilenmesi feodal yapmm soz konusu donemde-ki etkisinin koklu ailelerde de ne olcude etkili oldugunu ortayakoymasi bakimmdan dikkate degerdir.

Zor bir yol aymmma gelen Meryem Xan esinden aynldi-gmda yaklasik 20 yaslarmdadir ve bu aynhkla ilgili icinden ge-lenleri soyle dillendirrnistir:

De loy loy Mihemedo RaniMi ci got (i tu xeyidiDe giyaye merga li min a b/uhemede min seridiDe he(i kese navbera min (i Mihemede min de jesadike bikeDe heke jin be rebt newel ide

44 Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,5.154.

45 "Muzisyen Meryem Xan Kimdir?", 3 Mart 2010, http://mehmetayaz.blogspot.com/2010 1031 meyremxan- kimdir.html

122 Kiilturlerarasi lleiisim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Ritueller

De heke mer be reb! nezeunci

De heke ke; be reb! canika xwe~ya neb!

De loy loy loy loy ...

"Mihemedo Ron!

"Ben ne dedim ki sen kusiicn?

Benim ve Mihammedimin r;aylrlan sarardt soldu

Benimle Mihemedimin arastnda fesatllk yapan

Eger kadinsa Allah'im cocuk dogunnasm

Eger erkekse Allah'im eolenemesin

Eger kizsa Allah'im muiluluk gormesin"46

Meryem Xan'm bosanmasi beraberinde bir cok sorun ge-tirrnisse de, bu zorluklarla mucadele etmek ve ayakta kalabil-mek icin bir sure Zaxo'da bir evde hizmet gorerek gecinir. Dahasoma 1930'lu yillarda once Musul, soma da Bagdata gec;erekmuzik cahsmalarma agirlik verir. Kurt kadm sanatcilar arasmdabir plaga okuyan ilk sanatci olarak bir cok kisi tarafmda bege-niyle dinlenmeye baslamr. Sesiyle buyuk begeni kazanan sanat-ci yaptigi derlemelerin yam sira sevda ve direnisleri anlatansarki ve agltlar yazlp besteledi. Ikiyuzun uzerinde beste ve der-leme yaparak, Kurt muziginde bir ekol olmustur.V

Kubara Xudo (1935-1975)

Sovyet Ermenistanda sesini duyuran bir diger kadmdengbej de 1935 yilmda Ermenistan'm Elegez bolgesinin

46 Meryem Xan, (14 Haziran 2011) http://www.samandoken.com/default.asp?mct=detay&Forum_ID=10720&Topic_ID=22152&CaUD=6795

47 Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008,s.154.

ler

n ge-ilabil-Dahacereksmdabege-.anat-ilatan~.der-

kadm-sinin

.comlat_LD

2008,

KUrt Toplumunda Kadm Denbejler 123

Axbaran'e koyunde dunyaya gelen Kubara Xudo'dur. Eri-vanda, Ermeni Dili ve Edebiyah egitimi alan Kubara Xudonunon plana cikan sitranlan arasmda "Gede law ike min pala hane,Lurke, lurke, Ira raja rehetiye, Mevan, mevan, mevan can" yerahr.

Cemila Cawis (1937- ... )

Curcistan Kurtlerinden alan Cemila Cawis, 1937 yilindaTiflis'te dogmustur, Muzigin yam sua tiyatroyla da yakindanilgilenen Cemila Cawis, 'Merdfne, Xwe~ Merdfne' ve 'Lola Cede'parcalanyla on plana C;lkml§hr.48

Nttra Cewari (1941- ... )

1941 vihnda Ermenistan'in baskenti Erivan'da dunyava ge-len Nura Cewari de Kafkasya'daki Kurt kadin dengbejler ara-sinda onernli bir yere sahiptir. Kendisiyle yapilan bir roportajdahayat hikayesini ve dengbejlige alan ilgisinin nasil olustugunusoyle dile getirmistir:

Heciye Cindi'nin ve Zeynava Ioo'nun dorduncu kizunm. KaJ-kasya Kurtlerinin muzig) uzerine arasitrma yapmaktaYl1n. 1941 yz-linda Erioan' da diinyaya geldim. H. Hakopyan, ismindeki okulda og-renimime basladim. Anne ve babam dengbejlik konusunda bilincliudi-ler. Onlar evimize gelen misaJirler icin klam soylerneyi severlerdi. Ya-pitlanmda da bazi klamlartna yer uermistim. Her yaz taiilinde de, ai-lece Elegez'in (Pampa Kurda) daglarma giderdik. Orada ilk deja davulve zurna sesini ve dengbejleri gordum. Yitksek ogrenimimin yam sira,aym zamanda miizisyenlik okuluna gidiyordurn. Ermenisian' in en iyi

48 Akbal, Hasan /Hesene Ale, Dengbej (I Stranen Me Destan 0 FolkloraMe, http://www.rojnivisk.com/pdf/L-Z.pdf

124 KUltiirlerarasl jleti§im Baglarmnda jnsana Dair Duygular ve Ritileller

okulu olan AL. Speniarqan' da piyano bOliimu ve ardindan R.Melikyan isimli kolejde egitim aldimr"

Cemila Celil'le birlikte konservatuar egitimi alan NuraCeweri de Kurt muzigine ilgi duyarak, ozellikle Ermenis-tandaki Kurtler arasmda anonim parcalan derleyerek bunlannotalandrrrrustir. 50 Eskere Boyik' e gore Ermenistanda ozellikledengbejligin bir sanat olarak bilim dalma donusmesinde NuraCewari'nin emekleri son derece onemlidir. Cunku Nura Cewarisadece dengbejlik yaparak degil aym zamanda stran veklamlarm toplanmasi, derlenmesi ve bunlarm konu itibariyleyigitlik, halay, iscilik, siyasi, vatanseverlik, yas, dini vb. turleroaynlmasmda da ciddi emek harcarrustir.»

Kurt kulturu ve Kurt muzigi uzerine egitim alnus olan Nu-ra Cewari'ye gore, Kafkasya Kurtlerinin muzisyenlik ve kultur-lerinin korunmasmda dini yapl ayn bir yere sahiptir. Bu neden-le Kafkasya Kurtlerinin Kurt muziginin geli~imine ciddi birkatki sagladlgml soyle ifade etmistir:

Gercekien de Kafkasya Kurilerinin muzisvenlik: diizeyi, biraz da-ha [arklidir. Kafkasya -isier Ermenisian, ister Giircistan olsun- Kurt-

49 "Nura Cewari ile roportaj", (16.06.2011), http://www.bydigi.net/genel-kultur /49369-nura-cewari-ile-roportaj.html

50 Suleyman Cevik-Ali Karadeniz, "Prof. Dr. Celile Celil: Zimane JiFolklora Xwe Dur Weke Maste Pebriqe s«: Nubihar, 2005, Sayi: 94,Cild 9, istanbul, s.29.

51 Bi texmina me Err-ienistane da bi xebaten doktora HunurmendyeNura Cewari stiranbeji u sazbendzanya kurdi ra piri-hindiki hirnezanyari ji hate danin, Stiran hatine parevekirin ser bella: yenmeranye, govende, xebate, yen siyasi, yen welatparezye. sitiraben/line, yen oli u hwd.Eskere Boyfk, "Radyoya Yerevane u Pesdacuyina Stranbejiya Kurdi",Avesta, 7 Haziran 2011, http://www.avestakurd.net/arshiv /avesta68/ eskere%20boyik.htm

Iler

Nuranenis-LU1lan~llikleNuraewarin veariyIerrlere

1Nu-ultur-eden-li bir

7Z da-Kurt-

i.net/

me JiVI:94,

mdyehime

yenraben

rrdi",shiv /

________ K_u_·r_t_T..:__.op,-l_u_m,-u_ndaKadm Denbejler 125

lerinin geneli Yezidi inancindandir. Yezidiler tarihlerinde r;olcbask:gormii~ler ve bu ozellikleri, kendilerini cok: iyi korumasina neden 01-mus. Kendilerini diger dinlerden de korumuslar. Sovyetler donemin-de, devletin smirlan r;olcgucli; korunup, tum Sovyet halklan izolas-yona tabii iutuluuordu. Aynz zamanda Kurt halktnin dini, kidtiiruuzerinde izolasyon uygulamyordu. Ama muzisyenlik Kafkasya 'ya na-sil girmisse, oyle de korunmus ve kalmistir. Aym zamanda Kurtlerkomsu kulturlerte karismamislar. Yezidi Kiirtlerinde oldugu gibi,Miisliiman Kuriler'de de; miizisyenlik ve anonim degerleri oldugu gi-bi korunmustur. Arasttrmactlar eger arsiolerden yararlanmak istiyor-sa, her ~eyden once Kafkasya Kurileri arastna gitmeleri gerekir. 52

Cemila Celil

Cernila CeIiI Ermenistan'da konservatuar okuduktan somaKurt muzigiyle ilgilenmeye baslanustir. Ozellikle foIkIorik mu-zik uzerine yogunIa~an Cemila CeIiI, halktan topladigi anonimeserleri bir araya getirerek notalandrnr daha soma ise daha faz-la kisiye ulasmasi icin yaymlardi, 53

Asltka Qadir (1945- ... )

19145 yihnda EIegez'de dunyaya gelen Aslika Qadirin ai-lesinin Erivan'a tasmmasiyla birlikte ilkogretimini burada ta-mamlarrustir. Daha soma Erivan DevIet Universitesi Dogu Bi-limleri Fakultesinde egitim alrrustir. Ermenistan'in ilk devletbaskaru olan Levon Ter-Petrosyan ile aym donemde egitiminiFars Dili ve Edebiyati bolumunde tamamlarrustir.v AslikaQadirin bir diger onemli bzelligi ise ileri duzeyde Ermeni Dili

52 "Nura Cewari ile roportaj", (16.06.2011), http://www.bydigi.net/genel-kultur 149369-nura-cewari-ile-roportaj.html

53 Cevik yd. (2005), s.33.54 Evin Bercern, "Dengbejen Me Yen [in", 7 Haziran 2011,

http://w·vw.agirenewroz.com/Forum/ showthread.php ?t=31

126 ,.KiiHUrlerarasl lletisim Baglammda Insana Dair Duygular ve Ritueller

ve Edebiyatma olan hakimiyeti olmustur, Bu nedenle 22 yrl bo-yunea Erivan'da Ermeni Dili ve Edebiyati dersleri vermistir.Sovyetlerin yikilmasmm ardmdan Ermenistan'daki Kurtlerindurumunun kotulesmesi uzerine bircok Kurt aydiru gibi 0 daErrnenistan'i terk etmek zorunda kalmis ve Avrupa'ya go<;:et-mi~tir.55

Erivan radyosuyla sesinin duyurrnayi basarrrus bir digerKurt kadm dengbej de Culizera Casim'dir. Erivan radyosundaLusika Huseyin= gibi muzigin yam sua spikerlik de yapml~-hr.57 Bunlarm yam sira Belga Qado, Naza Kokil, Culizera Etargibi bir doneme damgasiru vurmus kadm dengbejler de bu-lunmaktaydi. Aneak daha oncede belirtildigi gibi <;:oguyla ilgiliolarak Erivan radyosu dismda neredeyse herhangi bir kayit 01-mamasi nedeniyle bu dengbejler hakkmda detayli bir bilgi bu-lunmamaktadir.

SONUe;Bu cahsma sirasmda elde edilen verilerden hareketle Kurt

kadm dengbejlerin buyuk bir· <;:ogunlugunun erkendengbejlerden oldukca farkh bir surecten ge<;:tikleri ve hayatla-nrun buyuk bir kisirrunda eiddi sosyal problemlerle karst karst-ya kaldiklanru soylernek mumkundur, Bu cercevede MeryemXan ve Eyse San son dereee huzunlu yillar gecirdigi ve e~lerin-de aynlmak zorunda kaldiklanru soz konusu uzuntu ve keder-lerinin eserlerinin temalanru da etkiledigini gormekteyiz.

55 Bercem, (2011),http://www.agirenewroz.com/Forum/showthread.php?t=31

56 Boyik, (2011),http://www.avestakurd.net/arshiv / avesta68/eskere%20boyik.htm

57 Boyik, (2011),http://www.avestakurd.net/arshiv /avesta68/eskere%20boyik.htm

keder-

Kurt Toplumunda Kadm Denbeiier 127

Kurt kadm.dengbejlerin buyuk bir kisrru icin dengbejliginher seyden-once geldigini ve bu ugurda <;ogu zaman ailelerini,eslerini ve hatta cocuklarmdan aynlmak zorunda kaldiklanruda soylemek murnkundur. Nitekim Meryem Xan'in "ben sanat-SIZ yasayamam" ifadeleri bu hususun bir kadm dengbej icin neifade ettigini ortaya koymasi baknrundan dikkate degerdir.

Kadm dengbejlerin eserlerindeki temalara bakildigmda iseask, olum, aynlik. mutluluk, doga vb. gibi oldukca genis biryelpazenin soz konusu oldugunu soylernek mumkundur. Butemalarm yam sira bazi kadm dengbejlerin ise Eyse San, iranMucerdi gibi siyasi meselelere de uzak kalmadiklan, stran veklamlarmda bu hususlara da yer verdikleri anlasilmaktadir.

Verilerden hareketle uzerinde durulmasi gereken bir digerhusus ise gunumuzde dunyarun bircok yerinde oldugu gibiKurt kadmlarmm da dengbejlik sanatiru icra ederken karsilas-rrus oldugu sikmtilardir. Bu cercevede gerek kadin olmanm ge-rekse cesitli donemde ulkenin gecirmis oldugu degisim ve db-nusum surecinin kadmm toplumda arka planda kalmasmdaonemli bir etkisinin oldugunu soylemek mumkundur,

Kadm dengbejlerin aslmda yasadiklan donemde sadecekadm olmanm kendilerine getirdigi zorluklarla degil aym za-manda toplumsal baski, aile baskisi ve hatta eslerinin de kendi-lerine ve icra ettikleri sanatlarma karst onyargilanyla mucadeleetmek zorunda kalrruslardir. Cogu zamanda sanat ve muziktutkulanna yenik dusup yasadiklan yerleri terk etmek zorundakaldiklan hatta sadece evlerini degil yurtlanru da terk etmekzorunda kaldiklan gbrrumektedir. Bu yonuvle aslmda muziginya da sanatm, ya da adma her ne derseniz deyin, tum bu etkin-likler icinde kadmm bir bakima cinsiyet aynmmm yapIldlgl veadeta bu alanlarda sadece erkeklerin hukum surdugu bir top-lumda kendi sesini duyurmaya cahstigr gbriilmektedir. Sesiniduyuramadigt noktalarda ise ailesini, evini, sevdigini ve hattayurdunu terk etmek zorunda kaldigi anlasilmaktadir.

128 Kiiltiirlerarasl jIeti~im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller

Tarihten gunumuze Kurt toplumunun gecirmis oldugucetrefilli .donemler, savaslar, isyanlar, ayaklanmalar, siyasi vesosyal donusumler ve Kurt toplumunun resmi bir devlete sahipolamayisi Kurt tarihi ve Kurt kulturuyle ilgili yazih kaynaklarmson derece suurh olmasma neden olmustur. Bu toplumsal ve

kulturel olgu da ister istemez beraberinde Kurt toplumunudengbejlik alanmda ilerlemeye zorlarrustrr. Bu nedenle aslmdagunumuzde dengbejlik kulturunun bir bakima Kurtlerin tarihj,siyasi ve kulturel baglammda adeta bir arsiv niteligi ta~ldlgmlsoylemek mumkundur. Nitekim dengbejlerin stran veklamlannda topluma dair aci, sevinc, keder, ask, uzuntu, mut-luluk, ozlem vb. duygulan banndrrdiklan gbz onunde bulun-duruldugunda bu husus daha belirginlesir, Bu nedenle Kurt ta-rihinde ve kulturunde dengbejlerle ilgili olarak bzellikle de ka-dm dengbejlerin ayn bir yere konarak incelenmesi gerekmekte-dir. Bilindigi gibi kadmlar erkeklere oranla duygu ve dusunce-lerini daha derin ve daha ileri boyutta yasadiklanndan aslmdakadmlarm gbzliyle Kurtlerin ge<;mi~inin yorumlanmasi aras-tirmacilara ve tarihcilere belki de cok farh bir bakis acisi suna-caktir. Ancak burada uzerinde durusmasi gereken onemli birdiger husus ise gecmisin him yasanrrushklanru tum detaylany-la belleginde tasryan bu dengbejlerin saYlsmm her ge<;en gunazaldigi ve dengbejlerin eserlerinin kayit altma almmasiyla ilgi-li hala herhangi bir girisimde bulunulmadigidrr.

(. .. )Dengbejler kay kay dolasarak kay halkintn biiyiik bir balil-miiniin katzldlgl divanlara kuttlirlardi. Durum bu olunca akla ilk ola-rdk kadin ve erkek dengbejlerin topluluk icinde karma ortamlarda mu-ziklerini esit derecede serbest kosullar icerisinde icra edip edemeyecek-leri geliyor. Bir kadtrun mirlerin dioaninda veya gezgin olarakdengbeiiik yapmasz olast degildi. Feqfye Teyran (16. yy), EudeuiZeynike (19. yy), Miradae Kine (20. yy), Karabete Xa~o (20. yy) gibihep zikredilen erkek dengbejlerin yanmda bir de az gorunen kadindengbejler uardtr. Aslmda, kadinlar siali; kiiltii.r icerisinde onemli bir

ler-:iugusi ve;ahiplarmII veiunuindarihi,gml

verut-un-ta-

ka-cte-ce-Idaa§-la-Jir

u-';I-

i-e-k

KUrt Toplurnunda Kadm Denbeiler 129

yere sahipiir. Ancak ya$amm her alanina nufuz eden bu kuliur, nere-deyse hep erkeklerle ozdeslestirilir. Ornegin, Susika Sima, Kana Zaze,Esmer-Nazdar Ferhai kardesler, Faima Muhammed, Aslflea Qadir veDivaroakir'da dengbejtik yapan Nergiz Apkgoz ve Feleknaz Esmer gi-bi. Ne yazlk ki, dengbejler uzerine bir arasiirma yapllmaya (alz$lldlglzaman EY$e San ve Meryem Kan'dan once ba$ka isimlere rastlamakise oldukca gii(tiir.58

Dengbejligin erkeklerden farkh olarak kadmlar icin ayn biryere sahip oldugunu soylemek mumkundur. Daha oncede be-lirtildigi uzere erkeklere gore duygu ve hislerini erkeklere oran-Ia daha derin ya§ayan kadmlar aslmda stranlar aracihgiyla birbakrma sikmtilanru dile getirmeyi, ozlemlerini duyurmayi, fikirve dusuncelerini topluma yansitmayi da basarrruslardrr. Tabiibir onemli farkla. Nitekim erkek dengbejler kay kay, sehir sehirdolasip sanatlanru icra ederken kadm dengbejler cok daha Sl-

rurh bir <;evreye hitap etmek zorunda kalrruslardir.

Ozellikle Ermenistan'm dengbejler ve kadin dengbejIerinseslerini duyurmalannda onemli bir yere sahip olmustur. Eri-van radyosu aracihgiyla sesini duyuran dengbej kadinlar bay-Ieee icinde bu yetenegi banndiran diger bolgelerdeki Kurt ka-dmlan icin de ornek teskil ederek onlann da onunu acrruslardir.Ozellikle soz konusu donernlerde Erivan radyosunda cevirmen-lik yapan Wezire Eso'nun Ermenistan'daki Kurt kadmdengbejlerle ilgili olarak paylasngi arularmda Erivan radyo-sundaki kadm dengbejlerin ailelerinden ve ozellikle babalarm-dan eiddi destek aldrgiru da da isaret etmistir.

58 Sakin yd. http://www.bukak.bowl.edu.tr/?p=339

130 Kiiltiirlerarasi lletisim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Ritiieller

KAYNAK<;AAkbal, Hasan /Hesene Ale, Dengbei (I Stranen Me Desian (I Folklora Me

(2009), http://www.rojniviskcom/pdf/ A-K.pdf

ANF News Agency, (2010,24 Ocak).

Antolojfya Dengbejan (Dengbej Antolojisi) (2007), Diyarbakir: Diyarba-kir Buyuksehir Belediyesi, Kultur ve Turizm Mudurlugu.

Bayrak, Mehmet, Graviirlerle Kuriler, (2002), Ankara: Ozge.

Bayrak. Mehmet, [inert Kurd Di Serdema Osman] De (Osmanhda KurtKadiru), (2007), Ankara: Ozge.

Bercern, Evin, "Dengbejen me yen jin", (2011, Haziran)

Bir redd-i ask destaru: Zembilfrosl, (2008, 17 Agustos),

Boyik, Eskere, Radyoya Yerevane 0 Pesdacuyina Sitranbejya Kurdi,Diyarbakir: Avesta, (7 Haziran 2011), http://www.avestakurd.net/ arshiv / avesta68/ eskere%20boyikhtm

Celasun, Zehra, Tarih Boyunca Kadin, (1946), istanbul: Ulhi Kitap Yurdu.

Celile Celil (2005), Yerevan xeber dide: 'Hevale radyoguhdar, em destbi xeberdane bi zimane kurd! dikin ... , Sayi: 96, istanbul .Nubihar.

Cindi, Heciye -Emine Evdal. Folklora Kurmanca (2008), Diyarbakir:Avesta.

Cakar, Mehmet Sait, Fehim Isik, Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu,Ronayi Onen, Sami Tan, Oriaogretim KUrt Dili ve Edebiuau DersKitabi (2010), istanbul: Tarih VakfI.

Cevik, Suleyrnan -Ali Karadeniz, Prof. Dr. Celile Celli: Zimane Ji Folk-lora Xwe Dur Weke Maste Febriqe Ye, (2005), Sap: 94, Cild 9, is-tanbul: Nubihar.

http://mehmetayaz.blogspot.com/2010/03/meyremxan-kimdir.html

http://my.opera.com/HazanGazeli/blog/ show.dml/2476009

http://www.agirenewroz.com/Fomm/showthread.php?t=31

http://www.bydigi.net/geriel-kultur /49369-nura-cewari-ile-roportaj.html

http://www.cayfan.net/commw1ity /43247-tek-sarkiyla-bir-asirdir-kulaklarda-fatma-isa.html

Kurt

urdi,

dest'ihar.

lakIr:

19lU,lD&''olk-

r' is- .

tml

KUrt Toplumunda Kadin Denbeiter 131

Muzisyen Meryem Xan Kimdir?", (2010,3 Mart),

Nura Cewari ile roportaj", (16.06.2011),

Panlti, Abidin, Dengbejler: SOZUI1Yazglsl (2006), istanbul: ithaki.

Resan, Nevin Gungor, Kurdish Notables, (2008) istanbul: Doz Yaymlan.

Sakin, Elif & Gi.ilbeyaz Sert, Kadm Dengbejler, (2011, 1 Haziran) Boga-zici Universitesi Kadm Arasnrrnalan Kulubu, http://www.bukak.boun.edu, tr /?p=339

Shahrzad Mojab,(2005), Devletsiz Ulusun. Kadinlan, KUrt Kadini UzerineArasiirmalar, Diyarbakir: Avesta.

Uzun. Mehmed. (2007), Abdalm Bir Giinii. Selim Terno, Cev., istanbul:ithaki.

Vanh Memduh Selim Beg, "Kurt Harurru", (Jin'den aktaran Janet Klein,2005), 14 Mart 1919, Janet Klein, Milliyetcilik: Ge<; Osmanh Do-neminde Kurt Milliyetci Soyleminde "Kadm Sorunu", DevletsizUlusun Kadinlan, KUrt Kadini Uzerine Arastirmalar, Diyarbakir:Avesta.